Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011 by Franc Coenen

Digimagazine voor de verspanende industrie in de Benelux

Thema: additive manufacturing

RapidPro was begin maart een ongekend succes. Breekt de nieuwe, digitale productie door?

Nr 3 - april 2011

Robotfrezen

Social media

Sirris en Trento Robotics Belgium laten de robot 3D frezen.

Ondernemers over hoe ze social media gebruiken.

Cellro

Het nieuwe frezen

Indumatik laat 1 bediener 2000 kronen per maand frezen.

De nieuwe robotcel van Cellro automatiseert seriegrootte 1.

OcĂŠ print metaal

Hybride

OcĂŠ ontwikkelt inkjettechniek voor het printen van zuiver metaal.

Hybridemachines en andere trends uit de verspaning.

Verspanen anno 2011 Eerst hebben we het productiewerk verplaatst naar lage lonen landen; nu daar de lonen sterk stijgen, importeren we hier inflatie, zo las ik onlangs in een financieel blad. Natuurlijk is het vervelend dat alles duurder wordt. Maar het biedt ook een kans. De kans om méér in de Benelux, in West-Europa te produceren. In deze uitgave vertelt Bram de Koning van Cellro dat hij straks uurtarieven verwacht, waar Chinezen niet tegenop kunnen, dankzij de ver doorgevoerde automatisering. Het Duitse Indunorm Bewegungstechnik laat het nieuwe verspanen zien: centraal programmeren, decentraal frezen. Doorlooptijd bij enkelstuks: 24 uur. En dan is er nog het additive manufacturing, de vervolgstap op wat ooit begon met rapid prototyping. Het succes van RapidPro toont aan dat de maakindustrie hier oog voor krijgt. Coverfoto: lasertechnologie is in plaatbewerking al jaren heel gewoon. De komende jaren breekt het bewerken met laser ook door in de verspaning en digital

Er komen nieuwe kansen voor de verspanende industrie. Om ze te verzilveren, moet je wel open staan voor nieuwe technologie en voor de nieuwe manier van werken.

manufacturing. In Duitsland doet het

Fraunhofer ILT hier veel onderzoek naar.

Onder andere is voor het repareren van turbinebladen een procesketen ontwikkeld waarin de laser een grote rol

Veel leesplezier.

Franc Coenen

Reageren? franc.coenen@made-in-europe.nu

speelt. Vanuit het CAD-ontwerp wordt het werkstuk met de laser opgebouwd en daarna nauwkeurig nagefreesd. (Foto: Fraunhofer ILT) Made-in-Europe.nu digimagazine wordt uitgegeven door VOF Franc Coenen Publiciteit en is onderdeel van het concept Made-in-Europe.nu / verspaning. De website en het digimagazine richten zich op de verspanende industrie in Nederland en België en informeren over efficiënt verspanen en digital manufacturing. Redactie: VOF Franc Coenen Publiciteit - T +31 46 4333 123 - Schuttersdreef 72 6181 DS Elsloo - E redactie@made-in-europe.nu Twitter @madeineuropenu LinkedIn: Made in Europe Verspaning Advertenties: ACTA Uitgeversorganisatie - Arno Römers - T +31 475 463 465 E arno@actauitgevers.nl

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Robotfrezen kan nu al

Robotfrezen is al jarenlang de droom van menige matrijzenbouwer. Je bent niet langer begrensd door de afmetingen van je machine en de investeringskosten liggen fors lager. De nauwkeurigheid bepaald door de stijfheid van de robot - is tot nog toe het struikelblok. Een onderzoek door Sirris en Trento Robotics Belgium wijzen uit dat voor veel toepassingen robotfrezen vandaag de dag een reële optie is.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Het Belgische kennisinstituut en de robot systeemintegrator hebben de afgelopen twee jaar de nodige ervaring met het robotfrezen opgedaan. Vooral met het frezen van kunststof materialen, bijvoorbeeld voor medische orthesen, prothesen maar ook voor de meubelindustrie, gietvormen en andere toepassingen. Allemaal toepassingen waarbij een nauwkeurigheid van 0,1 tot 0,2 mm volstaat. “Met die nauwkeurigheid hebben we het robotfrezen perfect op punt staan”, zegt Peter Ten Haaf, projectleider Advanced Manufacturing bij Sirris. Daarmee bedoelt hij dat de cel en de CADCAM-software (VX/ZW3D) om het robotprogramma te

maken, uit ontwikkeld zijn en zo toepasbaar zijn in de industrie.

Stabiele robot nodig In het begin van het project heeft men gewerkt met een Motomann ES 165 robot, voorzien van een standaard freesspindel die tot 40.000 toeren gaat. Deze spindel is aan de robot bevestigd. Inmiddels staat in de proefcel in Diepenbeek een ABBrobot, een zwaardere uitvoering. Hiermee doet men thans ook testen met aluminium en zelfs staal. Ivan Bas van Trento Robotics Belgium: “De ervaring leert nu al dat de nauwkeurigheid verbetert met zo’n stabielere robot.”

Trento en Sirris frezen nu met de robot ook aluminium, zoals dit profieldeel.

Medische industrie Een van de markten waarin het robotfrezen kansrijk is, zo denkt Jan van Esch van Trento, is de medische markt. “Ortheses maken voor patiënten vergt nu weken doorlooptijd, waarin veel met de hand wordt gewerkt en de patiënt enkele keren terug moet komen om te passen. Met deze robotcel maken we passende ortheses binnen enkele uren.” Er wordt een scan gemaakt van de patiënt die een lig- of zitorthese nodig heeft. Dit digitale beeld wordt gebruikt om de CADtekening te genereren die door de speciale CADCAM-software verwerkt wordt tot het freesprogramma voor de robot. Deze freest daarna uit schuim de passende vorm, die enkel nog gecoat hoeft te worden om de duurzaamheid te verbeteren. “De terugverdientijd van de investering is voor zo’n toepassing minder dan een jaar”, zegt Van Esch.

de robot dus zeker concurrerend. Het programmeren is identiek, of je dat nu voor de robot of voor een CNC-machine doet. “Het vroegere nadeel dat je eerst weer alles moest vertalen in robottaal is met onze huidige software weggevallen”, legt Ten Haaf uit. In Aluminium en staal principe kun je elke CADCAM Ondertussen is men gestart met input hiervoor gebruiken. Het het robotfrezen van aluminium en nadeel is wel dat er weinig staal. Daarvoor heb je een postprocessoren beschikbaar zijn. stabielere robot nodig. De En daar zien zowel Ten Haaf als projectteamleden denken dat de Van Esch een unieke kans nu het Prototypen Dezelfde toepassing ABB-robot voldoende stijf is om robotfrezen nog niet echt is dit aan te kunnen. Peter Ten Haaf: doorgebroken. “Hier zouden we zien ze ook voor mallenmakers. “Een concrete vraag ligt er van nu moeten standaardiseren. Die kunnen op deze manier een profielenmaker, die in zes perfect een negatief maken. Jammer genoeg is dat bij de meter lange profielen slots moet CNC-machines niet gedaan en Trento heeft al opdrachten frezen. Dat gebeurt op een uitgevoerd voor de gebeurt dit ook niet meer. Voor de machine die eigenlijk veel te duur robot is dit het ideale moment entertainmentindustrie. De is, maar die nodig is vanwege de daarvoor.” koppen van de vier Toppers zijn lengte van de profielen. Door met op basis van een scan uit 1,5 de robot te frezen, denken wij de meter grote schuimblokken kosten te halveren.” Nu ligt de Gereedschapbouw Behalve de gefreesd als decorstuk voor in interesse van de profielenmaker hun show. Jef Loenders, engineer machine-uurprijs rond de 120 euro, een robotfreescel kost praten Sirris en Trento ook met bij Sirris, wijst op het voorbeeld ongeveer 60 euro per uur. Hier is een matrijzenbouwer. Jan van van de polyuretheen lampen 4

(Bollards) die vorig jaar voor het Belgische paviljoen op de Expo in Shanghai zijn gefreesd. Hieruit zijn 5-assig simultaan vormen gefreesd, waardoor het licht schijnt.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Esch denkt dat het robotfrezen ook in de gereedschapbouw nu al kan worden toegepast. “Niet voor de complete bewerking, wel voor het voorfrezen. De finishing kun je dan op een dure, nauwkeurige machine doen.” Dat de robot nu minder nauwkeurig freest, doet niets af aan de voordelen die je als gereedschapbouwer kunt boeken. De uurkosten liggen zoveel lager dat het - zeker bij grotere matrijzen - loont om het werkstuk om te spannen. “Je verlost dan de dure nauwkeurige machines van het lange voorfrezen.” Omdat de robot minder stabiel is dan een CNCmachine, zal de gereedschapslijtage wellicht iets hoger uitvallen als je hardere materialen zoals aluminium gaat frezen. Die meerkost zal echter verwaarloosbaar zijn, schat Ten Haaf in. Er is ook al een gereedschapwisselaar gebouwd, eigenlijk identiek aan die van een CNC-machine. In de spindel zit het bekende systeem om het gereedschap los te laten of vast te pakken. Waar wel nog een oplossing voor ontwikkeld moet worden, is het eventueel koelsmeren tijdens het verspanen, V.l.n.r.: Ivan Bas, Peter Ten Haaf, Jef Loenders en Jan van Esch bij de ABBrobot waarmee aluminium profielen worden gefreesd.

zonder dat je de robot in een machineruimte plaatst. “Wellicht is minimaalsmering hier een oplossing”, zegt Jef Loenders. Bovendien heeft Trento dit soort applicaties reeds bij andere robotprojecten toegepast.

Video TRENTO Video frezen voor Bollart

Meer informatie

Sirris Trento Robotics Belgium

SinuTrain Geared to the real world

Sinutrain Operate is de CNC sturingsidentieke trainings software van Siemens voor de PC. Het maakt realistisch bedienen en programmeren van een Sinumerik CNC op de PC mogelijk en is gebaseerd op de nieuwe SINUMERIK® Operate gebruikersinterface. SinuTrain is geschikt voor di-

aloogprogrammeren en G-code programmeren en kan aangepast worden aan de configuratie van de machine. Hiermee levert het maximale overeenkomst tussen offline geprogrammeerde CNC programma’s en de werkelijke machine. U kunt de testversie nu gratis downloaden.

www.siemens.nl/cnc4you

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Cellro automatiseert seriegrootte 1

Wat Heidelberg met de drukkerijwereld heeft gedaan, wil Bram de Koning van Cellro teweegbrengen in de verspanende industrie. De 6

advanced smart cell kondigt een nieuw tijdperk in de verspaning in. Verspanen zal in de toekomst veel meer procesmatig aangestuurd gaan worden.

Intelligentie verschuift richting de aansturing van de cel.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

EMO-première Cellro nam dit jaar voor de eerste keer deel aan de Demoweek, half maart in Veenendaal. In de showroom annex productiehal werd op dat moment de nieuwe robotcel opgebouwd, die na de zomer op de EMO in Hannover in première gaat. Het bijzondere aan deze cel is dat de robot zelfstandig het bekken voor de klemming kan wisselen, wat bepaald wordt door het type product dat je gaat frezen. Ook is de cel voorzien van een omkeerstation, zodat je nu zes kanten volledig kunt afwerken zonder dat er nog handjes aan te pas komen. Na het omkeren haalt de cel nog een positioneernauwkeurigheid van 0,02 mm.

kan West-Europa de concurrentie met landen als China aan. Uurtarieven komen met dergelijke productiecellen onder de 50 euro Ervaren CNC-verspaner per uur. “China is dan niet meer Opspannen gebeurt straks goedkoper. Hoogwaardige delen eveneens vanuit het systeem. De komen hierheen of blijven hier”, software van de advanced smart aldus De Koning. Dat zal wel cel weet bijvoorbeeld welk product consequenties hebben voor een zacht bekken vraagt en zorgt verspanende bedrijven. Kleinere dat de robot dit gebruikt. “Straks bedrijven zullen het op termijn kun je iemand het opspannen in moeilijker krijgen, verwacht hij. een jaar leren, waar je nu vele jaren Verspaning wordt namelijk naar nodig hebt.” Wat Bram de Koning een hoger niveau gebracht. Daarin echter vooral wil, is dat verspanen zul je mee moeten gaan of het als een proces wordt benaderd. In wordt lastig om nog te de productieplanning kies je voor concurreren. “Je gaat je in de de beste manier om frees- of toekomst onderscheiden met de draaidelen te produceren. Binnen mate waarin je je productie enkele jaren wil hij de cel zo organiseert. Je moet keuzes intelligent hebben, dat deze in maken en specialiseren.” staat is qua instellingen het niveau Besturingsfilosofie De echte van een zeer ervaren CNCverspaner te evenaren. Partners Cellro ontwikkelt deze vernieuwing zit vooral in de besturing, legt Bram de Koning, robotcel samen met onder andere Siemens en de Duitse ceo van Cellro uit. “De celbesturing Uurtarief onder 50 euro Met leidt, de machinebesturing hangt machinebouwer Grob. Op de EMO deze automatiseringsoplossing wordt de robotcel gedemonstreerd daar als een slave onder. De besturing van de cel ziet wat er Bram de Koning: China straks niet meer goedkoper. gebeurt in de machine, ontvangt alle meetdata van de machine en kan ingrijpen als dat nodig is.” Dit is een fundamentele andere benadering van automatisering dan tot nog toe steeds gebeurt. Doordat alle informatie over het product, machine-instellingen en het bewerkte product digitaal worden uitgewisseld, kan de machine binnen tien minuten ingesteld worden voor een nieuw product. “Een product dat nog niet eerder in de cel is gemaakt”, benadrukt Bram de Koning. De

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

machine wordt dus afgestemd op de robotcel en niet omgekeerd.

samen met een Grobbewerkingscentrum, voorzien van de Siemens 840 D besturing. Bram de Koning: “Onze celbesturing moet namelijk heel diep in de besturing van de machine kunnen ingrijpen. Deze openheid komt er meer en meer van de machinebouwers. Ze moeten wel.” Siemens staat daar al langer welwillend tegenover. Grob net zo. De Koning vindt de samenwerking tussen de partners in dit project dan ook heel goed.

al in West-Europa enkele honderden stuks per jaar groot is. “Maar we beginnen rustig. Eerst het concept goed doorontwikkelen.” Want Cellro belooft hiermee seriegrootte 1 geautomatiseerd te kunnen maken. Build to order verloopt in de verspaning dan volledig geautomatiseerd.

Na de EMO wil Cellro 2012 gaan gebruiken om de eerste echte productiecellen voor klanten te gaan bouwen. Vanaf 2013 moet het dan gaan lopen. Bram de Koning schat dat de markt alleen

Video smartcell

Meer informatie Cellro

CAD/CAM & PDM automatisering

2D naar 3D

3D CAD

3D CAM

SolidCAM in 2011 revolutionair vernieuwd!

CAD/CAM & PDM automatisering Rapid Prototyping

Ontwerp

3D printing

Validatie

De meest gebruikte commando’s zijn verwerkt in de Command Manager. van ontwerp naar markt Nieuwe Probing bewerking. Een aparte module Voor Hoge snelheids Ruwen (HSR) Compleet nieuwe machine definitie. Alle bewegingen van de machine zijn toe te voegen aan een programma. Vernieuwde gereedschaptabel. 2.5D Toolbox strategieën. 2.5D Milling High-Speed Surface Machining Gereedschapbaan editor. Verbeterde ruw materiaal bepaling voor frees/draai banken. Compleet vernieuwde klauwplaten definitie voor draaibanken. Nieuwe bewerkingen voor draaien. Verbeteringen in bestaande bewerkingen voor draaien. Multi turret ondersteuning en synchronisatie. High-Speed Machining Indexed Multi-sided Machining Simultaneous 5!-!axis Machining Een revolutionaire nieuwe module: iMachining. Product & Proces

Product Data

Configuratie

Management

Productdata

Communicatie

Voor meer informatie bel: 0314 377 050 of klik HIER http://www.cad2m.nl/software/solidcam/

Turning and Mill-Turn up to 5 axis

Wire EDM

iMachining

De dental freesindustrie is helemaal overgestapt op zogenaamde blanks, ronde schijven waaruit de kronen worden gefreesd. EfficiĂŤnt in materiaalgebruik en makkelijk op te spannen, zoals op de foto bij de Datron D5, de speciaal voor deze markt ontwikkelde freesmachine. Met als bedienersscherm een iPad.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Efficiency VIDEO

De eerste bedrijven uit de metaalindustrie hebben social media omarmd. Ze sturen tweets de wereld in, publiceren foto’s op hun Facebookaccounts en laten via 4Square hun volgers zien waar ze zich bevinden. Waarom doen ze dit? En waar ligt de grens: wat zeg je wel in een tweet en wat niet?

Social media: kleine moeite, veel respons? Jan Willem Kaaijk, die samen met zijn vader Nico Kaaijk Metaalbewerking in Zaandam leidt, heeft via social media al orders binnengehaald. Bijvoorbeeld een opdracht voor het Tropenmuseum in Amsterdam. Het contact daarvoor is gelegd via YouTube. Via twitter heeft hij onlangs een order voor 24 beugels kunnen noteren. Jan Willem twittert als een order bij een tevreden klant is afgeleverd. “Weinig metaalbedrijven zijn actief met social media. Dus je kunt je ermee

onderscheiden”, zegt hij, eraan toevoegend met dit soort zaken altijd voorop te lopen. “Destijds waren wij een van de eersten met een e-mailadres. Konden wij al onze digitale tekeningen naar lasersnijbedrijven mailen. Daar hebben we geld mee verdiend.”

nieuwe contacten te krijgen. Nieuwsberichten leveren nieuwe bezoekers op de website op. Het zorgt zeker voor respons. We kunnen mensen ongedwongen informeren over onze producten en diensten.” Je kunt natuurlijk via social media ook volgen wat er in de branche gebeurt. Dat is tot nog toe voor Jos Contacten TopFinish, Louwhoff van Tebumo leverancier van polijst- en CNC-Verspaning B.V. uit slijpapparatuur en Gorinchem het loonpolijster, gebruikt het belangrijkste doel, naast twitteraccount vooral om aanwezig willen zijn als het bedrijf op het web bedrijf. “Oprecht een gezicht te geven. geïnteresseerd anderen Marjet Verhoef: “Het is volgen.” Daarvoor vindt voor ons een manier om hij Twitter een ideaal

middel. Beter dan de emailnieuwsbrieven die hij regelmatig in zijn mailbox vindt. Het verschil? “Ik bepaal zelf wanneer ik naar mijn twitteraccount kijk. En je kunt heel snel scannen wat wel en wat niet interessant is. Je beslist zelf om iets te lezen. Mijn mailbox is toch al druk, met mails van klanten.”

Verandering Daar wil Louwhoff liever geen reclame tussen. Daarmee slaat hij de spijker op de kop. Social media veranderen de manier hoe mensen informatie

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

tot zich laten komen. Dat vindt ook Marjet Verhoef. “Je kunt selectief zijn in welke mensen en bedrijven je volgt en bepaalt dus zelf welke informatie je ontvangt.”

kant en klare oplossing heeft Marjet Verhoef niet. “Maar je moet je hier wel bewust van zijn. Wij zullen nooit alles naar buiten brengen.” Ze houdt het aantal berichten bovendien beperkt. Kwaliteit gaat voor kwantiteit. “We Zakelijk of privé? Bedrijven zijn willen zoveel mogelijk followers soms huiverig voor social media, hebben en niet als spam gezien bang de controle te verliezen. Bert worden, waardoor mensen ons Maes, werkzaam bij Haas unfollowen.” Moet je bijvoorbeeld Automation Europe en op de vertellen wanneer je naar een klant marketingafdeling verantwoordelijk gaat? Jos Louwhoff zoekt ook nog voor twitter en een blog onder zijn wat wel en wat niet te melden. Af eigen naam, herkent dit. “Bij de en toe houdt hij even een paar lancering van het blog vreesde de tellen de adem in, voordat hij naar directie dat dit schade zou kunnen het toetsenbord grijpt. “Ik kijk ook veroorzaken en diende het dus naar mijn volgers, wat doen die. strak gedirigeerd te worden. Na Maar ik wil niet alles naar buiten enkele weken hebben we dat los brengen.” Niet alleen de gelaten. We hebben het systeem concurrent kijkt mee; soms heb je omgedraaid. De directie volgt het een privé mening die men bij blog en vraagt mij een artikel te TopFinish en Tebumo CNC nooit herbewerken als dat nodig is. via het zakelijk account Sinds de start 15 maanden wereldkundig zal maken. geleden, sinds 200 blogposts en bijna 1.500 twitterberichten is dat nog nooit gebeurd.” Blogs en Gezicht Je bedrijf een gezicht twitter vragen namelijk om een geven. Dat doet Jan Willem Kaaijk snelle actie. Dan kun je geen tot op zekere hoogte wel. Hij ziet tijdrovende overleg- en hier zelfs een van de sterke kanten controlestructuren opzetten. Bert van social media voor kleine Maes wijst er verder op dat zowel bedrijven in. “Als klein bedrijf moet het twitteraccount als het blog je het hebben van persoonlijke onder zijn naam staan contacten. Je moet de menselijke geregistreerd. “Niets wijst erop dat kant laten zien. Bij grote ik de mening van het bedrijf aannemers die werk uitbesteden, verkondig. Daarnaast wordt de is alleen de prijs belangrijk. kwaliteit van de artikelen hoog Particulieren en kleinere bedrijven bevonden.” voelen zich juist aangetrokken tot bedrijven met een gezicht. Daarom Adem inhouden Maar waar leg twitter ik ook als ik naar de je als ondernemer de grens tussen schouwburg ga. Wel altijd op een wat je wel via twitter - of een van leuke manier. De tweet moet de andere social media - naar bijdragen aan de positieve buiten brengt en wat niet? Een Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

uitstraling. Want je moet je bewust zijn dat tweets schade kunnen aanbrengen.”

Tijdsinvestering Een ander bezwaar dat vaak door tegenstanders wordt geopperd, is de tijd die het kost. Jos Louwhoff vindt dat meevallen. Hij kijkt af en toe overdag, vaker ’s avonds. “Maar het kost niet veel tijd.” Dat vindt ook Marjet Verhoef van TopFinish. “Het opzetten van het account kost even tijd, daarna is het een kleine moeite om een bericht te plaatsen waarin je veel nieuws kunt vertellen.” Jan Willem Kaaijk schat dat het twitteren hem zo’n twee uurtjes per week kost. “Ook omdat ik andere mensen volg. Ik zie het niet als verloren tijd, want ik volg bijvoorbeeld Euro Inox en pik daar nieuwe dingen uit op.” En met de social media mogelijkheden op een moderne mobiele telefoon, heb je zo een foto met een toelichting van een mooie klus de wereld in gestuurd. “Zeker de smartphones verlagen de drempel om te communiceren”, aldus Jan Willem. “Ik denk dat het hierdoor een enorme vlucht gaat nemen.”

http://twitter.com/#!/kaaijk http://twitter.com/#!/TopfinishMetaal http://twitter.com/#!/tebumocnc http://twitter.com/#!/htecbertmaes

Social media redding voor de metaalindustrie? In het Haas Technical Education Center (HTEC) programma worden social media volop ingezet. Het doel: onder een zo breed mogelijke doelgroep de boodschap verspreiden dat het CNCmetaalonderwijs essentieel is om de economiche vitaliteit van een land op peil te houden. Werken social media in deze industrietak? 12

Bert Maes werkt op de marketingafdeling van Haas Automation Europe. Hij stuurt bijna dagelijks tweets de wereld in, post meerdere keren in de week op zijn blog en houdt het YouTube account actueel. De Amerikaanse machinebouwer kiest voor deze mix om naast leraren en schooldirecties een zo breed mogelijke doelgroep te bereiken. “We willen ook rechtstreeks jonge mensen, potentiële CNC-leerlingen, en productiebedrijven aanspreken om hen te inspireren,” legt Bert Maes uit. Door informatie die interessant is voor iedereen die onderwijs, de Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

maakindustrie en vooral de hun onlinetijd doorbrengen met te verliezen. Door social media in verspaning een warm hart toe social media. Gevolgd door blogs, te zetten, leggen we nieuwe draagt te filteren, wordt het belang dan door zoekmachines. LinkedIn contacten. We hebben via deze van productie voor de economie heeft het grootste tijdsaandeel. weg al contact gelegd met nieuwe benadrukt. “Verder laten we Voor het HTEC-programma is dat samenwerkingsnetwerken en mensen inzien hoe belangrijk de nog onontgonnen terrein, aldus nieuwe klanten (scholen). In de productie is in onze economie; Bert Maes. Hij durft geen tweede plaats willen we een maar dat productie niet kan uitspraken te doen over het social bescheiden rol spelen om groeien zonder jonge mensen, media gebruik in Europa. “Door de studenten, ouders, overheden en noch zonder investeringen van vele verschillende talen en de ondernemingen te inspireren.” Pas diverse actoren.” Tot slot wordt er verschillende lokale social media, op de derde plaats komt de een link gelegd tussen het actuele is het meten in de Europese imagoversterking voor Haas nieuws in de Automation. metaal en onderwijs en het We laten zien hoe belangrijk Persoonlijk HTECprogramma, om tintje In al zijn productie is voor onze economie en social media zichtbaar te maken hoe het uitingen geeft dat productie niet kan groeien Bert Maes zijn project bijdraagt zonder jonge mensen aan het oplossen persoonlijke visie op de van problemen. De mediamix die maakindustrie. Wel een visie die Haas inzet, is breed. De website, nadrukkelijk industrie moeilijker.” Hij merkt die volgens Bert Maes echter echter dat lezers zijn berichten en verbonden is met het bedrijf. “Door statisch is. Het blog dat snellere het ontwikkelen van een niche, blogs doorplaatsen. “Om het willen we deskundige worden op updates toelaat en Twitter aantal contacten te vergroten, waarmee je slechts enkele zullen we echter meertalig moeten het gebied van CNCmechanicaonderwijs. Doordat ik muisklikken nodig hebt om te gaan werken of meer op lokale zorgen voor een constante stroom netwerken gaan opereren.” als een persoon schrijf en niet als een bedrijf, kom ik meer op van inhoud die iets nieuws en spannends belooft. “Twitter maakt persoonlijk niveau met het publiek in contact. Ik voer een gewoon het ons ook mogelijk altijd up to Resultaten Wat levert dit nu op, date te blijven. Dat dient dan als positieve beeldvorming, discussie, gesprek, zonder direct iets te verkopen. Ik reik inhoud aan die inspiratie voor onze blogposts. of ook wellicht nieuwe klanten? Ook YouTube is een essentieel invloed kan hebben op carrière-, Bert Maes: “Een van de financierings- of onderdeel van onze sociale media belangrijkste boodschappen die mix.” we verspreiden, is dat we dringend aankoopbeslissingen.” iets moeten doen aan het CNCmetaalonderwijs. Zonder Online tijd op social media Een gemotiveerde en geïnspireerde Industrie promoten Hij vindt dat Amerikaans onderzoek toont aan meer metaalbedrijven het nieuwe CNC-docenten en -studenten dat daar veel internetgebruikers uit loopt elk land risico haar fenomeen zouden moeten de industrie het grootste deel van toekomstige economische vitaliteit omarmen. “Het is een effectief Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

middel om producten in nieuwe markten te promoten aan een minimale kost.” Nog beter zou het zijn als alle metaalbedrijven niet alleen hun eigen bedrijf zouden promoten, maar ook hun hele industrie. “Gezien het slechte imago dat de maak- en de verspaningsindustrie hebben, geloof ik ook in het licht van de ontwikkelingen in

de Arabische wereld - dat de macht van de sociale media redding kan brengen.”

Ontdek meer over social media 22% van de online tijd Onderzoek door Nielsen heeft uitgewezen dat 22% van de tijd die we online zijn, we met social media bezig zijn. KPN zegt dat 37% van de Nederlanders dagelijks sociale media gebruikt. Richard van Hooijdonk zet in zijn blog 10 essentiële social media tips op een rij. Link

Meer informatie Blog van Bert Maes

B2B Social media kun je goed inzetten voor business to business communciatie. Hieronder een link naar 8 tips voor social media gebruik in B2B. Link

FrankWatching Een goede informatiebron in de Nederlandse taal is FrankWatching. Alvast een handig overzicht van do’s en don’ts van social media. Link

Social media magazine En wil je het allemaal in magazinevorm lezen, kijk dan hieronder: Link

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

CAM-programmeur bedient robotfreescel van op 200 kilometer Centraal programmeren, decentraal frezen â&#x20AC;&#x201D; Quisque Massa Een goede frezer die weet hoe je met programmeren alles uit de kast kunt halen en een volledig geautomatiseerde bewerkingscel. Meer heeft Klaus-Dieter Matthes van Indunorm Bewegungstechnik niet nodig om maandelijks 2000 kronen en bruggen te maken. Doorlooptijd: 24 uur. Vandaag besteld, vannacht gefreesd, morgen uitgeleverd. Allemaal unieke producten.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

In de buurt van Hannover heeft Indunorm / Indudent al een productiecel voor kronen en bruggen in gebruik. Dit voorjaar wordt een satellietvestiging in Duisburg geopend, waar de tweede bewerkingscel staat. Deze bestaat uit een RĂśders 5-assig bewerkingscentrum en een Indumatik Light 8 robotcel. Bijzonder is dat de machine in Duisburg geprogrammeerd en aangestuurd wordt vanuit de vestiging in de buurt van Hannover. Dat is, denkt Klaus-Dieter Matthes, het model waar verspanen in een aantal markten naar toe gaat. "We gaan centraal programmeren, want daarvoor heb je de echte 15

verspaningsspecialist nodig. De feitelijke productie doen we decentraal, omdat onze klanten, tandtechnische laboratoria, graag daags na de bestelling hun producten komen ophalen. Levertijd is bij ons 24 uur, of 48 uur als een koerier de bestelling moet leveren." En wat nu voor bruggen en kronen geldt, kan morgen voor een heleboel andere producten gelden, meent Matthes. Immers, elke kroon is een uniek product.

Ultrakorte levertijden Dit is een trendbreuk in de verspanende industrie, zegt Matthes. Door je automatisering heel ver door te voeren, kun je ook in de enkelstuk productie hele korte levertijden hanteren. Bij Indudent betekent dit dat de CAD-files die voor 16.00 uur 's middags via het internetportal worden doorgegeven, 's nachts gefreesd worden, ondanks dat elke brug of kroon uniek is en in de cel meerdere materialen worden verwerkt, van kobaltchroom en titaan tot keramiek. Logistiek De blanks, de ronde materiaalschijven waar de dentaal

industrie op is overgestapt, staan in het magazijn en worden automatisch door de robot beladen. Na de bewerking valt de brug of kroon in een bakje, voorzien van een RFID chip die gekoppeld is aan de bestelling. De robot plaatst ook dit bakje terug in het magazijn. "Eigenlijk hebben we aan de machine alleen nog een logistieke medewerker nodig. Deze neemt de producten uit, scant de bakjes en dan rollen automatisch alle verzendformulieren en factuur

“We garanderen 24 uur levertijd voor gefreesde kronen”

wordt de corebusiness voor de verspanende bedrijven, verwacht Klaus-Dieter Matthes. "Daarvoor hebben we een hele goede frezer nodig, die de juiste freesstrategieën maakt om optimaal te kunnen produceren. Zonder deze vakman haal je nooit de productie van 2000 producten per maand." Afhankelijk van het materiaal waaruit een brug gefreesd wordt, duurt dat immers nog altijd een minuut of acht voor zirkoon en een klein kwartier voor kobaltchroom en tot een half uur voor complexe bruggen.

Scheiding CAM en operator Klaus-Dieter Matthes wil de uit de printer en kan de bestelling komende jaren verspreid over verzendklaar worden gemaakt." Duitsland nog meer van deze Deze medewerker zorgt daarnaast productiecellen in gebruik nemen. voor het aanvullen van nieuw Regionaal, omdat de markt – de materiaal, verwisselt tandtechnische laboratoria – graag gereedschappen en houdt de vandaag bestelt en morgen de machine zuiver. kronen en bruggen komt afhalen. “We zullen ook in andere sectoren naar een scheiding van CAM en Centraal programmeren Het bediening toe gaan. Vanuit het CAM-programmeerwerk gebeurt jobmanagementsysteem start de vanuit de centrale vestiging bij machine zelf de productie.” En Hannover, voor beide waar dat nu gebeurt voor bruggen productielocaties. Programmeren en kronen, vraagt Matthes zich af

VIDEO Freescel

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

waarom je dat niet kunt waarmaken voor knie- en heupprothesen. Vandaag scant de specialist de knie van een patiënt, een dag of anderhalve dag later ligt een op maat gefreesde prothese naast de operatietafel. Als de industrie daarin slaagt, hoeft niemand zich zorgen te maken over de opmars van de 3D printtechnieken. “Want”, besluit Matthes, “wij frezen uit vol materiaal. Onze prothesen zijn homogeen. En met een decentrale productie kun je een goede prijskwaliteit verhouding bieden.”

De techniek De cel die Indunorm Bewegungstechnik op de IDS in Keulen toonde, bestond onder andere uit een Röders Tec 408 BD bewerkingscentrum met een hoog frequent spindel die maximaal 42.000 toeren per minuut kan frezen. De high end freesmachine is nodig om bij een inschakeltijd van zo’n 20 uur per dag hoge nauwkeurigheden te blijven waarborgen. Het aan de machine gekoppelde Light 8 magazijn telt in de getoonde opstelling 24 plaatsen voor verschillende soorten blanks en 60 schalen voor gefreesde producten. Afhankelijk van de productie kan er een groter magazijn worden ingezet. De robotcellenfabrikant biedt zelf ook als loonbedrijf freescapaciteit aan, op machines van onder andere DMG en Hermlé. Met automatiseringsoplossing doet men dat tegen een uurtarief van 35 euro. Indunorm Bewegungstechnik bouwt ook robotcellen voor OEM’ers, zoals voor Hermlé, die dan onder de eigen merknaam van de fabrikant worden verkocht.

Meer informatie Indunorm Indudent Röders

www.palio.nl Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Additive manufacturing klaar voor echt productiewerk Eigenlijk is 3D printen al oud. Umberto Baraldi, werkzaam bij de vestiging van Sirris in Luik, gaf tijdens RapidPro een voor velen waarschijnlijk onbekende terugblik op deze ontwikkeling, die anderhalve eeuw geleden begon.

Al in 1860 experimenteerde de Fransman Francois Willème met 26 fotocamera’s om daaruit een 3D afbeelding af te leiden. In het Musée Carnavalet in Parijs kun je nog altijd enkele van zijn stukken bewonderen, eigenlijk dus ’s werelds eerste 3D geprinte producten. Waarom het dan toch nog anderhalve eeuw geduurd heeft voordat de techniek echt doorbreekt? Baraldi heeft daar twee verklaringen voor. De eerste is dat de noodzakelijke automatisering ontbrak om het 3D printen te laten concurreren met andere bewerkingstechnieken. En als tweede reden: je hebt uitvinders die goede ideeën hebben, maar er geen droog brood mee kunnen verdienen. “En 18

je hebt innovators die een idee functioneel maken zodat ze er wel geld mee kunnen verdienen.” Deze innovators zijn eind jaren ‘80 opgekomen, vooral in de VS.

Een beenprothese, volledig gemaakt door laag voor laag het product op te bouwen (Foto: EOS)

crisisjaar 2009 de vraag naar additive manufacturing technologie (AM) met 3,3 procent groeide. De markten Uit het jaarlijkse Weliswaar het laagste rapport over de markt voor 3D groeipercentage in 22 jaar, maar in printen – of additive manufacturing ieder geval groei. Deze groei komt zoals de nieuwe naam luidt – van volgens de Amerikaanse Terry Wohlers blijkt dat zelfs in het marktonderzoeker vooral door de Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

gestegen vraag naar goedkopere 3D printers. Hoewel Wohlers denkt dat het tijd zal vergen voordat de industrie echter overstapt op AM als productietechnologie voor end user delen, voorziet hij tegen die tijd wel een enorme markt ontstaan. Op dit moment staan er wereldwijd zo’n dikke 6000 AMmachines. Daarmee wordt jaarlijks 1,5 miljard dollar omzet binnengehaald, schat Wohlers. Europa is de snelst groeiende markt, Amerika verliest de voorsprong uit het verleden en Azië pakt snel op.

Reserve onderdelen “Denk niet alleen dat dit iets is voor rapid prototyping van kleine delen” waarschuwt Baraldi van Sirris. “Je kunt er ook echt functionele delen mee printen.” Hij wijst onder andere op de Urbee, een met 3D printers van Stratasys gemaakte auto. Een segment dat volgens hem groeit, is dat van reserve onderdelen. Berenschot heeft hier onderzoek naar gedaan, samen met onder andere BMW. Als het om complexe onderdelen gaat voor oldtimers, is het voor BMW goedkoper deze delen per bestelling te printen zolang de vraag niet groter is dan zo’n 10

Website

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Website

Boven: de groei van de 3D printwereld (bron: Wohlers Report 2010) Rechts: Sirris-onderzoeker Umberto Baraldi: functionele delen printen

Website

studie is geanalyseerd, kom je dan op een kostprijs van 25 euro uit, terwijl die met de conventionele productietechniek niet hoger ligt dan 0,95 euro.

Martijn Laar van Berenschot: additive manufacturing staat op het punt echte manufacturing te worden.

stuks. De totale kosten dalen dan van gemiddeld 832 euro per deel naar 420 euro. “Heb je meer dan 100 onderdelen per jaar nodig, dan ga je met AM nat”, aldus Martijn Laar van Berenschot. Voor een bepaald onderdeel dat in de

Totale ketenkosten Een andere toepassing die Berenschot heeft onderzocht, is het printen van titanium implantaten. “Het implantaat is weliswaar veel duurder, maar doordat de operatietijd korter wordt en de patiënt sneller uit het ziekenhuis wordt ontslagen, scheelt het in de totale keten veel geld.” Laar’s conclusie: additive manufacturing is klaar om

echte manufacturing te worden. “Maar het is geen wondermiddel voor de hele markt. Je moet de haalbaarheid integraal met de hele keten bekijken. De grote winst zit in het reduceren van het werkkapitaal en dus goedkoper maken van de hele keten.” De belangrijkste drempels zijn volgens hem de juridische aspecten, de afschrijvingen op gereedschappen die er nu al zijn en de zogenaamde switching costs om op de nieuwe technologie over te stappen.

The Printed World (artikel The Economist)

Dormer toont resultaten composiet-research

Omdat composieten steeds vaker worden toegepast, heeft Dormer Tools in het Britse Sheffield een Research Technology Center (RTC) opgericht, dat onderzoek doet naar gereedschappen voor het verspanen van composieten. “Bedrijven die composiet verspanen, zoeken naar kennis op dit vlak. Weinig bedrijven zijn hier echt gespecialiseerd in”, zegt Gert de Vries, specialist Aerospace en Composiettoepassingen bij Dormer Tools Nederland.

Tijdens de Demoweek toonde Dormer enkele speciale gereedschappen voor het verspanen van dit sterke maar zeer lichte materiaal. Dit wordt al langere tijd in de aerospace toegepast en meer en meer in de automobiel- en jachtenbouw. Essentieel is de juiste combinatie van gereedschaps20

geometrie, substraat en coating om problemen tijdens het verspanen te voorkomen. Door de gelaagde structuur van met name koolstofcomposieten is het materiaal tijdens het machinaal bewerken gevoelig voor delaminatie, versplintering en rafelen. De Vries: “De schuine hoek aan het gereedschap voorkomt bijvoorbeeld delaminatie. En hoe scherper de PCD-snijkanten, des te beter de oppervlaktekwaliteit na de freesbewerking.” Behalve een aantal algemene regels, geldt bij de gereedschapskeuze vooral de vraag welk composiet ga je verspanen? Omdat het vulmiddel kan verschillen, zijn andere gereedschapsoplossingen denkbaar. Ook de manier waarop het composiet is geweven is van invloed.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

RapidPro: printen breekt door 3D printen:3D vloek of zegen voor verspaners?

Deze mini-helikopters worden in België gebouwd voor de filmindustrie. Voor de productie van de meeste onderdelen gebruikt Flying-Cam 3D printtechnieken. Links een afbeelding uit een van de Harry Potterfilms, waarin de helikopters gebruikt zijn voor bepaalde effectopnamen.

VIDEOFRAGMENT FLYING CAM IN HARRY POTTER

Onderdelen die je zo uit je 3D printer haalt. Het kan al lang. Toch lijkt de 3D printtechnologie nu pas op het punt te komen dat een grootschalige doorbraak realistisch is. Is dit een bedreiging voor de maakindustrie? Of biedt de techniek nieuwe kansen voor bedrijven die tot nog toe gewend zijn producten te maken door materiaal weg te halen?

niet altijd een lagere kostprijs van het fysieke product te zijn. Exclusiviteit, individualiteit, maar zeker ook tijd- en kostenbesparing elders in de keten, kunnen de doorslag geven voor de nieuwe maaktechnologie. “De businesscase zit dikwijls in wat additive manufacturing doet met de keten en je bedrijf.”

Markten kunnen snel omslaan. Martijn Laar, werkzaam bij Berenschot en betrokken bij het Europees project Custom Fit, schetste tijdens RapidPro 2011 de veranderingen in de Duitse dentalmarkt. Door de opmars van 3D printtechieken voor tandprothesen en de geautomatiseerde freescellen, is in Duitsland de helft van de Duitse tandtechnische laboratoria failliet gegaan. In 3,5 jaar tijd. Zodra de voordelen van een technologie significant zijn, kan het snel gaan, meent Laar. En dat voordeel hoeft beslist

Besparen Hugo Berentsen van Cad2M kan na afloop van RapidPro slechts één conclusie trekken: het thema leeft. “Het hoge aantal bezoekers geeft de interesse van mensen aan.” Cad2M levert 3D printers van Dimension, die in ABS-kwaliteit printen. Berentsen schrijft de doorbraak toe aan de prijsdaling van zowel de printers (nu vanaf 13,5 mille) als de materialen (25 eurocent per kubieke centimeter. “In de verspaning kun je enorm veel besparen als je het maken van mallen voor

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

prototypes overslaat. Ten opzichte van een spuitgietmal bespaar je duizenden euro’s als je het model print. En de doorlooptijd wordt vrijwel nihil. Een baco met een bek die open en dicht kan, printen we in anderhalf uur.” Cad2M heeft een klant die zelfs het eindproduct – een kunststof beschermkap – voortaan wil printen. “Elke keer een mal maken is te duur en kost doorlooptijd.” Vooral dat laatste aspect weegt zwaar mee: time to

market moet vandaag de dag kort zijn. 3D printen draagt daaraan bij.

modellen gemaakt op basis waarvan met de verloren wasmethode de gietvormen Omslag komt er “Je moet ermee worden vervaardigd. Van Teeffelen aan de slag gaan en de ziet 3D printen als een kans voor mogelijkheden ontdekken”, zegt de verspanende industrie. “Het zal Maarten van Teeffelen, directeur wel wat van de markt weghalen, van CNC Consult. CNC Consult maar het schept ook vertegenwoordigt in Nederland het mogelijkheden. 3D printen is een merk Envisiontec, een 3D printer nieuwe benadering voor die op basis van vloeibare verspaners.” Een klant van CNC kunststoffen werkt. Een sector die Consult gebruikt de machines al deze machines al veelvuldig inzet, voor series van 50 tot 100 stuks. is de juwelenindustrie. Er worden Een exact omslagpunt is volgens Van Teeffelen moeilijk aan te geven. Dat hangt vooral van de complexiteit af. Hoe lastiger een product is te frezen, hoe eerder rapid manufacturing loont. Volume is een tweede factor. “De drempel voor velen is dat ze met kunststoffen moeten gaan werken, terwijl ze uit de metaal komen. Ik ben echter zeer positief, de omslag komt er.”

Met Landré op voorsprong

De klant wilde functionele producten direct vanuit CAD in een hoge kwaliteit kunnen produceren

Landré adviseerde en leverde een ProJet 3D productieprinter van 3D Systems

Met de nieuwste generatie 3D printers van 3D Sytems maakt u functionele producten in een high-definition afdrukkwaliteit. Laat u inspireren op www.printin3d.com

Lange Dreef 10 | NL-4131 NH Vianen Tel. 0347 329 329 | www.landre.nl Ve r s p a n i n g , Pl a a t b e we rk i n g , Ku n s t s t o f ve r we rk i n g e n R a p i d m a n u f a c t u r i n g

Lasercladden Metaal printen kan ook. Maar dat vergt behoorlijke investeringen, bijvoorbeeld in een laser om met behulp van het laserlicht metaalpoeders neer te smelten. Een voorbeeld van metaal producten gemaakt zonder matrijs, zijn te vinden bij VITO in het Belgische Lommel. Dit onderzoeksinstituut richt de aandacht onder meer op lasercladding. Filip Motmans, project manager laser applications, ziet additive manufacturing als een nieuwe kans. Of een toepassing succesvol is, hangt af van de functionaliteit. Een pegel voor de glasindustrie Made-in-Europe.nu digimagazine aprii 2011

die met lasercladden voorzien is van een dunne coating met daarin wolfraam-carbide, heeft een veel langere standtijd gekregen. Een ander voordeel is een geleiderail voor een lift, die door de lasergecladde laag een smerende werking krijgt. Een heel bijzondere toepassing van VITO is het maken van producten uit zogenaamde gradiënt materialen. “Per laag kunnen we de samenstelling van

producten”, aldus Karl Wallecan. Dat heeft alles te maken met de beschikbaarheid van goede materialen. “Waarom zou je aluminium frezen als je met dit materiaal net zulke sterke structuren kunt printen?” 3D printen biedt het voordeel dat de geometrische vrijheid erg groot is. De vraag naar lichtere constructies speelt deze technologie in de kaart. Wallecan

Direct digital manufacturing is het stadium van prototypes ontgroeid de mix aan materialen veranderen, waardoor je geleidelijk aan naar een materiaal met andere eigenschappen gaat”, legt Motmans uit. Bijvoorbeeld op een bepaald substraat starten met een erg gelijkend metaal voor de goede hechting en dan laag voor laag toewerken naar een materiaal met zeer hoge slijtvaste eigenschappen.

denkt dat vooral de beschikbaarheid van specifieke materialen voor uiteenlopende toepassingen de doorbraak van deze techniek stimuleert. Een voorbeeld is de medische handscanner die met een Fortusprinter wordt geprint, zonder dat een matrijs en een spuitgietmachine nodig zijn.

Combinatie wint Widenhorn Printen vervangt frezen Karl Industriële Automatisering was Wallecan, manager Benelux bij eveneens een van de exposanten Seido-Systems, ziet wel degelijk op RapidPro. Een vreemde eend een verschuiving van verspaning in de bijt? Jeroen Verbunt: “Wij naar rapid manufacturing. Seidowillen enerzijds aftasten wat deze Systems vertegenwoordigt in de markt doet. Anderzijds denken Benelux het Amerikaanse wij dat onze producten al Stratasys, dat 3D printers in drie aansluiten bij de vragen.” Hij categoriën aanbiedt. Met name de denkt dat rapid manufacturing Fortus serie is bedoeld voor direct zowel een kans als een digital manufacturing: vanuit je 3D bedreiging voor de verspanende CAD file print je je product. industrie is. Vooropgesteld: het “Steeds vaker zijn dat end user frezen en draaien van producten Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Envisiontec gebruikt vloeibare kunststoffen voor het printen in 3D.

Het RM Center toonde deze printdelen van metaal.

Ook lasercladden (VITO) is een techniek om zonder matrijs 3D delen uit metaal te maken.

Een voorbeeld van een muis geprint in twee delen met een Dimension printer. Hierna zijn de delen gelakt, wat een goed visueel prototype oplevert.

Deze bionische robots zijn een extreem voorbeeld van digital manufacturing. Fraunhofer toonde ze onlangs op EuroMold. Aan de hand van enkele criteria heeft speciale software automatisch het ontwerp gemaakt. De meeste onderdelen zijn daarna met 3D printen vervaardigd.

Landré: doorbraak in de productie

blijft. Maar 3D printen gaat ook een deel van de markt opeisen. Wie beide technologieën combineert, kan, zo denkt Verbunt, maximaal profiteren. Want 3D printen heeft beslist groeipotenties, is zijn overtuiging. “De combinatie van additief produceren en frezen biedt een heel nieuwe kans.” Helikopters Ook Umberto Baraldi van Sirris is overtuigd van de groeipotenties die additive manufacturing heeft. “Ik denk niet dat de techniek meteen in een breed segment concurrerend wordt met conventionele productietechnieken. Wel in bepaalde segmenten.” Dat additive manufacturing realiteit is, bewijst volgens hem Flying-Cam. Dit van oorsprong Belgische bedrijf bouwt kleine (1,8 m doorsnede van de wieken) onbemande helikopters die ingezet worden in de filmindustrie voor speciale effecten, zoals in de Hollywoord kaskrakers Harry Potter. Baraldi: “Omdat de productieserie jaarlijks slechts 20 tot 40 stuks bedraagt, kiest Flying-Cam voor additive manufacturing als productieproces, ook voor de structuurdelen van de helikopter. Deze worden gemaakt met selective laser sintering en naderhand onderworpen aan de standaard stresstesten.” Bijkomend voordeel van deze productietechnologie is dat de helikopters hierdoor minder zwaar zijn.

Jan van Egmond van Landré Metaalbewerking ziet additive manufacturing thans doorbreken. “Voor mij was RapidPro dé bevestiging dat additive manufacturing nu aan het doorbreken is als productietechniek.” Landré levert machines om metalen onderdelen in 3D te printen, zoals die van Concept Laser en Arcam, dat voor het smelten een elektronenstraal bundel gebruikt. Ton de Bruye van Layerwise merkt hetzelfde. Hij is zelfs verrast door het grote aantal bezoekers van de beurs die additief vervaardigen al inzetten in (kleine) serieproductie. “In die zin was RapidPro een echte innovatiebeurs voor constructeurs van een nieuwe generatie.”

Branchevereniging RapidPro Mikrocentrum heeft de branchevereniging RapidPro opgericht. Daarmee wil men de rapid manufacturing industrie in Nederland en Vlaanderen ondersteunen in de verdere ontwikkeling. “Het succes van de beurs en het congres hebben laten zien dat de 3D technieken momenteel doorbreken”, zegt Els van de Ven, seminar manager RapidPro. Mikrocentrum steekt de bedrijven hierbij een helpende hand toe door de branchevereniging RapidPro op te richten. Deze richt zich zowel op Nederland als Vlaanderen. Volgens Els van de Ven reageert de markt positief op het initiatief. Samen met het voorlopig bestuur worden activiteiten gedefinieerd.

Meer informatie: Sirris additive manufacturing RapidPro 2011 24

Video RapidPro 2011

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Marcel Slot.

digital manufacturing, het printen van componenten. Het printen van vloeibare metalen, die tot 2000 graden C worden verwarmd, gaat al met onder andere koper, goud en diverse legeringen. “Het potentieel van inkjettechnologie als maaktechnologie is enorm”, aldus de Océ-directeur.

Océ print metaal

Printerfabrikant Océ heeft een technologie ontwikkeld om puur metaal te printen. Het vloeibare metaal komt direct uit de inkjet printkop. Het Nederlandse bedrijf is hiermee veel andere partijen op het vlak van additief produceren een stap voor, omdat de componenten niet meer gesinterd hoeven te worden en de inkjettechnologie in vergelijking met bijvoorbeeld lasertechnologie relatief goedkoop is.

CrossRoads project Marcel Slot, directeur Technology Planning & Partnership, heeft deze unieke Nederlandse technologie kort toegelicht tijdens de kick off bijeenkomst van CrossRoads, een nieuw Interregprogramma voor de Nederlandse en Vlaamse maakindustrie. Slot wil nog niet veel details over de printtechnologie kwijt, omdat Canon, de eigenaar van Océ, de techniek eerst zelf verder wil ontwikkelen. Wel houdt hij komende maanden een lezing bij onder andere het Fraunhofer in Duitsland.

Enorm potentieel Slot ziet voor de Europese maakindustrie een grote kans als het gaat om Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Printing for manufacturing Hij ziet de ontwikkeling gaan van industrial printing, wat nu al in onder andere de glas-, papieren textielindustrie gebeurt, naar printing for manufacturing. “Dan gaan we dingen maken, digitaal. Eén product maken wordt dan net zo duur als een miljoen producten. Dit is extreem belangrijk voor manufacturing in Europa.” Het 3D printen van producten past volgens Marcel Slot precies in de ideeën die de Europese industrie, onder andere met betrokkenheid van CECIMO, heeft ontwikkeld in het kader van het Manufuture programma. Onderdeel hiervan is Factories of the Futures. Als het aan Océ ligt, gaan die fabrieken van de toekomst dus printen. Om ideeën met anderen te testen en de haalbaarheid te beoordelen, heeft Océ in Eindhoven een applicatiecentrum ingericht. Hier kunnen bedrijven terecht om met experts van de printerfabrikant samen te werken. CrossRoads: van technologie naar business Het CrossRoads project biedt kleinere en middelgrote bedrijven de kans om samen met partners en kennisinstellingen in Vlaanderen en Nederland, nieuwe technologie om te zetten in nieuwe business. Dat kan gebeuren op vijf domeinen: oppervlaktebehandeling, embedded technology, inkjet, remote diagnostics en nanotechnologie. Bedrijven kunnen per project maximaal 150.000 euro subsidie krijgen. Voor haalbaarheidsonderzoeken en kleinere projecten bieden de hogescholen die meedoen proeftuinprojecten aan. De financiële drempel om hieraan deel te nemen is nog lager. Meer informatie: CrossRoads project 25

Ultrasnelle scanner doorbraak voor micromachining en additive manufacturing Additive manufacturing en micromachining gaan een impuls krijgen door een ultrasnel en groot formaat scansysteem, afgestemd op de hoge pulsfrequentie van de nieuwe generatie industrielasers en ontwikkeld in Nederland en België. Het scannersysteem kan tot 50 keer sneller dan bestaande systemen. Lars Penning, ceo van Next Scan Technology, legt uit hoe deze hoge snelheid wordt bereikt.

bewerking niet maximaal van de voordelen van deze nieuwe generatie industrielasers.

Groter bereik Next Scan Technology heeft daar nu een oplossing voor ontwikkeld. Lars Penning zegt dat hun systeem tot 50 keer sneller kan doordat enerzijds de schrijfsnelheid aanzienlijk hoger is, anderzijds het gebied dat in een keer wordt bestreken, veel groter is. Het scannersysteem kan een scanbreedte van 600 mm bestrijken zonder dat je van setup Nieuwe generatie De komende moet veranderen. Hierbij blijft de jaren gaan de verkopen van de telecentriciteit, het loodrecht op pico- en femtosecondelasers het product richten van de vertienvoudigen, verwachten marktonderzoekers. Nu worden er laserstraal, overeind. Dit laatste is zo’n 500 stuks van deze ultrakort de kern van de oplossing die het bedrijf uit Enschede heeft gepulste laserbronnen verkocht. De pulsfrequentie van deze nieuwe ontwikkeld. “Als je met een huidige scanner een touchscreen van 32 laserbronnen wordt echter zo inch bewerkt, kun je feitelijk hoog, dat de huidige generatie telkens slechts een ansichtkaart zo scanners dit niet bijhoudt. groot bewerken en dan moet je je Daardoor profiteer je in de 26

scanner of product verplaatsen.” Samen met de snelheid was het beperkt bereik tot nog toe het bottleneck in nauwkeurige laserbewerking op grote productoppervlakken.

Micromachining Deze doorbraak zorgt ervoor dat micromaching een enorme productiviteitsverbetering kan maken. Lasermicrobewerken schuift op richting de productie doordat vanwege de tijdwinst de productiekosten dalen. Lars Penning denkt dat deze nieuwe scantechnologie voor meer toepassingen in het micromachining en laserstructureren gaat zorgen. “Door een zeer korte pulsduur met relatief weinig vermogen, wordt er telkens een heel klein beetje materiaal weggenomen. Met het verhogen van de pulsfrequentie neemt de totale material removal rate toe.” De combinatie maakt Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

dat de nieuwe scanner zeer nauwkeurige en snelle bewerkingen kan maken op zowel harde als zachte materialen. Het optisch systeem ondervindt daarnaast minimale hinder van thermische uitzetting bij 24/7 gebruik. De herhalingsnauwkeurigheid van de laserspot blijft daarmee voor materiaalbewerking ongekend hoog: 1 µm.

Additive manufacturing Het Next Scan Technology systeem zorgt ook voor meer mogelijkheden op het gebied van additive manufacturing. Systemen die met laser laagsgewijs producten opbouwen zijn nu beperkt in hun afmetingen, door het beperkte bereik van het scannersysteem. Door de nieuwe scannertechnologie toe te passen, kunnen ook grotere producten laag voor laag worden opgebouwd. Of meer kleinere producten in één productierun, wat eveneens voor een kortere productietijd en dus lagere kosten zorgt. Lars Penning zegt dat het bedrijf in de roadmap al heeft

opgenomen om in de toekomst het systeem door te ontwikkelen zodat er een nog groter Lars Penning: ultrasnelle scanner maakt het gebied mogelijk de voordelen van de nieuwe laser bestreken kan optimaal te benutten. worden zonder dat dit ten koste gaat van de nauwkeurigheid en snelheid. “Onze cto heeft aan de wieg gestaan van het patent die de uitdaging van het zogenaamde stitchen oplost.”

De technologie wordt momenteel getest door onder andere Veldlaser, een Nederlandse toeleverancier aan onder meer de medische industrie, en Fraunhofer in Duitsland. De foto op pagina 26 toont het hoge snelheidslaserboren bij het Duitse onderzoeksinstituut.

Microfrezen vergt uiterste nauwkeurigheid In het microverspanen gelden voor spanmiddelen eigen wetten. Haarfijne freesjes, extreem hoge toerentallen en zeer enge toleranties stellen bijzonder hoge eisen aan de opspangereedschappen, zoals op de foto een gereedschaphouder voor microfrezen van Schunck. De toleranties bij het bewerken van micromatrijzen is niet zelden +/- 0,003 mm. (Foto: Schunck)

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Het WZL en Fraunhofer ontwikkelen samen met Chiron een 5-assig bewerkingscentrum met geïntegreerde laserunit en robot (inzet).

Energie-efficiency en intelligente productiesystemen In mei vindt in Aken het AWK 2011 plaats, een meerdaagse conferentie voor industrie en wetenschap over de trends in de gereedschapmachines. Korte termijn trends maar vooral de megatrends die de sector beïnvloeden, worden er voor het voetlicht gebracht. Professor dr. Christian Brecher van het WZL in Aachen blikt alvast vooruit.

Energiebesparing Een thema dat de Duitse machinebouwers

momenteel nadrukkelijk op de agenda plaatsen, is energiebesparing. Professor Brecher ziet hierin veel potentieel. Denk dan aan energie terugwinnen en hergebruiken in de machine, maar ook de energie-efficiency van de hele periferie van een gereedschapmachine verbeteren. “Deze periferie is nu vaak ongeregeld. Met geringe inspanningen kun je veel besparen.” Willen maatregelen geld opleveren, dan zullen de energieprijzen wel nog verder moeten stijgen. Want hij vraagt zich af of klanten nu al bereid zijn

te betalen voor energiebesparingsmaatregelen.

Sneller opwarmen Energieprijzen gaan echter stijgen. Christian Brecher verwacht daarom dat energie een factor wordt waar je in je bewerkingsstrategie rekening mee gaat houden. “Voeding en snelheid hebben invloed op het energieverbruik. Nu hou je daar nog geen rekening mee omdat het nog niet loont; in de toekomst wel.” Een oplossing waar hij veel van verwacht, is het schrijven van

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Van links naar rechts: prof. Robert Schmitt, prof. Fritz Klocke, prof. Günther Schuh en prof. Christian Brecher.

langere termijn ziet Christian Brecher de megatrend van intelligente productiesystemen. “Kunnen we cognitieve productiesystemen ontwikkelen die verder vooruit kunnen kijken?” Tot nog toe wordt elke volgende stap in het productieproces afzonderlijk geprogrammeerd. De visie van de Akense onderzoekers is dusdanige systemen te bouwen die zichzelf configureren en intelligente algoritmen, die de worden in de gereedschapprogrammeren, afhankelijk van de opwarmtijd van machines machines, is hybridisering. vraag die voorligt. “Het systeem drastisch verkorten. Volumetrische Meerdere technieken in één herkent een taak en genereert compensatie in de machine is een machine. Tijdens het AWK toont zichzelf voor die taak”, aldus andere oplossing om eerder de men in Aken onder andere laserBrecher. “We staan nog aan het machine in te kunnen zetten. “Als ondersteund frezen. Ook het begin van deze ontwikkeling, maar we in de besturing de thermische project waar samen met Chiron afwijking kunnen compenseren, aan wordt gewerkt, wordt aan de het zal komend decennium een heel belangrijke trend worden.” kun je veel sneller gaan conferentiedeelnemers getoond. produceren met de machine.” Samen met deze machinebouwer Tijdens het AWK toont men in Aken de eerste aanzetten voor ontwikkelt men een combinatie zo’n zelfregelend systeem. Er van een 5-assige freesmachine wordt een montagesysteem Grondstoffen De Akense met een unit voor laseropbouw getoond dat zichzelf hoogleraar vindt dat je het thema van het product en het breder moet trekken. Behalve naar laserharden na de verspaning. Een programmeert. Het Fraunhofer IPT, ook een van de organisatoren van energie moet je ook naar andere robot zorgt voor de handling het AWK, liet op EuroMold al een grondstoffen kijken, bijvoorbeeld tussen beide bewerkingen en koelsmeermiddelen. “Kunnen we nabewerkingen zoals ontbramen, robot zien die ontwikkeld is met de volumestroom niet beter reinigen en het wegblazen van de behulp van artificial intelligence. Op basis van een aantal afstemmen op de nauwkeurigheid spanen. De hele machine wordt of de kracht waarmee we vanuit één besturing aangestuurd. uitgangspunten heeft het systeem zelf een robot ontwikkeld die verspanen?” Bij het WZL in Aken Daar zit momenteel nog de grote hieraan voldoet. doet men onder andere onderzoek uitdaging in. “Maar we zijn erin naar het koelen met ultrahoge geslaagd om besturingstechnisch druk, vooral bedoeld om de de machine als een geheel aan te Meer informatie: standtijd van de gereedschappen sturen”, aldus professor Brecher. te verlengen. AWK 2011 26 en 27 mei in Aken

Intelligentie Speelt het thema Hybride machines Een trend die energie- en grondstoffenbesparing de komende jaren zichtbaar zal vooral op korte termijn, op de Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Hybridetechnieken: hype of blijvend?

Samen gaat het beter

De laser gaat een veel grotere rol spelen dan tot nog toe. Bijvoorbeeld voor het aanbrengen van microstructuren, die een oppervlak superhydrofoop maken. Hier is dat gebeurd met een femtosecondelaser. (Foto: Fraunhofer ILT)

Hybride productietechnieken zullen de komende jaren meer en meer terrein winnen, verwacht de Leuvense professor Bert Lauwers. Laserondersteund verspanen, laser opbouw of met de laser nabewerken in de CNC-machine, draaien met ultrasoon ondersteuning. Of frezen en ondertussen koelen met hoge druk of â&#x20AC;&#x201C; zoals MAG in Chicago liet zien â&#x20AC;&#x201C; stikstof. Het nieuwe decennium wordt het decennium van gecombineerde technieken. Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Bert Lauwers, hoogleraar bij de verspanen. Hierbij beweegt het KU Leuven, is voorzitter van gereedschap met een een werkgroep van de CIRP, frequentie van 10 tot 80 kHz in een mondiale organisatie een amplitude van 1 tot 15 waarin wetenschappers en micron in de lengterichting of onderzoekers uit de industrie eleptisch. Zit de frequentie in elkaar ontmoeten. Een het onderste bereik, dan is er researcher van Pratt & Whitney, sprake van ultrasoon de Amerikaanse fabrikant van ondersteund draaien. Bert vliegtuigmotoren, is viceLauwers: “Met name bij het voorzitter. Doel van de draaien geeft dit veel effect. De werkgroep is om meer inzicht proceskrachten dalen, te krijgen in de interactie tussen waardoor de gereedschapeen bewerkingstechnologie en slijtage lager is, er minder het materiaal. “Daaruit willen braamvorming optreedt en de we nieuwe technologieën De laserstraal verlaagt de afleiden”, verduidelijkt Lauwers. Daarmee hardheid van titaan en moeten grenzen in de Inconel precies op de plek verspaning verlegd worden. De waar je wilt verpanen werkgroep is halverwege de tijdspanne van drie jaar die is oppervlaktekwaliteit verbetert.” uitgetrokken. Recent is een Door het gereedschap te laten overzicht gepubliceerd van trillen, kun je bij het draaien de hybride processen in de minimale snedediepte verspaning. verhogen.

Trillingen verlagen slijtage Tijdens de themadag over het verspanen van moeilijke materialen, georganiseerd door het Mikrocentrum bij TNO in Eindhoven, gaf Bert Lauwers een overzicht van de resultaten tot nog toe. En – belangrijker nog – de potenties die hij en zijn mede-onderzoekers zien. Een van de kansrijke ontwikkelingen is volgens hem het trillingsondersteunend

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Optische kwaliteit in staal Het Fraunhofer IPT in Aken heeft voor dit trillingsondersteund draaien een gereedschaphouder gepatenteerd. Het Duitse instituut slaagt erin hiermee staal te bewerken in een optische kwaliteit. Ook in Leuven zelf houden de wetenschappers zich met deze techniek bezig. In tegenstelling tot de Duitse aanpak,

onderzoeken de Belgische wetenschappers of je ook het werkstuk met behulp van een piëzo actuator kunt laten trillen en wat het effect daarvan is. “Afhankelijk van de materialen is de oppervlaktekwaliteit soms beter, soms slechter”, meldt Lauwers hierover. Het bedrijf MP Interconsulting past het trillingsconcept dan weer toe bij het vonken. “Door het werkstuk te laten trillen, kunnen ze sneller diepe gaten maken en daalt de gereedschapslijtage”, zegt Bert Lauwers hierover.

Laser Ondersteuning van het verspaningsproces door de laser is enkele jaren geleden al getoond door het Fraunhofer ILT in Aken. De kleinere Duitse machinebouwer Rötgers past het inmiddels toe in een van de machines. Bert Lauwers: “De laser maakt het materiaal zachter waardoor het minder moeilijk te verspanen is. Vooral bij materialen zoals Inconel en titaanlegeringen kun je met de warmte van de laser de hardheid op de plek die je wilt bewerken omlaag halen.” Vooral dit laatste is belangrijk. Want doordat je met de laser heel lokaal warmte kunt inbrengen, verander je alleen de hardheid op de plek die je wilt bewerken. Bert Lauwers ziet veel toekomst in deze technologie, die echter nog

veel onderzoek vergt. Met name voor het laserondersteund frezen. De willekeurigheid van de freesbaan maakt het lastig om met de laser telkens op de goede plek - vlak voor de freesbeitel - het materiaal op te warmen.

Vonken en ECM Een ander voorbeeld van een hybride proces waarin de CIRPwerkgroep wel toekomst ziet, is het combineren van vonkerosie met elektrochemisch verspanen (ECM). Eerst haal je materiaal weg, daarna slijp je de heat effected zone weg. “Het idee is vooral dat je sneller kunt bewerken”, aldus de Leuvense professor. Probleem is momenteel dat de ruwheid van het oppervlak nog te hoog is. Er worden ook al proeven gedaan met het draadvonken van metaal, ondersteund met ECM. Dat gaat zes keer sneller dan alleen draadvonken.

Hoge druk koelen De CIRPwerkgroep rekent ook het koelen met hoge druk of met andere middelen dan koelsmeeremulsie tot de groep combinatieprocessen. Die technieken vatten de onderzoekers samen in de categorie media assisted technology. Hoge druk koeling door de gereedschapschacht heen is er een voorbeeld van. “Dit heeft grote invloed op de spaanvorming en dus op de 32

snijsnelheden en de gereedschapslijtage, die lager wordt”, legt Bert Lauwers het effect hiervan uit. Ook de vorig jaar op de IMTS geïntroduceerde koeling met stikstof wordt tot deze groep hybride technieken gerekend. MAG heeft dit in Chicago voor het eerst getoond en biedt vanaf dit voorjaar de techniek aan, zowel als upgrade kit op bestaande 3-assige machines als geïntegreerd in de nieuwste bewerkingscentra.

Professor Bert Lauwers van de KU Leuven: hybridetechnieken verleggen de grenzen van de verspaning.

bij het laserondersteund draaien. De tweede strategie is dat je twee bewerkingen in een machine gaat doen, zoals vonken en slijpen. Daarmee verbeter je niet de bewerkbaarheid, maar verruim je het werkingsgebied.” In deze laatste groep zit bijvoorbeeld het koelen met hoge druk.

Meer informatie Verspaanbaarheid Bert Lauwers: “Door processen te combineren, willen we wegraken uit de conventionele processen omdat die soms te beperkt zijn om moderne materialen nog te kunnen bewerken. Willen we de verspaanbaarheid vergroten, dan is de eerste strategie een actief principe toevoegen, zoals

KU Leuven, departement PMA

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Laser ondersteund frezen Een voorbeeld van een hybride verspaningsproces is het laser ondersteund frezen. De laserstraal maakt het harde materiaal zacht, waarna het beter verspaanbaar wordt of zelfs 眉berhaupt te verspanen valt, zonder dat gereedschappen direct afbreken. Een commerci毛le toepassing van deze nieuwe freestechnologie kan binnen enkele jaren realiteit zijn.

Laserstraal De laser inzetten als ondersteuning tijdens het frezen is een al langer bestaand idee.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Het probleem tot nog toe was echter dat de laserstraal een relatief groot gebied bestrijkt, wat tot ongewenste warmte-inbreng en thermische belasting leidt. Dit kon echter niet anders omdat het materiaal v贸贸r de frees opgewarmd moet worden. Een onderzoeksteam aan het Fraunhofer IPT en het Werkzeugmaschinenlabor (WZL) in Aken heeft nu een andere techniek ontwikkeld. Ze leiden de laserstraal door de spindel. De laserstraal roteert met het gereedschap mee. Het voordeel is dat het laserlicht altijd vlak voor de snede op het werkstuk valt, precies waar je de warmte wilt hebben. De hoeveelheid warmte die je nu in het

werkstuk inbrengt, ligt vele malen lager.

Ingebouwd in spindel De eerste machine die in het laboratorium in Aken staat, gebruikt een 2,4 kW Fiberlaser met een laserstraal van 1070 nm. In principe is het een conventionele motorspindel met een HSK 100-C gereedschapopname. Boven in de spindel is een speciale unit ingebouwd met daarin de spiegels voor het richten van de laserstraal. Ook het procesgas gaat door de spindel. De optische componenten zijn in het speciale gereedschap gebouwd, dat modulair is samengesteld. Het optiek zorgt ervoor dat de laserstraal precies op het oppervlak wordt gericht dat zich vlak voor de snijkant bevindt.

het frezen van onder andere siliciumnitride-keramiek (Si3N4keramiek). Volgens Michael Emonts van het Duitse onderzoeksteam, zorgt de inzet van de laser ervoor dat de passieve proceskrachten tot 75 procent gereduceerd worden in vergelijking met frezen zonder laserondersteuning. Ook de kracht op de snijkant wordt met eenzelfde percentage verminderd, terwijl de laterale krachten zelfs met 90 procent worden teruggedrongen. Als gereedschap heeft men in deze testen een PKDsnijgereedschap gebruikt. Zonder laserondersteuning breken de snijkanten direct af, terwijl met de laserondersteuning de uitbraak van het snijgereedschap aan de kanten sterk werd verminderd.

Toepassingen Er zijn legio Daling krachten De eerste toepassingen voor de technologie testen met de nieuwe techniek zijn te vinden, denkt Emonts. Niet 34

Live demo tijdens AWK 2011

Het laserondersteund frezen is een van de innovaties die getoond worden tijdens het AWK 2011, het driejaarlijkse colloquium van het WZL en Fraunhofer IPT in Aken. Meer informatie over dit evenement op 26 en 27 mei is te vinden op AWK 2011

alleen in het verspanen van keramiek, ook bij het frezen van nikkel- en kobaltlegeringen, zoals Inconel. Doordat de laserstraal nu door de spindel kan worden geleid, kun je het laserondersteund frezen ook inzetten bij het 5-assig bewerken van complexe geometrieĂŤn. Concrete toepassingen waar de Duitse ontwikkelaars aan denken, is het Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

De freeskop waar de laserstraal door heen wordt geleid.

frezen van keramische dieptrekgereedschappen voor hoogsterkte staalsoorten, verspanen van turbines en blisks voor de luchtvaart- en energiesector, die vaak van nikkelof titaanlegeringen worden gemaakt. Door de laserondersteuning neemt de standtijd van gereedschappen sterk toe.

Toekomst Het WZL en het Fraunhofer IPT hebben op de eerste machine aangetoond dat het concept werkt. Nu gaat men testen doen met gereedschappen met 2 en 3 snijkanten, tot nog toe had het gereedschap slechts een snijkant. Daarna is het aan de industrie om de techniek verder door te ontwikkelen. Meer informatie http://www.wzl.rwth-aachen.de/en/ index.htm

http://www.ipt.fraunhofer.de/ Kompetenzen/Prozesstechnologie/ Lasermaterialbearbeitung/index.jsp

Speltip voor ondernemers:

‘Dicht het lek in de achterhoede!’ Energiecoach Willem Hiddink Bij veel bedrijven in de automotive en industrie zijn door lekkages de kosten van perslucht zo’n 30% hoger dan nodig is. En dat terwijl perslucht al zoveel energie kost... Coach Hiddink: ‘Dáár valt winst te behalen! Doe de Persluchtscan op energiecentrum.nl en kijk hoeveel u kwijt bent aan lekverliezen. En wilt u deze voorkomen? Bestel dan de gratis persluchtbrochure via de website. Zo bespaart u duizenden euro’s. Dát is makkelijk scoren!’ Kijk voor meer speltips van Energiecoach Willem Hiddink op energiecentrum.nl

Energiecentrum MKB. De ondernemersclub voor energiebesparing.

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011

Het laatste woord Maakindustrie onmisbaar!

â&#x20AC;&#x153;In Engeland draagt de maakindustrie nog maar 11 procent bij aan het Bruto Nationaal product. Engeland heeft veel laag betaalde servicejobs. In Duitsland zie je een samenleving met een solide basis van mensen in de middenklasse die goed geld verdienen. Waar herstelt de economie sneller?â&#x20AC;? Carl-Peter Forster CEO Tata Motors op persconferentie CARsymposium Bochum

Made-in-Europe.nu digimagazine april 2011