Δρ. Ελένη Μαλούπα, γεωπόνος, βιολογία και φυσιολογία φυτών Δρ. Κατερίνα Γρηγοριάδου, γεωπόνος-βιοτεχνολόγος Δρ. Διαμάντω Λάζαρη, φαρμακοποιός Δρ. Νικόλαος Κρίγκας, βιολόγος
Ελληνικά αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά Αναπαραγωγή, καλλιέργεια, μεταποίηση και εμπορία
ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΦΥΤΑ Αναπαραγωγή, καλλιέργεια, μεταποίηση και εμπορία Α΄ έκδοση: Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας - Παράρτημα Ανατολικής Μακεδονίας, 2013 Β΄ έκδοση: Μαλλιάρης-Παιδεία, 2016 © Ελένη Μαλούπα, Κατερίνα Γρηγοριάδου, Διαμάντω Λάζαρη, Νικόλαος Κρίγκας Κεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310649251 www.malliaris.gr e-mail: info@malliaris.gr ISBN: 978-960-457-792-7 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια των συγγραφέων.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα όλο και περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται με την καλλιέργεια αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. Το βιβλίο αυτό είναι μια αξιόλογη εργασία από εξειδικευμένους επιστήμονες, που βοηθάει κάθε καλλιεργητή στην καλύτερη ενημέρωσή του σχετικά με την αναπαραγωγή, την καλλιέργεια, τη μεταποίηση και την εμπορία των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. Είναι, ακόμη, και μια αξιόλογη προσέγγιση των νέων καλλιεργητών, οι οποίοι βρίσκονται στο στάδιο της διερεύνησης και της υλοποίησης κάποιου σχετικού προγράμματος. Στην Ελλάδα ευδοκιμούν χιλιάδες βότανα, ανάμεσα στα οποία είναι και αυτά που αναφέρονται σ’ αυτό το βοήθημα, π.χ. το τσάι του βουνού, το δίκταμο, η μέντα, η ρίγανη, το θυμάρι κ.ά., φυτά που, εάν ασχοληθεί κανείς επαγγελματικά με αυτά, μπορούν να του αποφέρουν ένα σημαντικό εισόδημα, αλλά και τη χαρά της δημιουργίας μέσα από αυτόν τον θησαυρό που μας παρέχει η φύση. Αισιοδοξούμε ότι, μέσα από τέτοιου είδους πονήματα και σε συνεργασία με αξιόλογους επιστήμονες, μπορούμε να βοηθήσουμε τους νέους μας να βρουν κάποια διέξοδο στο μεγάλο πρόβλημα της ανεργίας ή στην επαγγελματική εξέλιξη για ένα καλύτερο αύριο. Στα πλαίσια αυτά κυκλοφορούν από τις εκδόσεις μας και άλλα σχετικά έργα, όπως «200 βότανα και οι θεραπευτικές τους ιδιότητες», «Αλόη βέρα η θαυματουργή» κ.ά. Ελπίζουμε ότι και αυτό το βιβλίο θα βρει την επιθυμητή ανταπόκριση από το αναγνωστικό κοινό, όπως και πολλές άλλες εκδόσεις μας, και για τον λόγο αυτό οφείλουμε ευχαριστίες σ’αυτό το κοινό, αλλά και σε όσους συνεργάστηκαν για την ολοκλήρωση αυτού του βιβλίου. Αντώνης Μαλλιάρης
Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α
Σημείωμα του εκδότη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Εισαγωγή Α΄ έκδοσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Βιογραφικά σημειώματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1. Αρωματικά/φαρμακευτικά φυτά (Α/Φ): ποικιλότητα και κίνδυνοι . . . . . 15 2. Αξιοποίηση και χρήσεις αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών . . . . . . . . . 15 Τα ελληνικά αρωματικά-φαρμακευτικά φυτά: πλούτος και μοναδικότητα Τάσεις που επικρατούν στον κλάδο αξιοποίησης των αρωματικών/ φαρμακευτικών φυτών Παραφαρμακευτικές εταιρίες και εταιρίες καλλυντικών Εταιρίες τροφίμων και ποτών 3. Η κατάσταση σε διεθνές επίπεδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 4. Η κατάσταση στην Ελλάδα: αναγκαιότητα χάραξης στρατηγικής . . . . . . 26 5. Μέθοδοι πολλαπλασιασμού ελληνικών αρωματικών/φαρμακευτικών ειδών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Αναπαραγωγή και πολλαπλασιασμός με σπέρματα («σπόρους») Αναπαραγωγή και πολλαπλασιασμός με μοσχεύματα Παραγωγή αυτοφυών Α/Φ ειδών με μικροπολλαπλασιασμό 6. Πολλαπλασιαστικό υλικό ελληνικών αρωματικών/φαρμακευτικών ειδών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 7. Καλλιέργεια αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Προετοιμασία αγροτεμαχίων Εγκατάσταση φυτικού υλικού Ανάλυση καλλιεργητικών εργασιών ανά εποχή έτους Άρδευση 8. Συλλογή (συγκομιδή) αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών . . . . . . . . . . . . 38 9. Αποξήρανση αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
10. Βιολογικά στοιχεία και πρωτόκολλα αναπαραγωγής/καλλιέργειας κυριοτέρων ελληνικών αρωματικών/φαρμακευτικών ειδών . . . . . . . . . 40 Δενδρολίβανο, Rosmarinus officinalis (οικογένεια Labiatae) Δίκταμος (ή αδίταμος ή έρωντας), Οriganum dictamnus L. (οικογένεια Labiatae) Δυόσμος, Mentha X villoso-nervata (οικογένεια Labiatae) Ελληνικό θυμάρι, Thymus sibthorpii Bentham. (οικογένεια Labiatae) Κρίταμο, Crithmum maritimum L. (οικογένεια Apiaceae ή Umbelliferae) Λεβάντα, Lavandula angustifolia Miller (οικογένεια Labiatae) Μέλισσα ή μελισσόχορτο, Melissa officinalis L. subsp. altissima (Sm.) Archangeli (οικογένεια Labiatae) Μέντα, Mentha X piperita L. (οικογένεια Labiatae) Ρίγανη ελληνική, Origanum vulgare L. subsp. hirtum (Link) Iestwaart (οικογένεια Labiatae) Σατουρέγια ορέων ή θρούμπι, Satureja montana L. (οικογένεια Labiatae) Τσάι του βουνού, είδη του γένους Sideritis (οικογένεια Labiatae) Φασκομηλιά ελληνική, Salvia fruticosa Miller (οικογένεια Labiatae) 11. Κόστος εγκατάστασης καλλιέργειας αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 12. Βιοδραστικά συστατικά και μεταποίηση αρωματικών/φαρμακευτικών φυτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Αιθέρια έλαια και παραλαβή τους Άλλες κατηγορίες βιοδραστικών συστατικών και παραλαβή τους 13. Ποιότητα και ασφάλεια φυτικών προϊόντων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 14. Μαγειρικές συνταγές με ελληνικά αρωματικά/φαρμακευτικά φυτά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 15. Βασική βιβλιογραφία Επιπρόσθετη ξενόγλωσση βιβλιογραφία Επιπρόσθετη ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Παράρτημα με ενδεικτικές φωτογραφίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
8
ΕΛΛΗΝΙΚ Α ΑΡΩΜΑΤΙΚ Α Κ ΑΙ ΦΑΡΜΑΚΕΥ ΤΙΚ Α ΦΥ ΤΑ
Πρόλογος Η χλωρίδα της Ελλάδας περιλαμβάνει 6.600 διαφορετικά είδη φυτών από τα οποία το 15% υπολογίζεται ότι είναι αρωματικά φαρμακευτικά είδη. Στο Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ, διατηρούνται σε μητρικές φυτείες και τράπεζα σπερμάτων περισσότερα από 200 διαφορετικά ΕΑΦΕ στους 2.500 κωδικούς καταχωρήσεων. Στα 250 ΕΑΦΕ που διατηρούνται περιλαμβάνονται αντιπροσωπευτικά δείγματα πληθυσμών της πλειονότητας των αρωματικών και φαρμακευτικών ειδών για τα οποία υπάρχει ενδιαφέρον για καλλιέργεια. Σήμερα, το ενδιαφέρον καλλιέργειας ελληνικών αρωματικών και φαρμακευτικών ειδών (ΕΑΦΕ) στη χώρα μας είναι ιδιαίτερα αυξημένο, αντικατοπτρίζοντας τις ανάγκες όλων των εμπλεκόμενων παραγωγικών κλάδων, όπως παραγωγοί, φυτωριούχοι, μεταποιητικές επιχειρήσεις και βιομηχανίες. Επιπρόσθετα, λόγω της οικονομικής κρίσης, το ενδιαφέρον καλλιέργειας και εμπορίας ΕΑΦΕ είναι ιδιαίτερα έντονο τόσο στην εγχώρια αγορά όσο και στη διεθνή. Η Ελλάδα διαθέτει πλούσια βιοποικιλότητα ΕΑΦΕ, τα οποία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και να προστατευθούν με την καλλιέργεια, προσφέροντας παράλληλα διαύλους αγροτικής οικονομικής ανάπτυξης. Το ενδιαφέρον για παραγωγή πολλαπλασιαστικού υλικού στη χώρα μας είναι ιδιαίτερα έντονο και διαφαίνεται από επίσημα αιτήματα παραγωγικών φορέων όλων των κλάδων (συνεταιρισμοί, ΚΟΙΝΣΕΠ, εταιρείες, φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κ.ά.) οι οποίοι ζητούν φυτικό υλικό και τεχνική υποστήριξη. Προς την κατεύθυνση αυτή το Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Ειδών αναπαράγει και διαθέτει πολλαπλασιαστικό υλικό ΑΦΦ και υλοποιεί εκπαιδευτικά σεμινάρια για ενδιαφερόμενους καλλιεργητές, μεταποιητές ή καταναλωτές. Στο πλαίσιο αυτό συνεργασθήκαμε με το ΓΕΩΤΕΕ ΑΜΘ και με άλλους ερευνητές, επιστήμονες και καθηγητές και δημιουργήσαμε αυτό το εγχειρίδιο το οποίο αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για παραγωγούς, φοιτητές, σπουδαστές, επιχειρηματίες ή καταναλωτές, με πληροφορίες οι οποίες είναι αποτελέσματα πολυετών ερευνητικών έργων και προσωπικών εμπειριών των συγγραφέων. Δρ. Ελένη Μαλούπα Διευθύντρια Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων (ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ) Υπεύθυνη Βαλκανικού Βοτανικού Κήπου Κρουσσίων