Landgoed Verwolde in beleid

landgoed Verwolde in beleid behoud door ontwikkeling?

Lotte Zaaijer - Erfgoed en Ruimte

2

landgoed Verwolde in beleid behoud door ontwikkeling?

1. Inleiding 5 2. Beleid eigenaar/ beheerders van Landgoed Verwolde 6 2.1 Familie van der Borch van Verwolde 6 2.2 Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kastelen 2.3 Overige eigenaren 7 2.4 Synthese 10

3. Landgoed Verwolde in het overheidsbeleid 3.1 Natuurschoonwet (NSW) 11 3.2 Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) 3.3 Streekplan 2005 12 3.4 Reconstructieplan Achterhoek en Liemers 12 3.5 Waterbeleid Waterschap Rijn IJssel 13 3.6 Nota Belvoir 2 13 3.7 Landschaps Ontwikkelings Plan 13 3.8 Visie buitengebied Lochem 14 3.9 Bestemmingsplan buitengebied Lochem 14 3.10 Monumentenwet 16 3.11 Synthese 17

7

11

11

4. Hoe kan het beleid beter worden vormgegeven? 18 4.1 Afstemming van beleid binnen Landgoed Verwolde 18 4.2 Cultuurhistorische waarden in het overheidsbeleid 18 4.3 Afstemming beleid overheid en eigenaar 19

Noten 21

3

4

1. Inleiding

Landgoed Verwolde Laren (Gld) wordt gekenmerkt door bijzondere landschappelijke, archeologische en bouwhistorische elementen. In het kleinschalige landschap wisselen bossen, houtwallen, lanen, essen met steilranden, poelen, akkers en weiden met solitaire bomen elkaar af. Het landgoed behoort tot Nationaal Landschap Graafschap. Er zijn enkele archeologische vindplaatsen en één archeologisch rijksmonument (ter plaatse van buitenplaats Verwolde). Het landgoed wordt beschermd als complex historische buitenplaats. Buiten het gebied met complex-bescherming zijn nog enkele boerderijen aangewezen als gemeentelijk of rijksmonument. Voor een uitgebreide beschrijving van de cultuurhistorische waarden wordt verwezen naar bijlage 1.

Oorspronkelijk was Landgoed Verwolde, dat sinds 1738 in het bezit is van de familie Van der Borch van Verwolde, een economische productie-eenheid. De opbrengsten van de landbouw en bosbouw dekten de kosten voor het onderhoud van het Huis en tuin. De bosbouw levert echter niet veel meer op. En de inkomsten uit de pacht en subsidies dekken de kosten voor het onderhoud nauwelijks. Het land en de boerderijen worden verpacht aan agrarische bedrijven en voor bewoning aan particulieren. Het huis met tuin is inmiddels afgestoten en wordt sinds 1977 beheerd door Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kasteelen, de familie zelf bezit nog een groot stuk grond met boerderijen. Het landgoed moet alternatieve economische dragers vinden om het weer rendabel te maken en op een alternatieve manier te laten functioneren als economische productie-eenheid. De problemen komen kortom niet zozeer van buiten (verstedelijking, schaalvergroting landbouw), maar met name van binnen (beheer, financiering).

Bij het borgen en versterken van de cultuurhistorische waarden van landgoed Verwolde hebben niet alleen de eigenaren, maar heeft ook de overheid baat. Het bepaalt de identiteit van Laren (en gemeente Lochem) en zorgt voor toerisme in de regio. Overheid en eigenaren zullen daarom samen moeten werken aan een beleid dat de cultuurhistorische waarden van het landgoed (archeologie, landschap en bouwhistorie) beschermd en tegelijkertijd de toekomst van het landgoed garandeert.

5

Onderzoeksvraag: Hoe ziet het beleid van overheid en marktpartijen voor Landgoed Verwolde eruit en hoe kan het beter worden vormgegeven?

• Deelvraag 1: In hoeverre worden cultuurhistorische waarden in het landgoed (archeologie, landschap, bouwhistorie) geborgd en versterkt in het beleid van de huidige beheerders/ eigenaren? Hoe willen zij het landgoed verder ontwikkelen?

• Deelvraag 2: In hoeverre worden cultuurhistorische waarden in het landgoed (archeologie, landschap, bouwhistorie) geborgd en versterkt in het overheidsbeleid? In hoeverre biedt het beleid ruimte voor ontwikkeling?

Door middel van literatuuronderzoek (met name beleidsdocumenten) en interviews met betrokkenen zullen de vragen worden beantwoord. Het doel van het onderzoek is om een advies te formuleren voor verbetering van het beleid van Landgoed Verwolde. De doelgroep bestaat uit gemeente Lochem en de eigenaren/ beheerders van het landgoed.

2. Beleid eigenaar/ beheerders van Landgoed Verwolde

De familie van der Borch van Verwolde is sinds 1738 eigenaar van het landgoed.

De familie beheert op dit moment de landerijen en boerderijen. Sinds 1977 is het beheer van het Huis Verwolde overgedragen aan Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kastelen. Recent zijn enkele stukken grond verkocht aan particulieren en Stichting Anitya Foundation. Wat is het beleid van de eigenaar/ beheerders ten aanzien van de cultuurhistorische waarden van het landgoed en de ontwikkeling ervan?

Landgoed Verwolde

2.1 Familie van der Borch van Verwolde Voor één deel van het familiebezit is een landgoedvisie opgesteld. Belangrijk onderdeel van dit deel van het familiebezit is het ‘complex historische buitenplaats’ (rijksmonument) die gekenmerkt wordt door de visuele relatie met Huis Verwolde.

De Landgoedvisie Verwolde (1) gaat in op de natuur, het landschap, de woningen en pachtboerderijen die binnen dit gebied vallen en laat de rest van het landgoed, waaronder Huis Verwolde, buiten beschouwing.

Uitgangspunt voor Landgoedvisie Verwolde is dat bewoning, landbouw, bedrijvigheid, cultuurhistorie, bos en landschap in hun samenhang op het landgoed aanwezig blijven. De landgoedvisie noemt een aantal doelstellingen: • Het landgoed in stand houden als familie-landgoed met NSW-status en het als een gezond bedrijf overdragen aan de volgende generatie; • Het landgoed op een rendabele en bedrijfsmatige wijze beheren, waarbij de samenhang tussen de verschillende functies op het landgoed zoveel mogelijk in stand wordt gehouden; • De huidige functies van het landgoed behouden en waar mogelijk te versterken; • Nieuwe functies voor het landgoed zoeken die bijdragen aan een duurzame financiële exploitatie van het landgoed; • Het landgoed eventueel uitbreiden met percelen die in de loop van de geschiedenis een relatie bezaten met het landgoed of in de omgeving liggen; • Een helder beleid voeren ten aanzien van beheer en gebruik van het landgoed en dit communiceren naar pachters, huurders, omwonenden en andere betrokkenen.

Aan deze doelstellingen zijn een aantal projecten gekoppeld. De projecten hebben betrekking op het beheer van het watersysteem, landbouwstructuurverbetering, het behoud en herstel van (cultuurhistorische) landschappelijke elementen, verbe-

Laren

2

Landgoed Verwolde

2.1

Studiegebied

2.1.1 Ligging

Landgoed Verwolde ligt ten noordoosten van het dorp Laren in de provincie Gelderland.

Aan de westkant wordt het landgoed begrensd door de N332. De noord,- oost,- en zuidkant hebben een wat grilligere vorm, maar worden grofweg begrensd door de Voorste Beek in het Noorden en Oosten en de Boomkampseweg en de Verwoldse weg in het Zuiden (figuur Landgoedaan. De 2.2). De grenzen van het landgoed geven tevens de grenzen van het studiegebied Ampsen oppervlakte van het landgoed bedraagt circa 560 hectare Hiervan is circa 283 hectare in gebruik als landbouwgrond, circa 270 hectare als bos en natuurgebied en de overige hectares worden in beslag genomen door het huis en het park. eigendomsverhoudingen Landgoed Verwolde Familie van der Borch van Verwolde (landgoedvisie Verwolde) Familie van der Borch van Verwolde (overig) Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kasteelen (sinds 1977) Stichting Anitya Foundation (sinds ca 2009) particulier eigenaar overig waarde cultuurhistorie/ NSW (bestemmingsplan) Nationaal Landschap Graafschap/ EHS (verweving) complex historische buitenplaats (RCE) Figuur 2.1 Ligging Verwolde

6

tering van de infrastructuur, opstellen van een werkplan voor de bossen en onderhoudsplan voor de opstallen. Voor het onderhoud zijn economische dragers nodig, aangezien de subsidies en inkomsten uit pacht de kosten niet dekken. Hiervoor zijn een aantal initiatieven opgestart, opvallend is dat er veel naar samenwerkingsverbanden met andere partijen gezocht wordt.

Het landgoed wordt intensief gebruikt door wandelaars en fietsers (Pieterpad, TRAP route, diverse andere wandel- en fietsroutes) en bezoekers van Huis Verwolde. De landgoedvisie wil hier gebruik van maken en zoekt naar een economische drager ‘in de sfeer van verblijfsrecreatie met een vernieuwend karakter.’ Er wordt gedacht aan een Bed & Breakfast. Als locatie wordt in de visie de tuinmanswoning aan de Jonker Emilelaan genoemd. Naast dit project zoekt beheerder baron G.J. van Heemstra ook andere economische dragers. (2) In april 2012 heeft Landgoed Verwolde de Natuur en Erfgoedprijs 2012 (t.w.v. € 15.000,=) gewonnen waarmee het landgoed haar historische moestuin wil opknappen. De historische moestuin werd ooit gebruikt om (vergeten) groenten, planten, oude fruitrassen en noten te kweken. Al lange tijd werd de moestuin niet meer gebruikt en verdween het onder de begroeiing. Samen met een groep vrijwilligers is begonnen met het opknappen van de moestuin en het verbouwen van groenten. Met de prijs, die gefinancierd wordt door het ANWB fonds, krijgt dit een extra impuls. Met het vrijwilligersnetwerk hoopt Van Heemstra het onderhoud van de moestuin en bijzondere landschappelijke elementen op het landgoed te kunnen onderhouden. Met de opbrengsten uit de verkoop van de groenten in een toekomstige landgoedwinkel kan het onderhoud van de moestuin worden gefinancierd.

In 2011 heeft Landgoed Verwolde in een samenwerkingsverband een ‘Green Deal’ met de Rijksoverheid ondertekend. De Green Deal is een initiatief van de Rijksoverheid waarmee zij wil laten zien dat ‘groen en groei hand in hand gaan’. Landgoed Verwolde heeft samen met De Kruideniersgroep, Jachthaven Het Anker en DPI Value Centre een initiatief ingediend. Het samenwerkingsverband wil onderzoeken wat de potentie is van ‘biodiversiteitneutraal produceren’. Op Landgoed Verwolde is een grote biodiversiteit aanwezig. De productie van bedrijven heeft vaak een negatieve invloed heeft op biodiversiteit, hoewel daar voor het bedrijf tot op heden geen consequenties aan verbonden zijn. Door bij te dragen aan de instandhouding van de biodiversiteit op het landgoed kunnen bedrijven de mogelijk negatieve effecten van hun eigen productie compenseren. Voor Landgoed Verwolde kan dit een aantrekkelijke economische drager opleveren. De betrokkenheid met het landgoed kan voor het bedrijfsleven behalve de compensatie ook ‘vergeten groenten’ in de bedrijfskantines opleveren. In de Communitity of Practice (CoP) ‘Bedrijven & Biodiversiteit’ zal het samenwerkingsverband tussen 2011 en 2015 aan de hand van praktijkprojecten onderzoeken hoe ‘biodiversiteitneutraal produceren’ vorm kan krijgen in het bedrijfsleven.

7

Een recent opgestart initiatief is het houden van bijzondere vleeskoeien, in samenwerking met een pachtboer op het landgoed, voor de verkoop aan hoogwaardige restaurants. Dit zou niet alleen een nieuwe economische drager betekenen, maar ook een nieuwe invulling kunnen geven aan de landbouwstructuur op het landgoed.

Recreanten op het landgoed Verwolde worden zich tegelijkertijd bewust van het proces achter hun biefstuk. Tot slot een initiatief dat verder nog onderzocht wordt is de betekenis van de bosbouw als bron voor biobrandstof voor de opwekking van duurzame energie.

2.2 Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kastelen Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kastelen beheert sinds 1977 het hart van het landgoed: Huis Verwolde en de tuin. Hiermee kwam een eind aan de particuliere bewoning van de familie Van der Borch van Verwolde. Bij de overdracht werd overeengekomen dat het geheel een openbare culturele functie zou krijgen.

Huis Verwolde is nu een museum; de meubels, schilderijen, serviezen en andere inboedel is grotendeels eigendom van de Stichting Familie van der Borch van en tot Verwolde. De grond direct rond Huis Verwolde, welke in eeuwigdurende erfpacht is uitgegeven aan Stichting Het Geldersch Landschap / Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, is tevens eigendom van deze familiestichting. In de jaren 80 werd Stichting Het Geldersch Landschap ook eigenaar van een stuk bos aan de noordwestzijde van het landgoed (Oranjewoud). (3) Stichting Geldersch Landschap heeft geen beleids- of visiedocument voor het Huis Verwolde, toch is er altijd veel bedrijvigheid in en rond het huis. Sinds 1982 is het huis en de tuin, na de restauratie van de tuin, opengesteld voor publiek (van april t/m oktober; van dinsdag t/m zondag). Er zijn vijf rondleidingen per dag en er worden wekelijks evenementen georganiseerd (landgoedconcert, Tuin der Lusten, princessen- en ridderdag voor kinderen). Sinds kort kan Huis Verwolde ook gebruikt worden als trouwlocatie. (4) Volgens Ciska van der Genugten (Stichting Geldersch Landschap) dekken de opbrengsten uit de exploitatie de kosten van het onderhoud van zowel het Huis en tuin als Oranjewoud. (5)

2.3 Overige eigenaren In 2009 is een groot deel (ruim 100 ha) van het familiebezit verkocht aan Stichting Anitya Foundation, die zich inzet voor duurzaam natuurbehoud via eigen natuurbezit. Daarnaast zijn het afgelopen decennium enkele kleinere percelen verkocht aan particulier eigenaren. Op het landgoed is door de afwijkende kleuren van de luiken zichtbaar wat wel en niet tot het familiebezit behoort. Het beleid van de toenmalige beheerder van het landgoed, die in 2008 is overleden, was dat alleen de luiken van het familiebezit geschilderd mochten worden in de kleuren van Verwolde (zwart/ geel). Voor de boerderijen die geen monument betreffen, en waar de kleur luiken

Complex Historische Buitenplaats (2012) bijzondere landschappelijke, archeologische en bouwhistorische elementen Voor uitgebreide beschrijving, zie bijlage 1

boerderij Henrikahoeve (+ bakhuis, hooiberg) rijks + gemeentelijk monument

jachtopzienerswoning ‘t Jagershuis (+ hooiberg) rijks + gemeentelijk monument

boerderij Hoentjen gemeentelijk monument

2

boswachterswoning Denneboom rijks + gemeentelijk monument boerderij Meijer (+ bakhuis, 2 hooibergen) rijks + gemeentelijk monument

timmermanswoning Hofmeijer rijks + gemeentelijk monument

boerderij Allardhoeve rijks + gemeentelijk monument

3

C

4

boerderij Blankenberg (+ bakhuis, schuur) rijksmonument

B 1 5

A

toegangshekken/ - poorten lanen (bomenrij) solitairen (A. De Dikke Boom, B. Oom Frits, C. Vrijheidsboom) houtsingel bossingel poel met klein historisch water historische moestuin bos/ bosje bos op rabatten knotwilgen Verwoldse Molenbeek Opstallen (boerderijen, personeelswoning, bijgebouw) archeologie (1. heuvel met linde Spaanse Linie, 2. Blankenborch, 3. Schultzhuis, 4. watermolen, 5. Huis Verwolde) Huis Verwolde, met tuin en park steilrand/ es open veld

tuinmanswoning

Jonker Emilelaan

Complex Historische Buitenplaats (2012) zichtlijnen en wandelingen Voor uitgebreide beschrijving, zie bijlage 1 1.

2.

11.

12.

2

12 1 3

10

2 3.

9

4

8 B

5

1

4

5

10.

A

7

3

6 4.

zichtlijnen vanuit het Huis lanen met zichtlijnen naar boerderijen (Henrikahoeve, Meijer) wandelingen met zicht op Huis Verwolde en omgeving wandeling met zicht op Dikke Boom, weilanden met solitairen, houtwallen wandeling door rabattenbos kerkepad

5.

8.

9.

6.

7.

C

11

dus niet is beschermd, was dat ook mogelijk. De huidige beheerder van het landgoed, baron G.J. van Heemstra, denkt daar anders over. (6)

2.4 Synthese De belangrijkste spelers in het beheer van Landgoed Verwolde zijn de familie Van der Borch van Verwolde en Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kastelen.

Zij handelen echter onafhankelijk van elkaar. Voor een deel van het familiebezit is Landgoedvisie Verwolde opgesteld waarin een visie is geformuleerd met betrekking tot de instandhouding van het landgoed. Stichting Geldersch Landschap concentreert zich op het Huis Verwolde met de tuin, maar werkt niet vanuit een beleidsdocument. Op internet wordt het versnipperde eigendom bevestigd, er zijn drie verschillende websites: één voor het landgoed en twee voor het Huis Verwolde.

Er is weinig uitwisseling en samenwerking tussen Stichting Geldersch Landschap en de familie. En dat is jammer. Het Huis Verwolde en de directe omgeving, die visueel met met het huis verbonden is door middel van zichtlijnen, vormen samen een eenheid. Deze eenheid wordt weliswaar beschermd als ‘complex historische buitenplaats’ (Monumentenwet), maar met een gezamenlijk integrale toekomstvisie voor deze kern van het landgoed (of het gehele landgoed), zou die eenheid nog meer uitgebuit kunnen worden. het Huis Verwolde en tuin wordt beheerd door Stichting Geldersch Landschap/ Geldersche Kastelen

het familiebezit wordt gekenmerkt door de zwart-gele luiken: de kleuren van Landgoed Verwolde 10

3. Landgoed Verwolde in het overheidsbeleid

In het overheidsbeleid behoort Landgoed Verwolde tot Nationaal Landschap De Graafschap, is onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), heeft een NSW status en een deel van het landgoed is aangewezen als ‘complex historische buitenplaats’. Hoe liggen de cultuurhistorische waarden (archeologische, bouwhistorische en landschappelijke waarden) van Landgoed Verwolde verankerd in de ruimtelijke ordening? Hoe komen de visies van rijks- tot en met gemeentelijk niveau terug in het gemeentelijk bestemmingsplan (Buitengebied Lochem 2010)? Garandeert het bestemmingsplan behoud van deze waarden en biedt het ruimte voor ontwikkeling van het landgoed?

3.1 Natuurschoonwet (NSW) Het aaneengesloten gebied dat onder de Natuurschoonwet valt wordt in het beleid gedefinieerd als Landgoed Verwolde. De overheid heeft de Natuurschoonwet 1928 (NSW) in het leven geroepen om de instandhouding van landgoederen in de bestaande toestand te bevorderen. De NSW is een belastingwet en biedt eigenaren, vruchtgebruikers en erfpachters van een landgoed onder bepaalde voorwaarden belastingvoordelen.

Nationale Landschappen Nationaal Landschap Graafschap

In het bestemmingsplan buitengebied Lochem 2010 (7) heeft het gebied binnen de NSW contouren de dubbelbestemming ‘waarde- cultuurhistorie’. Dit houdt in dat op Landgoed Verwolde de criteria voor cultuurhistorische waarden prioriteit hebben boven de daaronder gelegen (enkel)bestemmingen. Daarover later meer.

3.2 Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) In de meest recente structuurvisie van de rijksoverheid Infrastructuur en Ruimte (2012), zijn onder meer twintig Nationale Landschappen en de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) benoemd. De Nationale Landschappen zijn voor het eerst als beleidsconcept geformuleerd in Nota Ruimte (2004) als beschermingsactie om kernkwaliteiten van de gebieden te behouden en versterken. De Ecologische Hoofdstructuur is in 1990 geintroduceerd.

Landgoed Verwolde (560 ha) is een kerngebied in de EHS en onderdeel van het Nationaal Landschap (NL) Graafschap (20.000 ha) dat wordt gekenmerkt door kleinschaligheid, een groen karakter, buitenplaatsen en een kenmerkend waterhuishoudingsysteem. (8) Vanuit de rijksoverheid wordt als kader meegegeven dat

11

Landgoed Verwolde (bron: Streekplan 2005) NSW waardig landgoed bebouwing behorend bij nieuw landgoed is ongewenst

binnen Nationale Landschappen ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk zijn, mits de kernkwaliteiten worden behouden of versterkt (ja, mits-regime). Provincies zijn verantwoordelijk voor de uitwerking van het beleid voor Nationale Landschappen.

Gemeenten (Lochem, Bronckhorst, Berkelland en Zutphen) en bewoners zijn primair verantwoordelijk voor projecten en initiatieven.

3.3 Streekplan 2005 Het projectleiderschap voor NL Graafschap (projecten en initiatieven) heeft de provincie aan het Plattelandshuis in Zelhem gedelegeerd. De heer Tiggeloven (Plattelandshuis, gebiedscommissie De Graafschap) geeft echter aan dat er vanuit de overheid geen financiele middelen meer beschikbaar zijn voor de Nationale Landschappen en dat het daarom, op dit moment althans, een lege aanduiding is geworden. (9) In het streekplan 2005 blijkt dat NL Graafschap niet door een eigen beschermingsregime, maar middels bestaande planologische instrumenten wordt beschermd.

In het Streekplan 2005 (10) valt Landgoed Verwolde in de themakaart ‘landgoederen’ onder de ‘NSW waardige landgoederen’ (hierin is het nog niet opgenomen als ‘complex historische buitenplaats’, omdat het pas in 2010 is geregistreerd). In de themakaart ‘waardevol landschap’ wordt Landgoed Verwolde niet benoemd, hoewel het wel onderdeel is van het NL Graafschap. In de Streekplanuitwerking Nationale Landschappen wordt als reden voor de toevoeging van (onder meer) Landgoed Verwolde gegeven dat het wel de landgoedidentiteit heeft die zo kenmerkend is voor NL Graafschap. Het landgoed is in het Streekplan 2005 daarom opgenomen als ‘verweven EHS’ en is op die manier planologisch beschermd. De boscomplexen vallen onder ‘natuur’, de open weilanden onder ‘verweving’ (hier kan regulier agrarisch gebruik worden voortgezet zolang het de natuur niet schaadt). Ten noorden van het landgoed loopt een verbindingszone die dit kerngebied verbindt met omliggende kerngebieden.

reconstructiegebied/ EHS 2005/ waterberging (bron: Streekplan 2005) extensieve veehouderij landbouwontwikkelingsgebied EHS 2005 natuur EHS 2005 verweving EHS 2005 verbinding zoekgebied waterberging

In het bestemmingsplan buitengebied Lochem 2010 is de EHS opgenomen in de agrarische bestemming. De agrarische (enkel)bestemming die binnen de EHS valt (binnen contouren landgoed Verwolde) is aangeduid als ‘Agrarisch met waarde’; het gebied dat daarbuiten valt is ‘Agrarisch’.

3.4 Reconstructieplan Achterhoek en Liemers Het Reconstructieplan Achterhoek en Liemers ‘Grond voor verandering’ (11) vormt een uitwerking van de reconstructiewet. De reconstructiewet is in 2002 door de Eerste Kamer vastgesteld. De doelstelling van de reconstructiewet is het geven van een positieve impuls aan zowel de agrarische structuur alsmede aan de kwaliteit van natuur, bos, landschap, recreatie, water en milieu door een wijziging van in12

historische geografie, archeologie (bron: Streekplan 2005) archeologische waarde - hoog (in bestemmingsplan: waarde 2) landschappelijke waarde - hoog landschappelijke waarde - middel historisch lijnelement - waterloop historisch lijnelement - wegen en paden

richting van de concentratiegebieden. In Reconstructieplan Achterhoek en Liemers wordt gestreefd naar een scheiding van de intensieve veehouderij en conflicterende functies zoals het kleinschalige landschap en naar concentratie (in ruimtelijke zin) van de intensieve veehouderij op locaties met toekomstperspectief.

Geheel Landgoed Verwolde, en een zone daaromheen, is zowel in het Streekplan 2005 als in het bestemmingsplan buitengebied Lochem aangewezen als extensiveringsgebied. Dit houdt in ‘primaat wonen of natuur, waar uitbreiding, hervestiging of nieuwvestiging van in ieder geval intensieve veehouderij onmogelijk is, of in het kader van reconstructie onmogelijk gemaakt zal worden.’ In het broekgebied, ten noorden van het landgoed, is een gebied aangewezen als landbouwontwikkelingsgebied.

twee bijzondere lanen lopen. Deze waarden uit Nota Belvoir 2 zijn overgenomen in het Streekplan 2005 van de provincie Gelderland (zie kaart pagina 12).

In het Bestemmingsplan buitengebied Lochem 2010 is alleen archeologie als dubbelbestemming opgenomen, omdat dit wettelijk verplicht is. De historische lijnelementen zijn hierin niet meegenomen. Wel heeft het gehele landgoed, binnen de NSW contouren, de dubbelbestemming ‘waarde cultuurhistorie’. De ‘aan een bouwwerk of gebied toegekende waarde, in verband met ouderdom en/ of historische gaafheid’ zou hierdoor beschermd moeten worden. Dit lijkt echter verder los te staan van Nota Belvoir.

3.7 Landschaps Ontwikkelings Plan 3.5 Waterbeleid Waterschap Rijn IJssel De buitengracht rond de buitenplaats Verwolde (huis en tuin) is door het Waterschap Rijn IJssel aangewezen als watererfgoed. Het waterpeil in de gracht fluctueert echter sterk. Ook het rabatten bos en Verwoldse Molenbeek staan vaak droog of zijn in natte perioden ineens te vol. Het instabiele watersysteem (dat met name kampt met verdroging) is het gevolg van de aanleg van het Twentekanaal (19301938) en de grootschalige ontginning en ontwatering ten behoeve van de landbouw. (12) Het watersysteem vraagt kortom aandacht.

In Landgoed Verwolde zijn het water- en natuurbeleid nauw verweven. Op grond van het Waterplan van Waterschap Rijn IJssel heeft het landgoed de bestemming EHS (verweving) en de aanduiding ‘beschermingszone voor natte land natuur’ (t.b.v. waterberging) gekregen. Voor de natte delen van de EHS geldt dat ruimtelijke ontwikkelingen niet mogen leiden tot verlaging van de grondwaterstand in en om de natte natuur of tot verslechtering van de waterkwaliteit en aantasting van de morfologie van de beken en waterlopen. Eén van de projecten uit het Waterbeheerplan 2010-2015 (13) is het herstel van de Dortherbeek wat ertoe moet leiden dat het water beter wordt vastgehouden op Landgoed Verwolde.

Om de kernkwaliteiten van het NL De Graafschap te beschermen is een landschapsontwikkelingplan (LOP) (15) opgesteld voor de gemeenten Lochem, Bronkhorst en Zutphen (niet gemeente Berkelland waarvan ook delen tot NL Graafschap behoren). Het LOP beslaat het gehele gebied binnen de gemeentegrenzen, die deels overeenkomen met NL Graafschap en deels erbuiten vallen. Het LOP is kortom geen uitwerking van het NL Graafschap, maar verwijst hier wel naar. Het geeft richtlijnen voor ‘landschapsbouw en landschappelijke inpassing’ voor initiatieven in de regio. De genoemde gemeenten gebruiken de visie de komende tien jaar om sturing te geven aan ontwikkelingen in het buitengebied (structuurvisie + bestemmingsplannen). Op die manier worden de kwaliteiten in de regio op elkaar afgestemd en geborgd. Het LOP is in een interactief proces tot stand gekomen, met ‘huiskamersessies’ met onder meer de landgoedeigenaren.

In het LOP is het historische landschapstype ‘Berlewalde’ een leidend thema.

Landgoed Verwolde maakt onderdeel uit van de stemvork-vormige Berlewalde: een kleinschalig landschap met dicht aaneengesloten bosgebied langs beken en riviertjes waarbij de afwisseling tussen hoge en lage gronden, van nat naar droog en van gesloten naar open gebieden kenmerkend was (zie kaart pagina 14). Per deelgebied zijn landschapstypen omschreven. In het deelgebied Ampsen, Verwolde en Laren komen de landschapstypen ‘bos en landgoederen’, ‘enken landschap’ en ‘kampenlandschap’ voor.

3.6 Nota Belvoir 2 In Nota Belvoir 2 (2005-2008) (14) zijn de cultuurhistorische waarden van diverse Belvoirgebieden geidentifceerd, gewaardeerd en in een beleidskaart vastgelegd.

Landgoed Verwolde behoort tot de identiteit Achterhoek. De cultuurhistorische waarden in het landgoed worden bepaald door een hoge waarde op het gebied van archeologie, met name in het zuidelijk deel van het landgoed (ter plaatse van de dekzandruggen- en koppen). De Voorste Beek en enkele wegen en paden zijn aangewezen als historisch lijnelementen. Opvallend genoeg betreffen dit de wegen en paden die buiten de complex historische buitenplaats liggen, terwijl daarbinnen juist 13

Essentie van de landschapsontwikkelingsvisie voor het deelgebied Ampsen, Verwolde en Laren: • Handhaven waardevolle enken en essen • Behoud relatie oude dorpskernen en buitengebied • Natte natuurontwikkeling langs beken • Versterken bestaande landgoederen om economische activiteiten in het buitengebied te ondersteunen

3.8 Visie buitengebied Lochem

LANDSCHAPSTYPENKAART Bronckhorst-Lochem-Zuthpen LANDSCHAPSTYPENKAART Bronckhorst-Lochem-Zuthpen

legenda LEGENDA

Beekdal

De visie buitengebied Lochem (16) bouwt voort op het Streekplan 2005 van de provincie en zoomt in op het buitengebied van de gemeente Lochem. Het vormt een (toetsings)kader, waarin ‘verschillende ontwikkelingen plaats kunnen vinden, tegelijkertijd de landschappelijke kwaliteit van het buitengebied behouden blijft en door aanvullende (landschaps)maatregelen de samenhang tussen de landschappen en de kernkwaliteit van het landschap kan worden verbeterd’. In de plankaart worden zeven verschillende landschapstypen onderscheiden en hun kernkwaliteiten benoemd: het rivierenlandschap, het beekdallandschap, het bos- en landgoederenlandschap, het essenlandschap, de stuwwal Lochem, de open broekgebieden en het kleinschalige kampenlandschap.

Landgoed Verwolde wordt gekenmerkt wordt door een bos- en landgoederenlandschap. In het bestemmingsplan is dit landschapstype ‘bos- en landgoederenlandschap’ voor geheel Landgoed Verwolde als gebiedsaanduiding opgenomen. Rond het landgoed liggen broekgebieden, kampenlandschap en essenlandschap. De keuze voor de begrenzing van de landschapstypen is echter niet duidelijk. Ten zuiden van Verwolde is het ‘bos- en landgoederenlandschap’ doorgetrokken tot over een enk waar vervolgens pas het ‘essen en enkenlandschap’ begint.

In het bestemmingsplan zijn voor het landschapstype ‘bos- en landgoederenlandschap’ de volgende kernkwaliteiten genoemd waar het beleid op is gericht: • parkachtige historische tuinen, • oude boerderijen en landerijen, • bos en houtwallen, • afwisseling bos met kleinschalig landschap, • boomgroepen en solitaire bomen in weides, • lanen met dubbele bomenrijen.

Beekdal Stroomruggen & terrassen

Stroomruggen & terrassen

Rivierduinen Uiterwaarden, kronkelwaarden, komgronden

Rivierduinen

Broeklanden

Uiterwaarden, kronkelwaarden, komgronden

Bos & Landgoederen Kampen landschap

Broeklanden

Enken/essen landschap

Bos & Landgoederen

19e eeuwse ontginningen

Kampen landschap p

Enken/essen landschap

20e eeuwse heide & veen ontginningen Eenmansontginningen Stuwwal

19e eeuwse ontginningen Steden en kernen

20e eeuwse heide & veen ontginningen p

Eenmansontginningen Stuwwal Steden en kernen

70

regionale landschapstypenkaart (bron: Landschapsontwikkelingsvisie) de landschapstypen ‘bos- en landgoederenlandschap’ vormen samen een ‘Berlewalde’, een Y-vorm/ stemvork-vormige structuur

Het bestemmingsplan buitengebied Lochem (2010) beslaat het gehele buitengebied van Lochem, buiten de woonkernen en enkele percelen. In het bestemmingsplan zijn aan alle bovengenoemde bestemmingen70(EHS, reconstructieplan, NSW landgoederen, cultuurhistorie, etc) regels gekoppeld met bestemmingsbeschrijving, bouwregels, specifieke gebruiksregels (met eventuele afwijking). Het bestemmingsplan bevat kortom juridisch bindende regels voor ‘ruimtelijk relevante initiatieven’ in het buitengebied van Lochem. Het bestemmingsplan buitengebied Lochem (2010) is consoliderend van aard. Dit betekent dat wordt uitgegaan van de bestaande situatie en geen nieuwe grootschalige ruimtelijke ontwikkelingen door dit bestemmingsplan worden mogelijk gemaakt.

14

Oude IJssel & Rivierweide

Oude IJssel & Rivierweide

3.9 Bestemmingsplan buitengebied Lochem

Worden de cultuurhistorische waarden van Landgoed Verwolde in dit bestemmingsplan geborgd en versterkt? Voor de dubbelbestemming ‘waarde cultuurhistorie’, die

LEGENDA

landschapstype (bron: bestemmingsplan buitengebied Lochem) bos- en landgoederenlandschap

prioriteit heeft boven de onderliggende enkelbestemmingen, geldt als criterium voor initiatieven ‘het behoud en de versterking van de cultuurhistorische waarden van landgoederen die bestaat uit de samenhang van een economische productie-eenheid in de vorm van een landhuis en boerderijen, omringend parkbos, lanen, paden, watergangen en waterpartijen, agrarische productiegronden en (productie)bos’.

Dit criterium is echter generiek aangezien het voor meerdere landgoederen in het buitengebied van de gemeente Lochem geldt (landgoed Oolde, landgoed Ampsen).

De dubbelbestemming ‘waarde cultuurhistorie’ maakt herbestemming mogelijk.

Door deze dubbelbestemming zijn gebouwen binnen het gebied (veelal rijks- of gemeentelijke monumenten), behalve als woning, ook te gebruiken voor kleinschalige nevenactiviteiten, zoals hoveniersbedrijven, kampeerboerderij, theeschenkerij, bed & breakfast, ijssalon, etc. Deze flexibiliteit in het bestemmingsplan zorgt voor continuiteit op het landgoed, dat te maken heeft met een terugloop in de agrarische sector. Veel bedrijven stoppen of zijn genoodzaakt om hun bedrijf buiten het landgoed voort te zetten (van een extensiveringsgebied naar een landbouwontwikkelingsgebied). Huis Verwolde heeft de bestemming ‘gemengd’ en kan hierdoor meerdere functies huisvesten (kantoor, wonen, maatschappelijke voorzieningen, horeca). De RCE adviseert in de bestemmingen om de samenhang op het landgoed te bewaken.

Nieuwbouw is binnen de dubbelbestemming ‘waarde cultuurhistorie’ in principe niet mogelijk. Voor nevenactiviteiten moet gebruik gemaakt worden van de bestaande gebouwen. Alleen op plaatsen waar een bouwvlak is aangegeven mag gebouwd worden. En dit is het geval op de bestemmingen ‘Agrarisch met waarde’ waar reeds een boerenbedrijf is gevestigd. Binnen het bouwvlak bestaat de mogelijkheid om nog nieuwe schuren (van beperkte omvang) te bouwen.

De landschappelijke kwaliteiten van Landgoed Verwolde worden beschermd en versterkt door middel van een omgevingsvergunningenstelsel. Kenmerkend voor landgoederen is de combinatie van het kleinschalige landschap en landbouw. In het bestemmingsplan worden deze niet los van elkaar gezien, maar landbouw wordt mogelijk gemaakt met behoud van de landschappelijke kwaliteiten. Door de aanwijzing van extensiveringsgebied (alleen wonen en natuur, geen intensieve veehouderij) is landbouw op beperkte schaal mogelijk, terwijl de kernkwaliteiten van het landschapstype ‘bossen en landgoederen’ behouden blijven. Ter plaatse van de aanduiding ‘bos- en landgoederenlandschap’ is het beleid gericht op de instandhouding en de ontwikkeling van het afwisseling bos met kleinschalig landschap, boomgroepen en solitaire bomen in weides, lanen met dubbele bomenrijen, etc. Ter plaatse van de agrarische bestemming (met waarde) zijn de criteria voor het verlenen van een omgevingsvergunning afhankelijk van het landschapstype. Zo is het bebossen of aanleggen van houtgewas of landschapselementen ter plaatse van het open landschap op enken ‘strijdig’ (en is de kans klein dat een omgevingsvergun15

Bestemmingen op Landgoed Verwolde: • Enkelbestemming: bos • Enkelbestemming: natuur • Enkelbestemming: agrarisch met waarden.

Agrarisch gebied dat binnen de EHS valt (is geheel Landgoed Verwolde) • Enkelbestemming: wonen • Enkelbestemming: verkeer • Dubbelbestemming: waarde Archeologie 1 (rijksmonument), 2 (AMK), 3 (esdekken) • Dubbelbestemming: waarde - cultuurhistorie.

Binnen de NSW contouren.

• Bouwvlak • Gebiedsaanduiding: Beschermingszone natte natuur. Omvat landgoederen Verwolde en Ampsen en het gebied daartussen.

• Gebiedsaanduiding Reconstructiewetzone: extensiveringsgebied. Landgoed Verwolde + ruime zone eromheen.

•

Gebiedsaanduiding: Landschapstype (bosen landgoederenlandschap). Landgoed Verwolde + ruime zone eromheen

Specifieke bestemmingen ter plaatse van Buitenplaats Verwolde: • Enkelbestemming: tuin (tuin) • Enkelbestemming: bos (park).

• Enkelbestemming: water (buitengracht) • Enkelbestemming: gemengd (huis) • Enkelbestemming: wonen. (koetshuis, oranjerie) • Enkelbestemming: verkeer (parkeerplaats) • Dubbelbestemming: archeologie 1 (rijksmonument)

ning wordt verleend). Op deze manier worden de kernkwaliteiten van het landschap beschermd.

De Jonker Emilelaan, een belangrijke laan op het landgoed, is deels verhard, deels zandweg en deels onderdeel van een weiland. Alleen het verharde deel en de zandweg hebben de bestemming ‘verkeer’. Het laatste deel heeft de bestemming ‘agrarisch’, is bovendien particulier eigendom en sinds kort afgesloten voor publiek.

De zandwegen over de enken (ter plaatse van landschapstype ‘enken en essenlandschap’) hebben geen bestemming, maar zijn beschermd door het omgevingsvergunningenstelsel. Ter plaatse van enken mogen geen wegen of paden aangelegd of verhard worden. Het kerkepad dat langs de enk loopt is, mijns inziens, niet bestemd en ook niet beschermd.

Gebieden met (hoge) archeologische (verwachtings) waarde worden beschermd.

Ze zijn aangegeven als dubbelbestemming en hebben hierdoor prioriteit boven de onderliggende bestemmingen. Voordat hier grondbewerkingen kunnen plaatsvinden moeten moet archeologisch onderzoek plaatsvinden om te bezien of er werkelijk archeologische waarden aanwezig zijn. De kosten voor het onderzoek zijn in principe voor de initiatiefnemer. Afhankelijk van de waarde is een aantal m2 onderzoeksvrij toegestaan. herenboerderij ‘Klein Verwolde’

3.10 Monumentenwet Naast het bestemmingsplan wordt een deel van het landgoed beschermd door de monumentenwet (rijksoverheid). Een deel van Landgoed Verwolde is in 2007 door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) aangewezen als complex historische buitenplaats (in 2010 geregistreerd) (zie pagina 6). Daarbuiten zijn nog enkele boerderijen aangewezen als gemeentelijk of rijksmonument. De complex historische buitenplaats betreft de buitenplaats (huis met tuin) en de landerijen met boerderijen daaromheen die visueel verbonden zijn met het huis. De waarden van dit gebied (waaronder zichtlijnen, wandelingen en opstallen zoals huis, oranjerie, koetshuis, toegangspoorten, zonnewijzer en boerderijen) zijn beschreven en vastgelegd in het monumentenregister (zie pagina 8, 9 en bijlage 1). De waarden van de gemeentelijke monumenten staan in het monumentenregister van de gemeente Lochem. De redegevende beschrijvingen zijn niet opgenomen in het bestemmingsplan, omdat op deze gebouwen en complex historische buitenplaats de bescherming vanuit de Monumentenwet van toepassing is.

Binnen de contouren van de complex historische buitenplaats is een monumentenvergunning nodig voor ruimtelijke initiatieven. Hierbij wordt getoetst of het initiatief (boom planten, boom omhakken, grondverzetten, nieuwbouw, etc) geen negatieve gevolgen heeft voor de cultuurhistorische waarden van het complex. De RCE adviseert hierover.

16

de Jonker Emilelaan was voorheen een doorgaande laan, maar een deel is nu voor publiek afgesloten door een heg

3.11 Synthese De cultuurhistorische waarden van Landgoed Verwolde worden ter plaatse van de complex historische buitenplaats met name beschermd door de monumentenwet en enigszins door de dubbelbestemming ‘cultuurhistorische waarden’ in het bestemmingsplan. De landschappelijke kernkwaliteiten en de natuurwaarden worden geborgd door de bestemmingen ‘bos- en landgoederenlandschap’ , ‘extensiveringsgebied’, ‘ecologische hoofdstructuur’ en ‘beschermingsgebied natte natuur’ in het bestemmingsplan. De archeologische waarden worden beschermd door de dubbelbestemming ‘archeologie’.

Met het toepassen van de dubbelbestemming ‘cultuurhistorische waarde’ hebben de cultuurhistorische waarden prioriteit gekregen boven de onderliggende bestemmingen. De criteria voor de landgoederen blijven echter nog redelijk algemeen. Hoe de ‘samenhang van de productie-eenheid in de vorm van een landhuis en boerderijen, omringend parkbos, lanen, paden, watergangen en waterpartijen, agrarische productiegronden en (productie)bos’ eruit ziet is uniek per landgoed. Binnen de ‘complex historische buitenplaats’ is dit beschreven in de redegevende beschrijving, maar voor het gebied hierbuiten is mijns insziens nog alles mogelijk. Hoe de specifieke productie-eenheid samenhangt (landschappelijke elementen, monumentale bomen, houtwallen, zichtlijnen, functionele en ruimtelijke relatie tussen de bebouwing op Landgoed Verwolde) staat nergens omschreven. Waar worden de ruimtelijke initiatieven op getoetst?

Binnen de complex historische buitenplaats worden de cultuurhistorische waarden geborgd. Toch is ook daarmee het behoud van de cultuurhistorische waarden nog niet gegarandeerd. De overheid kan slechts invloed uitoefenen op initiatieven (zoals het aanleggen, kappen van een boom). Het kan geen invloed uitoefenen op het beheer van het gebied en het dichtgroeien van zichtlijnen voorkomen. Daarvoor is de landgoedeigenaar/ - beheerder zelf verantwoordelijk. De staat van onderhoud hangt onder meer af van zijn eigen landgoedbeleid en financiele middelen.

Dat binnen het bestemmingsplan nog van alles mogelijk is blijkt uit een recente rel tussen gemeente, particulier eigenaar en omwonenden. Een particulier eigenaar van een stuk grond ten zuiden van het landgoed (binnen NSW contouren, maar buiten de ‘complex historische buitenplaats’), heeft aan de rand van een es, een groot nieuw landhuis laten bouwen. Hoewel de cultuurhistorische waarden werden aangetast, bleek het project mogelijk te zijn binnen het bestemmingsplan.

• Het desbetreffende stuk grond heeft de bestemming ‘agrarisch’ (niet ‘wonen’).

Ter plaatse van het bouwvlak zette hij een groot landhuis en omschreef het als ‘herenboerderij’. Hoewel het geen boerderij is en door de schaal en architectuur (naam: Klein Verwolde) concureert met Huis Verwolde kreeg de eigenaar toch vergunning. Het initiatief heeft blijkbaar zelfs de welstandstoets doorstaan.

• Rond het landhuis werden hoge zandwallen aangelegd met daarop houtgewas 17

•

die voor de buren de zichtlijnen over de es onderbreekt. Volgens het bestemmingsplan wordt ter plaatse van de aanduiding ‘essen en enken’ géén vergunning verleend voor het verhogen van grond en het beplanten van houtgewas.

Het perceel bevindt zich echter in de zone ‘bos- en landgoederenlandschap’ waar een kleinschalig boslandschap met microreliëf wordt nagestreefd. De eigenaar kreeg een vergunning, mits in de oppervlakte en hoogte van de zandwallen rekening gehouden werd met de archeologische waarden van het gebied (waarde 2). (18) Onderdeel van het perceel is een deel van de Jonker Emilelaan, die de particulier eigenaar heeft afgesloten voor publiek. De laan maakt onderdeel uit van de complex historische buitenplaats (RCE). In het bestemmingsplan is de laan deels aangewezen als ‘verkeer’, maar ter plaatse van het perceel heeft het de bestemming ‘agrarisch’. De overheid (gemeente, RCE) heeft vergunning gegeven. Als gevolg hiervan is de laan ruimtelijk nog wel aanwezig, visueel nog enigszins, maar functioneel in ieder geval niet meer.

4. Hoe kan het beleid beter worden vormgegeven?

4.1 Afstemming van beleid binnen Landgoed Verwolde Het beleid van de grootste spelers op Landgoed Verwolde, de eigenaren (familie) en beheerders (Stichting Geldersch Landschap), is verschillend. Voor het Huis Verwolde en landgoed is geen gezamenlijke totaalvisie. Omdat het huis en de directe omgeving visueel met elkaar verbonden zijn (dit is één van de belangrijkste criteria voor de bescherming als ‘complex historische buitenplaats’), is het van groot belang dat het als eenheid en vanuit één visie beheerd wordt. De samenhang wordt nu (slechts) formeel geborgd door de wettelijke kaders (Monumentenwet).

Verbeterpunten voor het beleid: • In een een integrale landgoedvisie zouden de familie en Stichting Geldersch landschap hun doelstellingen en projecten op elkaar kunnen afstemmen. Met een gezamenlijk beleid zouden de cultuurhistorische waarden van het landgoed, de activiteiten in het huis en recreatieve kwaliteiten van het landgoed elkaar veel meer kunnen versterken. Een gezamenlijk beleid is niet alleen helder voor het beheer en onderhoud van het landgoed, maar zorgt ook voor een eenduidig beeld naar de buitenwereld (bijv. één website in plaats van drie).

Leren van Landgoed Twickel in Delden Landgoed Twickel is een landgoed met een omvang van 4.000 ha bij het stadje Delden (Ov). Het beheer van het landgoed is ondergebracht bij de Stichting Twickel. Op het landgoed bevinden zich 150 boerderijen, 2 watermolens, watertoren en houtzagerij. Het kasteel, nog deels bewoond, is het centrum van het landgoed.

Het landgoed is vrijwel geheel opengesteld voor wandelaars, fietsers en ruiters; het kasteelpark, de tuinen en moestuin kunnen op bepaalde tijden bezocht worden. De moestuin is 20 jaar geleden opgeknapt en wordt nu met een grote groep vrijwilligers onderhouden. Zij zijn tevens actief in de landgoedwinkel (verkoop en bereiden van producten voor de verkoop) en theeschenkerij. Het landgoed wordt ontwikkeld vanuit één integrale visie .

4.2 Cultuurhistorische waarden in het overheidsbeleid De bescherming van het kleinschalige landschap op Landgoed Verwolde is ingebed in het beleid en ruimtelijke ordening, van rijksniveau tot en met het gemeentelijk niveau. Op rijksniveau is Landgoed Verwolde aangewezen als onderdeel van NL Graafschap (hoewel dit niet is uitgewerkt in beleid) en maakt het onderdeel uit van de EHS dat op provinciaal en gemeentelijke niveau verder is uitgewerkt. Op regio18

naal schaalniveau is het LOP opgesteld waarin de verschillende landschapstypes zijn gedefinieerd (o.a. bos- en landgoederenlandschap) die ook in de gemeentelijke structuurvisie en het bestemmingsplan zijn opgenomen. De archeologische waarden zijn op provinciaal niveau vastgesteld en opgenomen in het bestemmingsplan.

De rijks- en gemeentelijke monumenten zijn aangewezen en beschermd door de RCE en gemeente en worden beschermd door middel van de Monumentenwet.

Ter plaatse van de ‘complex historische buitenplaats’ worden de cultuurhistorische waarden (de samenhang tussen de lanen, zichtlijnen, wandelingen, huis, tuin, boerderijen, etc binnen het landgoed) beschermd door de Monumentenwet. Voor het gebied daaromheen worden de cultuurhistorische waarden alleen beschermd door het bestemmingsplan. Hier zit geen beleid achter op gemeentelijk of provinciaal niveau. De criteria voor ‘waarde cultuurhistorie’ zijn bovendien generiek en gelden voor meerdere landgoederen. Hoe kan dit worden verbeterd?

Verbeterpunten voor het beleid: • Om vergunningsaanvragen goed te kunnen beoordelen op de invloed op de cultuurhistorische waarden zouden ofwel de criteria per landgoed specifieker gemaakt kunnen worden ofwel de eisen in het bestemmingsplan onder de dubbelbestemming ‘waarde cultuurhistorie’ uitgebreid kunnen worden met een rapportageplicht bij een vergunningsaanvraag. Dit is reeds het geval in het bestemmingsplan ‘A2 Marienwaard’ in Maastricht.

Leren van gemeente Maastricht In het bestemmingsplan A2 Marienwaart (2010) van de gemeente Maastricht (met o.a. Landgoed Vaeshartelt) is binnen de dubbelbestemming ‘Waarde - Maastrichts Erfgoed’ een rapportageplicht in het geval van bouwen, uitvoeren van een werk of werkzaamheden of sloop in dat gebied. Dit is als volgt omschreven: ‘Burgemeester en wethouders kunnen de aanvrager van een omgevingsvergunning voor het bouwen van een bouwwerk verplichten een archeologisch en/of cultuurhistorisch rapport te overleggen, waarin de archeologische (verwachtings)waarden en/of zonodig een cultuurhistorische waardestelling van het op de bouwaanvraag betrekking hebbende terrein en de zich eventueel daarop bevindende opstallennaar het oordeel van burgemeester en wethouders in voldoende mate is of zijn vastgesteld.’

•

19

Indien er sprake is van samenhang tussen landgoederen zou die samenhang een kapstok kunnen vormen voor een gebiedsgerichte aanpak. De samenhang tussen de landgoederen zou daarvoor eerst onderzocht moeten worden. Liggen de landgoederen als natuureilanden tussen de grootschalige landbouw en uitbreidende dorpen of is er samenhang tussen de landgoederen (bijvoorbeeld in het stemvormige gebied dat in het LOP het ‘Berlewalde’ wordt genoemd)? In een landgoederenbeleid kan een visie geformuleerd worden met betrekking tot de cultuurhistorische waarden van landgoederen in de gemeente Lochem of

regio (bijvoorbeeld de gemeenten die samenwerken aan LOP). Het zou in kunnen gaan op de ruimtelijke dragers, beeldbepalende elementen en kaders voor instandhouding van de landgoederen. Zo kan het recreatieve netwerk tussen de landgoederen, de functies en waterhuishouding in de verschillende landgoederen afgestemd en versterkt kunnen worden. Op dit moment werken landgoedeigenaren binnen de gemeente Lochem (Landgoed Verwolde, Landgoed Dorth, Landgoed Ampsen) onderling samen aan onder meer de waterhuishouding. Een landgoederenbeleid zou hierop voort kunnen bouwen. Gemeente Rheden kan voor dit verbeterpunt als voorbeeld dienen.

Leren van Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden Op de grens van het Veluwemassief en de dalen van Rijn en IJssel ligt een landgoederenzone (Gelders Arcadië) in de gemeenten Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden. Het Gelders Genootschap heeft, in samenwerking met betrokken partijen als gemeenten en landgoedeigenaren, een atlas en kansenboek samengesteld dat inzicht biedt in de ruimtelijke dragers en de beeldbepalende kwaliteiten van de landgoederenzone als geheel. In de atlas zijn alle landgoederen geinventariseerd. De ‘kansen’ uit het kansenboek worden opgepakt op ambtelijk niveau. In een meerjarig programma werken de betrokken gemeenten nu aan een gezamenlijke visie voor de landgoederenzone. Iedere gemeente integreert de visie vervolgens in het eigen structuurplan en bestemmingsplan. (19)

4.3 Afstemming beleid overheid en eigenaar Het bestemmingsplan buitengebied Lochem 2010 is in samenspraak met de landgoedeigenaar tot stand gekomen. Zo is het enerzijds gericht op het behoud van het kleinschalige landschap, maar biedt tegelijkertijd ruimte voor ontwikkeling. De dubbelbestemming ‘waarde - cultuurhistorie’ maakt herbestemming van boerderijen mogelijk en een combinatie met ‘kleinschalige nevenfuncties’. Op deze afstemming en samenwerking tussen overheid en landgoedeigenaar zou voortgebouwd kunnen worden in de vorm van bijvoorbeeld een beleidsnota voor landgoederen.

Verbeterpunten voor het beleid: • Gemeente en landgoedeigenaar zouden samen kunnen werken aan beleidskaders die tegemoet komen aan de instandhouding van landgoederen. Welke rol kan de gemeente hierin spelen? De gemeente kan landgoedeigenaren bijvoorbeeld betrekken bij ontwikkelingen op het gebied van recreatie. Conclusies zouden uitgewerkt kunnen worden in een beleidsnota. De beleidsnota van de gemeente Utrechtse Heuvelrug kan hiervoor als voorbeeld dienen.

Leren van gemeente Utrechtse Heuvelrug De gemeente Utrechtse Heuvelrug, met 44 landgoederen en buitenplaatsen (0,7 – 450 ha), heeft onlangs een beleidsnota ‘Buitens op de Heuvelrug’ (20) gepubliceerd. Het doel van de nota is een beleidskader te bieden voor instandhouding van deze cultuurhistorisch waardevolle elementen die de identiteit van de gemeente bepalen. De gemeente heeft alle 44 landgoederen geinventariseerd en hun instandhoudingsproblematiek geanalyseerd. De beleidskeuzes richten zich onder meer op: flexibiliteit in bestemmingsplannen (dubbelbestemmingen), het belang van een integrale toekomstvisie voor landgoed/ buitenplaats, samenwerking tussen gemeente en landgoedeigenaar bij recreatieve ontwikkelingen. Opvallend is dat de gemeente met de beleidsnota onderzoekt welke rol de gemeente kan spelen, behalve het bieden financiele middelen waar het nu aan ontbreekt, om de instandhouding van de landgoederen te garanderen. Ze stellen zich haast dienstbaar op.

Landgoed Verwolde is op zoek naar nieuwe economische dragers en zoekt daarbij naar een nieuwe maatschappelijke betekenis. Het landgoed denkt op verschillende manieren van betekenis te kunnen zijn voor de stad of stedeling: bomen kunnen als biomassa gebruikt worden voor de opwekking van duurzame energie, rundvlees kan verkocht worden aan restaurants of particulieren, groenten uit de moestuin kunnen verkocht worden in de landgoedwinkel en het landgoed kan gebruikt worden als recreatieplek voor de stedeling. In samenwerking met de gemeente, regio en/ of provicie en andere landgoedeigenaren zou die interactie met de stad in een gezamenlijke visie verder versterkt en uitgewerkt kunnen worden.

Verbeterpunten voor beleid: • De interactie met de stad en samenwerking aan economische dragers zou op groter schaalniveau door overheid, marktpartijen en landgoedeigenaren opgepakt kunnen worden. Er kan een gezamenlijk standpunt geformuleerd worden over de maatschappelijke betekenis van landgoederen. Zo onderzoekt de regio Stedendriehoek (Apeldoorn, Deventer, Zutphen) de potentie van biomassa (o.a. mest) voor de opwekking van duurzame energie. Wat kan de biomassa van de landgoederen (mest, houtafval) daarbinnen betekenen? Met de voedselproductie (rundvlees, groenten uit moestuin) kan interactie gezocht worden met het succesvolle Landmarkt, die een nieuwe vestiging zal openen in het havenkwartier van Deventer. De landgoederenzone in Maastricht is een voorbeeld van samenwerking aan economische dragers op een landgoedoverstijgend schaalniveau.

20

Leren van landgoederenzone Maastricht - Valkenburg Tussen Maastricht en Valkenburg ligt een groene zone met 20 landgoederen en kastelen: de Landgoederenzone. Landgoedeigenaren, gemeenten (Maastricht, Meerssen en Valkenburg) en de Provincie Limburg werken samen aan de ontwikkeling in de landgoederenzone waarin natuur, recreatie, cultuurhistorie en voedsel (stadslandbouw) centraal staan. In het plan ‘De tuinen van Maastricht’ (winnaar Innovatieprijs 2009) zullen nieuwe vormen van stadslandbouw georganiseerd worden. De uitbreiding met ‘eetbare tuinen’ (6 ha) op Landgoed Vaeshartelt is het eerste concrete deelproject. Hier zullen groenten, fruit en eetbare bloemen verbouwd worden; recreanten kunnen hier wandelen en ‘vergeten groenten’ (her)ontdekken.

Het project is samenwerking tussen Universiteit van de Gastronomie in Pollenzo, de Hogeschool Zuyd, Slow Food Limburg, het IKL, de MTB, de Gemeente Maastricht en de Provincie Limburg

Noten

1.

2.

3.

4.

5.

Landweer (2010), Landgoedvisie Verwolde Interview met baron G.J. van Heemstra (beheerder Landgoed Verwolde) www.landgoedverwolde.nl 4www.huisverwolde.nl Gesprek met Ciska van der Genugten (Stichting Geldersch Landschap, adviseur Cultuurhistorie) 6. Interview met baron G.J. van Heemstra (beheerder Landgoed Verwolde) 7. Gemeente Lochem (2010), Bestemmingsplan Buitengebied Lochem (www. ruimtelijkeplannen.nl) 8. Ministerie Infrastructuur en Milieu (2012), Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte 9. Interview met de heer Tiggeloven (Plattelandshuis Zelhem, projectleider Nationaal Landschap Graafschap) 10. Provincie Gelderland (2005) Streekplan 2005 (www.streekplan.gelderland.nl) 11. Provinciale Staten van Gelderland (2005), Grond voor verandering. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen landbouwontwikkelingsgebieden, extensiveringsgebieden en verwevingsgebieden.

12. Idem 13. Waterschap Rijn en IJssel (2010), Waterbeheerplan 2010-2015 14. Provincie Gelderland (2005), Steeds opnieuw schitteren, Belvoir 2 15. Royal Haskoning (2009), Landschapsontwikkelingsvisie 16. Gemeente Lochem (2007), Visie Buitengebied Lochem 17. http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/ 18. Interview met mevrouw Stortelder (gemeente Lochem, betrokken bij Bestemmingsplan Buitengebied Lochem) 19. Interview met mevrouw M. Sanderman (gemeente Rheden, beleidsmedewerker cultuurhistorie) 20. Gemeente Utrechtse Heuvelrug (2012), ‘Buitens op de Heuvelrug’

21

bijlage 1 Landgoed Verwolde: beschrijving cultuurhistorische waarden

0. Inleiding 24 1. Gebiedsbeschrijving 24 2. Vorming van het landschap 25 2.1 Geologie, geomorfologie 2.2 Bodem 25 2.3 Water 25

25

3. Bewoningsgeschiedenis

26

3.1 Kampenlandschap 26 3.2 Enkenlandschap 26 3.3 Broekgebieden 26 3.4 Landgoed 27 3.5 Positie boerderijen, houtwallen 3.6 Heideontginningen 28 3.7 Toponiemen 29

27

4. Complex Historische Buitenplaats 30 4.1 Archeologie 30 4.2 ontworpen landschap: lanen, wandelingen, zichten 31 4.3 opstallen: boerderijen, bijgebouwen, personeelswoningen

5. Huis en tuin

34

36

5.1 Archeologie 36 5.2 Huis Verwolde 5.3 Tuin en park 39

38

6. Cultuurhistorische waarden 40 Noten 41 boerderij Meijer 23

0. Inleiding

Een paar jaar geleden kochten mijn ouders op landgoed Verwolde de boerderij Bovenschutte met een paar hectare weide en bos. Zij kochten dit van de familie Van der Borch van Verwolde die sinds 1738 eigenaar van het landgoed is. Na de aankoop van hun nieuwe huis verzocht de baron hen om de groen-gele ruit op de luiken, de kleuren van Verwolde, over te schilderen. Het behoort nu namelijk niet meer tot het familiebezit. Omdat de boerderij in de jaren 70 herbouwd is is het niet beschermd als monument. Het werden vrolijke blauwe luiken met witte keper en gele stippen. Hoewel Bovenschutte historisch gezien onderdeel uitmaakt van landgoed Verwolde (het wordt op kaarten van 1850 genoemd), staat het nu op zichzelf. Valt het landgoed door dit beleid uit elkaar? Wat bepaalt de identiteit van het landgoed? Wat zijn de cultuurhistorische waarden en waar zijn ze terug te vinden in het huidige landgoed?

In dit document beschrijf ik de cultuurhistorische waarden van landgoed Verwolde op verschillende schaalniveaus. De vorming van het landschap en de bewoningsgeschiedenis (hoofdstuk 2 en 3) beschrijf ik op het schaalniveau van de voormalige gemeente Verwolde en landgoed Verwolde. In de periode 1818 – 1854 is sprake van gemeente Verwolde, nadat de heerlijkheid Verwolde was opgehouden te bestaan. Op dit moment wordt een deel daarvan nog gerekend tot landgoed Verwolde. In hoofdstuk 4 en 5 zoom ik in op de cultuurhistorische waarden van de Complex Historische Buitenplaats en het Huis met tuin. Een deel van het landgoed is in 2007 aangewezen als Complex Historische Buitenplaats en wordt als zodanig beschermd. Huis Verwolde staat hierin centraal.

1. Gebiedsbeschrijving

Landgoed Verwolde maakt onderdeel uit van De Graafschap, de Ecologische Hoofdstructuur en een deel is aangewezen als Complex Historische buitenplaats.

Het landgoed ligt ten noordoosten van het van oudsher boerendorp Laren en wordt aan noordwestzijde ontsloten door de provinciale weg N332 die Holten en Lochem verbindt. In het gebied zelf is de Markeloseweg (noordoost-zuidwest verbinding) de hoofdontsluiting. De omvang van het totale studiegebied (voormalige gemeente Verwolde) is ca. 1500 ha, landgoed Verwolde is ca. 560 ha. Centraal in het gebied ligt het Huis Verwolde met tuin.

2

Landgoed Verwolde

2.1

Studiegebied

2.1.1 Ligging

Landgoed Verwolde ligt ten noordoosten van het dorp Laren in de provincie Gelderland.

Aan de westkant wordt het landgoed begrensd door de N332. De noord,- oost,- en zuidkant hebben een wat grilligere vorm, maar worden grofweg begrensd door de Voorste Beek in het Noorden en Oosten en de Boomkampseweg en de Verwoldse weg in het Zuiden (figuur 2.2). De grenzen van het landgoed geven tevens de grenzen van het studiegebied aan. De oppervlakte van het landgoed bedraagt circa 560 hectare Hiervan is circa 283 hectare in gebruik als landbouwgrond, circa 270 hectare als bos en natuurgebied en de overige hectares worden in beslag genomen door het huis en het park.

gemeente Verwolde (1832) landgoed Verwolde (NSW, 1935) Complex Historische Buitenplaats (2007) Huis Verwolde, met tuin en park (1776)

Figuur 2.1 Ligging Verwolde

24

2. Vorming van het landschap 2.1 Geologie, geomorfologie Het gebied ligt op pleistoceen dekzand behorend tot de Formatie van Twente. Ten noorden van de Markeloseweg en ter plaatse van het huidige Huis Blankenborch zijn dekzandwelvingen. Ten zuiden zijn eilanden van dekzandruggen en – koppen met een esdek. Daartussen (oost –west richting) zijn natte beekdalen, laagten en depressies. De Markeloseweg volgt de grens tussen de lage dekzandwelvingen en hoge dekzandkoppen en natte beekdalen. Deze weg is hierdoor grillig van vorm.

eg ew

los

rke

ma

2.2 Bodem Op de hoge dekzandkoppen ligt een donkere humuslaag, de enkeerdgrond.

Enkeerdgronden zijn ontstaan op plaatsen waar de mens eeuwenlang akkerbouw heeft bedreven (en plaggen heeft opgebracht op het land), waar de bodem voldoende droog was en enige natuurlijke vruchtbaarheid bezat. Ter plaatse van de beekdalen zijn beekeerdgronden. Ten noorden van de Markeloseweg en ter plaatse van Huis Blankenborch zijn veldpodzolgronden.

natte beekdalen, laagten, depressies dekzandrug en - kop dekzandwelvingen

2.3 Water Verwolde is van oorsprong een nat gebied, dat blijkt ook uit de naam. In de eerste schriftelijke bron over Verwolde uit 1346 wordt gesproken over Derck van Keppel als eigenaar van ‘Varenwolde’. Verwolde was hoogst waarschijnlijk een jachtslot dat bij of in een met varens dichtbegroeide wildernis lag. Het vermoedelijke eerste huis is gesticht in een moerassige omgeving. Ook op de reliefkaart op pagina 6 is te zien dat het Huis Verwolde niet op de hoge dekzandkoppen ligt, maar juist in een lager gelegen gebied. Middeleeuwse vestigingen, zoals Verwolde, komen vaker voor op plekken die moeilijk te bereiken zijn. Waarschijnlijk zaten de kasteelheren met hun bezittingen tussen poelen en moerassen veiliger dan op de makkelijker te bereiken hooggelegen plaatsen. (1) In het huidige landschap is deze natte geschiedenis nog steeds zichtbaar in de vorm van beken, poelen, rabatten, natte laagtes (zie pagina 12).

Er is sprake van een natuurlijke waterscheiding die bepalend is voor de afwatering van het landgoed. Het deel ten zuiden van deze waterscheiding (het grootste gedeelte van het landgoed) watert af op de Verwoldse Molenbeek. Ten noorden van de waterscheiding watert het landgoed af op de Voorste Beek. Tussen 1930 - 1938 het Twentekanaal aangelegd, dat de waterhuishouding in het gebied flink verstoord heeft. Door de drainerende werking van het kanaal komt het grondwater nauwelijks tot het maaiveld. Dit gaat ten koste van bijvoorbeeld een monumentale boom, De Dikke Boom. (2)

25

Vo o

rst eB

se

ld wo Ver

k

k

bee

len

Mo

ee

enkeerdgronden beekeerdgronden laarpodzolgronden veldpodzolgronden podzolgronden

3. Bewoningsgeschiedenis

De bewoningeschiedenis laat zich het beste beschrijven aan de hand van landschapstypen. De zangronden worden waarschijnlijk al vanaf circa 2800 v. C. bewoond door min of meer sedentiaire boerengemeenschappen die akkerbouw en veeteelt bedreven. Op landgoed Verwolde zijn geen archeologische vondsten aangetroffen uit deze periode, maar wel in het aangrenzende landgoed Ampsen.

Hier zijn scherven en vuurstenen uit het Mesolithicum of Neolithicum (tot 2000 v.

C.), aangepunte stammentjes uit de Bronstijd (1100- 800 v. C.) en scherven uit de Romeinse tijd (12 v C – 450 n. C.) gevonden. Op landgoed Verwolde zijn archeologische vondsten gedaan uit de Late Middeleeuwen (1050 – 1500) en Nieuwe Tijd (1500-heden). In het volgende hoofdstuk ga ik nader in op de archeologische vondsten.

3.1 Kampenlandschap In gebieden waar dekzand aan de oppervlakte ligt worden vaak kampontginningen en essen aangetroffen. Ter plaatse van dekzandhoogten ontstond verspreide bewoning op kleine afgeperkte stukjes land (kampen). In Verwolde treffen we met name ten zuiden van en in het het huidige landgoed Verwolde een kampenlandschap aan. Het landschap wordt gekenmerkt door kleinschaligheid, eenmansessen (zie ook bij Allardhoeve, op kaart pag. 10), houtwallen, verspreide ligging van boerderijen, grillige wegenstructuur. De percelen worden gekenmerkt door een kleinschaligheid en onregelmatige vorm.

3.2 Enkenlandschap Vanaf circa 1000 n.C. enken gevormd door ophoging met plaggenbemesting uit de potstal. Dit leverde dikke lagen humushoudende enkeerdgronden op. In Verwolde liggen de open akkers op de Larense Enk tussen Laren en Huis Verwolde. Het landschap wordt hier gekenmerkt door openheid, steilranden, houtwallen, grillige (zand)wegenstructuur, ligging boerderijen aan de rand van de es. Het verkavelingspatroon is voornamelijk grillig, maar zou op één plek aangeduid kunnen worden als ‘Gewann’ es (3) (zie gedetailleerde tekening op pagina 9).

3.3 Broekgebieden In 18de eeuwse tekeningen is te zien dat een helder onderscheid wordt gemaakt tussen ‘broeken’ (Loarnse Broek, Verwoldse Broek, Blankenbergse Broek, Bekmans Broek) en ‘enken’ (Loarnse Enk). De broekgebieden liggen ten noordoosten van het gebied, op de schrale zandgronden. Oorspronkelijk lagen hier heidevelden 26

broekgebieden (open landschap, rechte wegen, sloten) kampenlandschap (kleinschalig, besloten landschap) essenlandschap (open landschap, grillig wegenpatroon) landgoed: boslandschap met kleinschalige open plekken landgoed: landschap met zichtlijnen naar Huis Verwolde landgoed: Huis, tuin en park

dekzandlandschap, dat plaatselijk microreliëf vertoont.

Onder Legenda met houtwallen. Nu worden de gebieden gekenmerkt door openheid (weinig bemicroreliëf worden planting), lange rechte wegen (dijken), sloten, jongere boerderijen (na ontginning in 1. Huis Verwolde 2. Henrikahoeve (Knienenkamp) 1930) en een rechthoekige rationele verkaveling (zie kaart 1995). van hoogteverschillen 3. Blankenborch (+ Schultzhuis) 5 4. Damhaar enkele decimeters tot 2 5. Polsvoort 4 hoogstens meters over 3.4 Landgoed 6. Larense Enk Centraal in het gebied ligt landgoed Verwolde met in het zuidwesten het Huis.

Het een korte afstand (10landschap wordt gekenmerkt door de kleinschaligheid, bossen met daarin open 100 lanen, meter) 3 plakken (weilanden) met solitairen, houtwallen, oude verstaan. boerderijen (18781 1905) met eenzelfde bouwstijl en kleur luiken. het volgende hoofdstuk Het Inmicroreliëf wordt wordt ingezoomd op een deel van dit gebied. gevormd door de 6 essen. isDe essen gebleven, zijn ook na Het landschap in het huidige landgoed Verwolde kleinschalig de ruilverkaveling. De ruilverkaveling (tweede van de twintigste eeuw) had als vaakhelft opgehoogd door reliefkaart 2006 doel de afwatering van de landbouwgronden te verbeteren door perceelsvergroting hetvan boerenbedrijven. opbrengen Om vante voorkomen en het economische meer rendabel maken 1 dat hun landgoederen een verplichte ruilverkaveling plaggen, kregen liggenopgelegd, op de namen sommige landgoedeigenaren plaats in lokale voorbereidingscommissies voor de ruilver3 dekzandkoppen en zijn Figuur 2.5 Hoogtekaart: Langs de langgerekte essen (bruin-geel) liggen de boerderijen, huis en kaveling. Baron van der Borch van Verwolde vertegenwoordigde om deze reden bij park liggen in het lager gelegen gedeelte (groen-blauw) waar de beken van oost naar west stromen. duidelijk te herkennen de voorbereiding van de ruilverkaveling voor de gemeente Laren de landgoederen (hoogtes 4x uitvergroot) Ampsen, Oolde en Verwolde. Hij wist metinsucceshet de drie landgoederen landschap. voor een verplichting van ruilverkaveling te behoeden. (4) Opvallend is dat de essen vaak een langgerekte vorm5 van zuidwest- naar noordoost-lopend vertonen (figuur 2.5). Dit ruggenpatroon dat in vele dekzandgebieden voorkomt, zou in 4 3.5 Positie boerderijen, houtwallen tekening uit 1647 van de Heerlijkverband kunnen staan met de heersende westenwinden in de tijd van de zandverstuivingen heid Verwolde. De eerste vestiginDat de eerste nederzettingen langs het water en op de hoger gelegen gebieden 2 liggen tussen toen deze ruggen ontstaan zijn.

De van oost naar west stromende beken deop de hoge gebieden. gen zijn Kader 1.1 Bebossingen rondom landgoed Verwolde 1773-1955 ontstonden blijkt ook uit de kaart van 1647, als die vergeleken wordt met de hoogtekaart. De eerste nederzettingen komendekzandruggen overeen met de hogere in engebieden hebbenuitdeze niet aangetast. de huidige hoogtekaart. Huisplaats De Blankenborch (nabij de huidige boerderij Blankenborch), Conijnen Camp (huidige Henrikahoeve), boerderij Polsvoort (huidig Groot Polsvoort) en Dammers Camp (waarschijnlijk huidige Damhaar) liggen allemaal ter plaatse van hoge gebieden. Eén van de percelen bij Damhaar wordt ‘achter de bergen’ genoemd (toponiem). Op de ‘berg’ zijn meerdere kleinschalige kampen te vinden. De percelen van kampen zijn over het algemeen kleinschalig en onregelmatig van vorm (zie gedetailleerde tekening op pagina 9).

Op de grens van hoge enkeerdgronden (dekzandkoppen) naar de lage beekeerdgronden (water) stonden oorspronkelijk de boerderijen. De bouwlanden lagen meestal in de directe omgeving van de boerderijen en de weilanden in de lager gelegen gebieden (langs het beekdal), iets verder van de boerderij af. De bouw- en weilanden werden omgeven door houtwallen, die dienden om het wild en vee buiten de akkers te houden en de eigendomsgrenzen markeerden.

3

1

23 6

Figuur 1.1 Landgoed Verwolde en omgeving in 1773: Bebossingen komen slechts voor rondom het landgoed en het dorp Laren.

27

tekening uit 1745, Verwolde volgens Hattinga. Tussen Laren en Verwolde is de Larense Enk met bouwlanden, daaromheen liggen de Broek-gebieden.

Op de kaart van 1850 is te zien dat veel kavels in Verwolde omzoomd waren door houtwallen. Op de kaart van 1995 is dit ‘coulissen landschap’ alleen nog te vinden binnen de contouren van het landgoed en in het kampenlandschap. Hier is de hoeveelheid bos toegenomen na de ontginningen. Met name in de broeklanden rond het landgoed (oa. Blankenbergse Broek) is de verkaveling weliswaar hetzelfde gebleven, maar is het landschap de afgelopen eeuw veranderd in een open weidegebied met grote boerderijen. Dit is het gevolg van de heideontginningen (heide wordt weiland), ruilverkaveling (schaalvergroting) en de introductie van prikkeldraad als omheining van de weilanden (onzichtbare coulissen).

3.6 Heideontginningen Tot begin van de 20ste eeuw waren rond de enken met bouwlanden grote heidevelden te vinden, met name ten noorden van de Markeloseweg en in Kranengoor.

Vanaf de vroege Middeleeuwen gebruikten boeren deze woeste gronden voor het weiden van het vee en het steken van plaggen. Ze hadden de gronden in gemeenschappelijk bezit; dit werd georganiseerd vanuit de marke. Van 1500 tot en met 1880 was landgoed Verwolde vertegenwoordigd in de marke Verwolde, Laren en Oolde. (5) Een markegenootschap werd vertegenwoordigd door alle eigenaren van een boerderij of erf van een dorp of buurtschap en de markevergadering werd voorgezeten en gecontroleerd door de markerichter. In de marke Verwolde, Laren en Oolde was het erfmarkerichterschap verbonden aan het huis Verwolde en in handen van de heer van Verwolde. Tussen 1827 en 1833 werden de markegronden verdeeld om het ontginnen van de grond te bespoedigen. Het grootste deel van de heide werd in Verwolde ontgonnen in de periodes 1800-1840 en 1875-1911. In die periode is de heide teruggebracht van ruim 50% naar 26%. (6) Het overige deel is de daar opvolgende decennia ontgonnen. In het landgoed Verwolde werden de ontgonnen gebieden bebost voor de bosbouw, de gebieden daaromheen werden weilanden (zie kaart 1995). Op dit moment is van de totale omvang van landgoed Verwolde (560 ha) circa 283 hectare in gebruik als landbouwgrond en circa 270 hectare als bos en natuurgebied. De overige hectares worden in beslag genomen door het huis met park. (7) De voormalige markegrenzen van de marke Verwolde, Laren en Oolde vormen nu de gemeentegrens van Laren.

topografische kaart 1850: Ten noorden van de Markeloseweg en ten zuiden van het huidige landgoed zijn heidevelden.

ca. 1850

topografische kaart 1995: Het gebied binnen de contouren van het huidige landgoed werd na ontginning bebost, de drassige broek-gebieden werden weiland.

28

3.7 Toponiemen In ‘Boerderij- en veldnamen in Lochem’ (8) worden nog in de volksmond levende toponiemen, archiefstukken en verpondingskohieren (9) verklaard. De toponiemen zeggen iets over het bodemgebruik of het gebruik van de bouwlanden, graslanden, bossen of woeste grond. Hiervoor zijn al de opgehoogde enken genoemd, zoals de Loarnse Enk. De lagere gebieden, met lemige fijne zandgronden of beekeerdgrond, worden aangeduid met ‘broek’ (Bekmans Broek, Blankenbergse Broek) of ‘veld’ (Blankenbergse Veld). Daarbij is ‘veld’ is met heide begroeide ongecultiveerde woeste grond en ‘broek’ moerrasland. De ‘broeken’ liggen met name ten noordoosten van het huidige landgoed Verwolde en worden ontsloten door hogere wegen (Dwarsdijk, Warfveendijk, Koebushorst). Ook worden woeste gronden wel aangeduid met ‘goor’ (Kranengoor, in zuidoosten van het landgoed). Bouwland wordt aangeduid als enk of kamp dat de benaming voor particuliere ontginningen (Scheperkamp, Schotkamp, Dengerinkskamp, Boomkamp, Pruimenkamp). Grasland wordt vaak aangeduid als ‘weide’. Hierin zijn veel variaties te zien: Koeweide, Stierenweide, Kalverweide, Schapenweide, Hooiweide. De weiden liggen vaak ter plaatse van de lager gelegen gebieden. Bij ‘t Jagershuis ligt bijvoorbeeld Koeweide (laag) en Dengerinksheuvel (hoog). Het hoge gebied bij boerderij Henrikahoeve, ook wel Knienenkamp (op de kaart van 1647 aangeduid als Conijnen Camp), heet ’n Kamp en het lager gelegen gebied daarachter ’t Veld. Bij de boerderij Bovenschutte heet de lage zijde Bekkersveld (veldpodzolgrond) en de hoge zijde Scheperkamp (enkeerdgrond).

1. Toponiemen rond de boerderij Damhaar. Opvallend is de onregelmatige patroon van kleine kavels (kampen). Deze liggen deels op de ‘berg’ achter Damhaar.

1.

2.

2. Toponiemen ten zuiden van het Huis Verwolde, op en rond de Larense Enk. De verkavelingsstructuur lijkt op het patroon van de Gewann es.

29

Onderzoeksgebied Huis Blankenborg te Verwolde, gemeente Lochem; een inventariserend archeologisch onderzoek

224700

224750

469150

469150

Landgoed Verwolde behoort tot De Graafschap, één van de 20 Nationale Landschappen, een klein deel daarvan is in 2007 aangewezen als Complex Historische Buitenplaats. Dit omvat zowel de historische buitenplaats Verwolde als de bijbehorende historische parkaanleg. Op het gebied rond het Huis met tuin en park dat een visuele relatie met het huis heeft is de complex-bescherming van toepassing.

Hieronder ga ik eerst in op cultuurhistorische elementen in het gebied in ruime zin en tot slot zoom ik in op buitenplaats Verwolde.

469200

469200

4. Complex Historische Buitenplaats

foto 1 469150

469150

4.1 Archeologie

foto 1

4.1.1. Huisplaats De Blankenborch Ten noordoosten van het Complex Historische Buitenplaats is het Huis Blankenborch (zie pagina 12). Het huidige huis staat er sinds de 17de eeuw, daarvoor stond een omgrachte ‘huisplaats De Blankenborch’ in het bosje ten westen van de huidige boerderij. RAAP heeft op deze plek inventarisrend archelogisch onderzoek verricht en concludeert in het rapport dat huis Blankenborg, dat uit de 16e eeuw stamt, hoogstwaarschijnlijk een circa 12,5 bij 12,5 m groot gebouw was dat op het zuidwestelijke deel van een circa 27 bij 30 m groot omgracht terrein stond. Het huis was zeer waarschijnlijk een versterkte (omgrachte) spieker. Een middeleeuwse oorsprong van het huis is goed mogelijk, hoewel hiervoor geen aanwijzingen zijn aangetroffen. Het gevonden materiaal wordt gedateerd op de periode 1450 -1525.

(10)

0

0

5

5

1010

1515 m

m

224700

LOBA_notitie/WB/1

LOBA_notitie/WB/1

20

2025

25

1:500

2003

1:500

2003

224750

224700

Huis Blankenborg Gemeente Lochem

224750

Huis Blankenborg Resultaten archeologische begeleiding Gemeente Lochem legenda ingrepen

interpretatie

Resultaten archeologische begeleiding opgeschoond

vermoedelijke ligging gracht

verdiept tot ca. 50cm -Mv

legenda

vermoedelijke ligging gebouw

overig

ingrepen

interpretatie opgeschoond

grens onderzoeksgebied

vermoedelijke ligging gracht

begeleiding. verdiept tot ca. 50cm -Mv Figuur 2. Resultaten archeologische vermoedelijke ligging gebouw

overig

In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) is het omgrachte en op een pol gelegen huis, geplunderd en verbrand volgens een getuigenis uit 1660: “dat sy sellfs hett huys in synen essen met die optreckende touwbrugge als een edelmanshuys gesien hebbe en dat het in die quaede tyden is affgebrant worden, en nae den brandt ook die muyren en balkens lange jaeren daernae gesien hebbe”. (11) Na de plundering zou de ruïne nog jarenlang aanwezig zijn geweest. Op de kaart van 1647 (zie pagina 6) staat het omgrachte gebied nog aangegeven, maar zonder huisplaats.

In verband met een cultuurhistorische fietsroute (TRAP-route) is de archeologische vindplaats zichtbaar gemaakt door de grachten opnieuw uit te graven en de plek van de spieker te markeren met een zuil. Op de zuil staat de tekst ‘huisplaats De Blankenborch, spieker uit +/- 1200 vernield tijdens het beleg van Lochem in de 80 jarige oorlog 1568 -1648’. De datering is echter een zeer ruime interpretatie van de conclusies uit het RAAP Advies.

30

grens onderzoeksgebied

Figuur 2. Resultaten archeologische begeleiding.

RAAP-notitie 518 / eindversie 09-12-2003

RAAP-notitie 518 / eindversie 09-12-2003

[1 1 ]

[1 1 ]

4.1.2. Schultzhuis, watermolen Naast Blankenborg stond een herenhuis, het Schultzhuis, dat tussen 1880 en 1888 is afgebroken. Het is onbekend wanneer dit herenhuis gebouwd is. Het is waarschijnlijk dat dit is gebeurd na de verwoesting van huisplaats De Blankenborg (1568-1648). (12) Op de kaart van 1647 staan naast het omgrachte perceel enkele gebouwen, ook op de plaats waar het Schultzhuis zou hebben gestaan. Deze vindplaats is niet zichtbaar in het landschap.

Tegenover buitenplaats Verwolde is een archeologische vindplaats van een watermolen. De watermolen van kasteel Verwolde is voor het eerst in 1492 vermeld. De molen is nu verdwenen, maar de sloopdatum is onbekend. (13) Deze vindplaats ligt niet aan de Verwoldse Beek. Over de betekenis van de molen is verder niets bekend. De vindplaats is niet zichtbaar in het landschap.

1850 • Henrikahoeve is nog niet gebouwd • boerderij Meijer ligt nog niet op de zichtlijn • rond Huis Verwolde ligt nog de Engelse tuin (ontwerp J.P. Posth)

4.2 ontworpen landschap: lanen, wandelingen, zichten In de periode 1875 – 1911, toen Mr. Allard Philip Reinier Carel baron van der Borch van Verwolde (1842 – 1919) heer van Verwolde was, heeft het landschap een grote ontwikkeling doorgemaakt. Het ging deze heer van Verwolde niet alleen om functionele en technische verbeteringen (heideontginningen, vergroten van het bosareaal, uitbreiding grondbezit, vervangen van oude boerderijen), maar ook om de beleving van het landschap (zichtlijnen, wandelingen).

Dat hier meer aandacht voor kwam is te zien in de verplaatsing van de boerderij Meijer en de nieuwe boerderij Henrikahoeve. In de periode 1878-1905 zijn alle boerderijen op Verwolde gebouwd of verbouwd. De boerderij ‘Meijer’ werd afgebroken en bij herbouw een kleine twintig meter naar achter geplaatst, zodat de boerderij precies op een zichtlijn van het landgoed kwam te liggen. Waarschijnlijk heeft dit ook een rol gespeelt bij de bouw van de boerderij ‘Henrikahoeve’ aan het eind van een andere laan (zichtlijn) werd geplaatst.

1920 • Henrikahoeve is gerealiseerd, op de zichtlijn • boerderij Meijer is 20 meter verplaatst, op de zichtlijn

Vanaf de lanen en paden zijn niet alleen de boerderijen te zien, maar ook de diversiteit in het landschap (afwisseling open velden met solitairen, kleinschalige percelen, rabat bossen, houtwallen, zicht op Huis Verwolde). Het Huis staat centraal in de beleving van het landschap.

In de tekening op pagina 12 zijn de volgende waardevolle lanen, wandelingen en zichten in het landschap in beeld gebracht (14, 15): • De twee 18de-eeuwse lanen die voor de korte oprit naar het huis samenkomen.

Eén loopt naar het zuiden (zichtlijn naar boerderij Meijer), de andere naar het noordwesten (zichtlijn naar Henrikahoeve).

• 18de / 19de eeuwse solitairen die de heer van Verwolde A.Ph.R.C. baron van 31

1937 • rond Huis Verwolde is de Engelse tuin vervangen door een formele Franse tuin (ontwerp H.A.C. Poortman)

Complex Historische Buitenplaats (2012) bijzondere landschappelijke, archeologische en bouwhistorische elementen

boerderij Henrikahoeve (+ bakhuis, hooiberg) rijks + gemeentelijk monument

jachtopzienerswoning ‘t Jagershuis (+ hooiberg) rijks + gemeentelijk monument

boerderij Hoentjen gemeentelijk monument

2

boswachterswoning Denneboom rijks + gemeentelijk monument boerderij Meijer (+ bakhuis, 2 hooibergen) rijks + gemeentelijk monument

timmermanswoning Hofmeijer rijks + gemeentelijk monument

boerderij Allardhoeve rijks + gemeentelijk monument

3

C

4

boerderij Blankenberg (+ bakhuis, schuur) rijksmonument

B 1 5

A

toegangshekken/ - poorten lanen (bomenrij) solitairen (A. De Dikke Boom, B. Oom Frits, C. Vrijheidsboom) houtsingel bossingel poel met klein historisch water historische moestuin bos/ bosje bos op rabatten knotwilgen Verwoldse Molenbeek Opstallen (boerderijen, personeelswoning, bijgebouw) archeologie (1. heuvel met linde Spaanse Linie, 2. Blankenborch, 3. Schultzhuis, 4. watermolen, 5. Huis Verwolde) Huis Verwolde, met tuin en park steilrand/ es open veld

tuinmanswoning

Complex Historische Buitenplaats (2012) zichtlijnen en wandelingen

1.

2.

11.

12.

2

12 1 3

10

2 3.

9

4

8 B

5

1

4

5

10.

A

7

3

6 4.

zichtlijnen vanuit het Huis lanen met zichtlijnen naar boerderijen (Henrikahoeve, Meijer) wandelingen met zicht op Huis Verwolde en omgeving wandeling met zicht op Dikke Boom, weilanden met solitairen, houtwallen wandeling door rabattenbos kerkepad

5.

8.

9.

6.

7.

C

11

• • • • •

der Borch van Verwolde heeft aangeplant (Oom Frits, Vrijheidsboom, Dikke Boom).

Voor het Huis aan de oostzijde bevindt zich een open weide in het landschap waarin een forse boomgroep staat en de eerder genoemde boerderij Meijer (1886).

Ten zuiden hiervan loopt een wandeling die in oostelijke richting aftakt van de zuidlaan om een weiland met solitairen en een houtwal richting Dikke Boom (17de eeuw).

Aan de zuidkant van de buitengracht en ten westen van de zuidlaan ligt een rabattenbos met slingerende lanen en waterlopen doorsneden, met doorzichten op het huis en op het open landschap aan de andere zijde (ca. 1900).

Buiten de buitengracht is een wandeling met zichten op het Huis Verwolde en de omgeving Ten noordwesten is vanuit het huis zicht op een open weide waarin enige solitairen en boomgroepen. Dit terrein wordt afgesloten door een bomenrand waarin aan de noordkant boerderij Denneboom (1897) in een zichtas vanuit het huis is gelegen en aan de noordwestkant door de Allardhoeve (1882) en de dienstwoning Hofmeijer aan de Markeloseweg.

4.3 opstallen: boerderijen, bijgebouwen, personeelswoningen Zoals hiervoor aangegeven zijn in de periode 1878-1905 alle boerderijen op Verwolde gebouwd of verbouwd. De meeste daarvan zijn gemeentelijk of rijksmonument. De boerderijen zijn ontworpen in eenzelfde bouwstijl met als specifieke onderlinge details de gepleisterde tekstband met de naam van de boerderij, kleine ruitvormige vensters en luiken in de kleuren van Verwolde, groen, zwart en geel.

In enkele gevallen is de ruitvormige roedeverdeling van de vensters nog bewaard gebleven (Henrikahoeve, ‘t Jagershuis). (16) De namen van de boerderijen zijn afkomstig van families/ geslachten die op Verwolde hebben gewoond, soms aangevuld met Groot/ Klein/ Oud/ Nieuw. Sommige boerderijen hebben een directe visuele relatie met het Huis Verwolde (Allardhoeve, ‘t Jagershuis, Dennenkamp). In deze gevallen is de complex bescherming van toepassing.

zichtas naar boerderij Meijer

De boerderijen in de provincie Gelderland worden gerekend tot de groep van de hallehuizen. Ook op Verwolde komen deze veel voor. Karakteristiek voor de hallehuisboerderij is de eenvoudige hoofdvorm met rechthoekige plattegrond, de lage zijgevels en het hoog opgaande steile zadeldak, dat in de meer open landschappen van wolfeinden werd voorzien (bijvoorbeeld Damhaar, Klein Dengerink). Hierdoor waren ze meer gestroomlijnd en minder kwetsbaar voor de harde wind. In de meer bosrijke streken en gebieden waar de traditie van een zeer intensieve erfbeplanting met windsingels bleef bestaan, bleven de hoge (houten) windgevoelige topgevels bestaan (bijvoorbeeld Meijer, Henrikahoeve). Het grote boerderijdak van het halzicht over buitengracht naar Huis Verwolde, oranjerie en zuidtuin 34

lehuis is vaak gedekt met riet of pannen of combinaties daarvan. In Verwolde is de bovenste helft van het dakschild over het algemeen bedekt met riet en de onderste helft met pannen. De sobere bakstenen gevels bezitten heel soms nog restanten van oudere vakwerkconstructies, maar op Verwolde heb ik dit niet gezien. Bij de meeste boerderijen bevindt zich nog een bakhuis (of kookhuis) en een hooiberg.

Een bakhuis staat op enige afstand van de boerderij in verband met brandgevaar.

(17) Een voorbeeld van de hallehuisboerderij is de oude boerderij “Meijer”. Deze ligt op een zichtas en staat vrij dicht bij het Huis en is daarom ook wat rijker uitgedost dan de meeste andere boerderijen op het landgoed. Zo kreeg de voorgevel enkele bijzondere elementen, die we eerder zouden aantreffen bij grote landhuizen en stadse woonhuizen: het middendeel van de gevel springt wat naar voren en benadrukt daarmee de voorname symmetrie van de gevel. Op de hoeken bevinden zich lisenen (iets uit de muur springende stroken) en er is veel gebruik gemaakt van siermetselwerkmotieven, onder andere in de bogen boven de vensters. Het dak bestaat voor deels uit pannen en deels met riet gedekt (bovenste helft). Baksteen gevels op gepleisterde plint. In de voorgevel, met in rode en gele baksteen uitgevoerde hoekpilasters, twee grote en twee kleine schuifvensters met luiken in de kleuren van Verwolde. De middelste twee, grote, vensters in een risaliserend (iets naar voren springend) deel waarvan de randen in gele baksteen zijn uitgevoerd. De strekken zijn in gele en rode baksteen uitgevoerd met in de strekken van de middelste vensters een sluitsteen. In de topgevel is een venster met luik en bovenlicht, met aan weerszijde een gepleisterd naamveld met ‘MEIJER’ en ‘1886’.

Naast de boerderij Meijer zijn twee vierroedige hooibergen, gedekt door een rieten kap. Ze zijn beide van het vierroedige type. De met riet gedekte hoeden kunnen langs de vier roeden omhoog worden gebracht om zo tasruimte voor hooi te creëren. De westelijke berg heeft een verhoogde tasvloer, bestaande uit tegen de roeden gespijkerde horizontale houten delen, waarover slieten zijn gelegd. De precieze ouderdom van deze hooibergen is niet bekend, maar waarschijnlijk stammen ze uit de 19de eeuw.

Op het erf van de boerderij is een klein bakhuis op rechthoekige grondslag, voorzien van een zadeldak met gesmoorde muldenpannen en gemetselde schoorsteen.

De gevels zijn van baksteen in halfsteensverband en voorzien van een gepleisterde plint. In de naar de boerderij gekeerde voorgevel een kozijn met duivejager en een houten opgeklampte deur. In de geveltop een keperboogvenster met houten opgeklampt luik en gepleisterde lekdorpel. (18) Op het landgoed Verwolde verrezen naast vele pachtboerderijen ook enkele dienstwoningen (jachtopzienerswoning, tuinmanswoning, timmermanswoning, boswachterswoning, ..). De voormalige boswachterswoning “Denneboom” is daar een voorbeeld van. Omdat de woning op een zichtlijn van het Huis lag en aan de Jonker Emilelaan kregen de voor- en achtergevel een vrij rijke uitstraling met gepleisterde 35

boerderij Meijer

boerderij Damhaar

Denneboom

boerderij Groot Dengerink

Denneboom

Henrikahoeve

Vereenigde Nederlanden” werd vermeld dat het oude Slot van Verwolde voor het grootste gedeelte was verdwenen en dat het adellijk huis Verwolde nog slechts de gedaante van een hoekpilasters, gepleisterde plint en tandlijsten langs de schuine gevelbeëindigingen. Op de verdieping zijn aan beide zijden een keperboogvormig met boerenwoning had.

Verwolde was venster inmiddels door vererving in 1658 in bezit gekomen van luik en twee ruitvormige vensters met ruitvormige roedeverdeling. Helemaal in de top is een kleinRipperda. rond venster. In deDiens zuidoost gevel (zijde Huis) zijn drie schuifven- het huis samen met eenderde van de grond, waar George kleinzoon verkocht sters met luiken in de kleuren van Verwolde en boven de vensters een eenvoudige geprofileerde stuclijst om de strekken heen. Om het keperboogvormige venster een de heerlijke rechten van Verwolde golden, in 1738 aan Evert Jan Benjamin van Goltstein. halfrond naamveld met ‘18 DENNEBOOM 97’. In de noordwest gevel (gericht op de Jonker Emilelaan) is een brede deeldeur te zien die toegang biedt tot de deel met Van Goltstein kochtmetVerwolde voor zijn dochter en schoonzoon Allard Philip van der Borch. stallen. De zijgevels zijn eenvoudig venster- en deuropeningen, sommige met luiken. (19) De gevel van de Henrikahoeve en ’t Jagershuis tonen veel overeenDoor bezit van Verwolde kon Van der Borch zich in Gelderland vestigen, opgenomen komsten methet de gevel van Denneboom. worden in de ridderschap en zodoende een 5. Huis vererven. en tuin ambt Het huis was op dat moment vrijwel onbewoonbaar en nog slechts drie In de complex historische buitenplaats staat het Huis met tuin en park centraal. boerderijen behoorden het De geschiedenis van het huis gaat terug tot intot de 12de eeuw landgoed. toen er mogelijk ter In plaatse van het huidige huis, in een moerassige omgeving, een middeleeuws jacht1766 overleed Van Borch en erfde zijn slot stond dat aan de heren van Keppelder toebehoorde. zoon WillemnaarVerwolde.

De Het huidigeFrederik huis is in 1776 gerealiseerd ontwerp van architect Philipnieuwe Willem Schonck met daaromheen in eerste instantie een Engelse tuin, naar ontwerp van J.P. Posthvan (ca. 1800).

In 1926 geeft het echtpaar Van der Borch-Voute aan de archiheer Verwolde verenigde de heerlijkheid tecten M.A. en J. van Nieukerken opdracht om het huis te restaureren en uit te breiden. 1772 In diezelfde tijd wordtde de Engelse tuin vervangen door een Franse tuin, naar de in door resterende tweederde van ontwerp van Hugo Poortman. In het huidige huis zijn de verschillende perioden nog goed zichtbaar.

Vanuitde het huis zijn zichtassen naar deheerlijke tuin en omgeving. grond met bijbehorende rechten Het huis Verwolde was achtereenvolgens in het bezit van de volgende families: aan te kopen. Daarnaast was Verwolde Keppel (1346-1546), Van Haeften (1546-1660), Ripperda (1660-1738), Van der Borch (1738-1977). In 1977 werden huis, tuin en park binnen de buitengracht overaanmerkelijk door de vererving gedragen aan de Stichting uitgebreid Vrienden der Geldersche Kasteelen. van bezit van grootvader van Goltstein en van 5.1 Archeologie 5.1.1 middeleeuws kasteel Verwolde de Ripperda-goederen.

Hij liet de architect In 1363 is er voor het eerst sprake van een huis Verwolde. In 1336 beloven Derk van Keppel (heer van Verwolde) en zijn zoon Derk de Hertog van Gelre geen naP. W. Schonck een ontwerp maken voor een deel te laten ondervinden van het huis te Verwolde. In 1505 werd het kasteel door Hertog Karel van huis Gelre bezet omdat de toenmalige eigenaar van het kasteel (Derk passend voor de heerlijkheid.

In 1776 werd dit huis gerealiseerd en staat tot op de Figuur 2.8 Huis Verwolde omstreeks 1720, (naar een tekening van tekening uit omstreek 1720, door F. Berkhuis

36

F. Berkhuis)

468600

48 48 48 48 48 48

LL

38 38 38 36 36 36

42 42 42 42 37 37 37 37

II

60 60 60 60 60 60

468550

CC

59 59 59 59 11 11 11 555

444

333

H H EE

72 72 72

223750

27 27 27 27 27 27

29 29 29

GG

AA

56 56 56

54 54 54 54

55 55 55

53 53 53

BB

II 63 63 63

34 34 34 34

72 72 72

EE

50 50 50

61 61 61 61 49 49 49

37 37 37 37

60 60 60 59 59 59 59 11 11 11 10 10 10 10 10 10 999 777777 99 888888

555555

13 13 13 12 12 12 12

111

ker Jon

73 73 73 73 73 73

EE

68 68 68 68 68 68

74 74 74 74 74 74

69 69 69 69 69 69

Huis Verwolde Gemeente Lochem

boringen

65 65 65 65

3 333

H H

444

EE 75 75 75 75 75 75

666666

FF

A

mog

met zeer veel puin

(mo

met ondoordringbaar puin

verm

recent verstoord 12

72 72 72 223650

boornummer

meetwaarden grondradar (tussen 1,0 en 1,5 m -Mv) lage reflectie

0

10

20 m

223700

223750

73 73 73 73 73 73

EE

68 68 68 68 68 68

74 74 74 74 74 74

69 69 69 69 69 69 70 70 70 70 70 70

19 19 19 19 19 19

II

DD

71 71 71 71 71 71

223750

Huis Verwolde Gemeente Lochem Resultaten en interpretatie

ker Jon

64 64 64 64 17 17 17 17 16 16 16 16

legenda

n laa ile Em

boringen met grachtvulling

18 18 18 18 65 65 65 65

met veel puin

II

met zeer veel puin met ondoordringbaar puin met verstoord natuurlijk bodemprofiel en/of weinig puin

66 66 66 66

recent verstoord 12

boornummer

meetwaarden grondradar (tussen 1,0 en 1,5 m -Mv) lage reflectie

hoge reflectie

overig

A

lette

met veel puin

met verstoord natuurlijk bodemprofiel en/of weinig puin 66 66 66 66 66 66

hoge reflectie

overig

met grachtvulling

II

18 18 18

20 20 20 20 20 20

CC

71 71 71 71 71 71

legenda

n laa ile Em

67 67 67

222

lage reflectie

70 70 70 70 70 70

14 14 14 14

62 62 62 62

boor

meetwaarden

II

15 15 15

39 39 51 51 39 51 51 51

36 36 36

31 31 31 31

17 17 17 16 16 16

38 38 38

32 32 32 32

24 24 24

64 64 64 64

33 33 33

JJII

25 25 25

30 30 30 30

52 52 52 52

rece

Resultaten en interpretatie

21 21 21 22 22 22 23 23 23 23

67 67 67 67 67 67

222

H H

DD

26 26 26

468500

35 35 35 35

1111

333

met 66 66 66 66

468500

49 49 49

12 12 12 12

222

4444

met

67 67 67 67

19 19 19 19 19 19

28 28 28 28 28 28

met

12

111

FF

Archeologisch kastelenproject WCL-D

39 39 39

43 43 43 43

61 61 61 61 61 61

13 13 13 13 12 12 12 12

75 75 75 75 75 75

666666

met

65 65 65

20 20 20 20 20 20

468500

50 50 50

34 34 34

10 10 10 10 10 10 999 777777 99

40 40 40 40 40 40

468550

RAAP-rapport 962 / eindversie 2

37

KK

11 11 11

888888

14 14 14 14

13 13 13 13 13 13

59 59 59 59

41 41 41 41 41 41

468500

468600

60 60 60

GG

62 62 62

JJ

61 61 61 49 49 49

43 43 43

LL Boom:

44 44 44 44

50 50 50

KK

555555

met

14 14 14 14 14

62 62 62 62

42 42 42

boringen

18 18 18

15 15 15 15

44 44 44

II

17 17 17 17 16 16 16 16 16

II 51 51 51 51

26 26 26 29 29 29 29

63 63 63 63 63

legenda

n laa ile Em

468550

468550

45 45 45

35 35 35 35

Een restant van de Spaanse Linie is te vinden in een bosperceel nabij deA Dikke 58 58 58 58 58 A een heuveltje met waterpartij.

Het naastgelegen perceel is bekend als 21 21 21 21 21 57 57 47 47 47 57 57 57 47 47 47 22 22 22 22 22 BBenkele Spanjaards Steege. Hier kwamen omstreeks 1880 bij graafwerkzaamheden 54 54 54 54 54 25 25 25 25 25 56 56 56 55 55 55 23 23 23 23 23 23 zwaarden en464646464646stukken helm te voorschijn. Daarnaast zouden5353535353 bij de bouw van2424242424het 3232323232 52 52 52 30 30 30 52 52 huidige huis in 1776 vondsten zijn aangetroffen, waaronder kanonskogels, geraam30 30 30 63 63 63 63 63 JJ II 31 31 31 31 31 45 45 45 ten, helmen en harnassen.

(22) De vondsten maken onderdeel uit van de huidige 45 45 45 II 15 15 15 15 15 collectie van Verwolde.

51 51 33 33 33 51 51 51 33 33 33 48 48 48 48 48 48

JJ

ker Jon

64 64 64 64 64

52 52 52 52

468550

223700

55 55 55

46 46 46 46 46 46

468600

223650

54 54 54 53 53 53 53 53 53

223700

Huis Verw Gemeente

Resultaten en 57 57 57 57

47 47 47 47

468600

RAAP-rapport 962 / eindversie 27-05-2004

Figuur 60. Huis Verwolde (nr. 79) - Resultaten en interpretatie.

[1 4 2 ]

RAAP heeft op deze plek archeologisch onderzoek verricht en heeft resten van het middeleeuwse kasteel gevonden. Op basis van dit onderzoek kan geconcludeerd KK worden dat het middeleeuwse kasteel Verwolde bestond uit een434343434343 rechthoekige hoofdburcht van ca. 34 bij 37,5 m. Aan de oostzijde, iets uitspringend in de gracht, lag waarschijnlijk een poortgebouw (of poorttoren) met een omvang424242424242 van ca. 4 bij II 7,5 m. Aan de rand van de gracht lag een weermuur. Deze weermuur sloot aan op 41 41 41 41 41 41 het poortgebouw. Ook zijn sporen gevonden van de driedubbele omgrachting. (21) De resten worden in de grond geconserveerd en zijn daarom niet terug te vinden in 40 40 40 40 40 40 het landgoed. Vewacht wordt dat er in de grond nog veel te vinden is. Het gebied binnen de buitengracht is daarom aangewezen als archeologisch monument (enige op Verwolde).

28 28 28 28 28 28 27 27 27 27 27 27

Figuur 60. Huis Verwolde (nr. 79) - Resultaten en interpretatie.

[1 4 2 ]

223650

44 44 44 44

58 58 58

56 56 56 56

5.1.2 Spaanse bezetting Rond het midden van de zestiende eeuw, kwam Verwolde door huwelijk (1546) in het bezit van geslacht Van Haeften. Tijdens de Spaanse bezetting (1568-1648) werd de toenmalige Heer van Verwolde Dirck van Haeften als vijand van de Spaanse koning Philip II in 1583 in Steenwijk gevangen gezet. Een Spaans garnizoen werd gelegerd op het huis. Dit kwam het huis484848484848niet ten goede. De staat van het huis 58 58 58 is rond 1600 door N. van Geelkerken Lweergegeven in een tekening. Deze tekening L 57 57 47 47 47 57 57 57 47 47 47 van de deels verwoeste ringmuur met kantelen en hoektorens voorzien van spitse daken berust waarschijnlijk meer op de fantasie van de tekenaar dan op de werke46 46 46 46 lijkheid. Het binnen de ringmuur gelegen tweebeukige huis kan de opvolger zijn van JJ het in 1510 verwoeste Verwolde. (20) 45 45 45 45 45 45

223750

468600

van Keppel) de zijde van de hertog, in strijd met de door hem afgelegde eed, had verlaten. In 1510 werd het kasteel belegerd en ingenomen door de Utrechtse Bisschop Frederik van Baden. Uit de beschrijving van de belegering blijkt dat het een sterk kasteel was. Het kasteel bezat een driedubbele omgrachting en een driedubbele omwalling met daarop meidoornstruiken. Er waren ‘4600’ man voor nodig om het kasteel te overmeesteren. Na de inname werd het kasteel geplunderd en tot ‘op de grond toe’ afgebroken. Bovendien werden de wallen geslecht en de grachten gedempt. In 1513 kreeg Derk van Keppel weer zeggenschap over zijn kasteel, waarna hij begon met de herbouw.

223700

223650

letter interpretatie mogelijk begrenzing structuur (mogelijk) locatie fundering vermoedelijk begrenzing van de grachten grens onderzoeksgebied

30

40 1:750

graf3G_fig9/HA2

gren

Sinds het midden van de zeventiende eeuw (toen het Huis is het bezit was van de familie Ripperda) werd het huis praktisch niet meer bewoond, met als gevolg dat het geheel verviel. De staat van het huis is te zien op de tekening uit omstreeks 1720, getekend door F. Berkhuis. Dit beeld wordt bevestigd door een in 1741 verschenen deel van de provincie Gelderland van de ‘Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden” waarin werd vermeld dat het oude Slot van Verwolde voor het grootste gedeelte was verdwenen en dat het adellijk huis Verwolde nog slechts de gedaante van een boerenwoning had. (23)

5.2 Huis Verwolde In 1738 komt het Huis, wat er op dat moment van over is, in bezit van de familie van der Borch. Zij laten in 1776 een nieuw huis ontwerpen door Ph. W. Schonck in een Lodewijk XVI-stijl (eerste landhuis in deze stijl in Gelderland). Kenmerkend is de streng symmetrische voorgevel die bestaat uit vijf vensterassen met centraal een entreepartij. De gevel is opgetrokken uit baksteen met natuurstenen middenrisaliet, driehoekig fronton, festoenen (guirlandes) boven de vensters van de parterre en hoeklisenen. Het dak, een afgeplat schilddak, werd oorspronkelijk met pannen bedekt en bekroond door een dakruitertje met een klok. De plattegrond uit 1775 van de hoofdverdieping laat de oorspronkelijke functies van het huis zien: een centrale hal, anti-chambre, grote zaal, slaapkamer, toilet, provisiekamer, trap en eetzaal.

In de anti-chambre (later Chinese kamer) zijn bijzondere behangsels te zien die zijn beschilderd met Chinese motieven (J.H. Troost van Groenendoelen, 1778). In de grote zaal zijn de Witjes (schilderij in wit en grijs dat een sculptuur suggereert) boven de deuren bijzondere elementen. De slaapkamer was een voorname ruimte en diende tot raadzaal in de periode dat Verwolde een zelfstandige gemeente was (1818-1854). In het souterrain, met ribloze kruisgewelven, zijn de dienstvertrekken, kelders en keuken, op de verdieping zijn slaapkamers.

In 1890 wordt het huis uitgebreid met een aanbouw aan zuidwest zijde, met diensttrap voor het personeel. Waarschijnlijk werden toen de roedevensters vervangen door T-vensters waardoor het huis een meer 19de eeuws karakter kreeg. Dit is te zien op de tekening uit 1893.

In 1926 wordt het huis opnieuw vernieuwd, naar ontwerp van M.A. en J. van Nieukerken. Op de plaats van de aanbouw werd in neorenaissancestijl een hoge toren met tentdak gebouwd die de nodige extra ruimte bood en het huis bovendien een ‘kasteelachtig’ uiterlijk gaf. Dit ging ten koste van de strenge symmetrie van het huis, die de Lodewijk XVI kenmerkt. In de gevel worden de T-vensters uit 1890 weer vervangen door ramen met 18de eeuwse roedeverdeling en het dak wordt vernieuwd. De pannen werden daarbij vervangen door leien, het markante dakruitertje verdween en er werden drie dakraampjes toegevoegd. In die periode werd het huis tevens voorzien van modern comfort: stromend water, elektriciteit, cen38

huidige Huis Verwolde

trale verwarming, telefoon en elektrische lift. Ook wijzigen de functies. Zo wordt de eetkamer een ‘herenkamer’, de anti-chambre wordt de ‘chinese kamer’. De grote zaal wordt een woonvertrek met openslaande deuren naar de tuin. De voorname slaapkamer (later raadzaal) wordt eetkamer. (24) In het huidige huis is gelaagd: het oorspronkelijke ontwerp uit 1776 en de daarop volgende aanpassingen in 1890 en 1926 zijn allemaal herkenbaar (meest herkenbaar is de toevoeging van de toren).

3 6

5.3 Tuin en park

2

In eerste instantie ontwerpt Ph.W. Schonck een bij het huis passende formele tuin.

Rond 1800 krijgt J.P. Posth opdracht om een tuin te ontwerpen. Geinspireerd op de Engelse landschapstuinen legde Posth binnen de rechte lijnen van de 18de-eeuwse structuur een park aan die bestond uit open (gazons) en gesloten (bos) ruimtes, doorsneden met rondlopende paden. De gracht rond het huis kreeg een slingerend beloop. De buitengracht vormde de afsluiting van het binnenpark. Van deze aanleg is de buitenschil nog aanwezig. Aan de tuin wordt in 1890 een koetshuis met paardenstal (eclectische bouwstijl) en een oranjerie toegevoegd.

1

5

Parkontwerp door J.P. Posth, circa 1795

In 1926 kreeg Poortman de opdracht om binnen de bestaande buitengracht een nieuwe tuin te ontwerpen. Hij liet zich inspireren door de formele Franse tuinkunst uit de 18de eeuw. In het ontwerp van Posth was slechts één verbinding tussen huis en tuin: de voordeur. Poortman voegde daar aan een verbinding aan toe. Hij gebruikte in zijn ontwerp twee assen: een bestaande as die recht op de voorgevel aan liep, met vóór het huis een langwerpig grasveld met de oprijlaan daaromheen en een tweede as die op de linkerzijgevel (zuidoost) op het nieuwe terras was gericht.

In dit deel van de tuin richtte hij verschillende geometrische vakken in die vanuit het huis goed zichtbaar waren. Het eerste van de drie vakken bestond uit gras met een buxusmonogram, daarna volgde een verdiept en ommuurd vak met buxusfiguren, geflankeerd door grasvelden en tenslotte een langgerekt grasveld dat eindigde met een barokke spiegelboogvorm. Aan de lange zijden van dit grasveld werden borders aangelegd, omgeven door een taxushaag met inhammen, bestemd voor beelden. Tussen deze geometrische tuin en de buitengracht lag de strook landschapspark als overgangszone naar het omringende agrarische landschap. (25) Tot 1976 was het huis bewoond door de familie van der Borch. Sinds 1977 is het huis eigendom van Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, sinds 1982 is het opengesteld voor publiek. Toen Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen het Huis, tuin en park binnen de buitengracht overnamen hebben zij de tuin laten restaureren. De scherpe lijnen en plantenborders en de relatie met het Huis, dat door gebrekkig onderhoud was vervaagd, werden hierdoor weer hersteld. In de huidige situatie komt het ontwerp van Poortman goed tot uiting en zijn tevens sporen van het parkontwerp van Posth te zien, zoals de buitengracht en gebogen paden in de parkrand.

39

4

zuidtuin

Parkontwerp door Hugo A.C. Poortman, 1926 1. huis / 2. oranjerie / 3. koetshuis / 4. zuidtuin / 5. pinetum / 6. voortuin

6. Cultuurhistorische waarden

In deze tekst zijn de cultuurhistorische waarden per schaalniveau geinventariseerd en beschreven, van de omvang van de voormalige gemeente Verwolde tot en met het Huis. Opvallend is dat op ieder schaalniveau (deelgebied) andere cultuurhistorische waarden naar voren komen.

Het gebied binnen de buitengrachten, met het Huis en tuin, is een ontworpen eenheid. Niet alleen het Huis en tuin zijn ontworpen, ook de visuele relatie met de omgeving. Vanuit het Huis zijn zichtlijnen richting het landschap en boerderijen in de omgeving. De zichtlijnen reiken tot ver in het gebied (tot ’t Jagershuis). Samen met de parkrand rond de formele tuin zorgt dit voor een zachte overgang van het gebied binnen de buitengrachten naar het omliggende landschap. Het gebied dat direct betrekking heeft op het Huis (complex historische buitenplaats) is kleinschalig en divers: lanen, houtwallen, weiden met solitairen, onregelmatige verkaveling, doorzichten naar boerderijen, een eenheid in de architectuur van de bebouwing, en markeringen van archeologische vindplaatsen (o.a. Huisplaats Blankenborch). Dit gebied is niet begrensd, maar maakt weer onderdeel uit van het landgoed Verwolde. Het landschap rond de complex historische buitenplaats wordt gekenmerkt door bossen met daarbinnen kleinschalige open weiden. Dit landschap is met name functioneel van opzet: sinds begin 20ste eeuw wordt het gebied benut voor de bosbouw, daarvoor lagen er heidevelden voor de beweiding van vee en de bemesting van bouwland. Ook het open landschap rond het huidige landgoed, dat tot de voormalige gemeente Verwolde behoorde, was oorspronkelijk heide. Vanaf begin 20ste eeuw is dit gebied, laag moerassig gebied, in gebruik als weiland. Het wordt gekenmerkt door een rationele verkaveling, lange rechte wegen (dijken) en grote boerderijen.

Om terug te komen op de luiken van de boerderij Bovenschutte. Valt het landgoed uit elkaar door deze luiken een ander uiterlijk te geven dan de overige luiken op het landgoed? Bovenschutte ligt in het bosrijke gebied rond de historische buitenplaats.

De cultuurhistorische waarden worden hier met name bepaald door het landschap, de opgaande bossen met daarin kleinschalige weiden. De boerderijen liggen in dit deelgebied verspreid over het landschap en tonen weinig onderlinge samenhang, zoals bijvoorbeeld te zien is in de directe omgeving van het huis (complex historische buitenplaats). Om de cultuurhistorische waarden in dit deelgebied te behouden is het in dit geval van belang dat de bomenlaan naar de boerderij en landschappelijke kamer (door bos en houtwallen omzoomde weide) zelf in tact blijft.

Het wijzigen van de kleuren van de luiken verraadt mijns inziens de versnipperde eigendomsverhouding, maar schaadt de cultuurhistorische waarden van dit deelgebied niet.

40

Huis, tuin en park binnen de buitengrachten: een ontworpen eenheid

complex Historische Buitenplaats: visuele relatie vanuit omgeving (landschap, boerderijen) met het Huis Verwolde

landgoed Verwolde (gebied rond complex historische buitenplaats): bosrijk met kleinschalige open plekken (weiden, vennen).

gebied rond landgoed Verwolde, behorend tot de voormalige gemeente Verwolde: open weide landschap met rechte wegen (dijken).

Noten

1. Graaf, 1923, uit: F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit); N.M. Welle (2010), Achtergrond document Landgoedvisie Verwolde 2. N.M. Welle (2010), Achtergrond document Landgoedvisie Verwolde 3. Groepen smalle strookvormige percelen waarvan de perceelrichtingen elkaar kruisen, ze zijn gegroepeerd in herkenbare blokken. Uit: S. Barends et. al.

(2010) Het Nederlandse landschap, een historisch-geografische benadering.

4. Mondelinge mededeling van baron, uit: F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit) 5. Beuzel (2000), De marke van Verwolde, Laren en Oolde 6. F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit) 7. F. Bakker (2006) Landgoed Verwolde, landschappelijke ontwikkelingen in de 19de en 20ste eeuw (scriptie Wageningen Universiteit) 8. J. Nengerman & B.J. Kok (2003), Boerderij- en veldnamen in Lochem 9. Een belasting op alle onroerende goederen waaruit inkomsten werden verkregen uit 1646/47 10. Van Kempen (2002), RAAP notitie 156; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, archeologische waarnemingen Verwolde 11. idem 12. Van Kempen (2002), RAAP notitie 156 13. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, uitgebreide rapportage waarnemingen Verwolde 14. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving Complex Historische Buitenplaats Verwolde 15. De informatie uit deze tekening zijn afkomstig van de inventarisatie van landschappelijke elementen van de familie Van der Borch van Verwolde.

16. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving Complex Historische Buitenplaats Verwolde 17. Historisch Genootschap Lochem 18. Historisch Genootschap Lochem, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving Complex Historische Buitenplaats Verwolde 19. idem 20. S.A. Coene (2006), Verwolde, huis en tuin 21. Lubberink (2004), RAAP rapport 962; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, uitgebreide rapportage waarnemingen Verwolde

41

22. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, uitgebreide rapportage waarnemingen Verwolde 23. S.A. Coene (2006), Verwolde, huis en tuin 24. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, redengevende beschrijving complex historische buitenplaats; S.A. Coene (2006), Verwolde, huis en tuin 25. idem

Lotte Zaaijer Til Brugmanplantsoen 49 2525 ZZ Den Haag T. 06 - 248 00 536 E. lzaaijer@gmail.com Erfgoed en Ruimte (HU) juni 2012