វគ្គទី២ ដសំ នងបូដ្វង ំ មន្រនតី
រាងធំ ំ ៗ
នដលមរក្តួតក្តាស្សុរនខ ែរ
នបៅយូរ ខ លិះមរបៅ រដ្ាភិ ប
ើយ
នមនដល ់មួយឆ្ា ំផ្សងរ ៏ក្តូវ ិ
ិ លរបស់ខនបៅក្តលប់ បៅក្របទសខនវ ួល ួល ញ ន
ិ រាងខ ំ លិះបទៀតក្តូវ វលបៅក្របទស
ិ ិ ំ វញ បដ្យរដាការបងេបអាយបៅវ ញ បក្ ច្ឆ ំ
ខ លិះ
ិះ
រាង ំ
នការ
ច់ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ សបុ បរបយ ី ើ រអបូ ក្ត នដលមរ
ឈរបៅស្សុរនខ ែរ
ក្តូវរដាការ
រាងផ្គ ំ ល ស់បចញពី
ស្សុរនខ ែរបៅ បៅថ្លៃទ ី ២៦ មនា ១៩១៤ ។ រាុងបពល ិ នដលបលារអបូ ក្ត
រាងនតងតា ំ ំងបលារ
ផ្គលស់បចញបៅបនិះបទបរដា ការ ើ
ឺ ក្កាបលន កាន់តសំ ណ្ងសតីទ ី
ជាបរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ បរបយ ី ើរ
បបណា ត ិះអាសនាសិនរ
មរដល ់ថ្លៃទ ី ២១ តុលា ១៩១៤ ។ បពលបនាិះស្សុរនខ ារ
នការទារ់ទងខ្ង
រមម និងនាវាចរជាមួយក្របទស
ក្របទស
រាុងបោលបំណ្ង
រាងស្ថបសូ ំ នយ។
ណ្ិជជ
រាង ំ ឯក្របទស
ិ រាងវ ំ ញបពលបនាិះរ ៏ក្តូវក្របទសអា
ចូលលុររាតតាត
ូត
ឺ ម៉ាង ់ ប៉ាងនឹង បធវបអាយ ើ
អាស្ស័យប
តុភពវ
សំ ណាងក្តូវធាលរ់មរបលើបលារបូដ្វ ំង បដ្យរដធការ
រាង ំ នតងតា ំងបលារបអាយបធវជា បរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ បរ ី ើ
បយើរ ក្រច្ឆ ំក្របទសរមពុជា ច្ឆប់ពីថ្លៃទ ី ២២ តុលា ១៩១៤។
បលារបូដ្វ ំង កាន់តសំ ណ្ងជាបរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ បរបយ ី ើរ
បៅស្សុរនខ ែរ ជាមួយអា
ននតពីរឆ្ា ំ ក្របទស
ំ ឺ ម៉ាង ់កាន់សតខ្លងប
ើ ង។
រាង ំ
នចំ
ំង
បដម ទល ់ ើ បទប់ ី
នឹងទ ័ពអា
ឺ ម៉ាង ់
ក្របទស
បទៀត។ ក្របទស
រាង ំ
រាុងអាណានិ្ម
បៅរាុងអាណាពយ
រាង ំ
បៅហាវយបៅប
ល
រាង។ ំ
លទាងអស់ ំ
ក្របទសនខ ែរនដល
រាងនដរបនាិះបទាិះ ំ រ ៏ក្តូវនតបៅបក្
ិះ
នចតត ិ
រាងជា ំ
៉ា ី ើ យ។ ឯបលារបូដ្វ ំង នដបលជាបរសុ
ដង ់ក្រច្ឆ ំស្សុរនខ ែរ ទាហាននខ ែរខ លិះ
នបរណ្ឌទ ័ពពីក្របទសបៅ
និងអាណាពា
បអាយបៅជួយស្ថលប់ជស ួ
មនបៅជួ យ ិ
រាងក្តូ ំ វបរណ្ឌទ ័ពនលម
ំ នចូលបៅក្កាបបងាោល ់ទូលសុំ
បដម យចាំងក្របទស ើ បបៅជួ ី
រាង។ ំ
បដម យទារ់ចតត ូ នខ ែរបពលបនាិះ បលារបូដ្វ ំង ើ បជានុ ី ិ រន នក្រកាសក្ប្លប់សខ ែរ នដលសែក្័ ្ចតត ូ បៅបំបររា ី ុង ិ ចល
រងទ ័ព
រាងថ្ន ំ
រាង ំ ក្តូវ ក្ត
បបើនរណាសែក្័ ្ចតត ិ បធវទាហាន ើ
នក្ប្លរ់សខ ៨០ បរៀល រាុងមួយនខ។ ដល ់
ិ ប់មរស្សុរនខ ែរវញ បបើក្របទស
រាងចាំ ំ ងឈាិះ
ក្របទសអា
ឺ ម៉ាង ់
នឹង
ខំររការបអាយបធវក្្ប់ ៗោា ើ
តាមសមតាភាពរបស់ខន។ ួល
បពលបនាិះ
បក្ចីន សែក្័ ្ចតត ិ បៅជួយចាំងបៅហាវយ រាងបរ ំ សទាហាន ី
នលែមក្្ប់ចន ំ ន ួ ប
ននខ ែរជា
រាង ំ ។ ើយ
-
នាយ
ិ ទាហានសែក្័ ្ចតត ក្ពិះនរវ ិ បៅបៅរាុងនលវក្ពិះវហារ មរ៌ត
ប
ិ យុ ើ យនិងហាត់វធ ី ទ ធស្ថស្រសតខ លិះផ្សង
ទាហានទាងបនាិះ ំ
នចតត ិ កាលហានណាស់ រ
នលងដង ឹ ស្ថាល ់ទំបនៀមទំលាប់សខ ែរ
រាងបអាយប ំ
រាង ំ ។
ើយ
បក្
ិះជិត
អារខ លិះហាត់បរៀនបដរើ បពើងក្ទូងបអាយប
បដម ់ស្សុរ ើ បបៅដល ី
បធវឫរ ើ
នបៅស្សុរ
ើយ
រាងរុ ំ បំ អាយបឈលើយបពរ
អារខ លិះបទៀតខំហាត់និយាយ
រាង ំ
ូ តដល ់
នលងបៅរព
ទំបនៀមទំលាប់សខ ែរ អារខ លិះនស្សរបហាន តាម
។
។
នរឯ
ទាហានជា
ិ បក្ចីនបៅរាុងក្ពិះវហារក្ពិះនរវបធវ បអាយទ វតត ើ ី អារាម
ត់បសចរតសៃ ់ ៃ ត់ ។ តាមជំបនឿរបស់អារធាលប់សត ី បស្ថ
បជឿ
ិ រាងនដលបៅរា ំ ងនលវវ ហារក្ពិះនរវ ុ
ទាហាន
នខ លិះចុិះអាចម៍ ខ លិះឈឺប
ិះ ខ លិះក្្ុនញារ់ញ័រ បក្
ទា-ហានទាងបនាិះម ំ នបជឿវតា ិ ុស្ថរសិទ ធ ។ សបងកតបមលបៅ ើ អាចម៍រា្រុិះ
ិះ
តាមការ
បៅបពលបនាិះ
ទាហាននដលចុិះ
ក្្ុនញញីញញ័ រ
បក្ចីននតទាហាន
របុលរប៉ា ូច ិ
ឯទាហាននដលបចិះបៅរពស្ថាល ់ខុសក្តូវ
លលឺម៉ាងឈាិះ
ិ នក្តលប់មរស្សុរវញ បៅបពលនដល
ទំបនៀមទំលាប់សខ ែរ
ទាហាន
នសុខសរាយ រ
នចុិះរា្ឈឺប
នបធវព ើ ិ ធសូ ី មខ
ទាងបនាិះនលងឈ ំ ឺប
ូ តចាំងអា-
ិះជាបដម ើ បនាិះ ទាល ់សត
បទាស វតាុសរតស ិ ិ ទបទ ិ ធ បទាហាន ើ ិះ នលង
នក្្ុនរងា ។
ទាហាននា ំោាហាត់បដរើ ហាត់្នា ំ ប់
ហាត់កាន់
ិ កា ំបភលង និង ើ រាល ់លាៃចបៅរាុងនលវក្ពិះវហារក្ពិះនរវ បៅខ្ងមុខបរមរាជវាងរ ំ ១៩១៦
ូ តដល ់ថ្លៃទ២១ នខររកដ្ ី
បទបនា ំោាចុិះរ ៉ា ល ់បៅស្សុរ ើ
រាង ំ
។
ទាហានសែក្័ ្ចតត នា ំោាស្ថពយអីវា៉ា ន់រនណ្ងរបណាង ិ បដរើ ចុិះ
រ ៉ា ល ់បដ្យ
បក្តៀបក្តា
នញាតម ិ តត ិ មរឈរបមល ើ
អារខ លិះមរឈរបអាយពរស័ពស្ថ ទ រធុការ
អារខ លិះមរឈរ បមលរ ៉ា ល ់ ។ ចំសណ្រនារសដល ី ើ នសងារ ក្តូវបៅនដរបនាិះ
ថ្ដបៅ សងារបអាយក្ត ជាពិបសស
ិ ប់មរវញឆ្ប់ ៗ ប
លួចនិយាយនឹងអារតាដងបរើ
បលារតាជួយបមលសងារ ើ ស្សុរ
នបងាូរទរនភា របរ់ ឹ
រុបំ អាយ
រាង” ំ ។ រ ៉ា ល ់ផ្សទុរទ ័ពប
ើយ
“សូម
ត់មត៌របៅ
ា បី ើ យបចញសញ្
ដង បទបសា បអាយរ ៉ា ល ់បរបត់មុខ ើ ឹ ើ ូ រយនតធារ់ទរបធវ បៅតាមទបនលបម្ងាបឆ្ពិះបៅររសមុក្ទ ។
បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ បរបយ ី ើ របូដ្វ ំងមរឈរបៅ
ស្សុរនខ ែរយូរនដរ រ បទបរដា ការ ើ
រាង ំ
ូ តដល ់ថ្លៃទ ី ២ ឧសភា ១៩២០
ផ្គលស់បលារបអាយបៅឈរបធវជា ើ
្ូបរបណ្ើរសតីទ ី បៅថ្ក្ពន្រ ប
ើ យក្តូវបលារ ៉ា បសសរ៉ា ូ ៉ា
ិ ។ បលារបូមរបធវជាបរ សុ ៉ា ី ដង ់ សតីទក្រច្ឆ ំស្សុរនខ ែរវញ ើ ី ដ្វ ំង
នប
ើ ងធំ
ប
ទាងអស់ ំ បៅឥណ្ូ ឌ ចន ិ
ើយ
នតំរវូ បអាយក្រជារាស្រសត
បង ់ពនធបដ្យមនបរ សមុ ី ខ ិ
បលើរនលងនតក្ពិះរាជា ក្ពិះសងឃ និង បចញ ។ មិននតប៉ាុបណា ណ ិះបូដ្វ ំង ពនធសពវស្ថរបពើបទៀតផ្សង ។ បនាទប់ពីតំសណ្ង
នាមុន ឺ
្ូបុបរា
ិត
នបអាយតំបលើង
និងការទារពនធតបំ លើងពនធ
ក្រជារាស្រសតតា ំងច្ឆប់
នបតតចតត ិ បនតិចមតងៗ
ជាប
តុនា ំបអាយ
នបរតប ើ
តុបភទខ លិះ ។
រាង ំ
បធវបអាយនខ ែរ បតតក្រហាយតា ំងពីក្រជារាស្រសត នាមុន ើ ឺ ក្ពិះសងឃ ដូចបនិះប តុលា
១៩២១
ើយ
នជាបៅថ្លៃទ ី ១៣ នខ
បវលាយប់បៅបលើថ្ផ្សទអាកាស
ស្ស្ថប់សតពពរក្រមូលផ្សតុំោាប
ើ ងបមែ
ប
នផ្សារ
ើ
បផ្សលរបបនាទរ រនទិះឆុងឆ្ ំង ហារ់ដច ូ ជាសនមតោាទុរ មុន
។
អារស្សុរភតភ័ យបអាបរូនបៅបដ្យស្ថរ ិ
ខ្លចសាូររនទិះ ។ បៅបវលាប ៉ា ង ៩ យប់ ស្ស្ថប់សត
ន
សាូរនតរបក្រីរធរណ្ី ។ មនយូ រប៉ាុនាមនសំ បលងពី ិ
ត់
បផ្សលរបបនាទរ នភលតដូចជាប្ពុិះបមឃ ប
មួយបៅ
ត់មួយថ្ន រនទិះ
នរវមររតខ្ងតបូង
យក្រជា-រាស្រសត នាមុន ឺ
។
ប
ើ យបនតិចមរ
ិ ញ់ បចតយ៍ ិ ក្ពិះវហារក្ពិះ តុបភទបនិះ
នចតត ិ ស្សប
ន បក្
បធវបអា ើ
ិះតាម
ជំបនឿថ្ន រាុងស្សុរ។
នឹង
នបរតចលាចលឬ ើ
នបរតទុ រភរស ើ ិ
ិ កា រនលងមរជាងមួយនខរនលិះ បៅថ្លៃទ ី ៣០ វចា ិ
១៩២១
បទបជាងរា ំ ើ ុ ងបរមរាជវាង
ិ វញ បដ្យ បមជាង
បរៀបចំជស ួ ជុល
នឧរញា៉ាបទពនិមតត ិ ច្ឆងហាវងប៉ារ ់ ជា
ិ ។ នបរៀបចំជស ួ ជុលក្ពិះបចតយ៍ ិ បនាិះវញ
បៅរាុងអំ ណាចរបស់បលារ បូដ្វ ំង ក្រជារាស្រសត
នខ ែរ
នការអារ់អន់ស្សពន់ចតត ិ បក្ចីនណាស់ រ
ដល ់បៅ
នការកាប់សំលាប់
រាងខ ំ លិះ នត
ូត
រាងម ំ ន ិ
នមនថ្ននខ ែរលអបទ ្បច្ឆទថ្ននខ ែរ បច្ឆររលន ់ ។ ដូច ឺ បលាររូមយ ័ Comaille អភររសអងា រ នដលក្តូវរមមររ ិ សំ បលិះបច្ឆល ។
1 ១.
ខស ំុ ា ម ូ ជំរាបបរឿងបលាររូមយ ័ បនតិច
បមស្ថ
១៩១៦1(១)
បៅថ្លៃ២៩
បលាររូមយ ័ បចញដបំ ណ្ើរពីក្រុង
បសៀមរាប បៅអងារយរលុយចំនន ួ ៦០០៛ បដម ើ បយរ ី លុយបៅបបរបអាយរមម ររ បៅអងារ បៅដល ់ ើ រ់រណា ត លផ្សលូវ
ពួររមមររ
លាប់រម ូ យ ័ បច្ឆលបៅបក្
ន
នស្ថទរ់ច្ឆប់វាយសំ
ិះរមមររបពលបនាិះ (នខ ែរ
បយើងនតងថ្ន “វានឆអតចតត ័ ជាមនុសស ិ ” ខងន ឹ ឹងរូមយ
បកាងកាច មនដ ង ឹ ខុសក្តូវ បក្រីរមមររោមនអាណ្ិត ិ អាសូរ ។ បបស ័ សលូតក្តឹមសក្តូវ ើ ិ នជាបលារ រូមយ នខ ែរមននមន ិ បនាិះ បៅ
រាង ំ
នចតត បក្ ិ ហានដល ់មលងបទ ឹ
ិះសម័យ
នអំ ណាចណាស់ នតដល ់រូមយ ័ ស្ថលប់
រាងនរល ំ ងថ្ន ពួរបច្ឆរមរស្ថទរ់រន ល យ ់ រលុយ)។
Assassinate de MM Comaille et Thomas ម ើល Situation Générale protectorat de Novembre 1914 à Janvier 1920, page 12.