Ο Δάντης σε πορτρέτο του Σάντρο Μποττιτσέλλι.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 2
21/6/2017 8:44:30 μμ
Παγκόσμια Κλασική Λογοτεχνία
ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΙΕΡΙ
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ ΚΟΛΑΣΗ - ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ - ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ
Μετάφραση από τα Ιταλικά ΣΙΜΟΥ ΣΠΑΘΑΡΗ – ΤΑΣΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΕΑ
Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΔΑΝΤΗ
από τον Τζιοβάννι Βοκκάκιο
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 3
21/6/2017 8:44:30 μμ
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ / ΚΟΛΑΣΗ - ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ - ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ Για την έκδοση συνεργάστηκαν: Διεύθυνση έκδοσης: Δημήτρης Μαλλιάρης Μετάφραση: Σίμος Σπαθάρης, Τάσος Μιχαλακέας Εικονογράφηση: Γουστάβ Ντορέ Διόρθωση κειμένων: Μαρία Σαντοριναίου Σελιδοποίηση – Προσαρμογή στο μονοτονικό: Ελένη Μιχαηλίδου Εξώφυλλο: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση: Thessprint Α΄ έκδοση, για την Μαλλιάρης-Παιδεία, 2018 © 2018 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ Α.Ε. Κεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310649251 e-mail: info@malliaris.gr www.malliaris.gr Κεντρικά βιβλιοπωλεία Θεσσαλονίκης: • Δημητρίου Γούναρη 39, τηλ.: 2310277113 • Ερμού 53, τηλ.: 2310252888 ISBN: 978-960-457-875-7 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 4
21/6/2017 8:44:30 μμ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σημείωμα του εκδότη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Η ζωή του Δάντη (του Τζιοβάννι Βοκκάκιο) . . . . . . . . . . 9 Η δημιουργία του Δάντη (του Κ. Ντερζαβίν) . . . . . . . . . 24
ΚΟΛΑΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 5
21/6/2017 8:44:30 μμ
Η πρώτη σελίδα της πρωτότυπης έκδοσης του βιβλίου, που κυκλοφόρησε από την Εκδοτική Εταιρία Χ. Μιχαλακέας και Σία, το 1958.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 6
21/6/2017 8:44:30 μμ
ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ ΒΟΚΚΑΚΙΟ1
Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΔΑΝΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Σ. ΣΠΑΘΑΡΗ - Τ. ΜΙΧΑΛΑΚΕΑ
Ο 1.
Δάντης Αλιγκιέρι –αυτή η μοναδική λάμψη της Ιταλίας– γεννήθηκε στη Φλωρεντία στα 1265, όταν στην έδρα του Αγίου Πέτρου βρισκόταν ο πάπας Ουρβανός ο 4ος.
Ο Τζιοβάννι Βοκκάκιο, περίφημος Ιταλός συγγραφέας, γεννήθηκε στο Παρίσι το 1313 (οχτώ χρόνια πριν απ’ τον θάνατο του Δάντη), έζησε στη Νεάπολη και στη Φλωρεντία και πέθανε το 1375. Διέπρεψε στα Ιταλικά Γράμματα κι ήταν απ’ τους πρώτους που μεταχειρίστηκε στον πεζό λόγο την ομιλουμένη ιταλική γλώσσα αντί της λατινικής. Περιγράφει με τρόπο ρεαλιστικό, χωρίς όμως να ξεπέφτει σε χυδαιότητες, και με μεγάλη τέχνη την εποχή του και γενικά την ανθρώπινη ψυχή, με τα πάθη της, τις ομορφιές και τις ασχήμιες της, τονίζοντας ιδιαίτερα το κωμικό στοιχείο.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 9
21/6/2017 8:44:31 μμ
18
ΤΖΙΟΒΑΝΝΙ ΒΟΚΚΑΚΙΟ
χριστιανικής θρησκείας, ταπεινά, με πλήρη προσήλωση, κι έπειτα, συχωρεμένος απ’ τον Θεό, «την ημέραν της εορτής του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, τον μήνα Σεπτέμβριον του έτους της σωτηρίας ενσαρκώσεως του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού 1321»,9 επέστρεψε στον Δημιουργό την κουρασμένη του ψυχή, προς μεγάλη λύπη του ιππότη Γκουίντο Νοβέλλο ντα Πολέντα
Ο Δάντης, η εκκλησία του Σαν Τζιοβάννι και το Καθαρτήριο.
(Έργο του Μικελίνο στη μητρόπολη της Φλωρεντίας).
9. Η συνηθισμένη μεσαιωνική διατύπωση στον καθορισμό των χρονολογιών.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 18
21/6/2017 8:44:34 μμ
19
Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΔΑΝΤΗ
και γενικά των πολιτών της Ραβέννας. Καμιά αμφιβολία δεν πρέπει να υπάρχει πως έγινε δεκτός, εκεί ψηλά, στις αγκάλες της ευγενεστάτης του Βεατρίκης και πως, κοντά σ’ αυτή, με τη συμπαράσταση Εκείνου που αποτελεί το ύψιστο αγαθό του Σύμπαντος, ζει τώρα ευτυχισμένη η ψυχή του, μια κι άφησε τις αθλιότητες της εγκόσμιας ζωής. Ο μεγαλόπρεπος αυθέντης ιππότης Γκουίντο στόλισε πρώτα το κορμί του Δάντη, στο νεκρικό του κλινάρι, με όμορφες ποιητικές διακοσμήσεις κι ύστερα έδωσε εντολή να το μεταφέρουν στον τόπο των «Ελάχιστων Αδελφών»10 της Ραβέννας, απάνω στους ώμους των πιο επίσημων πολιτών της. Έτσι έγινε η κηδεία, μ’ όλες τις πρεπούμενες τιμές και με τα δάκρυα του λαού που ακολουθούσε. Το νεκροκρέβατο με τον ποιητή το θάψανε κάτω από μια πέτρινη αψίδα, όπου βρίσκεται ακόμα.11 Γυρίζοντας μετά την ταφή στο σπίτι που έμενε ο Δάντης, ο ιππότης Γκουίντο, σύμφωνα με τα έθιμα της Ραβέννας, έβγαλε ένα λαμπρό νεκρώσιμο λόγο, αναφέροντας τις αρετές του ποιητή και την υψηλή θέση που κατείχε στις επιστήμες. Τα λόγια του καλού άρχοντα ήταν μια παρηγοριά για τους φίλους του νεκρού που απόμειναν στην πικρή μας ζωή. Πρόσταξε ταυτόχρονα να φροντίζουν και να τιμούν ξεχωριστά τον τάφο, όσο θα βρίσκεται αυτός στην εξουσία και στη ζωή, κι ακόμα να μη γίνουν σε κανέναν άλλο μελλοντικά παρόμοιες τιμές.
Τέτοιος ήταν ο Δάντης κι έτσι τέλειωσε η ζωή του, η τόσο κουρασμένη απ’ τη σπουδή και τη μελέτη, καθώς κι απ’ τις διάφορες κακοτυχίες που τον είχαν βρει. Και γι’ αυτό είναι ιδιαίτερα 10. Ένα απ’ τα τρία τάγματα μοναχών του αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης. 11. Στον ίδιο τόπο, όχι μακριά απ’ την εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου (μες στη Ραβέννα), υπάρχει και σήμερα το μαυσωλείο του Δάντη. Κάτω από μια μεγαλόπρεπη αψίδα βρίσκονται τα οστά, σε μια σαρκοφάγο μαρμάρινη, η προτομή του και το έμβλημα «VIRTUTI ET HONORI» (για την αρετή και την τιμή).
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 19
21/6/2017 8:44:34 μμ
Κ. ΝΤΕΡΖΑΒΙΝ
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΔΑΝΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Σ. ΣΠΑΘΑΡΗ - Τ. ΜΙΧΑΛΑΚΕΑ
Η
«Θεία Κωμωδία» γεννήθηκε, στα πρώτα ταραγμένα χρόνια του 14ου αιώνα, απ’ τα βάθη της εθνικής ζωής της Ιταλίας, όπου εκόχλαζε τότε μια έντονη πολιτική πάλη. Για τις μέλλουσες γενεές, κοντινές και μακρινές, το έργο έχει μείνει σαν το μεγαλύτερο μνημείο της ποιητικής έκφρασης του ιταλικού λαού κι είναι στημένο πάνω στα σύνορα δυο ιστορικών εποχών: του τέλους του φεουδαρχικού Μεσαίωνα και της αρχής μιας νέας κοινωνικής δομής. Κι οι δυο εποχές σημαδεύονται από μια τεράστια μορφή –τον Ιταλό Δάντη, τελευταίο ποιητή του Μεσαίωνα και, ταυτόχρονα, πρώτο ποιητή των νεότερων χρόνων.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 24
21/6/2017 8:44:34 μμ
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΔΑΝΤΗ
25
«Αυστηρό Δάντη»14 αποκαλούν τον δημιουργό της «Θείας Κωμωδίας» ορισμένοι κριτικοί. Αυτό το μεγάλο ποιητικό έργο το ολοκλήρωσε στα πικρά χρόνια της εξορίας του απ’ τη Φλωρεντία σ’ άλλες πόλεις της Ιταλίας και στη Γαλλία. Είχε καταδικαστεί να ζήσει εξόριστος ως τον θάνατό του απ’ το αντίπαλο κόμμα των «Μαύρων», που θριάμβευε στα 1301 στη δημοκρατική Φλωρεντία. Σ’ αυτή την πόλη, το μεγαλύτερο κέντρο της οικονομικής και πνευματικής ζωής του Μεσαίωνα στην Ιταλία, ο Δάντης γεννήθηκε, μεγάλωσε κι αντρώθηκε μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα πυρωμένη απ’ τη δίψα του πλούτου και της εξουσίας, σπαραγμένη απ’ τα πολιτικά πάθη και συγκλονισμένη από σκληρούς εμφύλιους αγώνες. Εδώ, στη μερμηγκοφωλιά του εμπορίου, στην πόλη με τους επαγγελματίες και τους ξακουστούς εμπόρους, τους τραπεζίτες και τους περήφανους φεουδαρχικούς μεγιστάνες, στην πόλη-κράτος που καμάρωνε για τα πλούτη και την παλιά της ανεξαρτησία, για τα αρχαία και συντεχνιακά δίκαια και το δημοκρατικό της σύνταγμα («Τα Θέσμια της Δικαιοσύνης» – έτος 1293), είχε σχηματιστεί από νωρίς ένα απ’ τα ισχυρότερα πνευματικά, πολιτικά και κοινωνικά κέντρα εκείνου του καιρού. Κι η εποχή της ακμής της Φλωρεντίας και των κοινωνικών της επιτευγμάτων καθορίζεται απ’ τους μεταγενέστερους σαν εποχή της «μεγαλύτερης προοδευτικής μεταβολής απ’ όσες είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα ως τότε». 14. Ο Σαρλ Μωρράς γράφει για τον Δάντη: «Μόλο που ήταν εξαιρετικά λογικός κι ευαίσθητος, ίσαμε τις πιο λεπτές απαιτήσεις της καλαισθησίας, όμως δεν οπισθοχωρούσε ποτέ από τις βασικές θέσεις του για τη δικαιοσύνη ή τη σοφία. Όταν ήθελε να κατακρίνει αυστηρά μια πράξη, την αποκαλούσε “viltà” (ατιμία). Τόσο στην ομιλία του όσο και στα γραφτά του, τους αντιπάλους του, χαμηλού επιπέδου στο πνεύμα και στην τιμή, τους κατέβαζε στον κύκλο της “bestialità” (κτηνωδίας). Αλλού πάλι, υποστηρίζει πως ορισμένες υλιστικές ηλιθιότητες πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε col coltello (με το μαχαίρι ή –καλύτερα– με το νυστέρι, όπως συνηθίζεται στη γλώσσα μας), λέγοντας πως σε λέξεις που δεν είναι παρά ήχοι κι απλές κινήσεις ύλης πρέπει ν’ ανταποκρίνεται κανείς με άλλες κινήσεις ύλης, όπως η γροθιά ή το ατσάλι».
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 25
21/6/2017 8:44:34 μμ
26
Κ. ΝΤΕΡΖΑΒΙΝ
Ο Δάντης στέκεται στο κατώφλι της Αναγέννησης, που «είχε ανάγκη από Τιτάνες και γέννησε Τιτάνες στη δύναμη της σκέψης, των παθών, του χαρακτήρα και της μάθησης». Ο δημιουργός της «Θείας Κωμωδίας» ήταν κι αυτός ένας απ’ τους Τιτάνες κι η ποιητική του κληρονομιά μένει στους αιώνες σαν μια μεγαλόπρεπη εισφορά της Ιταλίας στον θησαυρό του παγκόσμιου πολιτισμού. Γόνος παλιάς κι ευγενικής οικογένειας της Φλωρεντίας και μέλος της συντεχνίας των γιατρών και φαρμακοποιών, που γράφονταν σ’ αυτή και διάφοροι άνθρωποι του πνεύματος, ο Δάντης Αλιγκιέρι (1265-1321) δείχνεται στη ζωή του σαν ένας τυπικός εκπρόσωπος της μορφωμένης, δραστήριας και προσηλωμένης στην τοπική εκπολιτιστική παράδοση και τα κοινωνικά ενδιαφέροντα τάξης των διανοούμενων. Τα νιάτα του Δάντη περνούν μέσα σε μια λαμπρή λογοτεχνική ομάδα της ποιητικής σχολής του «νέου γλυκού ρυθμού», που επικεφαλής της βρίσκονται ο φίλος του Γκουίντο Καβαλκάντι κι ένας έξοχος πολιτικός, απ’ τους πρώτους ουμανιστές της Φλωρεντίας, ο Μπρουνέτο Λατίνι. Τα χρόνια της ωριμότητάς του ο ποιητής τα περνάει στην υπηρεσία της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, παίρνοντας μέρος στους πολέμους της κι αναλαμβάνοντας διάφορες διπλωματικές αποστολές. Τελικά, στα 1300, γίνεται μέλος στο συμβούλιο των «Πριόρι» –που αποτελούσε την κυβέρνηση της Φλωρεντίας– στο διάστημα της πολιτικής κυριαρχίας του κόμματος των «Λευκών», στο οποίο ανήκε κι ο Δάντης. Στα 1302 –τη χρονιά της εξορίας του και της ερήμην καταδίκης του στον διά πυράς θάνατο απ’ το κόμμα των «Μαύρων», που το αποτελούσαν κατά κύριο λόγο οικογένειες ευγενών αστών κι είχε καταλάβει με πραξικόπημα την εξουσία– ο Δάντης ήταν πια λογοτεχνικός δημιουργός πρώτου μεγέθους. Η ποιητική τοποθέτησή του γίνεται υπό συνθήκες μιας σημαντικής αλλαγής –της μετάβασης απ’ τη λογοτεχνία του Μεσαίωνα προς νέες δημιουργικές τάσεις. Ο ίδιος ο ποιητής, στη σύνθετη αυτή και γεμάτη αντιφάσεις διαδικασία, παίρνει μια θέση απ’ τις ανώτερες και πιο χαρακτηριστικές. Η ποιητική του
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 26
21/6/2017 8:44:34 μμ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ Ι. ΟΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Στη «Θεία Κωμωδία» ο Δάντης ακολουθεί τις σύγχρονές του μεσαιωνικές αντιλήψεις για το Σύμπαν και μάλιστα πιστά, γιατί είχε σπουδάσει θεολογία, αλλά και για έναν άλλον ακόμα λόγο, αν παραδεχτούμε τη γνώμη ορισμένων σχολιαστών: γιατί περίμενε να ερευνηθεί μια μέρα το έργο του από την Ιερά Εξέταση –όπως και ερευνήθηκε. Σύμφωνα με το σύστημα του Πτολεμαίου που ίσχυε τότε, η Γη είναι μια σφαίρα ακίνητη και σταθερή, που βρίσκεται στο μέσο των άλλων ουρανίων σωμάτων. Στρέφονται όλα γύρω της, το καθένα με ξέχωρη δική του κίνηση, σε εννιά διάφορους ουρανούς που κινούνται κι αυτοί, ο ένας πιο ψηλά απ’ τον άλλο.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 39
21/6/2017 8:44:35 μμ
40
ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΙΕΡΙ
Μόνο ο ψηλότερός τους και πιο μεγάλος σε έκταση, ο «έμπυρος ουρανός», μένει ακίνητος. Αυτός δίνει την κίνηση στους άλλους εννιά και σ’ αυτόν βρίσκονται τα κύρια άστρα: Κρόνος, Ζευς, Άρης, Ήλιος, Αφροδίτη, Ερμής και Σελήνη, σχηματίζοντας με την κίνησή τους κύκλους γύρω απ’ τη Γη. Κατά το ίδιο σύστημα, το κέντρο βάρους της Γης είναι και κέντρο ολόκληρου του Σύμπαντος. Έξω απ’ αυτό βρίσκεται μόνο ο Θεός. Όσο για τη Γη, τη διαιρούσαν σε δυο ημισφαίρια. Στο βόρειο, που έχει όλες τις στεριές κι ορισμένες θάλασσες, με την Ιερουσαλήμ στο μέσο του. Στο ανατολικό του άκρο τοποθετούσαν τις πηγές του ινδικού ποταμού Γάγγη και στο δυτικό τις Στήλες του Ηρακλή (το Γιβραλτάρ), δηλαδή όλο τον γνωστό ως τότε κόσμο. Στο νότιο ημισφαίριο υπάρχουν όλο θάλασσες, με μοναδική εξαίρεση, στους αντίποδες της Ιερουσαλήμ, το νησί με το πανύψηλο βουνό του Καθαρτήριου, που θα δούμε παρακάτω πώς σχηματίστηκε. Το βόρειο ημισφαίριο, το μόνο που πίστευαν πως κατοικείται απ’ το ανθρώπινο γένος, δεν ήταν άλλο από έναν απέραντο οίκο αμαρτίας, απορριγμένο όσο παίρνει μακρύτερα από το βλέμμα του Θεού. Σε κάποιο μέρος του, μη καθορισμένο, φυσικά, υπήρχε μια τεράστια βαθιά τρύπα στη στεριά, σε σχήμα πελώριας χοάνης ή αναστραμμένου κώνου, που στένευε όσο προχωρούσε σε βάθος και που η αιχμή της κατέληγε στα σπλάχνα της Γης, στο κέντρο του βάρους της. Εκεί τοποθετούσαν την Κόλαση και στην αιχμή την έδρα του Αρχάγγελου του Κακού, του Εωσφόρου. Αυτό το άνοιγμα στη Γη σχηματίστηκε, σύμφωνα με τις τότε αντιλήψεις, πάντοτε, απ’ την ακόλουθη αιτία. Όταν στον μεγάλο ουρανό, τον «έμπυρο», εκδηλώθηκε η ανταρσία των κακών αγγέλων με τον Εωσφόρο επικεφαλής, η Θεία Δύναμη γκρέμισε απ’ το ζενίθ τον αρχηγό τους, κι αυτός, πέφτοντας κάτω με το κεφάλι, μπήχτηκε βαθιά στη Γη, φτάνοντας ίσαμε τον κέντρο της. Τα επακόλουθα της πτώσης του Εωσφόρου ήταν: α) να σχηματιστεί, στο μέρος όπου χώθηκε, απ’ τα χώματα και τα πετρώματα που ξετινάχτηκαν, το κενό σε σχήμα χοάνης που προαναφέραμε, β) να βουλιάξουν στη θάλασσα, απ’ το τράνταγμα της πτώσης που
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 40
21/6/2017 8:44:36 μμ
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ - ΚΟΛΑΣΗ
41
συγκλόνισε τη Γη, όλες οι στεριές του νότιου ημισφαίριου και ν’ αναδυθούν στο βόρειο και γ) να πέσουν στο νότιο οι όγκοι που ξετινάχτηκαν, φτιάχνοντας το νησί του Καθαρτήριου, σε σχήμα κανονικού κώνου (όχι αναστραμμένου). Την Κόλαση την υποδιαιρεί ο Δάντης σε εννιά ομόκεντρους κύκλους, τον καθένα πιο βαθύ και στενό απ’ τον προηγούμενο, χωρισμένους μεταξύ τους από δυσκολοπέραστα ή κι αξεπέραστα καμιά φορά εμπόδια (άγριους γκρεμούς, αβυσσαλέα, βάραθρα, σκοτεινά ρέματα, θολά βαλτοτόπια). Πριν απ’ τον πρώτο κύκλο, στον χώρο που αρχίζει απ’ την πύλη με την τρομερή επιγραφή και τελειώνει στον Αχέροντα, είναι ένα είδος προθάλαμου της Κόλασης, η Αντικόλαση όπως την αποκαλούν πολλοί. Ανάλογη υποδιαίρεση παρουσιάζεται στο Καθαρτήριο και στον Παράδεισο. Το πρώτο χωρίζεται σε εννιά μέρη: τις δυο ζώνες κάτω απ’ το βουνό, τη μια στην αμμουδιά και την άλλη στους πρόποδες, και τα εφτά κυκλικά πλατώματα, ολόγυρα στο βουνό, το καθένα ψηλότερο απ’ το προηγούμενο· πρόκειται κι εδώ για ομόκεντρους κύκλους, που στενεύουν όσο ψηλώνει ο κώνος. Όσο για τον Παράδεισο, αναφέραμε πιο πάνω πως τον αποτελούν εννιά ουρανοί κι ο «έμπυρος», ο ψηλότερός τους.
ΙΙ. ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΔΑΝΤΙΚΗ ΚΟΛΑΣΗ Ο Δάντης αρχίζει το ταξίδι του στην Κόλαση «στα μισά του δρόμου της ζωής του» (άσμα πρώτο), δηλαδή σε ηλικία τριάντα πέντε χρονών, σύμφωνα με τη γνώμη όλων των σχολιαστών, μια Μεγάλη Παρασκευή του έτους 1300. Η συνολική διαδρομή του στην Κόλαση και το Καθαρτήριο και το ανέβασμα έπειτα στον Παράδεισο κρατάνε κατ’ άλλους εφτά μέρες και κατ’ άλλους δέκα. Εκείνη τη Μεγάλη Παρασκευή, ο ποιητής βρίσκεται στο βάθος μιας σκοτεινής δασωμένης κοιλάδας που βγάζει στο βασίλειο του Σατανά. Για να μην καταστρέψει ο ποιητής την απαραίτητη
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 41
21/6/2017 8:44:36 μμ
42
ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΙΕΡΙ
για την αληθοφάνεια της αφήγησης ατμόσφαιρα του μυστηρίου, αποφεύγει να καθορίσει πού βρίσκεται η κοιλάδα και πώς βρέθηκε εκεί. Δε θέλησε ν’ ακολουθήσει σ’ αυτό το σημείο την τακτική των αρχαίων, που, όταν εξιστορούσαν την κάθοδο ενός θνητού στον Άδη, επινοούσαν μια μετάβαση απ’ τον απάνω κόσμο στον κάτω που να έχει αλληλουχία και συνέπεια με την όλη αφήγηση. Ο Πλάτων λ.χ. παρουσιάζει στην «Πολιτεία» του τον Ήρα τον Αρμένιο να βρίσκεται εγκαταλειμμένος στο πεδίο της μάχης, γιατί τον νομίζουν σκοτωμένο· η ψυχή του τότε, ξεφεύγοντας για ένα διάστημα απ’ τα δεσμά του κορμιού, κατεβαίνει στο βασίλειο των σκιών, για να γυρίσει ξανά στη Γη και ν’ αφηγηθεί τα όσα είδε. Στον Βιργίλιο πάλι, στην Αινειάδα του, ανάμεσα στο φτάσιμο του Αινεία στις ακτές της Κύμης (αρχαίας ελληνικής αποικίας στην Κάτω Ιταλία, στη «Μεγάλη Ελλάδα») και στη διαδρομή του στον Άδη, υπάρχει η λίμνη του Αβέρνο, με τα μεγάλα βράχια εκεί κοντά, που τα νόμιζαν τότε για είσοδο του Άδη, και το δάσος της Εκάτης, όπου είχε το άντρο της η Κυμαία Σίβυλλα· αυτή τη μάντισσα πηγαίνει να συμβουλευτεί ο Αινείας, πριν αρχίσει το ταξίδι του στον άλλο κόσμο και μαζί της το πραγματοποιεί. Στον Μεσαίωνα, όμως, μια εποχή που το όραμα και το μυστήριο είναι ανακατωμένα με την καθημερινή ζωή, τις δοξασίες και τα έθιμα των ανθρώπων, δεν ήταν κι απαραίτητη παρόμοια προπαρασκευή του αναγνώστη. Κι αυτός ίσως είναι ο λόγος που ο Δάντης μάς μπάζει απευθείας στην Κόλασή του, απ’ την αρχή κιόλας της αφήγησης, με τους τρεις πρώτους στίχους της: «Στα μισά του δρόμου της ζωής μας, βρέθηκα σ’ ένα σκοτεινό δάσος, γιατί είχα ξεφύγει απ’ τον σωστό δρόμο». Περπατώντας στη σκοτεινή κοιλάδα ο ποιητής, συναντάει διαδοχικά τρία θηρία, με αλληγορική σημασία. Το τελευταίο τους, μια πεινασμένη λύκαινα, του φράζει τον δρόμο και του φέρνει έντονη αγωνία. Παρουσιάζεται τότε ο μεγαλόπρεπος ίσκιος του Βιργίλιου, του αγαπημένου του Λατίνου ποιητή, που προσφέρεται να γίνει οδηγός του. Τον έστειλε η Βεατρίκη, που παρακολουθούσε απ’ τον ουρανό τη δύσκολη θέση του Δάντη.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 42
21/6/2017 8:44:36 μμ
43
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ - ΚΟΛΑΣΗ
Οι αυτόχειρες μεταμορφωμένοι σε δέντρα.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 43
(«ΚΟΛΑΣΗ», άσμα 13)
21/6/2017 8:44:36 μμ
44
ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΙΕΡΙ
Οι δυο ποιητές περνάνε μαζί την πύλη της Κόλασης με την τρομερή της επιγραφή και μπαίνουν στη χώρα του αιώνιου πόνου, αρχινώντας απ’ τον προθάλαμό της, την Αντικόλαση, όπου στροβιλίζονται αδιάκοπα οι ψυχές εκείνων που έζησαν δίχως ατιμία μα και δίχως έπαινο. Εδώ μένουν και οι άγγελοι που στάθηκαν ουδέτεροι, ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, δηλαδή δεν πήγαν ούτε με το μέρος του Εωσφόρου και των στασιαστών συντρόφων του, ούτε με τον Θεό. Ύστερα, χωρίς να μαθαίνουμε με ποιο τρόπο, ο Δάντης με τον Βιργίλιο διαβαίνουν τον Αχέροντα –το σύνορο της καθαυτό Κόλασης– και βρίσκονται στην πρώτη περιοχή της, που την αποτελούν πέντε κύκλοι (πρώτος μέχρι και πέμπτος –άσματα τέταρτο μέχρι και όγδοο). Στον πρώτο κύκλο, στις «Λίμβους» των Καθολικών, συναντούν τις αθώες ψυχές εκείνων που πέθαναν πριν προλάβουν να βαφτιστούν. Στον ίδιο κύκλο βάζει ο Δάντης, μ’ έναν συγκερασμό θεολογίας και ποίησης, την τιμητική διαμονή των μεγάλων ανδρών της αρχαιότητας –ένα είδος Ηλύσια Πεδία του Όμηρου–, αυτών που ζήσανε ειδωλολάτρες γιατί ήρθανε στον κόσμο προτού γεννηθεί ο Χριστός. Μπαίνοντας στον δεύτερο κύκλο, οι δυο ποιητές αντικρίζουν τον Μίνωα, που κρίνει τις ψυχές κι ορίζει το μέρος που θα παιδευτεί καθεμιά, ανάλογα με το κρίμα της. Εδώ παραδέρνουν, μέσα σε μιαν αιώνια θύελλα που τις συνεπαίρνει και τις βασανίζει, οι ψυχές των Φιλήδονων. Ανάμεσά τους, η Φραντζέσκα ντα Ρίμινι πλανιέται μαζί με τον εραστή της Πάολο Μαλατέστα και διηγιέται την ερωτική τους ιστορία στον Δάντη (στο περίφημο πέμπτο άσμα), που λιγοθυμάει απ’ τη μεγάλη του λύπη γι’ αυτούς. Κι όταν έρχεται στα συγκαλά του, είναι μπασμένος στον τρίτο κύκλο, τόπο κολασμού της λαιμαργίας. Μια βαριά, κρύα, καταραμένη βροχή μαστιγώνει αδιάκοπα τους λαίμαργους, που βρίσκονται στο έλεος του τρικέφαλου Κέρβερου. Ακολουθώντας μιαν απότομη κατηφοριά, οι δυο ταξιδιώτες φτάνουν στον τέταρτο κύκλο, έδρα του Πλούτου (με μορφή δαίμονα), όπου οι φιλάργυροι κι οι σπάταλοι, κρατώντας ή σπρώχνοντας με το στήθος μεγάλα βάρη που συμβολίζουν τα
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 44
21/6/2017 8:44:36 μμ
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ - ΚΟΛΑΣΗ
45
πλούτη, αντιμετωπίζουν αγριεμένοι ο ένας τον άλλο, βρίζονται και χτυπιούνται αναμεταξύ τους. Κι ύστερα, σ’ έναν θολό βάλτο που σχηματίζουν τα νερά της Στύγας, απλώνεται ο πέμπτος κύκλος, ο προορισμένος για το αμάρτημα της οργής, που κολάζεται μέσα στα σαπιονέρια και τον βούρκο. Κοντά στους χολερικούς, παιδεύονται στον βάλτο κι όσοι «ζήσανε με την κακία στον γλυκό αέρα της Γης, που τον γεμίζει χαρά ο ήλιος, έχοντας μέσα τους σκυθρωπούς καπνούς». Μια βάρκα, οδηγημένη απ’ τον Φλεγύα, παίρνει τους δυο ποιητές απ’ τον βαλτότοπο για να τους βγάλει κάτω από κάτι τεράστια πυρωμένα τείχη από ατσάλι, ολόγυρα στην πρωτεύουσα της Κόλασης –τη Δίτη, όπως την ονομάζει ο Δάντης (το ίδιο όνομα Δ ί τ η ς δίνει και στον Εωσφόρο, από το λατινικό DIS, που σημαίνει Πλούτων, θεός του Άδη ή καταχθόνιος Δίας). Εδώ, στο όγδοο άσμα, που είναι το τέλος του πέμπτου κύκλου και μαζί του της πρώτης περιοχής, η όψη της Κόλασης αλλάζει. Τ’ ατσαλένια τείχη χωρίζουν οριστικά κι αμετάκλητα τους αμαρτωλούς που βρίσκονται πίσω τους –τους βαρυποινίτες, ας πούμε– απ’ τους άλλους, του μικρότερους φταίχτες που συναντήσαμε κι αποτελούν το φοβερό ορόσημο ανάμεσα σε δυο διαφορετικές κατηγορίες κολασμένων. Το πλάνο του έργου είναι απλό ως τα τώρα κι οι αμαρτίες που παρακολουθήσαμε την τιμωρία τους μεθοδικά ταξινομημένες, σύμφωνα με την ηθική της εποχής εκείνης και τον θρησκευτικό παραδοσιακό καθορισμό για τα μεγάλα αμαρτήματα. Όμως, στο σημείο αυτό της Κόλασης, ο Δάντης αντιμετώπισε ένα σοβαρό πρόβλημα. Αν συνέχιζε με το ίδιο σύστημα και ρυθμό τον κολασμό των αμαρτωλών που υπολείπονταν, ήταν κίνδυνος να μην μπορέσει να ολοκληρώσει τα τριάντα τέσσερα άσματα που προόριζε για το βασίλειο του Σατανά ή να γίνει μονότονος. Αποφάσισε τότε να εγκαταλείψει την παραδοσιακή θρησκευτική βάση ταξινόμησης των αμαρτιών που ακολούθησε ίσαμε εδώ και να χρησιμοποιήσει μιαν άλλη μέθοδο, δανεισμένη απ’ τα «Ηθικά» του Αριστοτέλη και παραδεγμένη απ’ τον άγιο Θωμά, που διαχωρίζει τα κρίματα: α) σε όσα γίνονται από
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 45
21/6/2017 8:44:36 μμ
46
ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΙΕΡΙ
αμέλεια, έλλειψη μέτρου, ασωτία, λαγνεία κτλ., β) σ’ αυτά που οφείλονται σε κτηνώδη βία και γ) σ’ εκείνα που προέρχονται από προμελετημένη κακία κι από δόλο, δηλαδή από κάθε είδους εξαπάτηση και προδοσία. Μια κι ο Δάντης είχε περιγράψει στους πέντε πρώτους κύκλους, μέχρι και το όγδοο άσμα, τον κολασμό των αμαρτημάτων της α΄ κατηγορίας (φιληδονίας, λαιμαργίας, σπατάλης, φιλαργυρίας, οργής), του έμενε να μιλήσει για τους αμαρτωλούς της β΄ και γ΄ κατηγορίας. Γι’ αυτούς επιφύλαξε τις υπολειπόμενες τρεις περιοχές της Κόλασης, με την ακόλουθη τοποθέτηση. Όσοι άσκησαν κτηνώδη βία (β΄ κατηγορία) ενάντια στον Θεό, στο Πνεύμα, στη Φύση, στον εαυτό τους και στον πλησίον τους, δηλαδή οι αιρετικοί, οι υλιστές κι επικούρειοι, οι βλάστημοι, οι σοδομίτες, οι αυτόχειρες, οι τοκογλύφοι, οι δολοφόνοι και άλλοι, είναι βαλμένοι στη δεύτερη περιοχή, στους κύκλους έκτο κι έβδομο (άσματα ένατο μέχρι και δέκατο έβδομο). Εκείνοι που αμάρτησαν από προμελετημένη κακία και δόλο (γ΄ κατηγορία) χωρίζονται σε δύο: σ’ αυτούς που χρησιμοποίησαν σαν μέσο την εξαπάτηση, και στους προδότες. Οι πρώτοι αντιπροσωπεύονται από αποπλανητές και προαγωγούς, κόλακες, σιμωνιακούς, πλαστογράφους και κιβδηλοποιούς, υποκριτές, κλέφτες, άπιστους, συμβουλάτορες, κάθε λογής κακοποιούς και χαλκευτές, καθώς κι απ’ όσους σπείρανε τη διχόνοια στους ανθρώπους ή προκαλέσανε σχίσμα στην Εκκλησία. Όλοι τους είναι ριγμένοι στην τρίτη περιοχή, που έχει το όνομα «Καταραμένα Φαράγγια», στον όγδοο κύκλο (άσματα δέκατο όγδοο μέχρι και τριακοστό), και την αποτελούν δέκα ανεξάρτητα φαράγγια, που το καθένα κλείνει ψυχές που τις βαραίνει το ίδιο κρίμα. Όσο για τους προδότες, που ο Δάντης τούς θεωρεί χειρότερους απ’ όλους τους εγκληματίες, κολάζονται στους αιώνιους πάγους του Κωκυτού, στον ένατο και τελευταίο κύκλο της τέταρτης περιοχής (άσματα τριακοστό μέχρι και τριακοστό τέταρτο), όπου εδρεύει ο πρώτος Δαίμονας του Κακού, ο Εωσφόρος. Χρησιμοποιώντας ο Δάντης τη μεθοδολογία που εκθέσαμε, με βάση τον Αριστοτέλη και τον άγιο Θωμά, κι ανανεώνοντας με
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 46
21/6/2017 8:44:36 μμ
47
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ - ΚΟΛΑΣΗ
Ο Βιργίλιος οδηγεί τον Δάντη να βγει απ’ το σκοτεινό δάσος για να προχωρήσουν προς την Κόλαση.
ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ_ΔΑΝΤΗΣ_3 ΒΙΒΛΙΑ olo 21-6-17.indd 47
(«ΚΟΛΑΣΗ», άσμα 1)
21/6/2017 8:44:37 μμ