Προπαγάνδα: πρακτικός οδηγός by Σπύρος Μάλλιος

Προπαγάνδα Πρακτικός οδηγός

Σπύρος Μάλλιος

1. Η έννοια της προπαγάνδας Η προπαγάνδα, ως τεχνική, δύναται να χρησιμοποιηθεί για να διαδοθεί μια στάσις (ροπή προς συμπεριφορά). Πρόκειται δια ηθικολογία, που διαδίδει κατευθυντήριες γραμμές συμπεριφοράς. Η προπαγάνδα προσανατολίζει· δεν καθορίζει. Επί παραδείγματι, μια προπαγάνδα σχετικά με μια στάσιν των μητέρων προς τα τέκνα ’των, δύναται μεν να προσανατολίσει αυτάς προς μιαν συγκεκριμένην κατεύθυνσιν (οίον φροντίδα, παροχή εκπαιδεύσεως, ιατρικής περιθάλψεως), αλλά όχι να καθορίσει ποια εκ των πολλών επιλογών που οδηγούν εις τον στόχον αυτόν θα επιλεγεί. Η προπαγάνδα έχει διάρκεια και γίνεται συστηματικά. Απεναντίας, η περιστασιακή και ανοργάνωτη προσπάθεια πειθούς εμπίπτει εν άλλαις υποκατηγορίαις της ρητορικής τέχνης. Ετυμολογία: Η ετυμολογία της λέξεως προπαγάνδα, ήτοι η προέλευσις της λέξεως ταύτης, μας δίδει σαφή εικόνα του περί τίνος πρόκειται. Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας αναφέρει ότι η λέξις προέρχεται: «μεσν. λατ. propaganda

< λατ. propago «μοσχεύω – εκτείνω – αυξάνω» < pro – «προ» + -pago < ρ. pangere «μπήγω, φυτεύω». Επομένως, η προπαγάνδα μοσχεύει1, εκτείνει, αυξάνει (την διάδοση μιας στάσεως). Είναι πολύ σημαντικό, λοιπόν, να κατανοήσουμε ότι η προπαγάνδα δύναται μόνο να μοσχεύσει/ εκτείνει/ αυξήσει κάτι υπάρχον και ουχί να δημιουργήσει κάτι «από το μηδέν». Ο προπαγανδιστής δεν εισάγει «καινά δαιμόνια»· ευρίσκει στάσεις που ήδη υπάρχουσιν σε αρκετούς ανθρώπους και τις μοσχεύει/ εκτείνει/ αυξάνει. Τις στάσεις αυτές μπορεί να τις εισήγαγε δια πρώτην φοράν («καινά δαιμόνια») κάποιος άλλος, παλαιότερα, και σιγάσιγά οι στάσεις αυτές να διαδόθηκαν αυθορμήτως (χωρίς την σκόπιμη διάδοση τους), προτού διαδοθούν αρκετώς ώστε να δύνανται κατόπιν να προπαγανδιστούν. Συνήθως, εν τη διαρκεία του ανθρωπίνου βίου δεν δύναται τις να δημιουργήσει και να προπαγανδίσει την ίδια ιδέα. Αι λειτουργίαι αυταί συμβαίνουν συνήθως εις διαφορετικάς εποχάς. Προέλευση:

Η λέξις προπαγάνδα εχρησιμοποιήθη, κατά

πως φαίνεται, δια πρώτην φοράν δια την διάδοσιν της χριΤο Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας ορίζει ως μόσχευση «το φύτευμα μοσχευμάτων φυτών, με σκοπό την ανάπτυξη και τον πολλαπλασιασμό τους». 1

στιανικής πίστεως. Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας αναφέρει ότι «Η λ. εμφανίστηκε στην ονομασία Congregatio de propaganda fide (Σύνοδος προς διάδοση της πίστεως), που αποτελούσε συνοδικό όργανο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, το οποίο συνεστήθη το 1559 από τον πάπα Κλημέντα Η΄, προκειμένου να διαδώσει την πολιτική του ενωτισμού (Ουνία). Αναδιοργανώθηκε το 1662 από τον πάπα Γρηγόριο ΙΕ.» Επομένως, ελληνιστί η λέξις προπαγάνδα θα ηδύνατο να αποδοθεί ως διάδοσις2.

2. Αυθόρμητη και σκόπιμη προπαγάνδα Ας υποθέσωμεν ότι ουδείς σκοπίμως προπαγανδίζει οιαδήποτε στάσιν. Τότε, αυθορμήτως, κάποιες απόψεις θα διαδοθούν, όλο και περισσότερο, χωρίς να το επεδίωκε αυτό ο αρχικός πομπός, ο οποίος ίσως και να αγνοεί ότι μια ιδέα, την

Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ορίζει την προπαγάνδα ως «η με κάθε μέσο συστηματική προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς ορισμένη κατεύθυνση» και «(σπανιοτ.) η προσπάθεια διαδόσεως των ιδεών ατόμου ή κοινωνικής ομάδας με σκοπό την επικράτησή τους». 2

Το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής ορίζει την προπαγάνδα ως: «η (έντυπη ή προφορική) συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια διάδοσης πολιτικών, θρησκευτικών κτλ. ιδεών και απόψεων με σκοπό τον επηρεασμό της συνείδησης της κοινής γνώμης προς συγκεκριμένη κατεύθυνση και με συγκεκριμένους στόχους».

οποία κάποτε εξέφρασε (ίσως «ανεπαίσθητα» εν τη ρύμη του λόγου), ανεπαρήχθη από άλλον, και κατόπιν από άλλους, και άλλους…., έως ότου διαδοθεί εις «αρκετούς». Ούτως ή άλλως, κάποιες απόψεις θα διαδοθούν στους ανθρώπους. Με το πέρας του χρόνου νέες ιδέες καθιερώνονται, ενώ άλλες ξεχνιούνται. Αλλά ανά πάσα στιγμή υπάρχουσιν ορισμέναι απόψεις αίτιναι υιοθετούνται από «αρκετούς». Ο προπαγανδιστής, όστις επιθυμεί σκοπίμως να διαδώσει συγκεκριμένη στάσιν, χρειάζεται: 1. να εντοπίσει τις διαδεδομένες απόψεις 2. να διαλέξει ποια θέλει να προπαγανδίσει σκοπίμως και 3. να «ενδυναμώσει» την συγκεκριμένη στάσιν. Δηλαδή, ό,τι γίνεται, ούτως ή άλλως, αυθόρμητα (η διάδοσις ορισμένων απόψεων), γίνεται από ένα σημείο και μετά σκόπιμα. Σκοπός είναι μια άποψις που ήδη εστί διαδεδομένη, να διαδοθεί περισσότερο εν σχέσει με το πόσο θα διεδίδετο εν τη απουσία σκοπίμου προπαγάνδας. Δεν έχει σημασία εάν κάποιος προπαγανδίζει μιαν στάσιν επειδή «το πιστεύει» (αυθόρμητη προπαγάνδα) ή «για το συμφέρον του» (σκόπιμη προπαγάνδα). Σημασία έχει ο στό5

χος, η τεχνική και το αποτέλεσμα, τα οποία είναι κοινά, τόσο στην αυθόρμητη όσο και στην σκόπιμη προπαγάνδα. Είναι σαφές ότι η σκόπιμη προπαγάνδα είναι συνέχεια μιας εκ των αυθορμήτων προπαγανδών. Η προπαγάνδα δεν δημιουργεί στάσεις· ενισχύει μια ήδη υπάρχουσα. Είναι ανώφελο να δοκεί τις ότι μπορεί να «πάει κόντρα» σε αυτήν την διαδικασία (αντί να συμπορευτεί), και ότι μπορεί να πείσει «τους πολλούς» να υιοθετήσουν στάσεις διαφορετικές (ή αντίθετες) από αυτές που ήδη έχουν. Ως τόσο, από τη στιγμή που θα αρχίσει η σκόπιμη προπαγάνδα, δεν παύει να συνεχίζεται η αυθόρμητη προπαγάνδα: αι δύο μορφαί συνυπάρχουσιν. Κατόπιν, ακόμη και αν παύσει η σκόπιμη προπαγάνδα, η αυθόρμητη προπαγάνδα μπορεί να συνεχιστεί. Επομένως, σε μια προπαγάνδα, ουδείς (ούτε ο προπαγανδιστής) έχει τον απόλυτο έλεγχο. Δια τον δέκτην της προπαγάνδας, δεν έχει διαφορά εάν η προπαγανδιζόμενη άποψη έχει ανακύψει αυθόρμητα ή έχει συλληφθεί υπό ενός ανθρώπου και σκοπίμως διαδίδεται. Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Εν κατακλείδι, όλοι υφιστάμεθα προπαγάνδα και όλοι συμμετέχουμε σε κάποιες προπαγάνδες. Για παράδειγμα, εάν πιστεύετε και διαδίδετε ότι ο/η σύντροφος σας δεν πρέπει να 6

έχει σχέσεις με άλλες γυναίκες/άνδρες, εάν δηλ. διαδίδετε το ιδανικό της μονογαμικότητος, κάνετε προπαγάνδα, αν και δεν γνωρίζετε την προέλευση αυτής της στάσεως. Το ίδιο δια την ευγένεια, την ιδιοκτησία και άλλες «ηθικές αξίες».

3. Επιλογή στάσεως προς διάδοσιν Σκοπός της προπαγάνδας είναι να εκτείνει μίαν επιλεχθείσα στάσιν αρκετών ανθρώπων εις «τους πολλούς». Πρώτα, λοιπόν, διαλέγωμεν ποιά από τις διαδεδομένες στάσεις θέλωμεν να εκτείνωμεν έτι περαιτέρω. Η στάσις αυτή δεν είναι ανάγκη να μας ωφελεί ευθέως (αυτό εστί σπανιότατο), αλλά εμμέσως. Πολλές φορές, αυτό που «πραγματικά» θέλουμε, δεν το λέμε ευθέως, αλλά το εντάσσουμε εντός γενικοτέρου μηνύματος, το οποίο φαίνεται πιο «ελκυστικό» εις «τους πολλούς» (π.χ: ίσα δικαιώματα).

4. Προϋπολογισμός πόρων Προ-υπολογίζουμε (υπολογίζουμε εκ των προτέρων, προτού ενεργήσουμε) ποιους πόρους (χρήματα, χρόνος, κόπος, δέσμευση, άνθρωποι) έχουμε διαθέσιμους για την επίτευξιν του τεθέντος στόχου.

5. Θέσπιση στόχου προς επίτευξιν Είναι σημαντικό να είμεθα σαφείς και ρεαλιστικοί ποιόν στόχο θέλωμεν να επιτύχωμεν εκ των εφικτών στόχων, βάσει των πόρων που έχουμε στη διάθεση μας.

6. Μήνυμα Εφ’ όσον επιλεχθεί μια ήδη διαδεδομένη στάσις προς περαιτέρω διάδοσιν, χρειάζεται να επιλέξουμε ένα βασικό μήνυμα, το οποίο (εις διαφόρους παραλλαγάς) θα εκπέμπεται κατ’ επανάληψιν. Το μήνυμα χρειάζεται να είναι: Σαφές: Λέμε στον δέκτη μια συγκεκριμένη στάσιν που θέλουμε να υιοθετήσει. Απλό: Μιλάμε απλά, ώστε να κατανοήσουν σχεδόν όλοι τί λέμε. Επαναλαμβανόμενο: Ο αριθμός των επαναλήψεων καθορίζει την διάδοσιν της στάσεως σε κάθε δέκτη. Υπέρ μιας στάσεως. Λέμε στον δέκτη τί να κάνει (και όχι τί να μην κάνει). Επιχειρηματολογούμε με αποφασιστικότητα.

7. Η τεχνική της χιονόμπαλας Ένας πομπός μπορεί να ενισχύσει μια στάσιν σε κάποιους δέκτες. Για διάδοσιν μιας στάσεως εις περισσοτέρους ανθρώπους χρειάζεται η μετατροπή των δεκτών σε πομπούς, ώστε να αυξάνονται ταχέως οι δέκτες, οι νέοι πομποί, και ούτω καθ’ εξής (ως μια χιονόμπαλα). Σύμφωνα με την τεχνική αυτή, ο πομπός ακολουθεί τα εξής βήματα: 1. Επιβραβεύει όσους έχουν ήδη την συγκεκριμένοι στάσιν. Ούτοι είναι οι πομποί «πρώτου επιπέδου» (ο πυρήνας της «χιονόμπαλας»). 2. Στη συνέχεια, διαδίδει την στάσιν αυτήν στους ανθρώπους του «δευτέρου επιπέδου», ήτοι τους ανθρώπους που είναι πρόθυμοι να υιοθετήσουν την στάσιν αυτήν εάν δεχτούν επί πλέον μηνύματα για την υιοθέτησιν της συγκεκριμένης στάσεως. Η διάδοσις ταύτη γίνεται ταυτόχρονα και άμεσα (από τον πομπό) και έμμεσα (μέσω των πομπών «πρώτου επιπέδου»). Στη συνέχεια ο πομπός επιβραβεύει τους ανθρώπους που υιοθετούν την συγκεκριμένη στάσιν (πομποί «δεύτερου επιπέδου») και προχωράει στο τρίτο επίπεδο κ.ο.κ.

8. Αγνόησις διαφωνούντων Μεγάλη σημασία έχει να είμεθα εστιασμένοι στον στόχο μας και να διαδίδουμε την στάσιν μας. Χρειάζεται να αγνοούμε τις άλλες (ανταγωνιστικές) στάσεις που προσπαθούν να διαδώσουν έτεροι. Δεν τις επικρίνουμε, διότι έτσι τους δίνουμε μεγαλυτέρα διάδοσιν. Αφήνωμεν να ξεχαστούν δια της λήθης, αντέχοντας τους «κραδασμούς». Είναι «χίλιες φορές» καλλίτερο να μας αποκαλέσουν «ηλίθιο», παρά να απαντήσωμεν δια τι δεν είμεθα ηλίθιοι. Απλά σιωπούμε και εστιάζουμε στον στόχο μας.

9. Η «φύσις» της προπαγάνδας Η προπαγάνδα αντικαθίσταται μόνο με άλλη προπαγάνδα. Όλοι οι άνθρωποι έχουν «κατευθυντήριες γραμμές» στο βίο των, ήτοι στάσεις. Δεν έχει νόημα να λέει κάποιος «είμαι εναντίον της προπαγάνδας». Μπορεί να αντιτίθεται σε κάποια συγκεκριμένη προπαγάνδα, αλλά πάντα έχει κάποιες στάσεις που ακολουθεί, ακόμη και αν τις αλλάζει από καιρό σε καιρό.

10. Πώς να κάνετε προπαγάνδα στον εαυτό σας Εάν ένας άνθρωπος συνειδητοποιήσει ότι έχει υιοθετήσει κάποιες στάσεις, οι οποίες τον εμποδίζουν να ζήσει όπως θέλει, αλλά του είναι δύσκολο να ξεπεράσει δια του λόγου το αποτέλεσμα της προπαγάνδας που υπέστη, χρειάζεται να αντικαταστήσει μια στάσιν (το αποτέλεσμα μιας προπαγάνδας) με μιαν άλλην στάσιν (το αποτέλεσμα μιας άλλης προπαγάνδας). 

Χρειάζεται να διαβάζει (βιβλία, ποιήματα, άρθρα) και να ακούει (διαλέξεις, τραγούδια, ντοκυμανταίρ) ιδέες που να συμβαδίζουν με την νέα στάσιν που θέλει να υιοθετήσει.



Χρειάζεται να γράφει και να μιλάει για αυτές τις ιδέες, ώστε να τις «εσωτερικεύσει».



Χρειάζεται να παρακινήσει και άλλους ανθρώπους να υιοθετήσουν την συγκεκριμένη στάσιν.

Εν ολίγοις, χρειάζεται να ακολουθήσει όλα τα βήματα που παρουσιάζονται σε αυτό το βιβλίο.