Ο Σπύρος Μάλλιος είναι Εκπαιδευτής Δημόσιας Ομιλίας & Ρητορικής. Διδάσκει Δημόσια Ομιλία & Ρητορική σε μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου, σε ιδιωτικά και δημόσια σχολεία. Επίσης, διοργανώνει σεμινάρια Δημόσιας Ομιλίας & Ρητορικής για ανθρώπους που θέλουν να βελτιώσουν την προφορική επικοινωνία τους. Άρθρα του για την τέχνη του λόγου έχουν δημοσιευθεί σε ιστοσελίδες για εκπαιδευτικά ζητήματα. Απεφοίτησε από το μεταπτυχιακό πρόγραμμα ειδίκευσης στην Οικονομική Επιστήμη της Αυστριακής Σχολής από το Πανεπιστήμιο Rey Juan Carlos (Μαδρίτη, Ισπανία) το 2013 και από το τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών το 2010. Έχει γράψει ποιήματα, διηγήματα και αποφθέγματα για διάφορες εκφάνσεις του ανθρωπίνου βίου. Μπορείτε να τον ακολουθήσετε: Προφίλ: facebook.com/spmallios Ποιήματα: instagram.com/spmallios Δημόσια Ομιλία & Ρητορική: twitter.com/spmallios Μαθήματα Δημιουργικής Γραφής | Σελίδα Facebook Βιογραφικό: linkedin.com/in/spmallios Ιστοσελίδα: Εκπαίδευση & Ρητορική Εργασίες Οικονομικής Θεωρίας: academia.edu/SMallios Youtube: Σπύρος Μάλλιος
Πλάτωνος Περιήγηση Σπύρος Μάλλιος Επιμέλεια: Φωτεινή Εγγλέζου
ΑΘΗΝΑ 2014
Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Φωτεινή Εγγλέζου (Δρ. στη Διδακτική της Γλώσσας) για την επισήμανση ορθογραφικών λαθών, την παροχή χρησίμων σχολίων και την εν γένει επιμέλεια του προσχεδίου του παρόντος βιβλίου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους αναγνώστες του προσχεδίου οι οποίοι εξέφρασαν θετικά και ενθουσιώδη σχόλια και με ενθάρρυναν να δημοσιεύσω το βιβλίο αυτό.
Σπύρος Μάλλιος 24.02.2014
Εξώφυλλο: ICC Ιωαννίδης Νικόλαος Εμμ. Μπενάκη 36, Αθήνα Τηλ: 210 3832117 www.icc-printing.gr
Εισαγωγή Στο παρόν έργο ο Πλάτων επιστρέφει στη ζωή και πραγματοποιεί μια περιήγηση στην Αθήνα, την πόλη που μεγάλωσε, που έμαθε τα πρώτα του γράμματα, που γνώρισε ανθρώπους σπουδαίους, που αγάπησε και μίσησε, που χάρηκε και αγανάκτησε. Κατά την περιήγηση του συναντάει σύγχρονους ανθρώπους, με τους οποίους συζητεί θέματα διαχρονικού ενδιαφέροντος, όπως η γλώσσα, η πανεπιστημιακή εκπαίδευση και η παιδαγωγία. Περί της ελληνικής γλώσσας Ο Πλάτων, τριγυρνώντας στους δρόμους, διακατεχόταν από περιέργεια για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας. Για το λόγο τούτο πήγε σε μια βιβλιοθήκη. Εκεί υπήρχαν φοιτητές που μελετούσαν βιβλία κάθε λογής επιστήμης. Υπήρχαν και φοιτητές που μελετούσαν ξένες γλώσσες: άλλος Αγγλικά, άλλος Γερμανικά και άλλος Πορτογαλικά. Έμοιαζε να μη γνωρίζει τι συμβαίνει. Αυτό το φαινόμενο ήταν πρωτοφανέρωτο. Δεν είχε ξαναδεί Έλληνα να
μελετάει ξένη γλώσσα1. Με δισταγμό ο Πλάτων πλησιάζει έναν φοιτητή που μελετούσε την ώρα εκείνη. ΠΛ: Με συγχωρείς, νέε μου. Δεν ήταν στις προθέσεις μου να σε διακόψω από τη μελέτη. Είμαι όμως αβοήθητος και βοήθεια ζητώ. Φ: Ευχαρίστως, να βοηθήσω, εάν βέβαια μπορώ. ΠΛ: Όλοι όσοι βρίσκονται εντός της αιθούσης γνωρίζουν την ελληνική γλώσσα; Φ: Ναι. ΠΛ: Κι όμως, κι άλλες γλώσσες μελετούν. Πώς και έτσι; Φ: Είν’ η απάντηση εύκολη και ευθύς θα απαντήσω. Είναι πολλά τα οφέλη για όποιους γνωρίζουν ξένες γλώσσες. ΠΛ: Οφέλη; Τί οφέλη μπορεί να έχει όποιος ομιλεί μια ξένη γλώσσα;
1 «Ας έρθουμε τώρα στους Έλληνες, και ας ζητήσουμε να δούμε πώς στέκονται αυτοί μπροστά στις ξένες γλώσσες. Καθώς μελετούμε τις ποικίλες εκδηλώσεις των και κατά κύριο λόγο τα κείμενα που μας κληρονόμησαν, διαπιστώνουμε χωρίς δυσκολία, αλλά και με κάποιαν απορία, πως οι αρχαίοι Έλληνες αντικρίζουν τις ξένες γλώσσες με απόλυτη αδιαφορία. Στα σχολεία τους δε διδάχτηκε ποτέ γλώσσα ξένη· ως την παρακμή της αρχαίας ελληνικής γραμματείας δε μας σώζεται παρά ένα και μόνο έργο μεταφρασμένο από άλλη γλώσσα, από ειδικούς λόγους, όπως θα δούμε πιο κάτω· ούτε που ακούμε κανέναν Έλληνα να καυκιέται πως είναι πολύγλωσσος· κανένας στην Ελλάδα δε βρέθηκε να γράψει ποιήματα σε ξένη γλώσσα, όπως έκανε ο Οβίδιος· και μια γνώμη σαν του Έννιου, που προαναφέρθηκε, θα ήταν αδιανόητη για έναν Έλληνα, από τα χρόνια του Ομήρου ως τα βυζαντινά». Κακριδής Ιωάννης Θ., Οι Αρχαίοι Έλληνες και οι Ξένες Γλώσσες, στο Μελέτες και άρθρα, Ιδιωτική έκδοση, Θεσσαλονίκη, 1971.
Φ: Αμέτρητα είναι. Βλέπεις την ελληνική γλώσσα την ομιλούν λίγοι πλέον. Οι υπόλοιποι ομιλούν την Αγγλική, τη Γαλλική, την Ισπανική και άλλες. Επίσης, γνωρίζοντας ξένες γλώσσες μπορεί κανείς ευκολότερα να βρει εργασία και αμοιβή καλλίτερη. ΠΛ: Νομίζω πως έδωσες απάντηση πλήρη. Λογικά μου φαίνονται τα ώτα μου όσα ακούσαν. Τα πάντα ρει2, τα πράγματα αλλάζουν. Φ: Πλάτων, ποια είναι τα οφέλη από τη μελέτη κειμένων γραμμένων στην ελληνική γλώσσα στις μέρες μας; Η ελληνική είναι γλώσσα σπουδαία, με ιστορία. Προκαλεί θαυμασμό και δέος. Αλλά όλα αυτά αφορούν το παρελθόν. Και εγώ θα ευχόμουν να μην είχαν αλλάξει τα πράγματα. Όμως, πιστεύω ότι είναι προτιμότερο να ζούμε με γνώμονα το παρόν και όχι το παρελθόν. ΠΛ: Αγαπητέ μου φοιτητή. Μοιάζεις, όντως, να έχεις ζήλο για μελέτη. Και ο λόγος σου είναι συγκροτημένος. Ωστόσο, μάλλον, βρίσκεσαι σε πλάνη. Ποιος μίλησε για το παρελθόν; Για το παρόν μιλώ· και προπάντων για το μέλλον. Έχεις δίκιο να θέλεις να μάθεις τη γλώσσα που θεωρείται παγκοσμία. Ωστόσο, βρίσκεσαι σε πλάνη όσον αφορά το ποια είναι αυτή η γλώσσα. Φ: Τι εννοείς «ποια είναι»; Αυτή που ομιλείται από τους περισσότερους ανθρώπους στη Γη. ΠΛ: Βλέπεις τι εννοώ; Βρίσκεσαι σε πλάνη. Φ: Τι θέλεις να πεις, Πλάτων; Μήπως κάποιος από φθόνο με έριξε σε πλάνη;
2 «Τὰ πᾶντα ῥεῖ, μηδέποτε κατὰ τ'αὐτὸ μένειν», Ηράκλειτος.
ΠΛ: Ο φθόνος είναι κακό πράγμα, αλλά μικρή ζημιά μπορεί να κάνει. Το μεγαλύτερο κακό το προκαλεί η άγνοια. Φ: Τι εννοείς, Πλάτων; Βρίσκομαι σε άγνοια; ΠΛ: Όχι μόνο βρίσκεσαι σε άγνοια, αλλά και στο χειρότερο είδος άγνοιας. Φ: Αυτό είναι πρωτάκουστο για εμένα. Τι είδη άγνοιας υπάρχουν και ποιο είναι το χειρότερο είδος, στο οποίο λες ότι βρίσκομαι; ΠΛ: Το χειρότερο είδος άγνοιας είναι αυτό που σε παιδεύει, αυτό που σε εμποδίζει να προοδέψεις, να εξελίξεις τη σκέψη σου. Το χειρότερο είδος άγνοιας είναι, όταν δεν γνωρίζεις, αλλά δεν γνωρίζεις ότι δεν γνωρίζεις και νομίζεις ότι γνωρίζεις3. Φ: Και ποιο είναι το άλλο είδος άγνοιας; ΠΛ: Το άλλο είδος άγνοιας είναι αυτό που προάγει τη σκέψη και «τρέφει» την πρόοδο. Είναι όταν δεν γνωρίζεις και γνωρίζεις ότι δεν γνωρίζεις4. Φ: Και ποια είναι η γνώση στο ζήτημα που πραγματευόμαστε; ΠΛ: Δεν γνωρίζω κάτι που δεν γνωρίζεις. Φ: Δεν γνωρίζεις κάτι που δεν γνωρίζω... Επομένως, μου λες ότι γνωρίζω την απάντηση. ΠΛ: Σωστά.
3 Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 21d 5. 4 Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 21d 5-6.
Φ: Και αφού τη γνωρίζω, γιατί δεν μου φαίνεται; ΠΛ: Διότι βρίσκεσαι στο είδος εκείνο της άγνοιας όπου γνωρίζεις, αλλά δεν γνωρίζεις ότι γνωρίζεις. Φ: Πρωτάκουστο και τούτο! ΠΛ: Κι όμως, τόσο συνηθισμένο. Φ: Κατά τη γνώμη σου Πλάτων, αυτό το είδος άγνοιας είναι καλό ή κακό; ΠΛ: Το καλλίτερο. Φ: Πώς και λες ότι αυτό το είδος άγνοιας είναι το καλλίτερο; ΠΛ: Είναι το καλλίτερο, διότι δεν χρειάζεται να εξερευνήσεις δεξιά και αριστερά, για να βρεις τη σωστή απάντηση. Η απάντηση υπάρχει μέσα σου5. Το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να εξερευνήσεις τον εαυτό σου. Φ: Για εξήγησε το λίγο περισσότερο. Πώς μπορώ μόνος μου να βρω την απάντηση; ΠΛ: Κάνοντας τις κατάλληλες ερωτήσεις. Φ: Για να δούμε, λοιπόν. Η ελληνική είναι μια γλώσσα πλούσια, η οποία παρέχει αμέτρητες εκφραστικές δυνατότητες στον ομιλητή της. ΠΛ: Και πού νομίζεις ότι οφείλεται αυτό; Φ: Πως είναι θέμα τύχης, δεν είναι πιστευτό. Αλλού θα βρίσκεται η εξήγηση. Θα πρέπει, λοιπόν, να σκεφτούμε ότι ετούτο δεν είναι 5 Πλάτων, Θεαίτητος, 150b 6 – 151c 6.
αποτέλεσμα λίγων ετών, αλλά εξέλιξης αιώνων. Αρχικά, υποθέτω, θα υπήρχαν μόνο λίγες λέξεις: φωτιά, νερό, τροφή, παιδί, μητέρα, δέντρο καθώς και ονόματα ζώων και φυτών. ΠΛ: Και αργότερα; Φ: Αργότερα έφτιαξαν εργαλεία και τους έδωσαν ονόματα. Ύστερα, θα πρέπει να έδωσαν ονόματα σε ό,τι συναντούσαν ή δημιουργούσαν. ΠΛ: Ορθώς ομιλείς. Αλλά βρισκόμαστε ακόμη στα υλικά αγαθά, αυτά που βλέπουν οι οφθαλμοί. Και είναι αλήθεια ότι, όταν έχουμε να κάνουμε με συγκεκριμένες έννοιες, όπως η καρέκλα, το σπίτι, το τραπέζι και το δέντρο, όλες οι γλώσσες αποδεικνύονται περίπου το ίδιο χρήσιμες. Όταν, όμως, διεισδύουμε στο απέραντο πεδίο των αφηρημένων εννοιών, της σκέψης, της κρίσης, της σύγκρισης6, της αξιολόγησης και των πνευματικών δημιουργημάτων, υπάρχουν κάποιες γλώσσες που παρέχουν καταλληλότερα εργαλεία. Φ: Συμφωνώ. Ας προχωρήσουμε λοιπόν. ΠΛ: Για πες μου, τώρα, για τις αφηρημένες έννοιες. Φ: Οι αφηρημένες έννοιες είναι όσα δεν μπορούν να δουν οι οφθαλμοί μας και να πιάσουν τα χέρια μας. Όταν οι άνθρωποι άρχισαν να ασχολούνται με αφηρημένες έννοιες, αυτό αποτέλεσε μια σημαντική εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψεως. ΠΛ: Για ποια εποχή μιλάς;
6 συγκρίνω = συν + κρίνω = κρίνω μαζί (δύο ή περισσότερα πράγματα)
Φ: Είναι πολύ παλιά εποχή. Θα ήσουν αγέννητος, όταν πολλοί άνθρωποι πάσχιζαν να δημιουργήσουν τα κατάλληλα γλωσσικά εργαλεία, τα οποία χρησιμοποίησες εσύ για να μεγαλουργήσεις. ΠΛ: Σωστά μιλάς. Φ: Όταν λοιπόν οι άνθρωποι άρχισαν να ομιλούν για αφηρημένες έννοιες, όπως αγάπη, σοφία, γνώση, ειρήνη, ευτυχία, φιλία και τόσα άλλα, έπρεπε να χρησιμοποιήσουν το νου τους. Διότι χέρια, οφθαλμοί, ώτα, όσφρηση και γεύση δεν χρησιμεύουν στην περίπτωση αυτή. Και δημιούργησαν λέξεις πολλές για όλες τις καινούργιες αφηρημένες έννοιες, πρωτάκουστες σε ανθρώπινα ώτα. Και όλα τούτα μη θαρρείς πως έγιναν σε μια γενεά. Ίσως σε πέντε, δέκα, είκοσι γενεές, ίσως και περισσότερες. ΠΛ: Φτάσαμε λοιπόν στο τέλος; Φ: Μη βιάζεσαι, Πλάτων. Η λέξη «τέλος» δεν έχει ακόμη επινοηθεί. Έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας, μέχρι να φτάσουμε στη γενιά σου. Πώς θα ρωτούσες, λοιπόν, εάν κάποιος άνθρωπος δεν είχε δημιουργήσει τη λέξη «τέλος»; ΠΛ: Θα ρωτούσα «τελειώσαμε;» Φ: Μα κι η λέξη «τελειώσαμε» από τη λέξη «τέλος» πηγάζει. Βλέπεις, λοιπόν, Πλάτων; Σπουδαίο πράγμα η γλώσσα. Ευγνώμονες να είμαστε σε κάθε έναν άνδρα, που επινόησε έστω και μία λέξη.
Διότι από μια λέξη άλλος επινόησε δεύτερη, και άλλος τρίτη, τέταρτη, και άλλος μύριες λέξεις. Ακούραστοι ήσαν οι Έλληνες, στιγμή δεν ησυχάσαν. Κι όλο λέξεις έφτιαχναν με ό,τι βάζει ο νους σου. Θέμα δεν υπήρξε που δεν το συζητήσαν. Και έτσι, όταν γεννήθηκες υπήρχε πλήθος λέξεων. Ένα μέρος της αξίας σου, λοιπόν, οφείλεται σε εκείνους, που ’μέρα, νύχτα και πρωί βασάνιζαν το νου τους και γράμμα-γράμμα φρόντιζαν την όμορφη τη γλώσσα. ΠΛ: Όλους αυτούς που ανέφερες εγώ τους εκτιμώ· και από τα βάθη της καρδιάς τους ευχαριστώ. Θα ήμουν τώρα άγνωστος μέσα σε αγνώστους. Κανείς δεν θα με ήξερε, κανείς δεν θα μιλούσε
ούτε για το έργο μου ούτε για εμένα. Κι όταν για μένα ομιλούν να μην ξεχνούν και ’κείνους· που με εφοδίασαν με τόσα εργαλεία, που όμοια δεν είχαν Ρωμαίοι, Πέρσες, Μήδοι. Φ: Άριστα γε. ΠΛ: Ας προχωρήσουμε λοιπόν. Μιλήσαμε τόσην ώρα για τα οφέλη της ελληνικής γλώσσας. Αλλά κανένα όφελος δεν έρχεται χωρίς κόπο. Τι κόπο και τι δυσκολίες εμπεριέχει η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας σε υψηλότατο επίπεδο; Φ: Πλάτων, είναι αληθές, και εδώ δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες, ότι η ελληνική είναι μια γλώσσα περίτεχνη. ΠΛ: Έχεις δίκιο. Αναφέρεσαι, πιστεύω, στους κανόνες γραμματικής και συντακτικού. Φ: Σωστά. Αυτοί δυσκολεύουν, συνήθως, τους ανθρώπους. Οι δυσκολίες, ωστόσο, ξεπερνιούνται εύκολα, εάν διατυπώσουμε την ερώτηση «γιατί;». Κάθε κανόνας γραμματικής ή συντακτικού έχει λόγο υπάρξεως. Εάν δεν γνωρίζουμε το λόγο, δεν σημαίνει ότι ο κανόνας υπάρχει άνευ λόγου, παρά σημαίνει μονάχα ότι εμείς αγνοούμε το λόγο. ΠΛ: Μοιάζεις να γνωρίζεις για τη σημασία των κανόνων. Πες μου όμως, γιατί η ελληνική γλώσσα έχει τόσες εξαιρέσεις;
Φ: Οι εξαιρέσεις δημιουργήθηκαν, για να βοηθούν τους ομιλητές. Για να εκτιμήσει κανείς την αξία των εξαιρέσεων, δεν έχει παρά να σκεφτεί πώς θα έπρεπε να γραφτεί ή να ειπωθεί μια λέξη, εάν ακολουθούσαμε απαρέγκλιτα τον κανόνα. ΠΛ: Μοιάζεις διαφωτιστικός. Πες μου, όμως, για την ορθογραφία. Σε τι χρησιμεύουν τα ομόηχα σύμβολα; Φ: Η ορθογραφία [ορθή + γραφή] συντελεί στο να κάνει τη ζωή μας ευκολότερη. Γράφοντας ορθά μπορούμε να ανιχνεύσουμε τη ρίζα κάθε λέξης και να την κατατάξουμε σε μια οικογένεια λέξεων. Είναι πολύ ευκολότερο να θυμόμαστε πεντακόσιες οικογένειες λέξεων παρά πέντε χιλιάδες ανεξάρτητες και ασύνδετες μεταξύ τους λέξεις. Σκεπτόμενοι με αυτόν τον τρόπο, βλέπουμε ότι οι λέξεις άνοδος, κάθοδος, είσοδος, έξοδος, δίοδος, πάροδος, έσοδο, έξοδο, έφοδος, μέθοδος δεν αποτελούν δέκα ξεχωριστές λέξεις, αλλά μια οικογένεια λέξεων που προέρχεται από τη λέξη οδός. Αυτό συνεισφέρει στην «οικονομία του λόγου7» και εξοικονομούμε «γνωστικούς πόρους». ΠΛ: Ενδιαφέρον. Μερικές φορές, όμως, η ορθογραφία είναι δύσκολη και, ίσως, είναι προτιμότερο να απλοποιούμε τις λέξεις, για να κάνουμε τη γλώσσα μας πιο εύκολη. Φ: Πλάτων, μου φαίνεται ότι βρίσκεσαι σε νοητική παγίδα. ΠΛ: Τί εννοείς; Φ: Όταν απλοποιούμε τη γλώσσα, την κάνουμε πιο απλή.
7 Γεώργιος Μπαμπινιώτης, «Διαλογισμοὶ γιὰ τὴ γλῶσσα καὶ τὴ γλῶσσα μας», σελ. 34-36, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2010.
ΠΛ: Σωστά. Φ: Και πώς έβγαλες το συμπέρασμα ότι με τον τρόπο τούτο η γλώσσα μας θα γίνει πιο εύκολη; ΠΛ: Μα, εφ’ όσον θα είναι πιο απλή, θα είναι και πιο εύκολη. Φ: Βλέπεις, Πλάτων; Βρίσκεσαι σε πλάνη. Χρησιμοποιείς τις λέξεις απλή και εύκολη ως συνώνυμες. ΠΛ: Δεν είναι; Φ: Σαφέστατα και δεν είναι. Έχεις κάνει ένα λογικό άλμα στην επιχειρηματολογία σου. Θεωρείς τις λέξεις συνώνυμες και αποφεύγεις να αιτιολογήσεις τη σχέση αιτίας-αιτιατού. ΠΛ: Και τι προτείνεις; Φ: Θα πρέπει, αρχικά, να κατανοήσουμε τη διαφορά της λέξης «απλή» από τη λέξη «εύκολη». Μόλις κατανοήσουμε τη διαφορά, θα δούμε ότι η απλοποίηση της γλώσσας, όχι μόνο δεν κάνει τη γλώσσα πιο εύκολη, αλλά την κάνει πολύ πιο δύσκολη, καθώς θα πρέπει να θυμόμαστε τί σημαίνει η κάθε λέξη ξεχωριστά. Αυτό συνεπάγεται τη χρήση των περιορισμένων «γνωστικών πόρων» κάθε ανθρώπου με τρόπο σπάταλο. ΠΛ: Μοιάζει να έχεις δίκιο. Πες μου, όμως, τι άλλα οφέλη μπορεί να έχει όποιος ομιλεί την ελληνική γλώσσα σε υψηλότατο επίπεδο; Φ: Πλάτων, έχεις δίκιο που ρωτάς, διότι πολλά οφέλη της ελληνικής γλώσσας δεν γίνονται εύκολα αντιληπτά, παρ’ όλο που τα απολαμβάνουμε. Όλα τα επιτεύγματα των επιστημών, των τεχνών, της φιλοσοφίας και των άλλων πνευματικών δημιουργημάτων ενυπάρχουν στο λόγο μας. Επομένως, θα έλεγα
ότι η ελληνική είναι η γλώσσα της επιστήμης. Ας μην ξεχνούμε ότι στην ελληνική γλώσσα έχουν γραφτεί ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα της ανθρωπότητας, γεγονός που είναι αποτέλεσμα αέναης και επίπονης προσπάθειας πολλών γενεών, που υιοθέτησαν τις ίδιες αξίες: την Ελευθερία, την Αλήθεια8 και την Αμφισβήτηση. Με τον τρόπο αυτό, ο Αριστοτέλης, ο Ιπποκράτης, ο Σωκράτης, ο Πλούταρχος, ο Πρωταγόρας, ο Αντιφών, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών «υπάρχουν» στο λόγο μας, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί. «Υπάρχουν» επίσης χιλιάδες άλλοι σπουδαίοι άνθρωποι. Τι δώρο σπουδαιότερο μπορούσαν να μας προσφέρουν, που δεν μειώνεται με τη χρήση, αλλά, απεναντίας, αυξάνεται; ΠΛ: Εννοείς πως η γλώσσα επηρεάζει τα επιστημονικά επιτεύγματα; Δεν πιστεύεις ότι ήταν θέμα τύχης να γραφτούν τόσες χιλιάδες σπουδαία έργα, σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, από συγκεκριμένους ανθρώπους, που απλώς έτυχε να ομιλούν την ίδια γλώσσα και έτυχε να υιοθετήσουν τις ίδιες αξίες; Φ: Η τύχη είναι χρήσιμη, μα μόνη δεν αρκεί. Χρειάζεται μεθοδική δουλειά πολλών γενεών, για να μπορούμε να έχουμε τέτοια πνευματικά δημιουργήματα. ΠΛ: Σωστά μιλάς. Πες μου όμως. Πώς θα πρέπει να στεκόμαστε απέναντι στην ελληνική γλώσσα; Με κατανόηση ή με αυστηρότητα; 8 «Η παράδοση έχει διασώσει μια πολύ σημαντική φράση, που χωρίς να υποτιμά τον συναισθηματικό δεσμό που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της μαθητείας και της διδασκαλίας τονίζει την αξία της ανεπηρέαστης από συναισθηματισμούς επιστημονικής δεοντολογίας∙ είναι η φράση [του Αριστοτέλη] «φίλος μὲν Πλάτων, φιλτέρα δὲ ἡ ἀλήθεια» (=αγαπητός μου είναι ο Πλάτωνας, αλλά πιο αγαπητή η αλήθεια).» Θεόδωρος Μαυρόπουλος, Εισαγωγικά στον «Τίμαιο» του Πλάτωνα, σ. 41, Εκδόσεις Ζήτρος, 2010.
Φ: Πλάτων, πολλές φορές, είναι αλήθεια, είμαστε ιδιαίτερα αυστηροί απέναντι στην ελληνική γλώσσα. Και αυτό είναι το πρέπον. Όλοι είναι απαιτητικοί απέναντι σε έναν ολυμπιονίκη δρομέα, αλλά είναι λιγότερο απαιτητικοί απέναντι στους ανθρώπους που αθλούνται περιστασιακά στη γειτονιά τους. Έτσι και με τη γλώσσα, κανείς δεν συγκρίνει την ελληνική με κάποια άλλη γλώσσα και αυτό να τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ελληνική γλώσσα υστερεί καθ’ οιονδήποτε τρόπο. Η μόνη σύγκριση που μπορεί να επιφέρει κάποια μικρή δυσαρέσκεια είναι η σύγκριση της ελληνικής γλώσσας με το ιδεατό. Το ιδεατό είναι το μόνο άξιο μέτρο σύγκρισης. ΠΛ: Άριστα γε. Περί Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης Ο Πλάτων χαιρέτησε το φοιτητή και κίνησε να φύγει. Περιδιαβαίνοντας τους δρόμους είδε ένα όμορφο κτήριο, το οποίο του θύμισε τη σχολή την οποία είχε ιδρύσει ο ίδιος. Προχώρησε προς την είσοδο, για να μάθει πώς εξελίχθηκε η διαδικασία της απόκτησης και διάδοσης της γνώσης. Θυμόταν τους όμορφους περιπάτους γύρω από την Ακρόπολη, όπου συζητούσε με τους διδασκάλους του και τους άλλους νέους επί παντός επιστητού. Οι συζητήσεις9 πραγματοποιούνταν μεταξύ λίγων συνομιλητών. Τοιουτοτρόπως, υπήρχε άφθονος χρόνος για διατυπώσεις, αμφισβητήσεις, έλεγχο, επαναδιατύπωση, παρατηρήσεις και ξανά συζήτηση. Λίγο πριν αρχίσει το μάθημα, ο Πλάτων εισήλθε στο αμφιθέατρο μαζί με τους φοιτητές. Ήταν ένα όμορφο αμφιθέατρο. Υπήρχαν, ωστόσο, πολλοί φοιτητές και φοιτήτριες. Ο Καθηγητής 9 συζήτηση = συν + ζητώ = αναζητώ από κοινού, μαζί με άλλους.
ξεκίνησε τη διάλεξη του. Ήταν ένας λόγος όμορφος, με δομή και ουσία. Ο Πλάτων παρακολουθούσε εντυπωσιασμένος από τις ρητορικές ικανότητες του Καθηγητή. Περίμενε με αγωνία, τη στιγμή που ο Καθηγητής θα ζητούσε τη γνώμη των φοιτητών, τη στιγμή που θα ξεκινούσε ο διάλογος, η συζήτηση, η αμφισβήτηση, η παρατήρηση, ο έλεγχος και ξανά η συζήτηση. Η ώρα πέρασε και η συζήτηση δεν άρχισε ποτέ. Η διάλεξη τελείωσε και οι φοιτητές αποχώρησαν από το αμφιθέατρο. Σε λίγα λεπτά θα έπρεπε να παρακολουθήσουν νέα διάλεξη. Ο Πλάτων έμεινε ακίνητος στη θέση του. Δεν μπορούσε να πιστέψει ότι επί δύο ώρες ο Καθηγητής δεν ζήτησε τη γνώμη του, ούτε τη γνώμη κάποιου φοιτητή. Πλησίασε, λοιπόν, τον Καθηγητή και του είπε: ΠΛΑΤΩΝ: Δάσκαλε, ο λόγος σου ήταν δομημένος και τις γνώσεις που μας πρόσφερες πολύτιμες τις βρήκα. Κάτι, όμως, δεν κατάλαβα κι απάντηση ζητώ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ευχαρίστως, να σου απαντήσω, Πλάτων. Τι δεν κατάλαβες από όσα είπα; ΠΛ: Η απορία μου δεν είναι για όσα είπατε, αλλά για όσα δεν είπατε. Τόση ώρα, τόσος λόγος και συζήτηση δεν διεξήχθη. Στην εποχή μου ο διδάσκαλος αφιέρωνε αρκετό χρόνο σε κάθε μαθητή. Ώρες ατελείωτες συζητούσαμε για ό,τι μας ενδιέφερε. Και δεν ήταν λίγες οι φορές που κάποιος μαθητής αναλάμβανε ρόλο διδασκάλου. Αυτός άλλως τε ήταν και ο στόχος της εκπαίδευσης10. ΚΑΘ: Πλάτων, όσα είπες είναι αληθή. 10 «και σαφώς ο διδάσκαλος δε χρήζει των τιμών του ονόματος του, αν οι μαθητές παραμείνουν πάντα μαθητές», Ηλίας Βαβούρας, Πλάτωνος Γοργίας, Εισαγωγή, σελ. 140-141, Εκδόσεις Ζήτρος, 2008.
Τα χρόνια επεράσανε τα πράγματα αλλάξαν και έτσι συνηθίζουμε τα τελευταία χρόνια. Εγώ να ομιλώ και εκείνοι να ακούνε· είναι ο χρόνος λιγοστός κι οι φοιτητές πολλοί. ΠΛ: Κανείς σοφός δεν έγινε με ώτα και οφθαλμούς· παρά με καταπόνηση μυαλού, κορμιού, ψυχής. Όλα όσα ακούσουν και όλα όσα τους λέγεις, και όσ’ όμορφα τα πεις και τα παρουσιάσεις· βαθιά δεν στερεώνεται η γνώση εις το νου· και αύριο πρωί πρωί θα τα ’χουν πια ξεχάσει. ΚΑΘ: Δεν θα μπορούσα να διαφωνήσω μαζί σου, Πλάτων, αλλά έχουν αλλάξει οι εποχές. ΠΛ: Πείτε μου, λοιπόν, πώς «εξελίχθηκε» η διαδικασία της εκπαίδευσης; ΚΑΘ: Αυτό το οποίο έχω παρατηρήσει τον τελευταίο αιώνα είναι το εξής: Παλαιότερα, όποιος γνώριζε γραφή και ανάγνωση, είχε
κάποιο πλεονέκτημα έναντι των υπολοίπων που δεν γνώριζαν. Αλλά δεν ήταν η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης αυτή καθ’ εαυτήν που έδινε το πλεονέκτημα, αλλά το γεγονός ότι λίγοι είχαν αυτή την ικανότητα και πολλοί δεν την είχαν. Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι παρατηρώντας τούτο, πίστεψαν ότι αυτό που εξασφαλίζει μια καλή ζωή είναι η γνώση γραφής και ανάγνωσης. Και αργότερα φτιάχτηκαν σχολεία και τα επόμενα χρόνια μάθαιναν γραφή και ανάγνωση όλοι σχεδόν. ΠΛ: Και ποιο ήταν το αποτέλεσμα; ΚΑΘ: Τελικά, η κατάσταση δεν άλλαξε. Υπήρχαν πολλοί άνθρωποι, εγγράμματοι μεν, που δυσκολεύονταν να τα βγάλουν πέρα. Φάνηκε ότι δεν μπορούσε κάποιος να εξασφαλίσει ένα καλό εισόδημα με βάση τις ικανότητες του σε γραφή και ανάγνωση, μιας και παρόμοιες ικανότητες είχαν, πια, όλοι σχεδόν. Παρατήρησαν, όμως, ότι υψηλότερα εισοδήματα είχαν όσοι τελείωναν το σχολείο παρά όσοι είχαν φοιτήσει στις πρώτες τάξεις, όπου μάθαιναν γραφή και ανάγνωση. ΠΛ: Και τι ακολούθησε; ΚΑΘ: Βλέποντας τούτα, οι άνθρωποι πίστεψαν πως, αν μπορούσαν όλοι να τελειώσουν το σχολείο, θα μπορούσαν όλοι να έχουν υψηλότερα εισοδήματα. Και κάποια χρόνια αργότερα όλοι σχεδόν οι πολίτες τελείωναν το σχολείο. ΠΛ: Και επαληθεύτηκε η εκτίμηση τους; ΚΑΘ: Όχι. Τότε, πάλι, υπήρχαν πολλοί άνθρωποι που δυσκολεύονταν να τα βγάλουν πέρα, κι ας είχαν απολυτήριο. Η αξία του ήταν πια μικρή, διότι όλοι σχεδόν είχαν απολυτήριο. Δεν
ήταν το απολυτήριο αυτό καθαυτό, λοιπόν, το οποίο εξασφάλιζε ένα καλό εισόδημα, αλλά το γεγονός ότι παλαιότερα κάποιοι, λίγοι, το είχαν, ενώ οι υπόλοιποι όχι. ΠΛ: Και τι έγινε τότε; ΚΑΘ: Τότε, οι άνθρωποι παρατήρησαν ότι οι «καλλίτεροι» απόφοιτοι του σχολείου φοιτούσαν σε Πανεπιστήμια. Βέβαια, ήταν λίγοι· περίπου το 30% των αποφοίτων του Λυκείου. Και οι σπουδές ήταν κουραστικές. Αλλά μετά την αποφοίτηση εύρισκαν πολύ καλές θέσεις εργασίας και μισθούς υψηλούς. Το είδαν αυτό οι άνθρωποι και πίστεψαν ότι με ένα απλό απολυτήριο Λυκείου δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τους πτυχιούχος Πανεπιστημίων. Και πλέον στις μέρες μας, αντί να φοιτούν στο Πανεπιστήμιο το 30% των αποφοίτων Λυκείου, φοιτά περίπου το 70%. ΠΛ: Τελικά, επαληθεύτηκε η συλλογιστική τους αυτή τη φορά; ΚΑΘ: Όχι. Τώρα πια, αφού όλοι σχεδόν έχουν πτυχίο Πανεπιστημίου, αυτό δεν προσφέρει κάποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Δεν εξασφαλίζει μια καλή θέση εργασίας, όπως παλαιότερα. Και υπάρχουν πολλοί πτυχιούχοι οι οποίοι είναι άνεργοι και άλλοι που εργάζονται σε ανειδίκευτες εργασίες. Αφού είδαν, λοιπόν, οι άνθρωποι ότι ούτε το πτυχίο δεν συνεισφέρει στο στόχο τους, αποφάσισαν να παρακολουθήσουν μεταπτυχιακές σπουδές, ώστε να έχουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα απέναντι σε όσους έχουν μόνο πτυχίο Πανεπιστημίου. ΠΛ: Και τα κατάφεραν; ΚΑΘ: Στην αρχή, ναι. Οι λίγοι που είχαν μεταπτυχιακό δίπλωμα κατάφερναν να εξασφαλίσουν ένα καλό εισόδημα. Το
παρατήρησαν, όμως, αυτό οι άνθρωποι και άρχισαν να παρακολουθούν πολλοί περισσότεροι μεταπτυχιακές σπουδές. Τώρα πια τα μεταπτυχιακά, από πτυχία εξειδίκευσης, έχουν γίνει μαζικό προϊόν και, ως εκ τούτου, δεν προσφέρουν κάποιο ξεκάθαρο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στους κατόχους τους. ΠΛ: Και τι ακολούθησε; Το πήραν απόφαση οι άνθρωποι ότι κανένας τίτλος σπουδών δεν παρέχει αξία αυτός καθ’ εαυτόν; ΚΑΘ: Όχι. Οι άνθρωποι, τότε, παρατήρησαν ότι οι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, οι οποίοι ήταν ελάχιστοι, μπορούσαν να εξασφαλίζουν «καλλίτερες» θέσεις εργασίας και αμοιβές υψηλότερες. Και πολλοί κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος έβαλαν στόχο να αποκτήσουν και εκείνοι διδακτορικό δίπλωμα. Και αυξήθηκαν τόσο πολύ οι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, που έπαψε και αυτό να εξασφαλίζει στους κατόχους τους ένα ξεκάθαρο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. ΠΛ: Και ποιο συμπέρασμα θα μπορούσαμε να βγάλουμε; ΚΑΘ: Οι άνθρωποι βλέποντας ορισμένους ανθρώπους να έχουν εξαιρετικές ικανότητες και να έχουν έναν τίτλο που να πιστοποιεί τις ικανότητες αυτές, θα έπρεπε να προσπαθήσουν να αποκτήσουν τις συγκεκριμένες ικανότητες. Αντ’ αυτού, όμως, θέλησαν να αποκτήσουν τον ίδιο τίτλο σπουδών, πιστεύοντας ότι είναι το χαρτί που θα τους δώσει, ως διά μαγείας, τις απαραίτητες ικανότητες. ΠΛ: Νομίζω ότι ήσαστε ξεκάθαρος ως προς τη χρησιμότητα των τίτλων σπουδών συναρτήσει του αριθμού των κατόχων τους. Ας εξετάσουμε τώρα, όμως, και την επίπτωση της μαζικοποίησης της εκπαίδευσης στην ποιότητα της εκπαίδευσης.
ΚΑΘ: Η μαζική εκπαίδευση, Πλάτων, οδηγεί αναπόδραστα στην τυποποιημένη εκπαίδευση. ΠΛ: Τι εννοείτε; ΚΑΘ: Η διάλεξη πρέπει να είναι προγραμματισμένη εκ των προτέρων και δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια για συζήτηση. Ως εκ τούτου, η ποιότητα αναπόδραστα μειώνεται. Επιπλέον, μια απόρροια της τυποποιημένης εκπαίδευσης είναι η τυποποιημένη εξέταση για τον έλεγχο της διαδικασίας αποκτήσεως γνώσεων. ΠΛ: Εξέταση; Τι είναι αυτό; Δεν θυμάμαι να υπήρχε στην εποχή μου. Ο κάθε διδάσκαλος γνώριζε ανά πάσα στιγμή και με ακρίβεια το επίπεδο κάθε μαθητή του, τα δυνατά και τα αδύναμα σημεία του, εφ’ όσον η διδασκαλία ήταν προσωπική. ΚΑΘ: Το γνωρίζω, Πλάτων. Όμως στις μέρες μας κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Είναι τόσοι πολλοί οι φοιτητές σε κάθε μάθημα, ώστε είναι πρακτικά αδύνατον ο Καθηγητής να έχει ακριβή γνώση. Και σαν λύση έχουμε υιοθετήσει τη μαζική και τυποποιημένη εξέταση. ΠΛ: Και ποια είναι τα γνωρίσματα της μεθόδου αυτής; ΚΑΘ: Σύμφωνα με τη μέθοδο τούτη ο Καθηγητής, στο τέλος του ακαδημαϊκού εξαμήνου, εξετάζει όλους τους φοιτητές στα ίδια θέματα και οι φοιτητές απαντούν. Κατόπιν, ο Καθηγητής διορθώνει τα γραπτά και ανακοινώνει το βαθμό τους. ΠΛ: Νομίζω πως η μέθοδος τούτη ούτε τους φοιτητές βοηθάει ούτε τους καθηγητές. Δοκώ ότι η εξέταση αλλοτριώνει την εκπαίδευση 11. Αφαιρεί τη χαρά από τη μάθηση, καθώς η προσοχή στρέφεται 11 Εκπαίδευση = εκ + παιδεύω = παρέχω παιδεία
αναπόδραστα προς τις εξετάσεις. Τοιουτοτρόπως, το μέσον (δηλαδή η εξέταση) μετατρέπεται σε σκοπό και ο σκοπός (δηλαδή η μάθηση) μετατρέπεται σε μέσον. ΚΑΘ: Μοιάζει να έχεις δίκιο, Πλάτων. Τα λόγια σου ήταν σαφή καθάρεια η εικόνα το μέσον αντικρίζουμε σα να ’τανε σκοπός. Μα ο θαυμασμός12 αποτελεί το κίνητρο για γνώση· μα μην την δώσεις έτοιμη, δε θα την εκτιμήσουν. Άφησε τους μοναχούς να την ανακαλύψουν. Τότε θα ’ναι κτήμα τους και πάνω εκεί θα χτίσουν. Περί Παιδαγωγίας Ο Πλάτων χαιρέτησε τον Καθηγητή και εξήλθε της αιθούσης. Προχωρώντας στους δρόμους της Αθήνας, ήθελε να μάθει πώς πραγματοποιείται η αγωγή των παίδων. Μετά από λίγο, είδε ένα όμορφο σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ένα σχολείο το οποίο οι σύγχρονοι Έλληνες αποκαλούν Δημοτικό. Εισήλθε στο σχολείο και εντυπωσιάστηκε από τις πολύμορφες ζωγραφιές και τις υποδομές που είχαν στη διάθεση τους οι μαθητές. Παρατήρησε, 12 Πλάτων, Θεαίτητος, 155d 1-5.
όμως, ότι τα παιδιά πήγαιναν στο σχολείο από πολύ μικρή ηλικία και ότι κάθε διδάσκαλος δίδασκε σε είκοσι μαθητές ταυτόχρονα. Αυτό του δημιούργησε μεγάλη εντύπωση και θέλησε να μάθει περισσότερα. Πλησίασε, λοιπόν, ένα διδάσκαλο και τον χαιρέτησε. ΠΛΑΤΩΝ: Χαίρε, Διδάσκαλε. ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ: Χαίρε, Πλάτων. ΠΛ: Παρατηρώ ότι τα παιδιά πολύ νωρίς ξεκινούν το σχολείο, σε ηλικία μικρή. Και ότι και πριν το σχολείο φοιτούν σε νηπιαγωγεία, μακριά από τους γονείς. Δ: Έτσι είναι, Πλάτων. Τα παιδιά ξεκινούν νωρίς τη διαδικασία απόκτησης γνώσεων. ΠΛ: Στην εποχή μου, οι γονείς είχαν ενεργό ρόλο στην εκπαίδευση των τέκνων τους. Φρόντιζαν για να μάθει το τέκνο τους τα πρώτα του γράμματα και να αποκτήσει τις κατάλληλες δεξιότητες. Περαιτέρω, η ενεργή συμμετοχή του γονέα στην εκπαίδευση του τέκνου δημιουργούσε στενούς δεσμούς μεταξύ τους. Όταν πια οι γονείς έκριναν ότι το τέκνο τους έμαθε αρκετά, το έστελναν σε ένα διδάσκαλο, τον οποίον επέλεγαν και πλήρωναν οι ίδιοι, για να μάθει γραφή και ανάγνωση, ώστε να μπορεί τα γεγραμμένα να καταλάβει. Τούτο θεωρούσαμε την πιο σημαντική συνεισφορά του διδασκάλου. Δ: Εννοείς τη διδασκαλία γραφής και ανάγνωσης; ΠΛ: Βεβαίως. Όταν ένας άνθρωπος μάθει γραφή και ανάγνωση, μπορεί να μάθει και όλα τα υπόλοιπα. Ο ρόλος του διδασκάλου είναι, λοιπόν, να μάθει στο παιδί πώς να μαθαίνει, ώστε στο μέλλον να μαθαίνει μόνο του.
Δ: Ενδιαφέρουσα η άποψη σου. Και εκτός από γραφή και ανάγνωση τι άλλο δίδασκαν οι διδάσκαλοι στους νεαρούς Αθηναίους; ΠΛ: Το δεύτερο σημαντικότερο μάθημα ήταν η μουσική. Οι διδάσκαλοι της μουσικής, λοιπόν, μάθαιναν στα παιδιά κάποιο μουσικό όργανο, συνήθως λύρα, ώστε να κάνουν τις ψυχές τους να εξοικειωθούν με το ρυθμό και την αρμονία. Το τρίτο μέρος της εκπαίδευσης ήταν η φυσική αγωγή. Τα παιδιά σύχναζαν στα γυμναστήρια και στις παλαίστρες, όπου οι διδάσκαλοι της γυμναστικής έκαναν καλλίτερα και πιο δυνατά τα σώματα τους, ώστε να μην αναγκάζονται να δειλιάζουν εξ αιτίας της κακής σωματικής τους κατάστασης13. Αυτή ήταν η βασική εκπαίδευση των αρχαίων Αθηναίων. Δ: Ενδιαφέρον. ΠΛ: Και σήμερα, πώς διεξάγεται η βασική εκπαίδευση; Δ: Σήμερα το κράτος φορολογεί τους γονείς και, με τα χρήματα που συγκεντρώνει, προσλαμβάνει διδασκάλους, ανεγείρει σχολεία και εκδίδει βιβλία. Οι γονείς στέλνουν τα τέκνα τους από πολύ νεαρή ηλικία στα νηπιαγωγεία και αργότερα στα δημοτικά σχολεία. ΠΛ: Κατάλαβα. Για πες μου, όμως. Τι διδάσκονται τα παιδιά στο σχολείο; Δ: Διδάσκονται κάθε λογής γνωστικά αντικείμενα: Γλώσσα, Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Βιολογία, Ιστορία, Θρησκευτικά, Γεωγραφία, Αγγλικά, Ζωγραφική, Μουσική, Γυμναστική. ΠΛ: Και πόσες ώρες την ημέρα διαρκεί η διδασκαλία; 13 Πλάτων, Πρωταγόρας, 325c 5-326c 3.
Δ: Η διδασκαλία διαρκεί περίπου έξι ώρες την ημέρα και άλλες τρεις ώρες περίπου διατίθενται από τους μαθητές για μελέτη στην οικία. ΠΛ: Είναι οι ώρες πολλές και τα μαθήματα πολλά. Δ: Προσπαθούμε να τους τα μάθουμε όλα. ΠΛ: Και τι καταλήγουν να γνωρίζουν με το πέρας της βασικής εκπαίδευσης; Δ: Ελάχιστα. ΠΛ: Παρατηρώ ότι έχετε υποπέσει σε ένα λογικό σφάλμα. Πιστεύετε ότι, εάν κάποιος διδαχθεί περισσότερα, θα μάθει περισσότερα. Κι όμως, εάν διδαχθεί περισσότερα, είναι πιθανόν να μάθει λιγότερα. Απεναντίας, εάν ένα παιδί διδαχθεί λιγότερα, θα τα θυμάται καλλίτερα και θα καταλήξει να γνωρίζει περισσότερα. Το σχολείο είναι μέρος της ζωής των παιδιών, δεν είναι η ζωή των παιδιών. Δ: Συμφωνώ. ΠΛ: Είναι, αλήθεια, κρίμα η λέξη παιδεύω να έχει αλλάξει τόσο πολύ νόημα και, ενώ, αρχικά, δήλωνε την παροχή παιδείας, σήμερα να σημαίνει ταλαιπωρώ, κουράζω, εκνευρίζω. Δ: Ορθώς ομιλείς.
Περισσότερα έργα του Σπύρου Μάλλιου είναι διαθέσιμα στο κανάλι του στο Youtube.