Το να μνημονεύεις και να έχεις πρόχειρους, όσο το δυνατόν, τους λόγους των αρχαίων, είναι ενασχόληση κατεξοχήν βασιλική.
Ο Κώστας Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1936. Είναι Καλαμα ριώτης. Σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι συνταξιούχος δικηγόρος. Ασχολήθηκε με το Δημόσιο Δίκαιο και υπηρέτησε αρκετά χρόνια ως βοηθός καθηγητού στην Ανώτατη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης. Έγραψε δύο ποιητικές συλλογές με τίτλους: «Δεν είσαι μόνος στη ζωή» και «Ιδού ο Παράδεισος». Συμμετείχε σε συλλογική έκδοση ποιημάτων του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης και της Ένωσης Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται με τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, ιστορικούς, ρήτορες και τραγικούς ποιητές. Είναι μέλος της Ένωσης Λογοτεχνών Βόρειας Ελλάδας.
Πλούταρχος Τα ρητά σώζονται στον αιώνα τον άπαντα, αποθηκευμένα στις ψυχές των ανθρώπων, και συνιστούν τον ωραιότερο θησαυρό. Διόδωρος Σικελιώτης Ο πλούτος είναι πολύτιμον αγαθόν αλλά της τύχης κτήμα. Η δόξα σεμνόν αγαθόν αλλά αβέβαιον. Το κάλλος περιμάχητον αλλά ολιγόχρονον. Η υγεία ευμετάστατον. Μόνο γαρ η παιδεία είναι αγαθόν ανώτατον και θείον. Πλούταρχος
085.2595
ISBN: 978-960-457-857-3
www.malliaris.gr
Στο εξώφυλλο «Η Σχολή των Αθηνών», νωπογραφία του Ραφαήλ (Raffaello Sanzio), Βατικανό.
ΚΩΣΤΑΣ ∆ΗΜ. ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ
1825 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΡΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
∆ιεύθυνση έκδοσης:Βασίλης Μαλλιάρης ∆ιόρθωση: Κώστας ∆. Παπαδόπουλος Σελιδοποίηση: Μαρία Σαντοριναίου Εξώφυλλο: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση: Thessprint
© 2017 ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙ∆ΕΙΑ Α.Ε. και Κώστας ∆ηµ. Παπαδόπουλος, Νικ. Πλαστήρα 23, Καλαµαριά, τηλ. 2310481664, 6973532802
Κεντρική διάθεση: ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙ∆ΕΙΑ Α.Ε. 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310649251 e-mail: info@malliaris.gr www.malliaris.gr Κεντρικά βιβλιοπωλεία Θεσσαλονίκης: • ∆ηµητρίου Γούναρη 39, τηλ. 2310277113 • Ερµού 53, τηλ. 2310252888 ISBN: 978-960-457-857-3
Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τµηµάτων του µε οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η µετάφραση ή διασκευή του ή εκµετάλλευσή του µε οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύµφωνα µε τις διατάξεις των νόµων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
Το βιβλίο τούτο το αφιερώνω στον αγαπητό µου φίλο, πλοίαρχο του Πολεµικού Ναυτικού, ∆ηµήτρη Παπαδέλη. Κ.Π.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΑΘΗΝΑΙΟΣ . . . . . . . . . . . . . ΑΙΛΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . ΑΙΣΧΥΛΟΣ . . . . . . . . . . . . . ΑΙΣΩΠΟΣ . . . . . . . . . . . . . . ΑΛΚΑΙΟΣ – ΣΑΠΦΩ . . . . . ΑΝΤΙΦΩΝ . . . . . . . . . . . . . . ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ . . . . . . . . . . ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ . . . . . . . . . ΑΡΡΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . ∆ΕΙΝΑΡΧΟΣ – ∆ΗΜΑ∆ΗΣ ∆ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ . . . . . . . . . . ∆ΗΜΟΣΘΕΝΗΣ . . . . . . . . . ∆ΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ . . . ∆ΙΟ∆ΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ . ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ . . . . . . . . . . . . ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ . . . . . . . . . . . . ΕΥΡΙΠΙ∆ΗΣ . . . . . . . . . . . . . ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ . . . . . . . . . . . ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . ΗΣΙΟ∆ΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11 12 13 18 19 19 19 40 41 41 42 43 52 58 64 70 78 88 88 90 90
1825 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΡΗΣΕΙΣ
ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ . . . . . . . ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ . . . . . . . . ΙΩΣΗΠΟΣ . . . . . . . . . . . ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ . . . . . . . . ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ . . . . . . . . . ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ . . ΜΕΝΑΝ∆ΡΟΣ . . . . . . . . ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ . . . . . . . . ΞΕΝΟΦΩΝ . . . . . . . . . . ΟΜΗΡΟΣ . . . . . . . . . . . . ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ . . . . . . . . . ΠΛΑΤΩΝ . . . . . . . . . . . . ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ . . . . . . . ΠΛΩΤΙΝΟΣ . . . . . . . . . . ΠΟΛΥΒΙΟΣ . . . . . . . . . . ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ . . . . . . . . . ΣΤΟΒΑΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ . ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91 95 101 101 103 109 110 119 119 119 125 126 127 141 172 173 182 184 188 190
Ευρετήριο θεµατικό . . . . . . . . . . . . . . 193
Το να µνηµονεύεις και να έχεις πρόχειρους, όσο το δυνατόν, τους λόγους των αρχαίων, είναι ενασχόληση κατεξοχήν βασιλική.
Πλούταρχος
Τα ρητά σώζονται στον αιώνα τον άπαντα, αποθηκευµένα στις ψυχές των ανθρώπων, και συνιστούν τον ωραιότερο θησαυρό.
∆ιόδωρος Σικελιώτης
Ο πλούτος είναι πολύτιµον αγαθόν αλλά της τύχης κτήµα. Η δόξα σεµνόν αγαθόν αλλά αβέβαιον. Το κάλλος περιµάχητον αλλά ολιγόχρονον. Η υγεία ευµετάστατον. Μόνο γαρ η παιδεία είναι αγαθόν ανώτατον και θείον. Πλούταρχος
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Είχα την καλή τύχη πριν από καιρό να αρχίσω να µελετώ τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Εννοώ δηλαδή τους φιλόσοφους, τους ιστορικούς, τους τραγικούς ποιητές, τους ρήτορες και άλλους. Εκτός από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς που µελέτησα, υπάρχουν και µερικοί µη Έλληνες, όπως ο Λουκιανός, ο Αιλιανός και ο Ιώσηπος. Ο πρώτος ήταν Σύρος, ο δεύτερος Ρωµαίος και ο τρίτος Εβραίος. Ρωµαίος ήταν και ο φιλόσοφος αυτοκράτορας των Ρωµαίων Μάρκος Αυρήλιος. Συνολικά µελέτησα πεντακόσια βιβλία από τη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραµµατεία «Οι Έλληνες» του εκδοτικού οίκου «Κάκτος». Από τα πεντακόσια αυτά βιβλία επεσήµανα και επέλεξα 1.825 ρήσεις, που παρουσιάζω στο βιβλίο τούτο και νοµίζω πως αποτελούν το άρωµα των λουλουδιών από τον κήπο της σοφίας των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Και το έκανα τούτο επειδή µε πικρία διαπιστώνω από τη γύρω µου «ατµόσφαιρα» και το περιβάλλον το κοινωνικό, πως θα ήταν µάταιο και αδύνατο να συστήσω στους φίλους, συγγενείς και γνωστούς µου να διαβάσουν τα βιβλία που διάβασα. Με τη συλλογή και παρουσίαση των ρήσεων αυτών σε ένα µόνο βιβλίο, είναι νοµίζω πολύ ευκολότερο και προσιτότερο να γευτεί κανείς τη σοφία και την οµορφιά των κειµένων των αρχαίων συγγραφέων, έστω και σε ένα µέρος. Με τη γεύση τούτη, υπάρχει ελπίδα, αν όχι πολλοί, αλλά έστω και λίγοι, να συγκινηθούν και να τολµήσουν να ασχοληθούν µε τα κείµενα συνολικά. Εάν τούτο συµβεί, το βιβλίο µου θα έχει πετύχει να θεωρηθεί ένα αξιόλογο έργο και βοήθηµα για την παιδεία. Θέλω να ευχαριστήσω τις εκδόσεις «Κάκτος» για τη συναίνεσή τους να χρησιµοποιηθεί ως βιβλιογραφία η σειρά Αρχαία Ελληνική Γραµµατεία, για την ανθολόγηση αυτών των ρήσεων, καθώς και όλους όσους συνέβαλαν για την έκδοση αυτού του βιβλίου. Κώστας ∆. Παπαδόπουλος
ΑΘΗΝΑΙΟΣ
(Αρχαίος Έλληνας βιολόγος, φυτολόγος, ζωολόγος, γαστρονόµος, διαιτολόγος, ρήτορας και γραµµατικός, τέλη 2ου - αρχές 3ου αι. µ.Χ.)
∆ΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ
Όποιος καθυστερεί σε ένα δείπνο χωρίς συµµετοχή, να νοµίζεις ότι γρήγορα θα λιποτακτήσει στη µάχη. 2. Το γλέντι φέρνει τσακωµούς και τη γεµάτη βρισιές ύβρη. 3. Ο άνθρωπος είναι πολύ όµοιος µε το κρασί από τη φύση του, κατά κάποιον τρόπο. 4. Το κρασί έχει δύναµη ίση µε τη φωτιά, όταν µπει στους ανθρώπους. 5. Οι ευτυχισµένοι πρέπει να ζουν φανερά και να φανερώνουν ό,τι τους δίνει ο θεός. 6. Η πολυφαγία και η κρεατοφαγία καταστρέφει τις πνευµατικές ικανότητες και κάνει σαθρότερες τις ψυχές και µας γεµίζει µε οργή, µε σκληρότητα και µε µεγάλη κακότητα. 7. Οι άλλοι ζούνε για να τρώνε, εγώ τρώγω για να ζω. 8. Μη µου κάνεις λόγο για τον πλούτο, δεν θαυµάζω θεό που και ο πιο κακός εύκολα µπορεί να αποκτήσει. 9. Τα βιβλία είναι τα µόνα που µορφώνουν όσους επιθυµούν τα ωραία. 1.
ΑΙΛΙΑΝΟΣ
ΑΙΛΙΑΝΟΣ
12
(Ρωµαίος συγγραφέας, ρήτορας, ιστορικός και ζωολόγος, περ. 175 - περ. 235 µ.Χ.)
ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ Ι∆ΙΟΤΗΤΟΣ
10.
Τις ακόλαστες των γυναικών οι κήνσορες των ηθών αποκαλούν αλόγες.
ΠΟΙΚΙΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Βιβλία Α-Η
Είναι αδύνατο όποιος αφιερώνει τόση φροντίδα σε πράγµατα τόσο ασήµαντα και εντελώς ασήµαντα να ασχοληθεί µε κάτι το σπουδαίο. ∆ιότι, αφού καταναλώνει όλη τη φαιά ουσία, σε εκείνα, αναπόφευκτα θα παραµελεί όσα αξίζουν δίκαια τον θαυµασµό. 12. Όπου δεν έβαλες, µην πάρεις. 13. Σ’ όποιον τα λίγα δεν είναι αρκετά, σε αυτόν τίποτε δεν θα είναι αρκετό. 14. Πολλές φορές τα χρήµατα που συγκεντρώνονται λίγα λίγα και µε κόπο, καταλήγουν στη µήτρα γυναίκας πόρνης. 15. Όσοι γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν στη ζωή τους και τι πρέπει να λένε, αυτοί πρέπει να ζουν. 16. ∆ύο είναι τα καλύτερα δώρα των θεών στους ανθρώπους, να λένε την αλήθεια και να ευεργετούν. 17. Οι ελπίδες είναι όνειρα ξύπνιων ανθρώπων. 18. ∆εν είναι κακός µόνο όποιος αδίκησε αλλά και όποιος σκέφθηκε να αδικήσει. 19. Μια ζωή αφιερωµένη στις Μούσες πρέπει να είναι ειρηνική, ήρεµη και αντάξια εκείνων. 11.
13
20.
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
∆εν είναι δυνατόν να πράττει κανείς τα δίκαια χωρίς να τα µάθει.
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
(Τραγικός ποιητής, 525 ή 524 π.Χ. - 456/455 π.Χ.)
ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ
Ας µη µου λάχει ποτέ, σε συµφορά και σ’ ευτυχία, να ’χω να κάνω µε γυναίκα. 22. ∆εν είναι τίποτα πιο κακό σε κάθε πράξη απ’τους κακούς συντρόφους, µην προσµένεις καλή σοδειά. 23. Όταν κανείς τον κίνδυνο αντικρίζει, πρέπει χωρίς ντροπή, µονάχο κέρδος αυτό είναι στους θνητούς. 24. Η ατιµία και το κακό µη πεις πως φέρνουν δόξα. 25. Το πλήθος, πότε έτσι πότε αλλιώς, συνήθεια το ’χει ν’ αλλάζει όσα παινεύει για σωστά. 21.
ΧΟΗΦΟΡΟΙ
Η γλώσσα η πικρή να πληρώνεται πρέπει µε γλώσσα πικρή. 27. Σε φόνου πληγή, τιµωρία πάλι φόνου πληγή, ό,τι κάµεις θα πάθεις. 28. Κι αν δώσεις όλα σου τα πλούτη για ένα φόνο που ’κανες, ο κόπος θα πάει χαµένος. 29. Ο ακράτητος πόθος που κυβερνάει τα θηλυκά, σ’ ανθρώπους και σε ζώα, του γάµου την ένωση νικά και σπάζει. 26.
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
14
Άντρας πιο θαρρετά στον άντρα µιλά και ξάστερα τη σκέψη φανερώνει. 31. Όλα τα κανονίζει στα µωρά η κοιλιά τους. 32. Ολάκερη κανένας τη ζωή του δε θα περάσει δίχως συµφορές και βλάβες. 30.
ΕΥΜΕΝΙ∆ΕΣ
Μέσα στον ύπνο πιο ξάστερα η ψυχή θεωρεί. 34. Σκλάβα ζωή να µη στέρξεις µηδέ και από νόµους ελεύθερη. 35. Σ’ αυτά που κρατούνε το µέτρο, δύναµη δίνει ο Θεός. 36. Στης ∆ίκης τον βωµό να ’χεις σέβας, ποτέ σου να µη τον ατιµάσεις για χάρη του κέρδους, κλοτσώντας τον µε αντίθετο πόδι. Θά ’ρθει η τιµωρία και µοιρόγραφο τέλος προσµένει. 37. Όποιος χωρίς να τον σπρώχνει η ανάγκη, µονάχος του στέργει το δίκιο, δυστυχίες δεν θα ’χει η ζωή του, καµία συµφορά ας µη τον βρει. Όποιος όµως τα ενάντια τολµάει κι αδικώντας απ’ ολούθε σωρεύει κι αρπάζει µε βία, σαν έρθει καιρός, θα σκιστούν τα πανιά του καθώς µε κατάρτι σπασµένο το κακό θα τον ζώσει. 38. ∆εν θα βρεις ποτέ σου να πιεις, αν ξάστερο νερό µε λάσπες βροµίσεις. 39. Λέγει η θεά Αθηνά: «Συµβουλεύω τον λαό µου µήτε δεσποτισµό µηδέ αναρχία να σέβεται κι ολότελα ας µη διώξει τον φόβο από την πόλη του». 33.
ΠΕΡΣΑΙ 40. ∆εν
αξίζουν τα πλούτη δίχως άντρες.
15
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
Καλότυχος αυτός που τη ζωή του έχασε µονοµιάς. 42. Ο θνητός δεν πρέπει πέρα απ’ το µέτρο να ’χει περηφάνια. 43. Η αλαζονεία όταν µεστώσει, καρπίζει του χαµού το στάχυ, απ’ όπου πολύκλαυτους καρπούς τρυγάει. 44. Στη δυστυχία δεν θα προδώσουµε όποιους αγαπάµε. 41.
ΙΚΕΤΙ∆ΕΣ
Κι αν ξεφύγουν από το στόµα σου πικρά τα λόγια, που την καρδιά πληγώνουν, πάλι µ’ άλλα λόγια γλυκά µπορείς γιατρειά να δώσεις. 46. Ο θάνατος στα πολυστέναχτα δεινά είναι λυτρωµός. 45.
ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ
Η ∆ίκη τη γνώση δίνει σ’ όσους πάθαν. 48. Κανένα δεν υπάρχει κάστρο τον άνθρωπο να σώσει, που τον τρανό βωµό της ∆ίκης κλοτσάει για να χορτάσει πλούτο. 49. Σαν έρθει η ώρα, µε ενάντιο γύρισµα της τύχης, οι µαύρες Ερινύες αφανίζουν εκείνον, που έξω από το δίκαιο ζούσε ευτυχισµένος. 50. Θέλω την ευτυχία που δε φέρνει φθόνο, µηδέ τις πόλεις να κουρσεύω, µήτε να ζήσω τη ζωή µου στους άλλους σκλαβωµένη. 51. Ποιος τη ζωή του, εξόν απ’ τους θεούς, έχει περάσει δίχως κακό; 52. Έχουν οι γέροι πάντοτε µεγάλη λαχτάρα να µαθαίνουν. 53. Η ασέβεια γεννά πολλά παιδιά µ’ αυτήν παρόµοια. 47.
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
16
Η ∆ίκη µες στα καπνισµένα φτωχόσπιτα λαµπάζει και την τίµια ζωή ανταµείβει. 55. Η ∆ίκη φεύγει απ’ τα παλάτια που τα γέµισαν µε χρυσάφι άνοµα χέρια και τη µατιά αποστρέφοντας πηγαίνει στ’ αγνά καλύβια, µη λογαριάζοντας του πλούτου τη φουσκωµένη από τη φήµη ψεύτρα δύναµη, κι όλα τα οδηγάει σ’ ένα τέρµα. 56. Σε λιγοστούς υπάρχει ανθρώπους ετούτο το φυσικό, τον φίλο ν’ αγαπούνε σαν είναι ευτυχισµένος, δίχως φθόνο. 57. Είναι στη φύση των ανθρώπων, όποιος πέσει, πιότερο ακόµη τον κλοτσούν. 58. Μεγάλο είναι δώρο θεού να ’χεις φρονιµάδα. 59. Τρανή έχει δύναµη η βοή του πλήθους. 60. Όποιον δεν τον φθονούν, δεν έχει αξία. 61. Εκείνοι που ανέλπιστα συνάζουν πλούτη, πάντα στους δούλους των σκληροί πέρα απ’ το µέτρο. 62. Έτσι απ’ τη φύση της είναι καµωµένη η ευτυχία, να µη τη χορταίνουν οι άνθρωποι. 54.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ
Καλύτερα ο θάνατος, παρά όταν είναι να ζεις αισχρός και µες στους µόχθους. 64. Είναι απλά τα λόγια της αλήθειας. 65. Βοηθάει και ο Θεός το δίκαιο ψέµα. 66. Καµιά φορά ο Θεός τιµάει το ψέµα. 67. Τον θάνατο άδικα οι θνητοί µισούνε, όµως αυτός στις τόσες συµφορές τους, την πιο τρανή τούς δίνει προστασία. 63.
17
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
Κανένας ποτέ δεν πεθαίνει, όσες λαβωµατιές κι αν τον βρούνε στο στήθος, αν δεν έρθει της ζωής του το τέρµα, ούτε κι αν κάθεται στο σπίτι, ήσυχος δίπλα στη φωτιά, ξεφεύγει τον θάνατο που του ’χει γράψει η µοίρα. 69. Όποιος ξέρει πολλά σοφός δεν είναι, µα εκείνος που τα χρήσιµα γνωρίζει. 70. ∆εν κάνουν πιστευτό τον άνδρα οι όρκοι, µα τους όρκους ο άντρας. 71. Όταν οι κακοί ευτυχούνε, τότε κανένας δεν µπορεί να τους αντέξει. 72. Τα γηρατειά απ’ τα νιάτα είναι πιο δίκαια. 73. Από µια δύστυχη ζωή είναι καλύτερος ο θάνατος και κάλλιο ποτέ κανείς να µη γεννιέται, παρά µέσα στις συµφορές έτσι να ζήσει. 74. Όπου είναι µαζί δικαιοσύνη και δύναµη, ποιο δυνατό ζευγάρι από τούτο που µπορείς να βρεις, αλήθεια; 75. Καλύτερα να πέσεις τιµηµένος, παρά να σώσεις µόνο τη ζωή σου. 76. Είναι ντροπή µια µύγα δίχως φόβο στ’ ανθρώπινα κορµιά να περπατάει για να χορτάσει αίµα κι οι οπλίτες το εχθρικό να σκιάζονται κοντάρι. 68.
ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ ∆ΕΣΜΩΤΗΣ
Πολύ πιο πάνω στέκει η ανάγκη πάντα από την τέχνη. 78. Σοφοί όποιοι την αδράστεια προσκυνούνε. 79. Πρέπει να βρίζεις έτσι όπως σε βρίζουν. 80. ∆ιόλου δεν είναι ντροπή να παθαίνεις εχθρός από εχθρούς σου. 77.
ΑΙΣΩΠΟΣ
ΑΙΣΩΠΟΣ
18
(Αρχαίος Έλληνας µυθοποιός και µυθογράφος, γεννήθηκε κατά πάσα πιθανότητα το 625 π.Χ. και πέθανε το 560 π.Χ.)
ΜΥΘΟΙ
Τον άτυχο ως και πρόβατο τον δαγκώνει. 82. Ας µε φάει λιοντάρι και όχι η αλεπού. 83. Η λύπη είναι αδελφή της χαράς. 84. Όσο ευκατάβλητη είναι η διχόνοια, τόσο ισχυρή είναι η οµόνοια. 85. Όσοι από την πλεονεξία ζητούν περισσότερα, χάνουν και όσα έχουν. 86. Το ίδιο ανόητοι είναι και οι άνθρωποι που παραµελούν τα σηµαντικά και προτιµούν να ασχολούνται µε ό,τι τους ευχαριστεί. 87. Οι αληθινοί φίλοι δοκιµάζονται στις συµφορές. 88. Ο φίλος που δεν έχει µερίδιο στις καλές στιγµές, δεν είναι σίγουρος και στις δυστυχίες. 89. Μάταια πονούν όσοι προσπαθούν να βγάλουν κάποιο κέρδος από τσιγκούνηδες ανθρώπους. 90. Οι ποταποί άνθρωποι, ακόµη και αν αποκτήσουν µεγαλύτερη εξωτερική αίγλη, δεν αλλάζουν χαρακτήρα. 81.
19
ΑΛΚΑΙΟΣ – ΣΑΠΦΩ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
(Ο Αλκαίος ήταν αρχαίος ποιητής. Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη περίπου το 620 π.Χ. και πέθανε περίπου το 560 π.Χ. Η Σαπφώ ήταν Eλληνίδα λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο. Γεννήθηκε περίπου το 630 π.Χ. και πέθανε περίπου το 570 π.Χ.)
Αν πεις αυτά που θέλεις ίσως ακούσεις αυτά που δε θέλεις. 92. Τα χρήµατα είναι ο άνθρωπος και κανείς φτωχός δεν είναι καλός και τιµηµένος. 93. Ο έρωτας, το γλυκόπικρο απολέµητο ερπετό. 91.
ΑΝΤΙΦΩΝ
(Αθηναίος πολιτικός και δάσκαλος της ρητορικής, 480-411 π.Χ.)
Για έναν ένοχο, ο µεγαλύτερος εχθρός είναι η συνείδησή του. 95. Το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του ανθρώπου στηρίζεται στην ελπίδα. 96. Η συκοφαντία και η απάτη είναι οι πιο άδικες ιδιότητες των ανθρώπων. 94.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
(Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος και πολυεπιστήµονας, 384-322 π.Χ.)
ΠΟΛΙΤΙΚΑ
97.
Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και ο άνθρωπος είναι φύσει κοινωνικό ον.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
20
Οι πολίτες είναι εκ φύσεως ίσοι και δεν διαφέρουν σε τίποτε. 99. Ο δούλος στερείται τελείως την αρετή της θέλησης. 100. Τα πράγµατα των φίλων είναι κοινά. 101. Είναι φανερό πως η περιουσία καλύτερα να είναι ιδιόκτητη αλλά η χρήση να είναι κοινή. 102. Ο λαός στασιάζει εξαιτίας της ανισότητας των περιουσιών. 103. Είναι µεγάλη η τιµή, αν κάποιος σκοτώσει όχι µόνο τον κλέφτη αλλά τον τύραννο. 104. ∆εν υπάρχει πιο δύσκολο και πιο κουραστικό πράγµα από το να φροντίζει κανείς τους δούλους, όπως και το πώς πρέπει να τους φέρεται. 105. Όλοι οι πολεµικοί και στρατηγικοί λαοί ρέπουν προς τη συνουσία µε άντρες παρά µε γυναίκες. 106. Η κατοχή περισσότερων αξιωµάτων από ένα πρόσωπο φαίνεται ανήθικη. 107. Η πολιτική αρετή δεν πρέπει να αφορά κάθε πολίτη ούτε µόνο τους ελεύθερους, αλλά εκείνους µόνο που είναι απαλλαγµένοι από τη φροντίδα της απόκτησης των προς το ζην. 108. ∆εν είναι δυνατόν κάποιος να διακριθεί, όταν ασχολείται σε ανειδίκευτη εργασία που ταιριάζει σε θύτες. 109. Πολίτης ονοµάζεται εκείνος που συµµετέχει στην πολιτική εξουσία. 110. Όσα πολιτεύµατα αποβλέπουν στο κοινό συµφέρον είναι απολύτως σωστά και δίκαια, και όσα αποβλέ98.
21
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
πουν µόνο προς το συµφέρον των αρχόντων είναι ελαττωµατικά και αποτελούν παρεκτροπές των σωστών πολιτευµάτων γιατί είναι δεσποτικά, τη στιγµή που η πόλη είναι κοινωνία ελευθέρων πολιτών. 111. Η εξουσία αναγκαστικά θα ασκείται είτε από λίγους είτε από πολλούς. 112. Το τυραννικό πολίτευµα αποτελεί παρέκβαση της βασιλείας, η ολιγαρχία της αριστοκρατίας και η δηµοκρατία της πολιτείας. 113. Θεωρείται ότι το δίκαιο είναι ισότητα και πραγµατικά είναι, όχι όµως µεταξύ όλων αλλά µεταξύ ίσων. 114. Σκοπός της πόλης είναι η ευτυχισµένη ζωή. 115. Η αρετή δεν καταστρέφει εκείνον που την έχει, ούτε η δικαιοσύνη φθείρει την πόλη. 116. Το ότι οι πολλοί µάλλον πρέπει να ασκούν την εξουσία και όχι οι άριστοι και λίγοι, φαίνεται πως είναι η καλύτερη. 117. Τα δείπνα που γίνονται µε κοινή δαπάνη είναι καλύτερα από κείνα που τα πληρώνει µόνο ένας. 118. Όταν υπάρχει πλήθος άτιµων και φτωχών, η πόλη θα είναι γεµάτη εχθρούς. 119. Ο καθένας µόνος του είναι µεν χειρότερος κριτής από τους ειδικούς, όλοι όµως µαζί είτε είναι καλύτερα ή δεν είναι τουλάχιστον χειρότερα. 120. ∆ίκαια, λοιπόν, κυριαρχεί στα σηµαντικά ζητήµατα η γνώση των πολλών, καθώς ο δήµος, η βουλή και το δικαστήριο αποτελούνται από πολλούς. 121. Η δικαιοσύνη είναι κοινωνική αρετή.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
22
Τίποτε δεν εµποδίζει το πλήθος να είναι καλύτερο και πλουσιότερο από τους ολίγους, όχι ως άτοµα αλλά ως σύνολο. 123. Πολίτης είναι εκείνος που έχει το δικαίωµα να άρχει και να άρχεται. 124. Τους βασιλείς φρουρούν ένοπλοι πολίτες, τους τυράννους ξένοι (µισθοφόροι). 125. Καθένας αν συγκριθεί µε τον άριστο, είναι ίσως κατώτερος, αλλά η πόλη αποτελείται από πολλούς. Σε πολλά ζητήµατα είναι πιο σωστή η κρίση του πλήθους, από ό,τι του ενός, όποιος και αν είναι. 126. Όποιος παροτρύνει να κυβερνά τα πάντα ο νόµος, φαίνεται πως παροτρύνει να κυβερνούν ο θεός µόνο και η λογική, όποιος όµως παροτρύνει να κυβερνά ένας µόνο άνθρωπος, προσθέτει και ένα θηρίο. 127. Είναι άτοπο να ισχυρίζεται κάποιος πως βλέπει καλύτερα µε δύο µάτια και ακούει καλύτερα µε δύο αυτιά, και ενεργεί καλύτερα µε δύο χέρια και πόδια, από ό,τι οι πολλοί µε πολλά. 128. Η τυραννική εξουσία είναι αφύσικη όπως και η εξουσία των κατά παρέκβαση πολιτευµάτων, γιατί αυτά προκύπτουν µε αφύσικο τρόπο. 129. Φανερό είναι πως µεταξύ των όµοιων και ίσων ούτε ωφέλιµο και δίκαιο είναι ένας να κυριαρχεί σε όλους είτε κυβερνά µε νόµους είτε χωρίς, όντας ο ίδιος νόµος. Ούτε αν κυβερνά καλός καλούς ή κακός κακούς. 130. Στο άριστο πολίτευµα κατ’ ανάγκη η αρετή του ατό122.
23
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
µου είναι ίδια µε την αρετή του πολίτη. 131. Η τυραννίδα είναι το χειρότερο πολίτευµα, γιατί απέχει το περισσότερο από την πολιτεία. 132. Ολιγαρχικά είναι τα πολιτεύµατα όταν η εξουσία είναι πιο συγκεντρωτική και αυταρχική, και δηµοκρατικά όταν η εξουσία είναι φιλελεύθερη και ηπιότερη. 133. Καλύτερα θα έπρεπε να ειπωθεί ότι υπάρχει δηµοκρατία όπου κυριαρχούν οι ελεύθεροι και ολιγαρχία όπου κυριαρχούν οι πλούσιοι. 134. Όσοι είναι υπερβολικά φτωχοί καταντούν τιποτένιοι. 135. Η κατανοµή όπου όλοι αποφασίζουν για όλα είναι δηµοκρατική, γιατί τέτοιου είδους ισότητα ζητά ο λαός. 136. Οι εξεγέρσεις έχουν παντού αιτία την ανισότητα, αν δεν θεσπίζεται κάποια αναλογία για τους άνισους. 137. Οι δηµοκρατίες µεταβάλλονται κυρίως εξαιτίας της θρασύτητας των δηµαγωγών. 138. Προς την πλευρά που κλίνει το πολίτευµα προς τα εκεί και µεταβάλλεται. 139. Αν γνωρίζουµε γιατί καταστρέφονται τα πολιτεύµατα, θα γνωρίζουµε και τους λόγους που διασώζονται. 140. Η ισότητα που ζητούν οι δηµοκρατικοί για τον λαό είναι και δίκαιη και συµφέρουσα. 141. Η γνώση του κακού στη γένεσή του είναι το χαρακτηριστικό του πραγµατικού πολιτικού. 142. Οι περισσότεροι τύραννοι προήλθαν από τους δηµαγωγούς, αφού κέρδισαν την εµπιστοσύνη του λαού,
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
24
κατηγορώντας τους προνοµιούχους. 143. Η τυραννίδα περιέχει όλα τα κακά της δηµοκρατίας και της ολιγαρχίας. 144. Η ακραία ολιγαρχία και η ακραία δηµοκρατία είναι τυραννίδες που ανεβάζουν στην εξουσία πολλούς τυράννους. 145. Το καλύτερο τµήµα του δήµου είναι οι γεωργοί. 146. Κανένας δεν γίνεται δίκαιος ή σώφρων από τύχη. 147. ∆εν φτάνει µόνο η αρετή, πρέπει και όποιος την έχει να έχει τη δύναµη να πράττει ό,τι πρέπει. 148. Ευδαιµονία σηµαίνει ευπραξία, τότε άριστη ζωή για την πόλη και κάθε πολίτη ατοµικά είναι η πρακτική ζωή. 149. Άριστο πολίτευµα δεν µπορεί να υπάρξει, χωρίς αντίστοιχα µέσα. 150. Όπου δεν ξέρει ο ένας ποιος είναι ο άλλος, εκεί αναπόφευκτα θα γίνουν λάθη και στην απονοµή των αξιωµάτων και στην απονοµή της δικαιοσύνης. 151. Χωρίς αρετές ευδαιµονία δεν υπάρχει. 152. Όλοι οι θεσµοί έχουν επινοηθεί πολλές, άπειρες φορές, στο πέρασµα των αιώνων. 153. Πιο υγιεινές πόλεις είναι αυτές που βλέπουν προς την ανατολή και δέχονται ανατολικούς ανέµους, µετά έρχονται όσες βλέπουν στον βορρά. 154. Η ευδαιµονία είναι η τέλεια πράξη και άσκηση της αρετής µε τρόπο απόλυτο. 155. Για πολλούς λόγους πρέπει οι πολίτες να κυβερνούν και να κυβερνούνται εναλλάξ.
25
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
∆εν υπάρχει σκόλη για τους δούλους, και όσοι δεν διακινδυνεύουν µε ανδρεία, υποδουλώνονται στον πρώτο τυχόντα επιδροµέα. 157. Οι πολίτες δεν πρέπει να νοµίζουν ότι ανήκουν µόνο στον εαυτό τους αλλά ότι όλοι ανήκουν στην πόλη. 158. Η ευδαιµονία είναι σκοπός που έχει εκπληρωθεί. 156.
ΗΘΙΚΑ ΜΕΓΑΛΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ, ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΚΙΩΝ
Η ηθική αποτελεί µέρος της πολιτικής. 160. Η πολιτική είναι η καλύτερη τέχνη και ο σκοπός της θα είναι το άριστο αγαθό. 161. Η ευδαιµονία είναι η ενέργεια της τέλειας αρετής. 162. Εξαιτίας της ηδονής κάνουµε φαύλες πράξεις, ενώ εξαιτίας της λύπης απέχουµε από τις καλές. 163. Η µεσότητα είναι έλλειψη υπερβολής και υπερβολή της έλλειψης. 164. ∆εν υπάρχει τίποτε καλύτερο από την αρετή. 165. Αν κάποιος δείχνει θάρρος εκεί που οι περισσότεροι ή όλοι φοβούνται, είναι γενναίος (η ανδρεία είναι γνώση = Σωκράτης). 166. Ο πραγµατικά γενναίος πρέπει να είναι πάντα γενναίος. 167. Η δικαιοσύνη φαίνεται να είναι ένα είδος τέλειας αρετής. 168. Η σοφία αποτελείται από την επιστήµη και τον νου. 169. Η σοφία έχει σχέση µε το εξωτερικό και το θείο. 170. Η σοφία είναι µέσα στην ψυχή. 159.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
171. Η
26
αρετή είναι έλλογη ορµή προς το καλό καθήκον, είναι αξιέπαινη. 172. Φίλος είναι ο πιστός και ο έµπιστος. 173. Υπάρχει φιλία εκεί που ανταποδίδεται. 174. Η φιλία των σπουδαίων ανθρώπων είναι εκείνη που πηγάζει από την αρετή, των πολλών εκείνη που στηρίζεται στο συµφέρον, ενώ εκείνη που στηρίζεται στην ευχαρίστηση υπάρχει στους άξεστους και τους τυχαίους. 175. Η αρετή δεν ακολουθεί την ηδονή, ενώ η ηδονή ακολουθεί την αρετή. 176. Θα ήταν άτοπο να µη σκεφτούµε πως θα πρέπει οι σπουδαίοι, περισσότερο από καθετί άλλο, να ζουν µαζί ο ένας µε τον άλλο. 177. Η φιλία που υποδηλώνει οµοιότητα είναι η φιλία των σπουδαίων και η τέλεια φιλία. 178. Ανάµεσα σε άνισους γεννιέται φιλία που στηρίζεται στο συµφέρον. 179. Είναι καλύτερα να αγαπά κανείς παρά να αγαπιέται. Το να αγαπά κανείς είναι ενέργεια ηδονής και αγαθό. 180. Η φιλία είναι είδος ενέργειας και δεν έχει άλλο σκοπό παρά την ενέργεια της αγάπης. 181. Η ανοµοιότητα στις συνήθειες είναι αυτό που περισσότερο καταστρέφει την αγάπη. 182. Οι υψηλόφρονες δεν εξουσιάζονται εύκολα. 183. Στην ανδρεία έγκειται να µην αποκαρδιώνεται κάποιος από τον φόβο του θανάτου, να είναι θαρραλέ-
27
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
ος στις συµφορές και τολµηρός στους υπηκόους, να προτιµά να πεθάνει καλά από το να πεθάνει ποταπά.
ΡΗΤΟΡΙΚΗ 1
Οι άνθρωποι έχουν από τη φύση τους σε µεγάλο βαθµό την τάση να αναζητούν το αληθές και ως επί το πλείστον συµβαίνει να βρίσκουν την αλήθεια. 185. Η δηµοκρατία δεν εξασθενεί µόνο όταν ατονεί, µε αποτέλεσµα να καταλήξει στην ολιγαρχία, αλλά και όταν υπερτονώνεται όπως η γρυπή µύτη. 186. Το να είναι κανείς πλούσιος έγκειται γενικά µάλλον στο να κάνει χρήση των αγαθών παρά στο να τα αποκτά. 187. Ό,τι είναι µεγαλύτερο από όσο πρέπει, είναι κακό. 188. Χωρίς αίτιο και πρώτη αρχή είναι αδύνατο να υπάρχει ή να γίνεται κάτι. 189. Το να αδικείται κανείς είναι προτιµότερο από το να αδικεί. 190. Κάποτε πάλι µεγαλύτερο αγαθό είναι εκείνο στο οποίο µετέχει όλος ο κόσµος, διότι το να µη µετέχει κάποιος αποτελεί ατιµία. 191. Τα σχετικά µε την αλήθεια είναι προτιµότερα από τα σχετικά µε τη γνώµη. 192. Είναι προτιµότερο να θεωρείται κανείς δίκαιος παρά να είναι. 193. Προτιµότερο είναι και το χρησιµότερο για πολλές χρήσεις - σκοπούς. 194. ∆ηµοκρατία είναι το πολίτευµα που τα αξιώµατα διανέµονται µεταξύ των πολιτών µε κλήρο. 184.