Diwali Ebook

॥ ी॥

Table of Content

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

From the desk of guest editor: Managing Editor Marathi Culture and Festivals: Diwali edition co-editor [ Marathi ]: Diwali edition co-editor [ English ]: Iदवाळी मा ा माहेरा अंतरातला Iशवा भIव वाणी उखाणे Sangam of Two Identities Iदवाळीतला िक ा खरं म े असच असत Percentages चारो ा कृ िपसे Iनवडीची लॉटरी An Interview with henna artist Deepali Deshpande Iदवाळी I was a princess कIवता आनंदवन पु क कIवता What is Ekadashi? ऋण खे ातली Iदवाळी Hyphenated Life दु ाळ आठवणी आनंदवन Iदवाळी Yash & Language Skills पंचम चा मIहमा Iत आIण तो, मी आIण ही मै गीत हे रानात माझे Rain, Brain & Train भारत A love letter or letter with love? अज्ञान Iदपांचा उजेड अ ते ज्ञ पयर्ंत चा वास ायाम शाळा भ ी मागार्वरील Iश वैभव Festivals, Traditions and recipe for Chakli सणांची महाराणी Iदवाळी Besan Ladoo Create your health and transform your life - recipe for tofu सोबरे मस े ा: ाIझIलयन गोडाचे पदाथर्

Mr. Shashikant Panat, Los Angeles, CA, USA............3 Aishwarya Kokatay, Los Angeles, CA, USA ...............4 Ashutosh Bapat, Pune, India .........................................5 Shobha Daniell, Philadelphia, PA, USA .................6 नंदा मराठे ................................................................................7 सुजन - ीकृ कीर ................................................................8 सुजन - ीकृ कीर ................................................................8 सुवणार् फडणीस .......................................................................8 Vivek Nimgaonkar .............................................................9 मनI नी .................................................................................11 वै वी लोखंडे .........................................................................13 Shruti Marathe ...................................................................14 Iवजयकुमार देशपांडे ................................................................16 जा वी इनामदार ....................................................................16 अIदती जोशी ...........................................................................17 Shobha Daniell ..................................................................18 सं ा कIणर्क ..........................................................................20 Anika Kokatay .....................................................................21 रवीं बें े ,.................................................................................22 डॉ. Iवकास आमटे ....................................................................23 ाची देशपांडे ...........................................................................23 Sadhana Bendrey ..............................................................24 वषार् हळबे ................................................................................26 अIनल राऊत ...........................................................................28 Ruchi Chitgopkar ...............................................................30 भाकर साठे ...........................................................................31 Iव ा हडीर्कर स े ....................................................................32 चंदा आठले .............................................................................33 Pooja Patil ............................................................................34 शरद दांडेकर ...........................................................................36 संजीवनी गोखले ......................................................................37 सुवणार् गोखले .........................................................................38 भरत उपासनी .........................................................................39 Ashutosh Alekar ................................................................39 ा. दीपा ठाणेकर ....................................................................40 Usha Dhond Malkernekar ..............................................42 उपें बाजीगर ..........................................................................43 संजीवनी गोखले ......................................................................45 आशुतोष आळे कर ...................................................................46 आशुतोष बापट ........................................................................48 Preeti Deo ............................................................................52 अ ना देव .............................................................................53 Sandhya Nadkarni ............................................................54 Leena Sardesai ...................................................................55

सुलक्षणा व᳔हाडकर ........................................................56

Copyright: www.marathicultureandfestivals.com No part of this document can be copied or reproduced without the written permission of the owner and managing editor.

Disclaimer: Any views or opinions presented in the articles, story, poems or advertisements on this Diwali e-edition are solely those of the author [user generated ] and do not necessarily represent those of Marathi Culture and Festivals site. The owners, editors and the whole team accepts no liability for the content or for the consequences of any actions taken on the basis of the information provided under the article/ story/poem, advertisement or any other content.

अIतथी संपादक ी शशी पानट shashi@panat.org From the Guest editor’s desk

मराठी क

र आIण फ़े ीव चा पIहला Iदवाळी Iवशेषांक वाचकां ा हाती देतांना आ ांस खुप आनंद होतो आहे . सवर् थम आ ां सवार्ंतफेर् वाचकांना Iदवाळी ा हाIदर्क शुभे ा! ही Iदपावली आपणां सवार्ंना आनंदाची जावो आIण येणारे वषर् सवार्ं ा आयु ांतला "तम" दूर करुन आयु अIधक ऊ ल करो हीच ई राजवळ ाथर्ना!

हा अंक आप ा हातांत पडेल ते ां "मराठी क र आIण फ़े ीव " ा IनयतकाIलकाला अवघी दोन वषेर् पुरी होत असतील. मानवी आय़ु ाची मयार्दा १०० वषेर् मानली तर साIह ा ा IनयतकाIलकांची-कांही स ाननीय अपवाद वगळतां-सरासरी वयोमयार्दा ामानाने पु ळच कमी! ा तुलनेने पहावयाचे झा ास दोन वषार्ं ा ा बाळाने आपली पाऊले कशीबशी ऊचलली आहेत, धडपडत ते चालते आहे असे एकंदरीत द्द् अपेIक्षत होते. मा सुदैवाने तसे न घडतां हे बाळ वया ा दोन वषार्ंतच च धांवु लागले आहे असेच णावे लागेल. ा IनयतकाIलकाने पIहला वाढIदवस साजरा केला ते ां ाला ८५५० वाचक लाभले होते. परं तु जशी कांही मुले वया ा मानाने जरा आधीच ऊठु न बसतात, अथवा अडखळत का होइना पण चालुही लागतात. तसे कांहीसे आ ास वाटले होते. मा पIहला वाढIदवस साजरा के ानंतर दुसरा वाढIदवस साजरा कराय ा आंतच, णजे गे ा ९ मIह ांत सवर् जगभरांतील वाचकांनी ऊदंड Iतसाद Iदला आIण आमची वाचक सं ा 80,000 ा वर गेली. ा Iशवाय फ़ेसबूकवर ८०००, ट्वीटरवर १०००, आIण Iलंक्डइन वर १५०० वाचक आहेत ते Iनराळे च ! हा अनुभव णजे नुक ाच चालु लागले ा बाळाने मॅरेथान शयर्तीत भाग घे ासारखेच द्द् आहे . ा भरघोस Iतसादाब ल आ ी जगभरांत ा सवर् वाचकांचे ऋणी आहोत. गे ा दोन दशकांतील झपा ाने वाढणा-या तं ज्ञानाचाही कदाIचत ा ऊ ज े नाम े मह ाचा भाग असु शकेल, न े आहेच ! महारा र् ांत लेखकांची/कIवंची पु के Iवकत घेऊन वाचणा-यांची सं ा रोडावली आहे . शेजा-याचे पु क, Iवशेषत: Iदवाळी अंक आजही इतर वाचक ऊसने आणुन वाचतात. ामुळे काशकाला पु के /माIसके काIशत करणे परवडत नाही आIण पIरणामत: ऊ मो म लेखक कIवंचे साIह ही रIसक आIण चोखंदळ वाचकांपयर्ंत पोहोचत नाही. "साIह ा ा मा मांतुन Iशक्षण" ा ऊ ीचे मह आIण ान पाहातां, रIसक चोखंदळ वाचकांचे आIण पयार्याने आप ा समाजाचे हे मोठे नुकसानच आहे . अशा पIरI तीत ऒन-लाईन (On Line ) अथवा वेबसाईटवर साIह साIरत करणे वाचायला Iमळणे ापेक्षांही IनरIनराळे साIह ा तं ज्ञानाने आप ावर मोठे ऊपकारच केले आहे असे मानावे लागेल. साIह Iवनामु सात ाने व Iवनासायास वाचायची संIध Iमळणे ामुळे सहज श झाले आहे . आधुIनक तं ज्ञानाचे साIह ावरचे हे ऊपकार ईIतहासांत न ीच नोंदIवले जातील. मराठी क र आIण फ़े ीव सुरु कर ाचा मागे सौ. ऐ यार् कोकाटे ांचा मुळ ऊ ेश मायदेशापासुन दूर राहाणा-या आIण रोज ा दैनंIदन वहारापासुन भौगोIलक द्द् ा दूर असले ा मंडळीसाठी आप ा सणासुदींची माIहती संकIलत करुन ऊपल करुन देणे हा होता आIण आहे . अथार्त वेळोवेळी तु ां वाचकां ा थो ाफार सकारा क Iतिक्रया Iमळा ामुळे , ा र ावर हा उपक्रम मागर्क्रमण करीत आहे तो ाला ईI त गांवाकडे नेणारा आहे , ाची खा ी आ ांस न ीच पटलेली आहे . येणा-या Iतिक्रया ा वाचकां ा संखे ा माणांत असा ात तरच यो अनुमान काढता येईल. अशा पा भ र् म ु ीवर आ ी सवर् वाचकांस परत एकदां आवाहन करतो की ांनी ां ा ब-या-वाईट Iतिक्रया जरुर कळवा ा. सुगरणीने िकतीही चांगला यंपाक केला असला तरी मौन बाळगुन जेवणा-यां ा मनांत नेमके काय चालले आहे हे ओळखणे जसे Iतला जरासे अवघड असते त तच आमची मानIसकता आहे . कुणीतरी "हे चांगले झाले आहे , ाम े मीठ कमी/जा आहे " असे संIगत ास Iतला पुढील यंपाका ा प तीत नेमका बदल करतां येणे श असते आIण अIधक चIव पदाथर् करता येतात, ा ायाने आपण आप ा Iतिक्रया मोकळे पणाने कळवा ा ही स म े Iवनंती! आप

ा Iतिक्रया ankdiwali@gmail.com वर पाठवा ा.

ा Iदवाळी अंकाला ही तुमचं म े Iमळे ल आIण तु ा सग ध वाद

ांना हे अंक अव

आवडेल अशी अशा करतो .

-शशी पानट 3

From the Editor’s Desk Aishwarya rya Kokatay

Founder and Managing Editor, Marathi Culture and Festivals

Los Angeles, CA, USA

Wish You a Very Happy Diwali and a Prosperous New Year!

W

e are very happy to publish www.marathicultureandfestivals.com’s first Diwali E-book. Our guest editor, Shri Shashikant Panat, has written about this website initiative to promote Marathi Culture. A few months ago, a couple of readers wondered what culture really is.

Culture is defined as shared patterns of behaviors, interactions and knowledge that are taught by socialization, usually for the betterment of the group. Thus, it can be seen as the growth of a group's identity fostered by social patterns unique to the group. In my opinion, the growth of a group depends on the actions of its members.

Our main focus through this website is to explore the scientific basis of our traditions and festivals. We find that each festival and ritual holds a scientific relevance to the current era.

For example, we frequently offer water, fire, durva grass (दुर्वा), flowers, fruits and leaves in our rituals. This is to teach us the importance of our ecosystem, and encourage people to grow plants to balance the environment. Everyone talks about global warming and deforestation, and while a few groups and communities try to make a change, each one of us can do our share to help protect the mother Earth and revert the damage caused by pollution. We can implement this incrementally, for example, one could plant a tree on their birthday and take care of it as long as possible or donate to a eco-friendly charity. This tiny effort, if followed by millions of people can change the world. Just imagine the green canopy of trees spread over Earth! As I am a Biologist by education, I feel responsible towards promoting this idea.

There are many things we can learn from our cultural traditions in various aspect of life, and many are highlighted in the articles sent in by our readers. I am very pleased to see the growth of this website and the launch of this Diwali e-book. We have received various articles/stories/poems/recipes etc. from all corners of the world. I personally thank my fellow editors Mrs. Shobha Daniell and Mr. Ashutosh Bapat for their selfless hard work in bringing this edition. A brief Introduction of them: Ashutosh Bapat Pune, India Ashutosh is an Indologist that frequently writes for newspapers like Sakal, Prabhat, Lokmat as well as magazines such as Prasad, and Lokprabha. Who is also a regular contributor to the MTDC’s tri monthly magazine, “Maharashtra Unlimited”. He gives lectures and slide shows on tourism, Iconography, temple architecture, the murty and the philosophy behind it, and give speeches on “All India Radio” on tourism. In addition, he has published documentation of a Yadava Period temple at Umbardi near the Mangaon district in Maharashtra. Asiatic Society of Mumbai approved this paper as a new finding and published it in its journal. He has also published two books in the marathi language, सफर देख ा महारा र् ाची and कोणाकर्चे सूयम र् ंIदर.

Shobha Daniell Philadelphia, USA Shobha Daniell lives with her husband, Prof. Daniell, in the Philadelphia suburbs and has lived in the US since she came here as a graduate student over 30 years ago. She worked in education, writing and editing for public radio and advertising agencies. She served for 5 years as a director of the Indian American Chamber of Commerce of Central Florida and communications secretary for the Hindu Society of Central Florida.

I would also like to thank our other team members for their hard work, and selfless dedication to this publication.

Ashlesha Kelkar Ashlesha produced the visuals, page layouts and overall design. She is a post graduate of Sir J.J. Institute of Applied Art, Mumbai, and having more than 12 years’ of work experience in multimedia and graphic designing for e-learning MNCs. Prerana Kulkarni Prerana made the cover page depicting Diwali being celebrated overseas. Prerna has ran workshops on painting and crafts, and is an artist by her passion, mostly working with oil paint.

Ajeet Kokatay Ajeet worked on the formatting, page layouts and publishing. Ajeet is the webmaster of marathicultureandfestivals.com, and is a high school student who is highly skilled and passionate about computer programming, photoshop and animation.

We hope you will enjoy reading this Diwali Edition, send us your feedback and please forward our linkwww.marathicultureandfestivals.com to your friends and family.

Aishwarya Kokatay 3

आशुतोष बापट पुणे, भारत संपादक Iदवाळी अंक - मराठी Iवभाग

मराठी क

र आIण फेI वलचा हा पIहलाच ई-Iदवाळी अंक Iस करताना आ ाला खूपच आनंद होतो आहे . सातासमु ापार असले ा मराठी मंडळींना आप ा मनात असलेली मातृभम ू ीची ओढ काही बसू देत नाही हेच खरे . ने मजसी ने परत मातृभम ू ीला...हे का ातं वीरांना का सुचले असावे याची Iचती ा मराठी मंडळींची तळमळ पाहू न जाणवते. मराठी भाषा जपली पाIहजे, वाढली पाIहजे असे नुसते बडवलेले ढोल आपण कायमच ऐकतो, पाहतो. परं तु आप ा भाषे ा संवधर्नासाठी एकमागीर् शांतपणे वाटचाल करणारी माणसेच ही भाषा संप करतात, समृ करतात आIण अथार्तच वृI ग ं तही करत असतात. ऐ यार् कोकाटे यांनी याच एका उि ानी सुरु केलेली वेब साईट णजे मराठी क र आIण फेI वल. ाची झालेली वाढ आIण ाला Iमळणारा चाहता वगर् आIण ांची सं ा पIहली की ....इवलेसे रोप लाIवयेले ारी, तयाचा वेलू गेला गगनावेरी..हे तुकोबांचे वा याIठकाणी अगदी कषार्ने आठवते.

Iदवाळी आली की IवIवध Iवषयांवरील Iदवाळी अंकांची रे लचेल इथे मराठी ांतामधे असते. परं तु आप ा मायभूमी पासून अनेक योजने दूर असले ा मराठी वाचकांची ही Iदवाळी अंकाची भूक या ई-Iदवाळी अंकामुळे काही अंशी तरी भरून Iनघेल याची खा ी आहे . या Iदवाळी अंकासाठी लेख, कIवता पाठव ासाठी जे ा आवाहन केले गेले ते ा मनात एक धाकधुक न ीच होती की याला िकतपत Iतसाद Iमळे ल . परं तु साIह ा Iत असलेली मराठी माणसाची आवड आIण बांIधलकी यामुळे अक्षरशः लेख, कIवतांचा जगभरातून आम ावर वषार्व झाला. ामुळे हा ई-Iदवाळी अंक णजे खरोखरच IवIवध Iवषयांवरील लेखांची, कIवतांची पवर्णी झाली आहे . उपल असले ा जागे ा मयार्देमळ ु े केवळ काही लेख , कIवता हे समाIव करता आले नाहीत. अ था साIहI क दजार् ा बाबतीत ते लेख तसूभरसु ा कमी न ते. मराठी माणूस िकती IवIवध Iवषयांवर Iवचार करतो, Iलखाण करतो, का करतो आIण िकती IवIवधतेने आयु संप करीत असतो याची Iचती हे IवIवध साIह पाहू न झाले. आप ा बालपणी साजर्‍या होणार्‍या Iदवाळी ा आठवणी जवळजवळ क े माणसा ा मनात अगदी खोलवर रुतून बसले ा आहेत . ाचेच IतIबंब या अंकात आप ाला वाचायला Iमळे ल. ाचबरोबर Iदवाळी ा फराळाचे उ मो म पदाथर् आIण ते तयार कर ाची प त ही सु ा या अंकात वाचायला Iमळे ल. का हे तर मराठी मनाचे ंदन आहे . ामुळे आग ावेग ा Iवषयांवरील कIवतांनी हा अंक सजला आहे , न े हा अंक णजे एक का च झाले आहे . सामाIजक I तीचे भान असणे हे सजग मनाचे एक लक्षण असते. सामाIजक I तीवर भा करणारे तसेच समाजात राहू न Iनरपेक्ष वृ ीने काम करणार्‍या लोकांवरील सुंदर लेख आ ाला या अंकासाठी ा झाले. नुसते मराठी या Iवषयाशी जखडू न न घेता इंग्रजी भाषेमधील सुंदर वाड़मय हे सु ा आ ी आम ा जगभरातील वाचकांसाठी उपल करून Iदले आहे . शोभाताईंनी अIतशय सुंदर असे संपादन करून हे इंग्रजी साIह या ई-Iदवाळी अंका ारे आपणासमोर आणले आहे . या आIण अशा IवIवध रं गांनी, ढं गांनी नटलेला हा ई-Iदवाळी अंक अIतशय सुंदर आIण वाचनीय झालेला आहे . इत ा Iदवाळी अंकां ा गदीर्त हा अंक काय वेगळा असणारे असा जर पडला असेल तर मु ाम हा अंक पIह ापासून वाचावा. एक तर याचे रूप हे नवीन तं ज्ञानाला अनुसरून केलेले आहे आIण या म े असलेली IवIवधता खरोखरच वाचनीय आहे . Iदवाळी ा अनेक गोडधोड पदाथार्ंनी भरलेले फराळाचे ताट कधी एकदा समोर येते आIण आपण ते कधी एकदा फ करतो असे क े मराठी माणसाला वाटत असते. मराठी क र आIण फेI वलचा हा ई-Iदवाळी अंक णजे सु ा गोडधोड साIहI क फराळाचे ताट आहे . ाचा अगदी मनसो लाभ ा आIण हा फराळ कसा झाला आहे हे मा आ ाला अगदी न चुकता कळवा. आप ा सवार्ंना या दीपावली ा लक्ष लक्ष शुभे ा. आपले सां ृ Iतक जीवन असेच सतत बहरत जावो आIण उ मो म साIह ाची मेजवानी आपणाला आयु भर लाभो हीच ई रचरणी ाथर्ना !! आशुतोष बापट पुणे

Ashlesha Kelkar

10

Diwali Ank Traditions Shobha Daniell Philadelphia USA

C

ultural aspects of Diwali means early morning baths with uttna, new clothes and temple visits, and faral like besan ladoos, chaklis, chivdas, rangolis, fireworks, oil wick lamps, etc. But all of this was preceded by the fresh smell of hot of the press Diwali anks….each day my father used to bring arms full of them (Manoranjan, Mauj, Lokasatta, Lalit, Mohini, etc) for over a week. He used to make a special trip every evening for a week or so to the publishing industry pioneer - Majestic Publishers Bookstore in Girgaum/Mumbai– members of the Kothawale family that owns it – saved him a copy of almost all the special issues or even delivered them to our home in big boxes. My father and mother gave many away as gifts. Our extended family and circle of friends knew they could always ‘borrow’ any issue…my mother and aunts had their own favorites and they kept them in a separate stash. These Diwali anks were highly appreciated as noted writers, academics, artists and activists of those days used to contribute their literary work as well as regular folks expressing their artistic side by either writing articles, stories, or poems. Most of the Diwali issues had religious stories, essays, poems, art work, recipes, short stories, children’s section, etc, all trying to keep the flame of Marathi literary culture shining brightly.

Nowadays, it seems there are more than 300 different kinds and the scope has broadened too….with a lot more emphasis on social issues, changing family values, economic problems and of course the medium itself is changing – electronic versions abound. I am honored to be of a little help to Aishwarya who is singlehandedly championing Marathi Culture via her blog Marathi Culture and Festivals.

With the great numbers of Maharashtrian people who have emigrated to so many countries, this e-version of Diwali anks brings back to us memories, educates us in the real meaning of traditions, the new problems and their solutions, good health tips most of them based in our grandmother’s Ayurvedic practices.

Thanks to Marathi Culture and Festivals first issue of Diwali Ank, I get an opportunity after many decades to be able to be part of this literary aspect of Diwali. I hope MCF readers take time to peruse the articles written in Marathi and English by adults and younger er tte er yet, yet, generation and send their comments or better think about what they can contribute to o the t e next next e g Ai A sh hwarya’s year's MCF Diwali Ank. And keep reading Aishwarya’s blog on Marathi Culture and Festivals.

सारी दुपार B.M.M. नंतर ा म भोजन, हा Iवनोदात अगदी छान सरली होती. यंदा ा अIधवेशनात घडलेलया, Iबघडले ा गो ींचं मनावरचं मळभपण नाहीसं झालं. घरी परत Iनघत होतो Iतत ात "काका,काकू चला, सोनालीचा वाढIदवस आहे Iतकडे जाऊ थोडावेळ" असा आग्रह झाला .तरुण Iम मै ीणीं ा आग्रहाला आ ी दोघं अगदी सहज बळी पडतो नेहमीच. मग थ ाम री, ग ाट ा चहा सगळं होऊन Iनघेपयर्ंत रा ीचे ११ वाजून गेले होते.

Iनर आकाश ,डोंगरामागून चं उगवत होता. भलामोठा केशरी रं गाचा,अ मीचा अधार् चं ! र ात तुरळक गा ा बाकी सगळं ु ार् चं बघून. …. शांत. खूप वषर्ं झाली असा उगवता,अधार्मध शाळे त होते मी. girls आIण boys scoutचं तीन Iदवसाचं Iशबीर होतं सातार ा हजेरी माळावर. खरी कमाई - तः काम करून IशIबराचा खचर्,रोज दोन तरी स ृ ,नेहमी खरं बोलणं ,असे स ण ु आम ा िटळक बाईंनी Iशकवले होते आ ा सवर् girl scouts ना. ा माणे वागतही होतो आ ी सार्‍याजणी. पण कधीकधी अंगातला ा पणा बाहेर यायचाच. तसंच झालं ाIदवशी. रा ी आम ा आIण आजूबाजू ा तंबत ू Iनजानीज झा ावर आ ी दोघीतीघी हळू च बाहेर पडलो. अगदी गुपचूप थोडं लांब जाउन एका तंबत ू झोपले ा दोनतीन मुलीं ा वे ा एकमेकीना बांधून आIण इतर काही उ ोग करून परत आपलया तंबक ू डे Iनघालो.अगदी हळू , आवाज न करता! आIण समोर Iदसला अ मीचा चं ! नीरव शांतता, अथांग आकाश डोंगरामागून नुकताच वर आलेला तो केशरी चं ! िकती Iनःश आIण I Iमत झालो होतो आ ी सार्‍याजणी ते अपूवर् द्द् बघून . आज िकती वषार्ंनी पु ा बIघतला तोच चं , Iततकाच मोठा, तेज ी, तशाच Iनर आकाशात. आIण सहज आठवलया शांता शेळकें ा कIवतेत ा ओळी शारदशोभा पूणर् चं मा शु चांदणे झरे शर्सग ु ंधी झुळझुळ वारा अमृतकी पाझरे ीकृ ाची घुमे बासरी कदंबतरुतळवटी रात रं गली रास रं गला काIलंदी ा तटी ावरून आठवली कोजाIगरी ! आलीच आता जवळ !. सातार ा घरी दूधदुभतं भरपूर असायचं ावेळी. चं वर आला िक ाला ओवाळायचं आIण मग वेलची लावलेलं गोड आटीव दूध ! िटपूर चांदणं , जवळच वहाणार्‍या ओ ाचा मंद नाद, गो ात ा शेपटी हलवत उ ा असले ा शी,वासरांचे Iन ाप डोळे , सग ा वातावरणावर ा पूणर् चं ाचा रुपेरी मुलामा, िकती मंतरलेलं असायचं सगळ वातावरण. तोच रुपेरी च अजूनही उगवतो इथ ाही घरामाग ा डोंगरामागून. आIण तीच जादू करतो इथ ाही अवकाशावर आIण Iदवाळीची चाहू लही येते ा ा मागोमाग. अंगणातला मातीचा िक ा, वर आं ा ा झाडावर हलके हलके झुलणारा आकाशIदवा, नवे कपडे, फटाके, वासाची उटणी, साबण तेलं, शेवंती ा वे ा, खरे दीची धामधूम , सग ा आठवणी झरझर दाटू न येतात मनात. अमेIरकेत नवीन असताना ४०-४२ वषार्ंपव ू ीर् Iदवाळी आली की खूप उदास ायचं मन. आय टी ची लाट पोचली न ती अमेIरकेपयर्ंत. भारतीय माणसं तुरळकच असायची, मग कुणाबरोबर साजरी करणार Iदवाळी? पण आता Iच पालटलं. जोशात साजरी होते Iदवाळी इथे सु ा. आकाशIदवे ल ागत तात लागतात,चक ा Iचवडा लाडू चा खमंग वास दरवळायला लागतो. 4 of Julyला Ju ulyल आणलेले आIण Iदवाळीसाठी राखून ठे वलेले फाटके Th of बाहे ाहर येतात आIण थो ा वेळासाठी का होईना दणका हळू च बाहे उ उडवतात आव आ व जाचा आIण लखलखून जातो सगळा र ा. Iचमुर ा आवाजाचा सहान ना बरोबर फटाक फ े उडवताना मनात कुठे तरी लहानपणा ा सहाना आठवण णी जा ा अ सतात स आठवणी असतात. पण फटा ावर डालडाचा डबा पालथा

मा

IIदवाळी​ी ा माहेरा

नंदा मराठे लॉस अ ेलीस, अमेIरका घालून तो उं च हवेत उडताना बघ ातली ग त छो ा नातीला नाही सांगता येत. वयाबरोबर आलेली सावधानता… पेठेत ा कुणा टारगट पोर ाIन फट ाची माळच बाजूला उ ा असले ा Iबचार्‍या गाढवा ा शेपटीला बांधून पेटवून Iदली होती. पटकन कुणीतरी ा गाढवाला वाचवलं आIण ा मुलाचाही कान िपरगाळला. ावेळी नाही टलं तरी ग त वाटली होती, पण आता मा ा नातीला नाही करू देणार या गो ी. कारण लहानपणी ा आठवणी ाज ा ा फुलांसार ा हळ ा आIण सुगंIधत असलया तरी अजाणपणे झाले ा अपराधांची एक पताका सु ा खुणावत असते ां ा मागून. Iदवस बदले आता. इथे काय आIण Iतथे काय. मुलं इथे ज ली, वाढली. मग माझी Iदवाळी ांना नाताळात Iदसते., आIण Iदवाळीत बाहेर लावले ा Iद ां ा माळा आIण दाराशी झुलणारा आकाशIदवा ां ासाठी न ा वषार् ा ागताला थांबूनच राहतात. Iदवाळीत यंपाकघरातला दे ारा पणती ा मंद काशानं उजळतो आIण नाताळात fireplace जवळ एखादी मेणब ी milk and cookies ा जवळ gifts घेऊन येणार्‍या Santaला मागर् दाखव ासाठी IमणIमणत राहते. दर वषीर् येणार्‍या Iदवाळीचं आIण आठवणींचं काय नातं आहे कुणास ठाऊक!

Iदवाळीबरोबर आठवणी पण येतातच. ात काही सदैव आसपास लिडवाळपणे घुटमळत असतात, तर काही ांना बाजूला सारून एकदम ठळक, गडद होऊन उ ा रहातात. काही नेहमीच अवखळ, तरुण असतात तर काही न ाच, पण ज ांतरी ा अस ासार ा कुरवाळू न जातात. लहानपणी घरा ा र ाकड ा Iखडकीतून Iदसायचं, तेच माझं जग असायचं. बाहेर Iदसणार्‍या सा ा गवता ा तुर्‍यातसु ा सौ यर् Iदसायचं. Iत ीसांजेचं कोवळं , सोनेरी, ऊन पांघरून मंद वार्‍यावर डोलणार्‍या ा Iचमुक ा पा ांवर र होउन मन दूर ा ां ा दुIनयेत पोचायचं. आता सं ाकाळी Iनवांत वेळी हातात एखादं पु क घेउन सो ावर बसलं की वर ा Iखडकीतून भ ामो ा आभाळाचा एक तुकडा Iदसतो. कधी तो अगदी Iनर , Iनळाशार असतो तर कधी एखादा चुकार ढग Iतथे हजेरी लावतो. कधी Iतथून दोनचार पाखरं घर ाकडे उडताना Iदसतात तर कधी हळू च ढगाआडू न डोकावणारी ख ाळ चं कोर Iदसते. आIण Iखडकी बाहेर ा उं चच उं च पाम ा लांब लांब झाव ा मा संथ हवेवर, मंद वार्‍यावर अखंड डु लत असतात. मग खालची जमीन कुठली का असेना ! ती सुंदर द्द् , ती शांतता, तो Iनवांतपणा आIण ा सग ा आंबट गोड आठवणींची Iशदोरी घेऊन आयु ाचा वास चालू राहतो, चालूच राहो अनंता पयर्ंत .

Iदवाळीसाठी याच मा ा शुभे ा मा ा सार्‍या सार्‍या स ा सोयर्‍याना, सुहृदांना. Happy Diwali.

अंतरातला Iशवा

कवी: 'सुजन' उफर् ीकृ

कीर, भारत

उखाणे

सुवणार् फडणीस, बारामती, भारत

पाषाणावर घाव घालुनी रूप Iदले तुज देवा॥

(शेवट ा श ावरून पुढील उखाणा )

धूप, अगरब ीची िकमया, भ ीभाव दरवळे ।

१) ावण सरींनी वसुंधरा झाली शांतची मी प ी ते । माझे कांत

Iवसरून गेला मानव अपु

ा अंतरातला Iशवा॥धृ .॥

भजन कीतर्नी रमते काया, क्षIणक ते Iहंदोळे ॥

२) कांत तो रमेचा तरून नेतो भवसागर ।

राऊळी सुखाचा गारवा।

शोIधत िफरतो Iन

Iवसरून गेला मानव अपु

ा अंतरातला Iशवा॥1॥

सदा मनी Iचंतच े े सावट, उरी जपे लालसा। मनः शांती Iवना Iमळे ना जीवनात गोडवा। Iवसरून गेला मानव अपु

ा अंतरातला Iशवा॥2॥

पाषाणाला दैवत मानून मानव करतो सेवा।

मंIदरदारी दीन दुब

ांना वाटे

अंधारातून मागर् शोधतो

Iवसरून गेला मानव अपु

ाचा हेवा॥

ोत Iवझवून Iदवा।

ा अंतरातला Iशवा॥3॥

भIव वाणी

कवी: 'सुजन' उफर् ीकृ

कीर, भारत

तळहाता ा रे घा सुचवी गतकाळाची कहाणी॥ शंख , चक्र दावून

ोIतषी वतर्वी भIव वाणी॥धृ .॥

उं चव ावर ार ा ा उ ा-आड ा रे षा।

ताणून-दाबून करतल वाचे अशी कोणती भाषा?

Iवना भांडवल, Iवना मेहनत उदर भरतो वाणी। शंख, चक्र दावून

ोIतषी वतर्वी भIव वाणी॥1॥

संसारा ा वाटेवर जरी आशा आIण Iनराशा।

भाव मनीचे जाणून फुलवी अंतरात अIभलाषा॥

सुख -दुःखा ा फेयार्मधूनी नाही वाचला कोणी। शंख , चक्र दावून

ोIतषी वतर्वी भIव वाणी॥2॥

धनरे षव े र ि कोण दावी धन लाभाची आशा।

Iमळे दIक्षणा, मागीर् लागे गुंडाळू न मग गाशा॥

मनी सुखावे कशी Iमळवली खणखणीत नाणी। शंख, चक्र दावून

ोIतषी वतर्वी भIव वाणी॥3॥

हातच नसती अपघाताने

ाला काय

णावे ?

थोटा माणूस ार ावीन जगतो का मानावे ?

जाणतील ता यर् हे कोणी, ती माणसे शहाणी। शंख , चक्र दावून

३) संसार सागरात पती प ीची नौका । चे नाव घेते लक्ष देऊन ऐका ४) ऐकावे भूचे नाम करावे हरी भजन ५) गणेशा ा पूजनाला सवर् थम

ाकुळ होवून दाIवतो ते IतIबंब आरसा॥

ोIतषी वतर्वी भIव वाणी॥4॥ sckeer67@gmail.com

ा समवेत तरे न हा संसार सागर ा समवेत केले गणेशाचे पूजन

ान चे नाव घेऊन राखते सवार्ंचा मान

उखाणे १) सागरा ा ओढीने वेगाने धावते सIरता। चे नाव घेते तुम ा कIरता २)जीवन सागरात पती प ीची होडी Iतळगु ळा माणे राहू दे अन जोडी आजचा उखाणा देशासाठी सावरकरांनी चाखले अंदमानचे काळे पाणी कथा सांगती ातं समर कहाणी उखाणा घेतीय …… चे सुनबाई अन …। ची राणी आजचा उखाणा Iनवृ ी महाराज गोदाकाठीज्ञाने र Iवसावले इं ायणी तटी सोपान वसले कर्‍हेकाठी मु ाई थांबली खानदेशासाठी …। चे नाव घेते तुम ासाठी आजचा उखाणा इं ायणी झाली ध

ज्ञानेशा ा

शार्ने । चे नाव घेते

ायु

हषार्ने

उखाणे १)काIतर्की पौIणर्मल े ा ि पुरासुराचा शंकराने केला नाश । चे नाव घेते अज्ञानाचा ावा Iवनाश २)स पदीची सात पाऊले संगती सात ज ा ा पाऊलखुणा …। चे नाव घेऊन सांगते राम नाम णा ाज ा ा पावलाशी शु फुलांचा सडा राIवकांतां ा सवे पाणी बचतीचा Iगरवीन धडा यमुने ा तीरावर गोपनारी भरते माठ राIवकांतां ा सवे गौरीपुजच े ा केला थाट उखाणे १) ावण सोमवारी महादेवास वाहते बेल । ा सवे आनंदाने बहरे ल माझी संसार वेल २) मंगलागौरी ा पूजस े ाठी आणली नाना फुले अन पाने चचे नाव घेते म े यु आनंदाने

Sangam of my Two Identities Vivek Nimgaonkar

University of Pennsylvania, Philadelphia USA

W

hat is India to a first generation Indian American? Despite considering the question in a number of instances, I don’t think that I have a perfect answer. I suppose that the question is not “one size fits all,” but I know that similar issues of identity inherent in the question have been faced by many of my American friends with South Asian heritage.

A few weeks ago, I returned home after spending 12 weeks in India as part of an internship program sponsored by the Center for the Advanced Study of India (CASI) at the University of Pennsylvania in Philadelphia.

The internship was at the Aravind Eye Hospital in Madurai, Tamil Nadu and is one of the largest eye care systems in the world. It serves over 3 million patients annually, performing hundreds of thousands of surgical procedures. Amazingly, the hospital delivers most of its care for free or at highly subsidized rates. Equally amazing is the fact that complication rates and quality of care at the hospital are regularly demonstrated to be on par with UK and US hospitals. Extensive cost cutting measures have made it possible to deliver some of the highest quality eye care in the world to some of the poorest patients on the planet. As a pre-med student in the Life Sciences and Management Program at UPenn, I was drawn to the opportunity to work at Aravind by my interest in health economics and policy.

Indeed, I learned a great deal about health care through my internship, and I came to understand some of the fundamental challenges that are inevitably faced in addressing global health issues. Just as significant as the technical training was the immensely rewarding feeling of serving an organization that is improving people’s lives.

I was surprised most by the learning that I did after returning to the US, as I found myself learning about how the internship had shaped my worldview and understanding of my identity. In three weeks spent at home, I found the daily regimens of life in Madurai suddenly disappear, and the return to life in my hometown of Pittsburgh forced me to consider the dramatic differences between India and the US. My Delhi-born-and-raised cousin once asked upon

arriving in America for the first time, “Where are all of the people?” Driving on the streets of Pittsburgh when I first got back home, I was struck by the same type of question. India’s bustling city streets and millions of people make the quiet roads of American suburbia feel naked. The darker questions that come to mind pertain to the sometimes mind-boggling differences in wealth between India and America. So many of the basic infrastructural differences- the differences between the neatly cut buildings on gentrified American city corners and dusty Indian bazaars- throw into stark relief the massive disparity in standards of living.

It is easy to look at those differences through the prism of developed and developing, but I don’t think that fully captures the whole picture- who is to say that all that is western is good and right? Is America really the next step in some progression? Working in a place like Aravind really pushed me to believe that more nuanced and ostensibly better approaches to things like health care (i.e. approaches rooted not entirely in profit-seeking corporate culture, but in a determination to do something good and beautiful) can easily be hidden in the “developing” world. But even when the dichotomy of developed and developing sometimes feels retrograde, it is nevertheless often hard to swallow the gaps in wealth. It is hard to believe that America and India are on the same planet when they feel (economically) like two totally different worlds.

Recognizing the economic differences between India and America is not new to me because I have been to India before, and returning to the US always elicits a shock to the system and a heightened awareness of American wealth. As I have gotten older, I am more conscious of the cultural differences between India and America. And more than becoming conscious, I have increasingly found myself asking where I “fit” in the cultural chasm between the two. My parents emigrated from India, and as a first generation Indian-American, I grew up in an American world painted in Indian colors. Having grown-up entirely in the US, I am undeniably American with an unmistakably, nasally American accent. But my parents gave me Indian perspectives and an exposure to Indian culture.

I was always told that I could seamlessly walk between American and Indian environments; I was told that I was fully Indian and American.

In recent trips to India, I have increasingly begun to see that those transitions are not always so seamless and that I am not totally American or Indian. In high school, I received a grant to work at a tribal hospital in the Nilgiri Mountains, and living by myself in a small Indian town, I felt like I was connecting with my roots. One of the great shocks to my perception of myself came

when I realized that the school-kids, who I waved to every morning like family on my walk to the hospital, recognized easily that I was foreign by the type of American shoes I was wearing. I remember becoming increasingly conscious that I didn’t speak any Indian languages, and I distinctly remember a growing feeling that I was not truly Indian.

When I came back to the US after that trip, though, I also became increasingly conscious of the fact that I was not fully American. I loved India; there were so many ways from the food, to the traditions, to the ways of addressing people, that India actually felt more like home. With each cultural asymmetry that I discovered, I found myself increasingly unsure of my identity as an Indian and as an American.

However, over the course of this past summer, I have absolutely loved discovering so many interesting ways that Indian and American cultures differ. The reason is simply that increasingly I feel proud of my identity in the cultural chasm between Indian and American. I love being able to recognize how I am Indian and how I am American; I love the idea that I can be someone defined not just by my skin color or where I grew-up. Though I know that my understanding of India in my identity is still not fully coherent, I can summarize my feelings about my identity as an Indian in another way by saying that India will always be special to me and I know I will be back to explore it further and help it continue to grow.

Come to Maharashtra and explore very beautiful destinations!

Authorized Agent to MTDC in USA Visit : http://www.marathicultureandfestivals.com/tourism

Iदवाळीतला िक

ा

(मनI नी) यु . के .

ावणमास

हा उपास-तापास, त-वैक ांचा मIहना, भा पदात गणपती आIण अI न मIह ात Iदवाळी! भारत देश शेती धान देश आहे . याच काळात शेतात धनधा िपकलेले असते. सुगी ा Iदवसात शेतकर्‍यां ा हातात थोडा अIधक पैसा असतो ामुळे आनंदा ी थर् Iदवाळी साजरी होणं क्रम ा च आहे ! पुरातन काळापासून चालत आले ा ऐIतहाIसक, धाIमर्क, पौराIणक कथा व रूढी, चाली Iरती या सणाला जुडले ा आहेतच Iदवाळीपूवीर् वषर्भर सु ा वा ा ा पेंढीम े, आई ा टर् ंकेत जपून ठे वलेले अस ामुळे कप ांना घरं दाज वा ाचा सुगंध यायचा आIण Iदवाळीचं वातावरण अIधक फुI त ायचं. ा Iदवशी पायात चांदीची छुमछुम वाजणारी जाड जुड पैंजण मी घालायची, या आठवणीनं आजही मला घेरदार परकरात, गरकन Iगरकी ावीशी वाटते ! ानंतर फराळाचा मो ा चवीचा कायर्क्रम असे. आ ी सारे च खवै े - Iदवाळी अगोदर चार पाच Iदवस आई आ ा अनेक फराळाचे पदाथर् बनव ात असत. Iदवाळी टली की शेव , चकली, Iचवडा, कडबोळी, शंकरपाळे , करं ा,Iचरोटे, केशरी पेढे, अनरसे, वखार्ची बफीर्, साजूक तुपातील बेसनाचे लाडू आIण खास Iदवाळीसाठी आचारी बोलावून करून घेतलेले मोतीचुराचे लाडू ! सवर् थम देवाची पूजा, आरती ायची नंतर वाटी भरून पोहे दुध साखरे चा नैवे खा ाIशवाय फराळ नाही! ा नंतर फटाके. पण आम ाकडे फटाके जवळ जवळ व र् होते - ाला एक कारण होते. मी ज ाला ये ापुवीर्च मा ा आतेबहीणीची मुलगी फटाके उडवताना परकर पेटून भाजली आIण अ ायुषी ठरली होती. पण Iदवाळी ा शेवट ा Iदवशी मा आ ाला फ फुलबा ा लाव ाची परवानगी असे, मो ां ा सू Iनगराणी खाली! फटाके नसले तरी Iदवाळीचे िक े बांधणे हेच आ ा मुलांना जबरद आकषर्ण असे. Iदवाळी ा अगोदर आठ Iदवस शाळे ला सु ी लागायची. साधारण तीन साडेतीन आठवडे ही सलग सु ी असे. मातीचा डोंगर करून ावर काहीतरी बांधकाम केलं की झाला िक ा! Iचखल ावर जाणारा करून, मातीत खेळताना मजा यायची - कोणी िक र ाला मह देत , तर कोणी एखादी गुहा िकं वा भुयारी र ा बनव ात गकर् होत. िक ा सजवताना IवIवध Iबया लावून णजे हरभरा, गहू , मूग अशी धा े पेरून ाचे जंगल बनवत. तज्ञ मुलं एखादं ात भवानीचं मंIदर छानसं तळ बांधत, जंगलात वाघ Iसंह ठे वत, िक बांधत - डोकं लावून, IवIवध यु ा लढवून हे बांधकाम चाले. बांधकामा ा जोडीला मुलांनीच रचलेली का Iनक वीरकथा असायची ती िक ा पहाणार्‍याला खुलवून खुलवून सांIगतली जायची. जरा मोठी मुलं Iसंहगड, रायगड, पुरंदर, तापगड यां ा हु बहे ू ब Iतकृती बनवायचा य करत. Iशवरायांनी ातही बांधले नाहीत असे भ , Iवलक्षण िक े ही मुले बांधत! िक ाचे तट, Iखळे लावलेले Iदंडी दरवाजे, गडाभोवातीचे खंदक,िक ाचे चोर दरवाजे, भूयारे , सळया सळयाचे तुरुंग, आIलशान दरबार, धा ाची कोठारं , श ागार, बारुदखाना, तोफखाना, पहारे करी, माव ां ा वसाहती सवार्ंची सोय आराख ात केलेली असे. नवीन िपढीतील अिकर्टे आIण टाऊन ानसर् याहू न काय वेगळे असतात! यंदा आ ी ही िक े बांध ाची परं परा एका नवीन रावर नेऊन ठे व ाचं ठरवलं. गे ा वषीर्च Iसंहगड बांधला होता - अगदी हु बहे ू ब Iस गडासारखा - क ाण दरवाजा, पुणे दरवाजा आIण को ढाणे र मंIदर सु ा बनवलं होतं ! पण यंदा ाहू नही आधुIनक, अIधक आ ाना क एन. सी. एल.ची इमारत आIण सभोवतालचा पIरसर

बनवायचं ठरवले. एन. सी. एल. णजे National Chemical Laboratory जी १९५० साली, पु ाजवळील पाषाण येथे, ातं ो र काळातील, देशा ा औ ोIगक गतीचे पIहले ठोस कदम होते. Iशवाय आमचे वडील सै ातील Iनवृ ीनंतर येथच े काम करत र् संधी असत. ामुळे या इमारती ा उद्घाटनाला जायची दुलभ आ ाला Iमळाली होती. ते ाच Iतची भ ता आम ा मनावर खोल Iबंबली होती, ा देख ा इमारतीने आIण Iत ा चंड पIरसराने आ ाला मोIहत केलं होतं . नवीन कार ा िक ात, या इमारतीचा नंबर लाग ास दोन मुख करणं - एक तर ताजमहाल, जंतरमंतर सार ा इमरती जरा 'दूर ा' हो ा आIण मह ाचे णजे जसं एन. सी. एल. देशाचा एक नवीन chapter होता तसा आमचा हा िक ा, िक ब े ांधा ा ा परं परे त एक नवीनchapter ावा असा भाव होता. आता हा theme प ा झा ावर हा पIरसर पु ा एकदा ाहाळणं जरुरी होतं. अशा 'महान' क ा ा योजनासाठी, अगदी ह ाने आ ी विडलांपुढे आमची मागणी मांडली. मा ा मो ा आIण मध ा भावाने विडलांना वIशला लावला आIण एन. सी. एल.ची भेट न ी झाली. वही पेI ली घेऊन आ ी आराखडा काढला. इमारती समोरचं पा ाचं कारं ज, हौदाची रचना, गवतावर IलIहलेली 'एन. सी. एल.' अक्षरं , भोवतालची बाग सवर् गो ींची नोंद झाली. मग इमारतीचा पुढील भाग चार मजली, तर मागील भाग पाच मजली होता ाची ही नोंद झाली. वेश ारावराचा पोचर्, मु इमारती ा आठ उ ा काचे ा Iखड ा, इमारती ा लांबी रुंदीची मोजणी, ग ीची रचना या सवर् बाबींचा बारकाईने अ ास झाला. इमारती ा िफकट राखाडी रं गाची पण नोंद झाली. या बारीक सारीक नोंदी करताना विडलां ा ओळखीचा खूप फायदा झाला, दोनचार तासांचा हा स ेर् झा ावर, मदत केले ा सवार्ंचा Iनरोप घेऊन आ ी सायकलींनी घरी परतलो. क े ाने काही न काही तरी खास ाहाळलं होतं आIण ाची देवाण घेवाण कर ात पुढे दोन तीन तास गेले. ानंतर या मोIहमेसाठी लागणारी सामग्री णजे पु ा, काडर् पेपर, IझरIमरा कागद, अ क, बांबू ा का ा, टाच ा, ट्वाईनचा धागा इ ादीची जुळवाजुळव झाली आIण कामाला खरी सुरुवात झाली. थम फुटप ीने काडर् पेपर ा माग ा बाजूला इमारतीचा बाहेरचा आराखडा काढला गेला.मग एकेक मजले - ावर ा Iखड ा, दारे काढली गेली.

Iखड ा कापून ावर अ क Iचकटवून काचे ा Iखडकींचा आभास Iनमार्ण केला गेला. Iवशेष णजे क े मजला तं तयार करून घेतला होता, मग ते एकावर एक ठे ऊन मु इमारती ा कवचात या मज ांची मांडणी केली की संपण ू र् इमारत तयार! हे काम सगळे मो ा भावांनी केले कारण थोडीशी चूकही फार महागात पडली असती. आता सीनमधील बागेतील मोठे वृक्ष वेली, फुलं हे काम आ ा मुलींचे ! मग हौद आIण कारं जे हा मोठा न सोडवायचा होता. क े ाने आपलं डोकं वापरून न ा न ा क ना मांड ा, शेवटी झाडाला पाणी घाल ासाठी असलेला नळ िफरकीचा होता ( ाकाळी बहु दा नळ उधड िकं वा बंद असेच होते) हे ानात येताच ाचा उपयोग करायचं ठरलं. एका म म आकाराची रबरी ब ू या नळाला लावली आIण पा ाचा वाह कमीजा करता आला. डबेवा ा माणसाला बोलावून १५ िकलो तेलाचा डबा आडवा कापून घेतला, ाला ही रबरी ब ू अडकेल असे भोक पाडू न घेतले आIण सहा सहा पाक ांचे तीन प ाचे शेप कापून घेतले. ते एका पाईपवर एक एक इंचा ा अंतरावर सो र केले खाल ा पाक ा खाल ा Iदशेला आIण वर ा पाक ा थो ां वरती वाकवून कारं ाचे नोझेल बनवले . कापले ा ू वर कारं ाचा पाईप जोडू न एक सुंदर ड ात सोडले ा रबरी ब कारं जे तयार केले. ड ात साचणार्‍या पा ाची बागेत वाहू न जा ाची सोय देखील कर ात आली णजे हवा तेवढा वेळ हे कारं जे चालू ठे वता येईल. कारं जे बनवून , ाला रं गवून नळाला बसवेपयर्ंत अवघे तीन Iदवस गेले, पण िकती सुंदर Iदसत होतं ते Iहरवे-िपवळे -तांबडे रं गाचे कारं जे, अहा, काय फवारा होता ा कारं ाचा! घरा ा

अंगणात हा िक ा मांडायचे ठरले. इमारतीची जागा सोडू न बाकी ा Iसनरीची IनIमर्ती केली. मातीचा चांगला चार इंचाचा थर देऊन ावर बी पेरून, Iहरवळीची IनIमर्ती झाली. वृक्षाऐवजी झाडा ा फां ा व ावर रानटी फुले लावली. बांबूचे कंु पण घातले आIण सवार्त शेवटी आम ा अIभनव इमारIतची ापना झाली. आई, आ ा आIण मो ा बIहणींना Iदवाळीचं बराच काम असायचं णजे कप ांची राIहलेली Iशलाई, काजं बटणे, केसां ा Iरबीनी आIण घराची ता! ही तर अवघडच असायची. संपण ू र् घराची एकेक करायची. ातील खराब खोलीतील सामान खाली काढू न सामान फेक ासाठी बाजूला काढू न बाकी सामान जागेवर लावायचे. न ा चादरी, म रदाणीचा तंबू , उशांची क रे बदलने इ. कामे करताना ांना आ ा मुलांचा ास आIण नेहमीची 'भूक भूक' होत नसे ता आIण कारण आ ी िक ा बांध ात गकर् रहात असू . घरात बाहेर अंगणात आमचे बांधकाम जोरात चाले - Iदवाळीचा उ ाह जो होता! रोजच Iदवाळी असती, तर िकती मजा आली असती ना? रोजची शाळा, गृहपाठ, आIण ासदायक रुटीन पासून Iदवाळीचा सण मुलांची सुटका करायचा!

Iदवाळीचा आठवडा खूप मौजेचा असायचा. सकाळी उठू न Iदवाळीचे खास कायर्क्रम उरकले, फराळ झाला की social सुरु - कधी कुलकणीर् काकंू कडे Iतचे Iचरोटे खायला, तर कधी भा ानबरोबर गणपती ा देवळात जायचो! कधी शेजार ा सरोजबरोबर बांग ांची खरे दी ायची तर िक क े दा चार पाच मुली जम ा की सागरगोटे आIण णजे Iझ ा फुगडी सुरु! ा नंतर प ा ांच मो जेवण. प ा Iजलेबी, पाकातली पुरी, केशरी भात, पुरणपोळी, मा ाची पोळी, बदाम-िप े यु शेवईची खीर, खोबरं घातलेली ग ाची खीर असे काहीतरी एखाद दोन गोड पदाथर् ! नेहमी माणे जेवणात उजवीकडे दोन घ भा ा, वाटीत आमटी िकं वा बोंडाची कढी, डावीकडे दोन चट ा, दोन कोIशंIबरी, कुरडया, भजी, पापड तळलेले असतच. वरती आं ाचं लोणचं िकं वा भरलेली Iमरची आIण द ाची वाटी, Iलंबाची फोड! ढेकर देत, Iदवाळीचा खास Iवडा चघळत अIधक लाल तोंड कुणाचं रं गतं अशी ग त चाले ! जेवणावरून उठू न सरळ झोपा ावर! दुपारी बैठे खेळ णजे भें ा, सापIशडी, carrom, आIण प े सु ा! एरवी प े जुगार णून वजर् असत, पण Iदवाळी णून सूट- प ातील साधे डाव णजे पाच तीन दोन,बदाम स ी, Iभकार सावकार वगैरे चालायचे !

Iदवाळीचे चार Iदवस कुठ ा कुठे जायचे कळायचं नाही. ओळखीचे, जवळपासचे, जाणारे -येणारे , Iबन ओळखीचे, कुणीही िक ा Iदसला की तो पहा ासाठी येत असत. ाकाळात मुलांचे िक े पहा ासाठी र् जात, िक ा पाहत आIण मुलांना कोणीही कुणा ाही घरात आवजून ो ाIहत करीत - ही ावेळची सामाIजक थाच होती. ामुळे ओळखी, घरोबा, नावलौिकक, Iस ी नकळत होत असे. यंदा आमचा िक ा अIतशय न ा प तीने केलेला होता ामुळे ाची चचार् होऊन गदीर् बेसम ु ार वाढली. पाहु ाची रे लचेल आIण चहा पा ात आई-आ ा अगदी कंटाळू न जाय ा! Iदवाळीची सु ी संपली. शाळा सुरु झाली. शाळे तील उ ाही Iशक्षक आप ा वगार्तील मुलांना घेऊन शाळे ा जवळपास ा चांग ा चांग ा िक ांना सहलीसारखी भेट देत. माझं घर शाळे ा इतके जवळ होते की शाळे तील घंटा घरी ऐकू येत असे. दोन दोन ा रांगेत बरीच मुले िक ा पहायला आम ा घरी आली. मला आठवतं, मी िकती अIभमानाने एन. सी. एल.ची आतील रचना, एकेक मजला उतरवून मैि णींना दाखवत होते आIण कारं ज जे ा उडे ते ा तर मुलं टा ांच वाजवत आIण आ ी अIभमानाने अIधक 'फुगत' असू!माIहती आहे का, ा वषीर् एन. सी. एल.मधील ा तीन लोकांनी आम ा स ेर्त मदत केली होती, तेही खास आमचा िक ा पहायला आले होते ! ांनी पाठ थोपट ावर तर जणू गर्च

ठें गणा झाला! आम ा लहानपणची Iदवाळी, ते िक े, ते र वातावरण, लोकांच येणजाणं , सामाIजक संबंध, मुलांचे कौतुक कर ाचे कार यांत िकती फरक पडत गेला आहे ! कालानुसार हा फरक पडणं अगदी ाभाIवक आहे . पण Iदवाळी साजरी करणे, ामागची भावना, ज ोष, उमंग आIण ता यर् यांत यI ं Iचतही फरक पडलेला Iदसत नाही. िकं बहु ना Iदवाळीचे कटीकरण, देश , काळ, पIरI ती व ऐपती माणे IवIवध कारे वृI ग ं त झालेली Iदसते. जगात Iजथे Iजथे भारतीय आहेत IतथेIतथे Iदवाळी पोहोचली आहे - बर्‍याच देशांत या सणाला रा र् ीय मा ता देIखल Iदली आहे . भू रामचं ांपासून चालत आलेली Iदवाळी, इIतहासा ा चढ उतारातून िटकून, बदलत सं ृ ती ा उ ांती बरोबर वाढत, पसरत पसरत आज आंतरदेशीय सण णून मा ता पावत आहे . आ ा मुलां ा ह े Iशवाजीकालीन िक ा एन. सी. एल. ा इमारतीत पIरवIतर्त झाला. अशी पIरवतर्ने तर सुद्द्ढ समाजाचे लक्षण आहे . हे आमचे सौभा आहे ! आज ई- क्रांतीचा जमाना आहे . आमची मुले, ांची मुले ई-Iदवाळीत गती करतील यात काहीच संशय नाही. अजून पुढील शतकांत, पुढील मंडळी न जाणे चं ावरची Iदवाळी, मंगळवारची Iदवाळीची वणर्ने अंतराळात 'बीम' करत असतील ां ा दूर ा galaxy तील Iम -मैि णीनशी! पुढील Iदवाळी कशी साजरी होईल याची उ क ु ता आIण कुतूहल मनात कायम लागून राIहले आहे .

Long live the spirit of Diwali!

म े हे असच असत

अमेय हा एक खूप सुंदर आIण बोल

ा भावाचा होता, ा ा ५-६ जणांचा ग्रुप होता िपंपरी तून सकाळी ८:३४ ा टर् न े चा. दर Iदवशी ग ाट ा मारत एकमेकांची खेचत ां ा Iदवसाची सुरवात खूप म ायची. फ र् ास ा ड ाला लागून असणार्‍या लेडीज ड ातील मुलींवर आमच खर करून बारीक लक्ष असायचं, एखादी आवडली िक इशारे करून नंबर Iमळव ाचा य पण ायचा. असेच करता करता अमेयला एक मुलगी खूप आवडायला लागली, तीच नाव सांची. अमेय ा बाबतीत तसे हे पIह ांदाच झाले, ामुळे तो खूप IसIरअस होता. Iम ांनी ाची म री केलेली ाला सहन नाही ायची. बघता बघता ांची ल ोरी पुढे गेली. दोघेही बाहेर भेटायला लागले, िफरायला लागले. आता ा ा म े करणाला ८-९ मIहने झाले होते. ांनी दोघांनीही ल करायचा Iवचार प ा केला. ा माणे दोघांनेही आपाप ा घरी सांIगतले, दोघां ाही घरातून अगदी सहज ल ासाठी परवानगी Iमळाली, आIण साखरपु ाची तारीख ठरली आIण ानंतर साडे तीन मIह ांनी ल ाचा मुहुतर् होता. अंतर जरा जा च होते, पण ा दोघांनाही घर ांची मन न दुखावता ांनी काढले ामुहूतार्वरच ल करायचे होते. तीनच Iदवसआधी साखरपुढा संप झाला. आIण काळाची वक्रद्द् ी सांचीवर पडली. सं ाकाळी Iतला ऑिफसमधून Iनघायला उशीर झाला Iतला Iचंचवडम े अमेयला भेटायचे होते, Iतने घाईघाईत जा गदीर् असलेली टर् न े पकडली, ामुळे दरवाजात अगदी टोकाला राहू नच वास चालू होता, Iतत ात आतून आले ा गदीर् ा दबावाने Iतचा हाथ सुटला आIण ती चाल ा टर् न े मधून खाली पडली. गाडीचा वेग तसा कमी होता कारण गाडी ज श े नमधून Iनघाली होती सवार्ंनी साखळी ओढू न गाडी थांबवली आIण Iतला उपचारासाठी दवाखा ात दाखल केले.तो पयर्ंत अमेयला आIण आ ाला कुणालाच काहीच माIहत न ते. ला डायल म े अमेयचा नुंबर अस ामुळे डॉ रांनी ालाच पIहला कॉल केला आIण अमेय पूणपर् णे मोडू न पडला. ाने लगेच Iम ा ला फोन करून सवर् कार सांIगतला, ते दोघे तशेच ा हॉI टलम े गेले. Iतथे गे ावर कळले िक तशी ती ठीक आहे पण कदाIचत Iत ा पायाचे ऑपरे शन करावे लागेल आIण कदाIचत Iतचा एक पाय Iनकामी होईल. हा ध ा खूप मोठा होता...सांचीसाठी , अमेयसाठी आIण ा दोघां ा घर ांसाठी सु ा. शेवटी तेच झाले ऑपरे शन करून सु ा डॉ सर् Iतचा पाय वाचवू शकले नाही. सु ीत आ ावर हे संIचला कळाले. ती खूप रडली पण Iतला ातून े आहे सावरायचं होत, Iतला माIहत होत िक अमेयच मा ावर खूप म आIण हा ा पIरI थीत पण मा ाशी ल करे ल.

Iत ा या ीतीत ाने Iत ाशी ल करायला Iतला नको होत. पण Iतला माIहत होत िक हा काही के ा माझ नाही ऐकणार.Iतने अमेयला एक ाला आत बोलावले आIण मु ामून असे सांIगतले िक मी तु ाशी ल नाही करणार, तु ाशी फ साखरपुडा केला तर माझी ही हलत झाली, जर ल केल तर माझ काय होईल. तू मा ासाठी पनवती आहे , तू Iनघून जा मा ा आयु ा मधून . मला जगायचे आहे . तु ाबरोबर राIहले तर मरूनच जाईन मी. तू आता ा आता इथून Iनघून जा. अमेय शांत झाला ाने Iतला ते सवर् कबूल केले, पण Iतला एक अट घातली.मी तुला सोडू न जाईन कायमचा पण तु ा डमी पाय लावून होत नाही तो पयर्ंत मला तुझी सेवा करायला दे , ा ा खूप Iवनं ांना मान देवन ू शेवटी ती ा ा अटीला सहमत झाली. पण ते झा ावर तू कायमचा मा ा आयु ा मधून Iनघून जायचस. अमेय ा घर ांनी

ाला पूणर्

ातं Iदले होते तुझा Iनणर्य तूच घे असे

वै वी लोखंडे,

पुणे

सांIगतले होते. तीन मIहने पटकन सरून गेले. आज तो Iदवस होता, Iतला थोड फार चालता याव यासाठी Iतला डमी पाय बसवणार होते, सकाळीच अमेय आIण Iत ा घर ांनी Iतला हॉI टल म े आणले.जी काही िक्रया होती ती पार पडली आIण Iतला वाॅकर ा मदतीने डॉ रांनी उभे केले. आIण Iतला घरी ने ास सांIगतले.घरी आ ावर Iतने अमेयला सांIगतले तु ा अटी माणे आजपासून तू इथे परत कधी यायचे नाहीस. आता झाले तेवढे तुझे उपकार बस झाले, आता कायमचा Iनघ मा ा आयु ातून मला माझ जगू दे . अमेयने फ मन डोलावली आIण Iतथून Iतचा आIण Iत ा आई-विडलांचा Iनरोप घेवन ू बाहेर पडला. ानंतर सांची खूप रडत होती. Iतला ती जे त बोलली ाचे खूप वाईत वाटत होते ताचा खूप राग येत होता.Iत ा आईने Iतला समजावले आता रडू न काही उपयोग नाही तूच ाला Iध ारले आहेस . रा भर सांची खूप रडत होती, सकाळ झाली पण ती सकाळ सांची ा आयु ात काहीतरी घेवन ू च येणार होती.Iतचे सवर् आईने आवरून घेतले. आई Iत ा शेजारीच होती. Iतत ात बाहेर खूप गडबडीचा आवाज येत होता, आवाज खूप जवळच वाटत होता, न राहवून Iतने आईला Iवचारले कसला आवाज आहे हा? आई ने Iखडकीतून बाहेर बIघतले आIण णाली अग कुणाची तरी ल ाची वरात चालली आहे . बघता बघता तो आवाज खूप मोठामोठा वाटू लागला, आIण ाच वेळी घराची बेल वाजली, आई ने दरवाजा उघडला तर समोर अमेय आIण ा ा पIरवारातील सवर् उभे होते. ती ल ाची वरात अमेयचीच होती. तो ा ा आई-विडलांसोबत आIण मॅरेज रIज र् ार बरोबर सांची ा खोलीत आला.खास Iवनंती करून ाने मॅरेज रIज र् ारला घरी आणले होते. ाने सांचीसमोर अंगठी पुढे केली आIण णाला ल ासाठी मी तुला इथून आप ा घरी ने ासाठी आलोय, मला माIहत आहे तू जे काही बोलली होतीस ते खोट होत. माझ आयु अशा अपंग मुलीसोबत काढायला मला लागू नये यासाठी खोट नाटक तू केले होतेस . आता सवर् प तीने ल करणे श नाही आहे णून आपण आता इथेच रIज र ल करायचं आहे . आIण काळजी करू नकोस हे सवर् तु ा आई-बाबानां माIहत आहे . Iतला झालेला आनंद Iत ा चेहर्‍यावरून ओसंडून वाहत होता. Iतला खूप रडायला येत होत...अथार्त आनंदानेच. लक्षात ठे वा, म े हे असच असत, एकदा तु ी ा ीवर म े करता मग ीला Iत ा सवर् गुण-दोषांसकट ीकारावाच लागत.

ा

Percentages Shruti Marathe Nashville, Tennessee USA

I

am the child of one of those people who left India and came to this country about 40 years ago with just $8 or so in their pockets. That group left everyone and everything they ever knew for new opportunities. In this current day and age, even with so much information at my fingertips, I can’t imagine packing my possessions, boarding a plane to a far and foreign land, and leaving my ENTIRE family behind.

Add to that, not knowing a single person at my new destination, not knowing where I’ll live, and not being so comfortable speaking the local language. That’s what my parents, and many others like them, did. They landed at JFK in November dressed appropriately for the mild winter of California rather than the harsh freezing temperatures of the east coast. My mom was wearing a silk scarf around her head, she says, “… because that’s what they did in the Indian movies. In the movies, the women were rolling around in snow wearing just a saree”; Aai (mom) said laughing, “So how could we imagine how cold snow really is”.

Naturally, two people with such little exposure to the western world would be keen to uphold their familiar traditions in a new country. The friends that they made, the food that they ate, the clothes that they wore, all reminiscent of their home. I can’t speak for what life was like before I and then my brother were born. The fact is, I’ve never felt Indian. But then, I’ve never felt American either. The only Indian kid in my entire school, I seemed to live my life in percentages.

Monday through Friday, I was 80% American and 20% Indian. Saturday and Sunday, the percentages were flipped.

Christmas brought it to 80%. Aai made pharal, Baba made an akash diva, and we got new clothes; all the boxes on the Diwali celebration checklist were marked. Diwali parties were aplenty and if we had remembered to buy extra firecrackers during 4th of July, then we got to light a few sparklers without letting the neighbors notice. Yet somehow, 4th of July, Thanksgiving and Christmas were much more exciting to me. My assimilating parents ensured that we celebrated those holidays with just as much gusto as the Indian festivals. There were always fireworks, err BBQs, turkeys, and Christmas trees with gifts under them. of Diwali Diwa Diw li I spent many years wondering why the idea of an nksgivin sgiv g g didn’t ignite the same spark in me that Thanksgiving or Christmas did. It’s not until I became an adult adult ultt that ttha th I figured out why. As far as I’m concerned,, the he e feeling feeli ffee fe ee of a holiday has much more to do with h the e festive fessti atmosphere or environment than anything hing g else. llssse. e In I thinking back, it was hard to be excited ed aabout bout b outt a o holiday for which we still had to attend school. cho ool. Ho How H ow ow could I be excited about Diwali when my n neighbors eiigh hbo bors had no clue why we had already put up our C Christmas hristm mas lights months in advance. There was no scope brag e to ob raag ag about our new gifts.

Christmas was different - it was associated with vac vacacation, and parties. There was the excitement of returnn ing to school after Christmas vacation showcasing all the gifts I got from “Santa”. All the houses on the block were lit up and the spirit of the holiday season was everywhere. It was a two week break from school, endless TV watching and sleep overs. The atmosphere was light and the mood was festive, in the house, in the neighborhood, in stores… just about everywhere.

On weekends, while our American counterparts were at soccer games and art classes, we were travelling 2 hours round trip to a family dinner party. There, shoes collected in a heap at the front door, my friends and I disappeared into one room where we feasted on chips and bean dip, soda and juice in lieu of dinner. We asked our parents not to call us to leave until they were in the car with the engine running, but even then we were subjected to half hour good-byes.

For me, percentages applied to Indian festivals and American holidays just the same as they applied to my life. During Diwali, the excitement was about 20%.

Mr. Mr M rr.. P Prasad asaad d Ka K Karshetti Karsh Kars a sh ar he etti Pune P un ne IIndia In nd n dia d a

This was it. This was the reason. Atmosphere. If I had grown up in China, I’d be just as happy to celebrate Chinese New Year or Carnivale had I been raised in Brazil. They are all just celebrations and if those around me are excited about them, then I am too. It’s a smaller world now. A school where there is just one Indian kid in the entire school is probably unheard of - in the past 25 years or so the number of Indians in US has increased three fold – now it is about 3 million.

Fireworks can be bought at the local Indian store, and Diwali lights can be seen on more houses than just mine. These things make it feel like an occasion.

Atmosphere. When the Halloween costumes show up in stores, there is excitement in that. When the Easter Bunny sets up in the middle of the local mall, I’m buying colors for painting Easter eggs. Diwali in America won’t ever feel like it does in India… Being there for Diwali is not something that can be recreated here. The same can be said for celebrating some American holiday on Indian soil. Atmosphere and surroundings are the key. And luckily my parents exposed me to the ttraditions trad raditions of Indian festivals enough to want to try and create eate that t t fe ffestive atmosphere in my life.

I am a grat graatef tefful te u fo grateful forr tthe hybrid I was raised to be, but I still live ive in percentages. perc p ce centaage I get closer to being 50% of each of my ide en ntitie es eevery ver day, but it’s not something I strive identities for. I accep for aaccept ac pt pt the the fact faa that each day, each occasion, each holiday, ho d y, y, and aan nd n d each eac festival is an opportunity for the sccale scale le to to be b tilted t lt one way or the other. We, what ti people re peopl efer to as ABCDs, are a wonderful hybrid of refer Indi a and American cultures, and our parents are Indian hybrids, too, though they might quickly admit it.

Sometimes it feels like a bit of an identity crisis, but my real identity lies in being just a little bit of everything all at one time.

Dinanath Dalal Aishwarya Kokatay

D

inanath Dalal (1916–1971) was an Indian painter and illustrator. His works depicted various aspects of literature such as mythology, history, social issues, human emotions and politics.

Mr. Dalal was from Goa. He completed his art education from Mumbai and cleared his G.D. Art examination in 1937. Like many students then, Dalal was drawn towards advertising field. He has done covers of various magazines and books. Current year is his birth centenary year and many publishers, artists are celebrating by arranging his work exhibitions. His Diwali edition published in India in Marathi was one of the most liked editions. Thanks to his daughter Mrs. Amita Dalal Rajadhyaksha for giving us privilege to share his work in this Diwali Edition.

चारो

ा Iवजयकुमार देशपांडे, पुणे

सूड सड ू

जम जमे ज मल मेल ते त ा Iदली Iद आ ासने भेटे ाच ा​ाची ची मी Iतल तला Iदव IIदवसभर Iतला ात येऊन ऊ े नम ला​ा छ ळण मला छळणे चालू राहणार राहण र Iत Iतच आत Iतचे आ आता​ा ररा भर .. .

बोलघे बोल ल वड लघे वडे व े डे डे

बोलघे ोलघेवडे​े गज ग गजर् जत जाती जत जर् जाती मदुम म र् की​ी पू पवज वजां जांची ज र् ांची ची नेहम हमी करती क ाळ ा​ाळू ळू कतर् क चक करत गरजता, कधी क धी न ग गरजत ता, ""मी" "मी" "मी" .

काश का ाश

नकोस करू चं ा, गवर् इतका अंधारातले जग उजळव ाचा जग आमचे उजळव ासाठी उजेड पुरेसा पणती ा काशाचा .. . deshpande.vijaykumar@gmail.com

कृ

िपसे

जा वी इनामदार, भारत

रुणझुण रुणझुण नादत पैंजण, पैलतटावर Iनळसर साजण गं Iनजले गोकुळ मागे ठे ऊन चेहर्‍यावरती घुंगट घेऊन गं चालले यमुनक े डे अंतर हे अधीरे , जळतसे,छळतसे मज कसे कृ िपसे गIहरे हे एक Iनतांत सुंदर गाण ऐकल आIण वाटलं िक आप ा मनाची अशी वेडी राधा कधी बर होईल ? जी राधा Iनघाली आहे आप ा साव ा कृ सा ाकडे. Iन ाधीन गोकुळाला मागे ठे ऊन, पैंजणाचा हलकेच नाद करत Iनघाली अहे . खरं च भगवंतापयर्ंत पोहोच ाची Iवलक्षण ओढ ाला लागली तोच खरा जागा असतो. संसारी लोकांम े संसारी अस ाचा घुंगट घेऊन जणू वावरत असतो तो. आप ासार ा IनI गोकुळाला मागे ठे ऊन तो Iनघतो.… रुणझुण ा अंतनार्दात…. मनाची राधा नकळत नेते साव ाकडे…पैलतीरावर पोहोच ाची मग इतकी घाई होते िक Iतकडे नेणारी वाट सुधा कधी एकदा संपते आहे अस वाटू लागत … राधा ा ावर गIहर म े करते तो Iनळा सावळा साद घालत असतो…. साध म े नाही बर हे , गIहर आहे … खूप खोल…गूढ … आ ाला Iभडणार म े … इतक म े आहे णून वाट चालायला सुरुवात केली, तरी वाट खूप अवघड आहे बर… झरझर येउन पदरा पकडू न हसतो मज हा वारा, अडIवती लाटा अव ा वाटा पाउस कोसळणारा …

मनातल Iवचारांचं वादळ सारख मागे ओढत आप ाला … संसार सागरा ा लाटा वाट अडवू पहतात… Iवकारांचा पाउस कोसळत असतो नुसता पण कुणी अडवावे, कोणास ावे ीहरी सावरणारा जायचे पोचायचे इतके मज ठावे, हो जरी पळभरी, पण तरी मी ाचे ावे क्ष ीहरी उभा आहे सावर ासाठी, फ ाच हो ासाठी जायचं आहे आप ाला… क्षणभर जरी ' ाच' होता आलं िक मु ी Iमळालीच…. ा क्षणासाठी वाट चालायची अहे या तीरावर ा बे ा आहेत संसारा ा ा केवळ देहाला बांधणार्‍या आहेत … मनाची राधा तर फ ा तीरावर ा Iनळसर साजणाकडेच धाव घेते अहे . शतज ांची तहान शांत करू शकेल असा केवळ ीहरीचा पद शर् अहे … मना ा या राधेला कृ ा ा बासरीचा सूर ायचं आहे जणू ऐलतीरावर अI च नको आहे या राधेला… कृ मय होऊन जायचं Iतला … या तीरावर जरी अंगावर पाश मला छळणारे , ा तीरावर Iदसते लाघव Iनळसर मोहवणारे एका शीर् शतज ांची तहान शांतवणारे … एकदा येउदे कानी ती मुरली, खूण ही या तीरी ना जरी माझीही उरली …… मा ा मनाची अशी राधा कधी बर होईल? janhavi.n.gokhale@gmail.com

Iनवडीची लॉटरी “ब

रं , वेळेवर लक्षात आलं मा बरं ॲ ोकाडो !”

ा. तू कॅIलफोIनर्याची नां, तूच Iनवड

Iन ाचे बोलणे ऐकून डेन र सुपरमाकेर्ट ा ए.सी ला न जुमानता मला दरदरून घाम फुटला. ॲ ोकाडो ा राशीसमोर बरोबर पेचात पकडले Iतने मला. माझी मैि ण आहे हे Iवसरावे आIण लसूणा ऐवजी Iहलाच ाकामोलेत भराडावे असे मनात आले.

Iन ा कधी काय बोलेल ाचा नेम नसतो. पIह ा ोजे ा पIह ाच Iदवशी Iतची Iन माझी लंच अवरला ओळख झाली. अख् ा लोकल टीम समोर Iनरागसतेने “तू मुब ं ईची! मग तुला फा पकडायला न ी जमत असेल, नाही?” Iवचारून मला अगदी ओशाळ केलं. णजे मुंबईत राहाणार्‍या क े ाला माIहती आहे - लोकल पकडणे ा वा ात active voice वापरून चालत नाही; तु ी ाटफॉमर्वर उभे राहाता, गदीर्चा लोंढा तु ाला ढकलतो आIण ाला ‘हो’ लोकल तुम ाकडू न पकडली जाते. ामुळे अस ा णावे तरी पंचाईत, ‘नाही’ णावे तर से -ए ीम टंचाईत. ोजेक्ट्ससाठी मी कॅIलफोIनर्यात आले, Iन ा Iशकागोला गेली. पण तरी आमची मै ी िटकली होती. ावेळी मा manager ने आ ाला एक Iठकाण Iदले. Iन ा आIण मी ऑिफस नंतरही कधी सामान आणायला कधी Iसनेमा बघायला अशा काही काही IनIम ाने भेटत होतो. पण मा ा कॅIलफोIनर्या ा ोजेक्ट्सचा असा ॲ ोकाडो ा ढीगासमोर सुपरमाकेर्टम े Iन ा उ ार करे ल असे वाटले न ते. कैरी आवडणार्‍या मा ासार ा ीसाठी ॲ ोकाडो Iनवडणे ासारखे दुसरे अवघड काम नाही. कैरीची Iनवड फार कटकटीची नसते. डाग नसलेली घेतली की झालं. फार आंबट Iनघाली तर डाळ करून खावी, फार गोड Iनघाली तर मेथांबा नाहीतर मोरं बा करावा. फार गर असेल तर क ीच िकसून प े करावे, फार रे षा असतील तर उकडू न, गाळू न प े करावे. काहीही केलं , कशीही खा ी तरी कैरी मनात चै पालवी फुलवते. ाउलट ॲ ोकाडो! फ नावापुरता ‘हास’ Iन Iनवडीला ास. अनेक वषर् माझी समजूत होती ॲ ोकाडो ा दोनच अव ा असतात े ी. ॲ ोकाडो आतून Iहरवा क ा - एक टणक आIण दुसरी वाया गेलल असतो नाहीतर डागाळलेला. ॲ ोकाडो खुटखुटीत ावा का IलबIलबीत हे समजून घे ातच बहु तक े भारतीयांचे अमेIरकेतील पIहले वषर् जाते. अमेIरकेत कुठलाही भारतीय िकती काळ अIनवासी आहे हे ओळखायचे असेल तर ांना ॲ ोकाडो Iनवडायला सांगावे. ‘ े श-ऑफ-Iद-बोट’ मंडळी सुपरमाकेर्टम े ॲ ोकाडोचा वास घेतान ताना स ास सारखी​ी Iदसतात. जुनी जाणती मंडळी ॲ ोकाडो र् स े बॉल अस ासारखी गा ही ह अ नभवास स पंजात दाबून बघतात. Iतसरी अव ा - खा ाजोग ाजोगा. अनु यायला माझी त ल दोन वषर् खचीर् पडली. ॲ ोकाडोची Iनवड हा अचूक टायIमं णजे यIमंगचा IIवषय य आहे , ण ज तेवढ जमले की कुठलाही ॲ ोकाडो डो कुठ ाही ही salad sa ad ला ल भक्षणीय क्षणीय शकतो​ो पण नुक ु ताच त झा हा पदाथार्त रूपांतIरत करू शकतो. माझा झाल एक झाला एक ॲ ोकाडो ोक का ो कापला आIण ा टायIमंगब लचा समज दूर झाला. आत साठ ट े जागा ापे पेल इइतकी तकी मो ी बी IIनघाली. ली. इतक इतका का कमी गर की सलाड म े टाकला तर “ ेअर अर इज व वा ो” ऐवजी​ी “ ेअर इज ॲ ोकाडो” खेळायची वेळ येईल. स ा डॉल डॉलर मोजूनही हा

ॲ ोकाडे वर स का न ता झाला? न ी एखा ा मुंबई ा Iब र ा अंगणातील ॲ ोकाडो असणार - नाहीतर असं कापेर्ट एIरया आIण सुपर-Iब अप एIरया म े एवढा गोंधळ कोण ॲ ोकाडो करणार ? असला ॲ ोकाडो िट्वटरवर टाकायलाच हवा णून मी फोटो काढला. पण आपली सुख-दु:खे बोथट करायला सोशल Iमडीया इतके वाईट ह ार नाही. #avocadolottery वर आधीच कुणीतरी स र ट े जागा ापेल इतकी मोठी बी असलेला ॲ ोकाडो टाकला होता. आIण Iशवाय एक ॲ ोकाडोत पोट भरे ल इतके Iचमटी सारखे पोट असणार्‍या एका मुलीने दहा ट े इतकी बी असणारा ॲ ोकाडो टाकला होता. आता माझे दु:ख “कमी गराचा ॲ ोकाडो” ा फुस ा गटात न उरता “कैसे कैसो को Iदया है , ऐसे वैसो को Iदया है , मुझको भी तो Iल करा दे ” अशा वैI क गटात गेले होते. जा गराचा ॲ ोकाडो Iमळाला तर तेही Iसंगल I ला फारसे सुखावह नसते - तो उरतो आIण काळा पडतो. ॲ ोकाडोशी ओळख नवी असताना कापलेला उरलेला ॲ ोकाडो Iहरवाकंच कसा ठे वावा हे माIहती न ते. ऑI डेशन थांबवले तर ॲ ोकाडो Iहरवा राIहल हे शा - आIण शा जगात सगळीकडे सारखेच असते ाचा थोडाफार अहंकारही होता. कापलेला बटाटा काळा पडू नये णून आई पा ा ा वाटीत ठे वायची ते पाIहले होते. ॲ ोकाडो काळा पडू नये णून मी तो ीजम े पा ा ा वाटीत ठे वला. दोन Iदवसांनी आठवण झाली तोवर Iभजवले ा मेंदी सारखा IलबIलबीत होवून गेला Iबचारा. इतरही बर्‍याच उपमा सुच ा हो ा पण जाऊ ा, खायचा पदाथर् आहे तो, उगीच नावे ठे वू नये. हे सगळे माझे कारनामे आIण अनुभव ा ॲ ोकाडो ा डोंगरासमोर मला आठवले आIण मला Iन ाचा राग आला होता. मग मा मा ा manager चे आवडते वा आठवले “तुला माIहती नाही हे कळायचे ते ा कळे ल तोवर तू ए टर् अस ासारखी वाग.” एक खोल ास घेऊन मी सराईतपणे Iन ाला Iवचारले - “आजसाठी तयार घेवू या का Iवकेंडसाठी?” Iन ा णाली “कसाही चालेल.” मी मा ाच फु ु सात एक सुटकेचा Iन ास टाकला आIण णाले “पाच डॉलरला तीन आहेत नां, मग एक आजसाठी होईल असा घेते.” Iन ात ॲ ोकाडो तज्ञ अस ासार ा ा ॲ ोकाडो ा िढगाला मी सात दIक्षणा घात ा, ‘ ा पेक्षा काळपट हवा’ करत करत पाच हातात घेतलेले ॲ ोकाडो परत ढीगात ठे वले. एक जांभळट शेड असलेला डाकर् बॉटल ग्रीन ॲ ोकाडो उचलला देठ अलगद तोडले, खालचे तपिकरी झालेले वतुळ र् बघून मी णाले - ‘ हा िपकलाय. आज खायला होईल.’

Iन ा Iद Iदलखु खुलास ासपणे हसली. ॲ ोकाडोची​ी ल ॉटररी आ जल लॉटरी आज लागेल का? अIदती जोशी, अमेIरका

Interview with a Hollywood Henna Artist, Deepali Deshpande

Conducted by Shoba Daniell Q: How did you begin your journey with henna art?

I am originally from Pune, India. Back in the 1980’s, henna cones were not common and fine lines in henna deigns were rarely seen. People had thick henna designs or dots, but my mom always created fine patterns using a thin needle. My love with henna was definitely because of my mom, she's always my inspiration.

Q: When did you start doing it professionally?

I decided to follow science as a career path but I never enjoyed anything about my studies except drawing circuit diagrams and flowcharts! Then one day I thought of learning basics of henna for fun when my sister was getting married. My parents supported me wholeheartedly; I got my degree and continued to practice henna, won many prizes and developed my own portfolio! I was approached by leading newspaper of Pune, Sakal Papers; they offered me to write henna articles for their Sunday edition.

Q: How did you establish yourself as a henna artist in the US? I got married in 2001 and moved to US. My husband was then working in Bay Area, I started my networking by connecting with South Asian beauty businesses and by displaying my booth in cultural festivals. I started my online networking with henna and body painting artists all over US and made new henna friends, learned new techniques, trends and styles from body painting artists.

Later I published my e-book based on traditional Indian henna designs and symbolism and named my e-book 'Glory of Henna. We moved to Los Angeles in 2009 and began my journey in the entertainment Capital.

Q: What’s the difference between working in India vs working in Los Angeles?

Working here is not restricted to certain communities or events and definitely not restricted to just hands and feet! I live in most glamorous city - L.A. is the entertainment capital of the world and melting pot of different cultures. I have clients from Middle East, Armenians, Europeans, Latinos, Asians, South Asians and of course local born and raised LA crowd. Most work in fashion,

music and entertainment industry and I create patterns to complement their lifestyle and fashion from old Hollywood, modern wear, edgy, pop culture fashion and much more !

Q: What kind of henna designs/symbols are appreciated more by Hollywood crowd?

The main significance of henna designs in different cultures represents symbols of good luck. Popular ones are round mandala designs (represent eternity, unity and completeness), paisleys, peacocks (vibrancy, nobility, dancing peacock as symbol of happiness), God Ganesha (brings good luck), elephants (peaceful, representing strength and wisdom), fish (beginning of life since it’s described as first avatar of God Vishnu in Hindu culture, also used as symbol of fertility in Judaism), Flowers (fertility and joy), Lotus (purity, spiritual awakening ,divinity).

Q: For what occasions does the LA crowd get henna?

There are so many different events and occasions

including birthday parties, anniversary parties, bridal showers, baby showers, corporate events, theme parties, Bat mitzvahs and recently henna has become trend for popular art and music festivals such as Burning Man. Fashion and music industry people come to me for their photo shoots, editorial looks, for music video covers, some celebrities want different henna looks for their social media pictures. There are many customers who do not need any occasion to get henna as it has become a fashion statement.

Q: How is your experience working with celebrities?

My first celebrity client was ' The Twilight Saga' fame Charlie Bewley , who got his shoulder henna done for his mom's birthday. Then I designed a tattoo sleeve for actor Roy Vongtama for his upcoming movie, ' Reach' and entertainment industry including Evan Rachel Wood, teen pop sensation Pia Mia, Pretty Little Liars fame Shay Mitchell, Bollywood actor John Abraham ' wife Priya Runchal, reality show stars, music video actors and some well know sports and tv personalities which I can't disclose keeping respect of their privacy!

synthetic coal tar dye, and causes severe reactions in some people.

Q: Tell us about using henna as crafts projects.

I saw henna decorated lamp shades in Turkey and learned about craft sealers that can help henna stay almost forever on candles or craft surfaces! I decorated flameless LED candles using my henna artwork; I make henna crafts such as candles and bookmarkers and I done henna on white silk, henna stains beautifully on white color silk fabric!

Q: What is your advice to aspiring henna artists?

Start sketching with pencil or pen first and then practice with henna cones! If you want to become a professional henna artist, mark your goals and start working seriously on it, learn techniques about interacting with people. Provide henna aftercare instruction sheets. Get inspired by everything and everyone. Never steal artwork from other artists, respect copyright laws.

Develop your own portfolio; keep your social networks updated to connect with maximum viewers! Never stop learning and never stop dreaming big!

Q: How do you get Instafamous?

Using right hashtags, sharing your work on regular basis, connecting with people related to your industry is the main key to 'insta success'! I got my identity with my instagram name 'gloryofhenna ' after my henna design for Pia went viral. Pia Mia's pictures with my henna got clicked by celebrity photographer, Solmaz Saberi (special thanks to Solmaz for giving permission to use pictures for this interview.) and got published in high profile fashion magazines including Glamour, Seventeen, Unleashed, LA canvas and many more.

Q: What henna style is your personal favorite?

I like to experiment, trying something new; I like to play with traditional Indian designs combined with jewelry inspired tattoos. I also love creating multimedia body art using henna with Swarovski crystals, metallic tattoo or body paints. I create henna crowns (henna design on bald head) for patients undergoing chemotherapy! I love to spread joy and to be able to feel happy about my work!

Q: Whare are your tips about making skin safe henna paste?

I use 100 % natural henna mixed with lemon juice, tea water and pure essential oils! I never use chemicals and would like to advise my readers about not using any chemicals! Never use harmful Black henna, which causes serious health issues and allergies! Henna stain is NOT black; natural henna stain varies from orange / reddish brown / burgundy or coffee color shades. The black dye sold under label of 'Black henna ' is often para-phenylenediamine, also known as PPD is a

CC: Sayli Kendole - Copenhagen, Denmark

Iदवाळी Iदवाळी ! साल १९६९. आम

सं ा कIणर्क बे एIरया , अमेIरका

ा चाळीत आ ी सवार्ंनी सारखे आकाश कंदील लावले आहेत. सं ाकाळी चारही मज ान वरती सार ा आकारांचे, रं गीबेरंगी Iझर Iम ांचे आकाश कंदील Iद ां ा काशात उजळू न Iनघाले आहेत. क े ा ा दारासमोर सुरेख रांगोळी आहे . रांगोळी शेजारी पण ा तेवत आहेत . आमची रांगोळी सवार्त सुंदर आहे (माझे मत ). मा ा विडलांनी हरीणांची जोडी काढली आहे . आIण आईने अ Iतम रं ग भरले आहेत.

काळोख पडायला लागला की चाळीतली आ ी सवर् मुल मुली र ावर जाऊन अनार, भुई चक्र लावणार आहोत. सग ात धमाल येईल ती Iच ा लावू ते ां. कुठली Iचडी सुरसुरत जाऊन कोणा ा धोतराचा आ य घेईल माIहती नाही। यंपाक घरात आईचे डबे चक ा, शंकरपाळे , करं ा, लाडू ांनी भरलेले आहेत. हे सगळ बघताना माझे डोळे पा ाने भरून आले आहेत . कारण दोन मIह ांनी मी अमेIरकेला जायला Iनघणार आहे . परत Iदवाळीला कधी येऊ, माIहती नाही. १ जानेवारी, १९७० ला मी Philadelphia ला आले. मोजकीच भारतीय मंडळी राहत होती. आ ी मराठी मंडळीनी १९७० ची Iदवाळी एका मैि णी ा घरी केली. pot luck जेवण. सवर् बायकांनी आपाप ा नवर्‍याला ओवळले. पाड ाची ओवाळणी Iमळाली आIण मग, 'तुला काय घेतलं ग ाने, अशा चौक ा सुरु झा ा. कडा ा ा थंडीत, बाहेर Iदवाळीचा मागमूस ही नसताना , आ ी घरात Iदवाळी उजवळली . पण मन उदास होत. डो ात पाणी होत . घर ा Iदवाळीची पु ा पु ा आठवण येत होती. भाऊबीजेला सगळे मामा, माव ा एक येत ते आठवत होत. सग ानी स ा करून पाठवलेलं Iदवाळीच काडर् मला नुकतच Iमळालं होत. "तुझी खूप आठवण येते', सांगणारे मामा, मावशी, भावंड. मी ते काडर् अजून (४५ वषर्) जपून ठे वलाय. ा नंतर िकती तरी Iदवाळी सण आले आIण गेले. मुल लहान असताना घरात भाऊबीज केली. मुंबईहू न आणलेले कंदील लावले . Florida म े असताना आ ी १०-१२ जणींनी Iमळू न, एक येउन Iदवाळीचा सगळा फराळ केला. क े ीने एका पदाथार्ची जबाबदारी घेतली होती. जाताना क े ी ा झोळीत चक ा, Iचवडा, शंकरपा ा, करं ा, अनारसे असा साग्र संगीत फराळ होता. ाही गो ीला िकती तरी वषर् झाली. मुल मोठी होऊन दूर गेली, ल करून घराजवळ राहायला आली. नातवंड तुरु तुरु धावायला लागली. Easter, Christmas, Halloween आIण ThanksGiving हे आमचे मु सण झाले. ा मामे मावस चुलत भावंडांबरोबर क े Iदवाळी काढली, ां ाशी दळण वळण नाम मा उरल. आई, वडील, मामा, माव ा, काका, आ ा … सगळे हे जग सोडू न गेले. Iदवाळी मा येतच राIहली. आता Bay area म े इतकी तरुण भारतीय मंडळी राहायला आली आहेत की आपण मुंबई म च े आहोत असंही बरे चदा वाटत. ा मुळे बर्‍याचदा खूपशा घरांवर Iद ांची रोषणाई असते Iदवाळीम े. अमेIरकेत राहू न २३ वषर् झा ावर, एका Iदवाळीत आ ी Iतघी बIहणी एकाच वेळी मुंबईत गेलो. आई विडलांना खूप आनंद झाला. जुने Iदवाळीचे Iदवस

पु ा जगलो. आईने नहायला घातलं. Iदवाळीचा फराळ खा ा. आणी मग रा ी उशीरा पयर्ंत चालणार्‍या फटा ां ा चंड आवाजाने हादरून गेलो. धुरा ा दूषणाने गुदमरून गेलो. Iमठाई ा दुकानासमोर वे ा सारखे गोड पदाथर् घेणारे लोक बघून धा ावून गेलो. आIण Iदवाळी ा जेवणाबरोबर भरपूर scotch िपणारे नातेवाईक बघून चक्रावून गेलो. पण आम ा छो ाशा घरात आई, वडील, धाकटा भाऊ आणी आ ी Iतघी बIहणी आIण अनेक वषर् कामाला असलेला रामा …. आ ी जु ा आठवणी काढत आई ा हातचे कानवले (करं ा) खात, Iदवाळीचा आनंद लुटला. आज ४६ वषर् मी अमेIरकेत आहे . दर वषीर् Iदवाळी येते आIण जाते. जु ा आठवणी जा ा करते. काही संग तर जसे ा तसे आजही आठवतात. अ रा ा कुपीतून सुगंध बाहेर पडावा … तशा ा आठवणी. मन उजळू न टाकणार्‍या …. आणी ा बरोबर हे ही लक्षात येत … ा ४६ वषार्ंत आपण िकती न ा, अIव रणीय आठवणी ा आयु ात Iनमार्ण के ाच की. पIहला वाIहला white christmas , ThanksGiving ला आ े ांनी भरून गेलल े ं घर … Easter Egg Hunt साठी धावणारी छोटी नातवंड . ा सार्‍या आठवणींचा खIजना जपायचा आणी आयु ाब ल ऋण मानायचं . ते ां Iम हो Happy Diwali.

I was a Princess Anika Kokatay Los Angeles

W

e all screamed with laughter as we splashed around in the swimming pool on a sweltering summer evening. I dove underwater and watched my long black hair float messily around me. We were amidst talking about nonsense, when the question of what Disney princess each of us would “be” came up. My two friends began to list all the princesses they looked like; Cinderella, Rapunzel, Aurora, Belle, Ariel, Snow White, and they went on. I opened my mouth to say that I would want to be Ariel - my favorite Disney princess, but my friend quickly interrupted me, declaring that I

high school’s cheerleading tryouts. Cheerleading was a sport I had admired since childhood, but when I drew a picture of a cheerleader in my head, I imagined my friends - Rapunzel, Cinderella, and Belle, and not Jasmine.

I was very reluctant to try out for cheerleading, but it was the experiences from my childhood that gave me the push to do it. During the tryout I stood amongst all the other princesses, nervous and shaky. However, after hearing the results, I became Van Nuys high school’s only Indian-Marathi cheerleader.

When we cheered, I never felt different. When we stunted, I stood tall and proud as I balanced in the air.

When we tumbled, the world spun around me as my worries fell away. My decision to go to the cheerleading tryouts sparked a new passion that I carried on for years to come. I witnessed more Jasmines, Mulans, Pocahontases, and Tianas add to the team’s diversity, and by my junior year of high school, the team had blossomed into a diverse group of talented, passionate, princesses - and a few princes.

As I tackle one obstacle after another, I always keep in mind that I don’t have to fill anyone’s molds, and that I can work for the same opportunities as everyone else.

Throughout these experiences I learned that it didn’t matter that I was Jasmine, it only mattered that I was a princess.

would be Jasmine from the Disney movie, Aladdin. “I don’t like Jasmine, I’d rather be Ariel” I quickly responded, perplexed. Immediately she replied with an innocent tone, “but you’re brown, so you look like jasmine.”

She was right. Jasmine was the only princess I looked like.

This was my world, and for the first time I realized that in this world, there was the possibility that because I didn’t look like my friends, I might not get the same opportunities as them. Until that moment, I had always considered myself a normal, American girl. I was born and raised in California, and while I was a first generation citizen, it never seemed to bother me that I didn’t look like my neighbors. The knowledge I gained from enduring stereotypes shaped my outlook on life.

I kept that manifesto in mind as I entered my freshman year of high school. It lingered as I sat waiting at my

Asavari Sanap

मन मन उदास असलं तर औदाIस वाढत जातं काळजीनं तसच उगाच मन-शIरर घंगत जातं । रै फ Iवचारानं क दूर होत नाहीं धैयर् मनी नसेल तर जीवन जगता येत नाहीं । मनाचा अन शरीराचा जवळचा संबंध आहे एकमेकां ा संसगार्नं दो ीवर पIरणाम होत आहे। आचार आIण Iवचार ांची Iशडी बनली आहे ा ाच आधारे मनुजास इ -मंIदर गाठायचं आहे । दूर नाहीं यशोमंIदर ा जर मनीं असेल आ बलानेच जीवनांत काशाचा मागर् Iदसेल । भाव IलIहले श ांत मनोधैयर् दे ासाठी देव नाहीं इतका Iन ू र हेंच पु ां सांग ासाठी ।।

ी लोकं णतात ी आहे फ सोबती शेजच े ी कुणी णतात ती आहे व ु एक खेळ ाची । तारु ा ा उ ादात जे ां मर वृ ीस बहर येतो ते ांच पुरुष ी ब ल अशा क ना करत असतो । ामक क ना असली फ पु कांतच असते वा वांत मा ीची भूIमका वेगळीच असते । जीवननौकेची ी ही मु सुकाणू असते संकटां ा वादळाम े जीवननौका तारत असते । वैवाIहक जीवनाची ती मु सु धार असते आप ा क अन् पाIव ाने जीवन ते फुलवीत असते । Iद ा पIर जळू न तः काश ती देत असते चंदना पIर Iझजून ती गंध Iनमार्ण करीत असते । ी वाचून जीवनांत काहींच अथर् रहात नाहीं

जीवनांतून ती गे ावर माणुस मनु रहात नाहीं । ी ा श ीची क ना पुरुषाला खरी झाली आहे अहंभाव लपIव ासाठी Iतला शेजच े ी सोबती णत आहे ।।

सामाIजक कीड माणसाची जात उपजात ज ावर ठरवतात Iतथेच णजे खरे सारे लोकं फसतात.| माणसाची जात काही ज ात नाही तशीच ती काही घरा ातही नाही | माणसाची जात मनातील Iवचारात असते ा ा- ा ा कृ ांवरून ठरत असते | उ िकं वा नीच जात जे ां ठरIवली जाते ते ां ा ा कृ ांकडे डोळे झाक केली जाते | ा समाजात कुळावरून जात ठरIवली जाते ा समाजाची नेहेमीच अधोगती होते | हे स समजत असून लोकं आंधळे झाले आहेत ाथार्साठी कुळावरून जाती ठरवत आहेत | ा समाजाची ही वृ ी कमी होणार नाही ाची गती कालांतरी सु ा होणार नाही | जात अन धमार्ची क ना आता बदलली पाIहजे समाजाला लागलेली ही कीड मारून टाकली पाIहजे ||

काळा ा ओघांत… काळा ा ओघांत वषर् अIत लहान वाटते भावनां ा आवेगांत ाचे मोठे शू होते । एका लहान वषार्ला बारा मIहने असतात बारा ा मIह ांना तीस-तीस Iदन असतात । एक एक Iदवस संपण ू र् चोवीस तासांनी होतो अन क े तास

साठ IमIनटांचा असतो । एका छो ा IमIनटांत साठ सेकंद असतात एका अशा सेकंदात अगIणत क्षण असतात । तीन कोटी पंधरा लाख सेकंदा ा काळांत कोटी-कोटी क्षण भरून राIहले असतात । दुःIखताला एकच क्षण युगा युगाचा वाटतो ामुळेच वषर् काळ भावनांना अनंत भासतो । भावनांचे हे गIणत फार वेगळे असते ा ा एका वषार्ंत अनंत सांठIवले असते ।।

वाधर्

….

वाधर् ांतील एकांतात Iृ तंना उजाळा येतो तारू ांतील इIतहास थम डो ांसमोर येतो । शूर ाचे क्षण काहीं पटापट जोडले जातात कुणालातरी मो ाने सारखे सांगावेसे वाटतात । गंमतीदार संग काहीं उगींच मनां हंसIवतात चॉकलेट ा गोळी पIर ते सारखे चघळले जातात । धूंद अशा ा ीIतचे क्षण जे ां मनीं येतात वाधर् ांतही अंगावर रोमांच पु ां उभे रहातात । IशIथल झा ा गाञांना जे ा ाची आठवण येते रै अ ा धुंदीत पु ां जगावेसे वाटते । Iृ तं ा साI ात मन जरी तरुण होते IशIथल शरीर माञ ासंगे न धांवू शकते । पु ळ दुःख जीवनात जरी अनुभवास आले असले तरी सुखा ा क्षणांचीच मनीं फ आठवण होते । वाधर् ांत Iृ तंना ा आगळाच रं ग येतो एक एक आठवणींचा हार मनीं गुंफला जातो ।। रवीं बें े , भारत

आनंदवन 'आनंदवन

डॉ. Iवकास आमटे

योगवन' या मा ा पIह ाच पु का ा IनIम ाने लवकरच मी आनंदवनातील असं अबोल Iशलेदारां ा अतुलनीय धैयार्ची कहाणी घेऊन येतोय ! आनंदवन हे फ आमटे पIरवारा ा कायार्ची कहाणी नसून Iजवाभावाने इतरांसाठी लढले ा असं बाजीरावांची कहाणी आहे . मेिडकलचे Iशक्षण संपवून आनंदवनात रुजू झा ावर मला लवकरच लक्षात आले की गो ा वाटू न समाज बदलणार नाही; डॉ रची गरज पडू नये असा आरो पूणर् समाज मी तयार करू शकलो तरचा मा ा ज्ञानाला काही अथर् आहे . णून मी आरो ाचे काम प ीवर सोपवून सायकल दुरु ी, टर् क पIरचालन, शेती ा अवजारांम े सुधारणा अ ा अनेक Iवभागांम े त:ला झोकून Iदले. ातून मला एक लक्षात आले की खरे च जर कु रु ांम े आ स ान आIण आ Iनभर्रता आणायची असेल तर उ ोगांना यांि कीकरणाची जोड देऊन एक मोठी औ ोIगक वसाहत उभी केली पाIहजे. अ ा कारे आम ाकडे हातमाग, यं माग, सतरं जी, ह कला, मेटल वकर्शोप असे चाळीस वेगवेग ा कारचे उ ोग अI ात आले. या सवर् उ ोगांमागे आमचे खंदे Iशलेदार IनरIतशय आ Iव ास घेऊन उभे होते. ामुळेच १४ रुपयांतून सुरु झालेले आनंदवन को ावधी रुपयां ा व ू तयार करते.आप ा अंगभूत क्षमता, घेतलेले Iशक्षण, बदल ा िपढीतील management tools वापरून अIधक कायर्क्षमतेने केले जाणारे समाजोपयोगी काम असा एक ापक द्द् ीकोन आम ा कामामागे आहे . या सवार्ंची अभूतपूवर् कहाणी समकालीन काशानासोबत घेऊन येतो आहे . समाजात जगणार्‍या क े जाणकार वाचकाने हे पु क आप ा शाळकरी मुलांना / Iम ांना भेट ावे जेणक े रून न ा िपढीवर समाजसेवच े े उ म सं ार घडतील कारण ही तु ाआ ात, सामा माणसात दडले ा दुदर् आ Iव ासाची कहाणी आहे . आप ा सवार्ंचे सहकायर् या पु कास लाभावे अशी इ ा आहे . आपला न , डॉ . Iवकास आमटे सIचव, महारोगी सेवा सIमती Pictures attached

सूयदर् ेव वसुंधरे वर आले अव ा सृ ीत चैत पसरले घर ात पाखरांची िकलIबल चाले पंख फडफडवूनी झेप घेती पक्षी आभाळात Iदसू लागे अ Iतम नक्षी सोनसळी भा Iक्षतीजावर पसरली Iवशाल सागरात IतIबंबीत झाली डोंगर पवर्त सोनेरी झाले सूयदर् ेव अवनीवर आले पाहू नी हे द्द् मनोहर लेखणीत श ब द झाले ाची देशपांडे, भारत मना ा गाभा-यात फुलत जाते श रुपाने ओठावर येते लेखणी ारे Iलहीली जाते Iतच कIवता असते सुखदुःखात साथ करते अनुभवाने समृ द करते कधी गIहरी कधी हलकीफुलकी असते ती Iतच कIवता असते ाची देशपांडे, भारत

What is

means are cleansed and removed over 24 hours of time.

Ekadashi?

When a measure of food reaches the stomach after we eat, the digestive system naturally demands more blood circulation towards the digestive organs. When this process occurs, the blood circulation to the head is decreased, resulting in a sort of slumber. From this perspective, one may not be able to proceed in the spiritual course, and derive spiritual benefit, if one is serious about it.

On the other hand, as the Moon has a considerable influence over the earth and all living organisms; its magnetism affecting the animal kingdom as a whole, human is not spared too. Moon's effect on our digestive system, as also, in the brain, is known to the scientific world today. On the days of bright and dark fortnights, the effect of the moon can be felt on the stomach. Avoiding eating grains helps reduce this effect. Hence, fasting is recommended.

Spirituality belongs to a different realm. One should be at ease with one's physic in order to develop an attitude towards contemplation. Fasting makes the body light and the whole system soothing. Fasting gives a person the taste of abstention, a feel, what it means to renounce things of primary importance. It helps in due course, if one is interested, how to give up sense gratification.

Sadhana Bendrey

A

Los Angeles, CA

s per The Hindu Calendar known as Panchanga, Ekadashi or Ekadashi Tithi is a spiritually significant day. In Sanskrit, the word Ekadasi literally means eleven. Accordingly, 2 Ekadashi days usually occur every month. The eleventh Lunar Day of the Shukla Paksha or Bright Fortnight and the eleventh Lunar Day of the Krishna Paksha or Dark Fortnight. Besides Hinduism, Jainism also considers Ekadasi to be a spiritually beneficial day.

Ekadashis occur according to the positions of the moon. The progression of the moon from full moon to new moon can be scientifically divided into fifteen equal arcs. Each arc, according to the Hindu calendar, measures one lunar day, called a 'Tithi' and the length of time that takes the moon to traverse or move from one arc to the other is a lunar day. Ekadashi refers to the 11th Tithi or the 11th lunar day. It corresponds to a precise phase of the waxing and waning moon. In the Shukla Paksha or the bright half of the lunar month, the moon will appear roughly 3/4 full on Ekadashi Tithi. And in the Krishna Paksha or the dark half of the lunar month, the moon will be about 3/4 dark on Ekadashi Tithi.

Devout Hindus observe a partial or whole day fast on Ekadashi days. Those who observe fasting are not to eat beans and grains. During the fast, they either abstain from eating anything or eat only fruits, vegetables or milk products. This period of abstention from normal food, runs from sunrise on the day of Ekadashi Tithi to sunrise on the followings day, Dwadashi Tithi.

The Scientific & Spiritual benefits: moderate fasting causes buoyancy of feeling and eliminates fatigue.

One should only fast according to one's capacity and not try to impress others. Fasting gives the human physiological system a rest, our digestive system is usually overworked due to overeating. It is also disturbed because of our indiscrimination in diet.

Fasting therefore, permits the system to recuperate and reset the normal course of metabolism. This is one of the reasons for recommending abstention from proteins of beans, grains etc. During the fasting, body doesn't have its regular food digesting job. It concentrates more in cleaning system. Whatever impurities the body acquired, by eating or other

As per the 'Brahma Vaivarta Purana', the basic principle is not just fasting, but increasing one's faith and love towards a spiritual life. Accordingly, the real reason of observing fast is to minimize the demands of the body and to engage our time, in the practice of various spiritual disciplines. According to the Purana, there are only two concrete procedures for attaining bodily detachment and spiritual awakening. These two are; fasting on the Ekadasi days and chanting of the names of God. It is also interesting to note that every religion recommends some measure of fasting.

The Legend associated with Ekadashi in Bhagavata Purana: It is said that there was a great devotee of Lord Mahavishnu, a King by the name Ambarisha who adhered firmly to truth. Ambarisha performed a Yagna with such great devotion that Lord Narayana was pleased to bless him with 'Sudarshana Chakra'. Sudarshana means "good vision"; which also means that which manifests as a wheel of prosperity, peace and security. Ambarisha also performed the Dwadashi Vratha, which required that the king must start a fast on Ekadashi day and break it at the start of Deadashi and feed the people. As the moment of breaking the fast was drawing near, a mighty sage by name Durvasa, who is known for his anger, arrived and he was received with all honors by Ambarisha. On a request, sage Durvasa agreed to be his honored guest, and

asked the king to wait until he finished his bath in the river and returned. The Sage did not turn up for a long time. As the auspicious moment approached when the king had to break his fast to fulfil the vow of the vrata, on the advice of another sage, Vasishta, the king broke his fast by taking a Tulasi or basil leaf with water, and waited for the arrival of sage Durvasa to offer him food.

Durvasa, who was well known for his short temper, on his return felt that Ambarisha had violated the respect due to a guest, by breaking his fast before the guest had taken his meal. He in his rage created a demon to kill Ambarisha, out of a strand of his hair. At this point, Lord Narayana’s Sudarshana intervened, destroyed the

demon and started chasing sage Durvasa himself.

Durvasa went to Brahma and Shiva for protection. Both pleaded their inability to save him. He went to Lord Narayana himself, who said that he could do nothing as he was bound by the true devotion of Ambarisha and suggested to the sage to seek the pardon of the king. Durvasa went to King Ambarisha, who in turn prayed to Lord Vishnu, to recall the Sudarshana and save sage Durvasa.

This story of the Bhagata Purana is inspirational and at once spiritual. Ekadashi Vrata is beneficial to body and mind.

ऋण

ि

य ती. सौ. ताईस आIण ती. नाना ांस, सा. न. लहानपणी तुम ाकडे वाढत असताना पूणर् वषर्भर खूप सणवार, उपास, मुहूतर् यायचे आIण जायचे आIण आपण सगळे Iमळू न ते उ ाहाने साजरे देखील करायचो. अथार्त , ा वयात ांचे मह , ांची उ ी ाचा Iवचार सु दा मनात यायचा नाही. अजूनही ल आठवत, आजी तू रोज समोर ा अंगणात सडा घालायचीस. रोज ती पाIरजातका ा बुं ापाशी वाढणारी अबोली, स ात शहरायची! मग तू तरटया ा फड ाने समोरची फरशी पुसन ू ावर छान रांगोळी काढायचीस. कधी पाच, चार, तीन, दोन, एक असे दो ीकडे कमी होत जाणार्‍या Iठप ांची रांगोळी, तर कधी सूयार्ची िकरण चोहीकडे फेकली जात आहेत, अशी वाटणारी, भुईचक्रासारखी रांगोळी. िकती बारीक, आखीवरे खीव रे षा पडाय ा तु ा उज ा हाता ा Iचमटीतून ! मी मा काढायला गेले की हे एव ा धबा ा रे षा! सडा-रांगोळी होई ोवर पूवक ेर् डू न सुयन र् ारायण दशर्न ायचाच. लगेच तू मला सांगायIचस, “हात जोड, आIण तळहातां ा बोटांकडील बाजूस बघत ण, कराग्रे वसते ल ी, तळहाता ा म ावर बघत, करम े सर ती, आIण तळहाता ा मुळाकडे बघत, करमूले तू गोIव म, भाते कर दशर्नं.” ानंतर, जया ा रथा एकची चक्र पाहीं। नसे भूमी आकाश आधार काहीं। असे सारथी पांगुळा ा रथासी। नम ार ा सूयन र् ारायणासी।।1।। नंतर शाळे त जायला लाग ावर लवकर उठू न अंघोळ करून तयार ावं लागे. बरोबर साढेसात वाजता Iरक्षेवाले मामा दारात हजर असायचे. पण ा थो ावेळात पण तुमची Iश असे. नाना, तु ी मला सकाळी पाचला उठवायचात. अगदी अ ास असो अथवा नसो, सकाळी पाचला उठू न काहीतरी वाचायचं. सकाळी वाचलेलं खूप काळ लक्षात राहत णून तुमचा हा आग्रह असायचा. ा सवयीचा मला आजदेखील केवढा उपयोग होतो! आIण हे अगदी तंतोतंत खरं आहे की पहाटे वाचले ा गो ी लक्षात राहतात. आजकाल ा िपढी ा हे अंगवळणी पडलं तर ांना केवढा फायदा होईल! मला आठवतं , तुम ा यंपाकघरा ा म भागी चारचं का ा रं गा ा चौकोनी फर ा हो ा. बाकी सवर् फर ा राखाडी रं गा ा. आIण सवर् जु ा घरां ा प दतीनुसार, संडास आIण बाथरूम घरा ा माग ा बाजूला, बाहेर होती. रोज अंघोळ करून बाहेर आलं की मी ओली पावलं ा का ा फर ांवर उमटवत उमटवत आत यायचे तर ताई तू नेहमी णायचीस, “आली ल ी घरात!” आता ाचा अथर् कळतो. मग आधी देवासमोर उभं राहू न बाकीचे ोक णायचे, “ ारं भी Iवनती करू गणपIत Iव ादयासागरा | अज्ञान हरूIन बु ीमIत दे आरा मोरे वरा || Iचंता, श े , दाIर य, दुःख हरूIन देशांतरा पाठवी | हेरंबा, गणनायका, गजमुखा भ ा बहु तोषवी || ने ी दोन Iहरे काश पसरे , अ ंत ते साIजरे | माथा शेंदरू झरे वरी बरे , दुवार्ंकुरांचे तुरे || माझे Iच Iवरे मनोरथ पुरे, देखोIन Iचंता हरे | गोसावीसुत वासुदेव कवी रे , ा मोरयाला रे ||” ानंतर, मोरया मोरया, मी बाळ ता े | तुझीच सेवा करू काय जाणे || अ ाय माझे को ानुकोटी | मोरे वरा! बा तू घाल पोटी || मंगळवार असला तर देवीचा ोक

णायचा,

ओम सवर् मंगल मांग े I Iशवे सवर्था साIधके II शर े ंबके गौरी I नारायणी नमो त ु े II ा ोकाशी Iनगडीत एक अंधक ु शी आठवण आहे की आधी मी ा ोकातील श ांचे उ ार नीट नाही करायचे. एक Iदवशी मामाने ते ऐकलं आIण मला जवळ बसवून अनेकदा नीट उ ार करायला लावून हा ोक मा ाकडू न मुखो त करून घेतला! मगच तः ा कामाला लागला. नेहमीचा आवडीचा ोक

णजे,

अलंकापुरी पु भूमी पIव Iतथे नांदतो ज्ञानराजा सुपा तया आठIवता महापु राशी नम ार माझा ा ज्ञाने राशी|| हे सगळे ोक णून झा ावरच तू मला दूध आIण ना ा ायचीस! तें ा ाचा िकती बाऊ वाटायचा पण आज मागे वळू न बघता तु ी लावले ा Iश ीचे, सवयींचे मह कळते. ांचा आजही Iततकाच फायदा होतो आIण कुठे तरी हा Iवचार मनाला Iशवून जातो की असं Iन ाथीर्, Iनहेर्तक ु म े आIण सं ार आपण आप ा मुलांना देऊ शकू का? मी इंग्रजी शाळे त जात अस ामुळे मला मराठी हा Iवषय पाचवीपयर्ंत न ताच! पण ाचीही सोय तु ी घरीच केलीत. मला आठवतंय; नाना तु ी मला जुनी कॅलेंडसर् उलटी मधून जाड दोर्‍याने Iशवून , ाचा व ा करून ायचात. मग ावर एक एक मराठी Iलपीची अक्षरं मी Iगरवायला Iशकले. बघता बघता रोज ा पेपरम ला बात ा आIण नानांबरोबर सायकल पुढे बसून जाताना दुकानां ा पा ा वाचता येऊ लाग ा. ा वाचनाची इतकी गोडी लागली की सायकलवरून जाताना मा ा मागे वळू न वळू न, एखादी पाटी पूणपर् णे वाचाय ा नादात, नानांचा तोल जायची वेळ यायची! आप ा घरात येणं -जाणं तर खूपच होत. अचानक पाहु णे येणं ; तेही अनेक Iदवस राहायला येणं ातर वारं वार घडणार्‍या बाबी हो ा. पण अशावेळी कधीही मी तु ा दोघांपैकी कुणालाच रागवताना िकं ा िफणिफण करताना पाIह ाचं आठवत नाही. क े आ ा-गे ाचं तु ी हसतमुखाने ागतच के ाचं मला आठवतंय ! असही न तं की घरात खूप भरभराट होती. पण पाहु ांना नेहमी ताटभरून जेवण हमखास असायच आIण ात ताई तु ा हातचे चIव पदाथर् ! कधी गो ाची आमटी, कधी सोल कढ़ी, कधी बटा ाचे काप, केळफुलाची भाजी. साधे पदाथर् पण काय चवदार! खर सांगू? तु ा सा ा दा ा ा चटणीची सर सु दा कुणा ा हाताला नाही. आज मी तू करत असलेले बरे च पदाथर् घरी करते; मा ा मुलांना हे पदाथर् माIहत ावेत आIण ांना ा पदाथार्ंची गोडी लागावी णून. आता ही गो वेगळी की तु ासारखी चव यायला अजून सात ज जावे लागतील. दुपारचे जेवण झाले की तू कधी झोप ाची मला तरी आठवत नाही. माग ा दारापाशी सुपात तांदूळ Iनवडत बसायचीस, नाहीतर ओ ाला बांधले ा दोर्‍यांना रवी बांधून ताक करत असायचीस. मी शाळे तन ू आले आIण जर तू ताक घुसळताना आढळलीस तर मी पुढ ा दारापासून जोरात पळत यायचे आIण तू दोन पायां ा म े ताकाचा गंज धरलेला असायचास, तरीही ा IगचIमडीत येऊन जोरात बसायचे आIण तु ा हातातील दोर्‍या काढू न ायचे. तुला पण मग राग यायचा! “जळलं लक्षण काटीर्चं !” णायचीस. रोज बोलणी खाऊनसु दा ही

माझी सवय कधीच गेली नाही. ा प तीने ताक करायची मजाच काही औरचं आहे . नुसत ताक, Iहंग - जीरे घालून ताक, म ा हे सगळं कृतीसाठी िकती फायदेशीर आहे हे आजकालची पीढ़ी काय जाणे ! ा काळात पु ाची हवा सुंदर होती. आ ासारखी IचकIचक, उकाडा अIजबात न ता. ऐन सदाIशव पेठेत राहू नसु दा सं ाकाळी छान गारवा यायचा हवेत. च वारा सुटायचा. नाना, तुमची सारसबागेभोवती च र सहसा चुकत नसे. Iनघताना तु ी मला Iवचारायचात, “काय झालाय का अ ास? यायचं आहे का बागेत ?” मी लगेच पायात च ल घालून तयार असे एका पायावर यायला तुम ाबरोबर. मग तु ी समजावून सांगायचात, “ताई सांगून घराबाहेर पडावं !” सारसबागेत तर नुसती रे लचेल असायची. बागे ा म भागी सुंदर गणपतीचं देऊळ होत आIण ा ा चारही बाजूने गदर् झाडी. आपण सवर् थम गणपती ा देवळात जायचो आIण मग बागे ा भोवती जो फूटपाथ होता ाला दोन-चार चकरा मारायचो. नाना तु ी इतके भरभर चालायाचात की मला तुम ाबरोबर पळावं लागे ! तुमचा ायाम झाला की मग तु ी बागेतील Iहरवळीवर येऊन बसायचात आIण आपण बरोबर एक रबर िकं ा टेIनसचा चेंडू आणत असू . तो तु ी लांबवर टाकायचात आIण मी तो जोरात पळत जावून घेऊन यायचे. हा खेळ िकती रं गायचा, आता माझं मलाच खूप आ यर् वाटत. लहान लहान गो ींम े केवढं सुख होत. ा खेळाचा मला पुढे न ीच उपयोग झाला कारण माझा stamina खूप वाढला. शाळे त मी १०० मीटर, २०० मीटर, long jump, high jump, shot put अशा खेळांम े भाग घेऊ शकले आIण हॉकी, badminton सार ा खेळांम े शाळा-कॉलजचे IतIनIध करू शकले. मी जवळजवळ दर वेळेला बागेतन ू घरी जाताना तुम ाकडे फु ाचा ह करायचे, पण तु ी रोज माझा ह पुरवत नसा. हा पण एक Iश तीचाच भाग होता. तु ी एकदा नाही णलात की माझी पु ा Iवचारायची Iह त होत नसे. मी पु ा Iवचारलं तर तु ी डोळे वटारत! मग मी एकदम माघार घेऊन, “मं , पुढ ा वेळेला घेऊन ाल?” असं बारीक आवाजात Iवचारात असे. पण ामुळे कधीकधी मला न Iवचारता फुगा Iमळत असे ! घरी पोहोचलो की ताई तू लगेच मला हात-पाय धुवायला सांगायचीस. पोटात ए ाना कावळे कोकलत असायचे. सारसबागेतन ू Iनघतानाच “काव ांची शाळा सुटलेली असायची”. हे नानांच आIण माझं code word होतं. सं ाकाळ झाली आIण सूयर् मावळतीला लागला की सारसबागेतील देवळाभोवती ा झाडांवरून काव ांचे थवे ा थवे एकदम आकाशाकडे झेपावायचे ! ही घरी जायची वेळ झाली ाची खुण असायची. मग घ ा ाकडे सु दा बघायची गरज नसे. हात-पाय-तोंड धुवन ू , कपडे बदलले की नाना देवासमोर Iदवा लावत आIण घरात जे कुणी असतील, आ ी सवर् Iमळू न “शुभं -करोIत” णत असू . ती झाली की सवर् मो ां ा पाया पडू न ांचा आशीवार्द मी घेत असे. सवर् मोठे णजे ताई, नाना, भाऊमामा, उIमर्लामामी, अ ामामा आIण अपणार्मामी. घरात मीच सवार्त लहान होते ! दर गुरुवारी द ाची आरती होत असे. घरात दरवषीर् गणपती बसत. वषर्भरातील उपास, सणवार आजी मो ा उ ाहाने साजरे करी. जेवायपयर्ंत मला खूप झोप येत असे. ताई, मला आठवत, तू यंपाकघरातच पटकन चटई अंथरून मला जेवायला देत असे; ा Iभतीने की मी न जेवता झोपेन ! एक-दोन Iदवस उपाशी झोपू Iदलं असतसं ना तर आपोआप जागी राहायला Iशकले असते. पण नाही! तु ा ा अपार, Iनरपेक्ष म े ामुळे तसं कधीच घडलं नाही. उलट भरव ापयर्ंत, गो सांग ापयर्ंत मजल जाई, केवळ मी दोन घास खावून झोपावं णून ! कधीकधी चटईवरच मला झोप लागून जाई. मग नाना मध ा खोलीचा केर काढू न, Iतथे गा ा घालून झा ा की मला

उचलून गादीवर आणून झोपवत. मला नाही वाटतं एवढे लाड, एवढं म े कुणा ा वा ाला आलं असेल णून ! तुम ामुळे मी मराठीपण Iशकले, आपलं जेवण, आप ा प ती, आपले सणवार, आपली शा मा ा अंगवळणी पडली. ध आहे तु ा दोघांची, तुम ा असीम म े ाची, तुम ा अगIणत, अमू सं ारांची. तुम ा चरणी माझा सा ांग दंडवत.

टे

तुमची, वषार् वषार् हळबे ास अमेIरका

खे

ातली Iदवाळी

"मना-मनात नैरा

©अIनल सा.राऊत

ाचा अंध :कार आहे संप ीने ीमंत पण म े ाचा भुकेला आहे ! ओठावर हसु तर आहे पण काळजावर दुःखाचा भडीमार आहे ! ा एक पणती हाती जरा मानवतेची सग ांना काश आता वाटायचा आहे ! उजळु न चेहरा म े ाने स ाचा आनंद सवार्ंचा साजरा करायचा आहे ... !"

नैरा ा ा गतेर्तन ू आशे ा सागरात मु Iवहार कर ासाठी रे णा देणारा भारतीय सण णजे Iदवाळी! लक्ष लक्ष Iद ांनी अंगण उजळू न Iनघत असताना मनाचा कोपराही Iलत अन् काशमय होऊन जातो. सवर् संकटांचा आIण दु:खाचा क्षणभर Iवसर पडू न आनंदाचा क्षण भरभरुन साजरा कर ाची उमीर् हा Iदवाळी सण घेऊन येतो. ा माणे क े चार कोसावर भाषे ा अलंकारात, श ात व नादाम े जसा फरक पडत असतो तसाच तो IरतीIरवाजातही थो ाफार माणात जाणवत असतो.आनंद तोच असतो पण साजरा कर ाची प त काही अंशी बदललेली असते. हेच वेगळे पण लक्षात घेऊन खे ातली Iदवाळी कशी साजरी होते हे पाहणे औ ु ाचे होईल.कारण आप ा भारतीय सं ृ तीचा डंका सातासमू ापार वाजत असला तरी ही सं ृ ती जतन कर ाम े शहरांपेक्षा खे ांचा सहभाग जा ी आहे . Iजथे सं ार आहेत Iतथे माणुसकी आहे आIण Iजथे माणुसकी आहे Iतथे सं ृ ती आहे . खे ात अजूनही माणुसकी िटकून आहे णजेच सं ृ तीचे रक्षण करणारे खे ातच आहेत असे णणे अIतशयो ी ठरु नये. दसर्‍याचे सोने लुटून आ ानंतर लगेचच Iदवाळी ा तयारीचे वेध लागतात. गावात ा दुकानातून गतवषीर्चे फटाके न ा ागतासाठी स असतात.या फटा ांचे अधून मधून येणारे आवाज Iदवाळी जवळ आ ाची मनाला चाहू ल लावून जातात.इथून खरी Iदवाळीची तयारी णजे काय असते याची जाIणव होते. मला एवढे तेवढे डर् स े , अमूक इतके फटाके अशी मुलांची मागणी सुरु होते. आई-बापाला या मागणीचे खूप अ प ु वाटत असले तरी अजून पैशांची तजबीज झालेली नसते. मग सुरु होतो या पैशां ा जुळवणीचा खेळ !खेळच नाहीतर दुसरे काय णायचे ? सगळी सोंगे करता येतात पण पैशाचे सोंग करता येत नाही. ां ाकडे असतील ते Iनधार् असतात पण ां ाकडे नाहीत ते उधार-उसने अथवा संगी कजर् काढू न जुळणी करतात. एकदा पैशांची जुळणी झाली की मग आठवडा बाजाराचा Iदवस बघून ही माय-लेकरांची ज ा जवळ ा बाजारात पोहोचते.बाजार तर बाजारच असतो.हरत-हेचे कपडे,नवनIवन फटाके, माती ा पण ा, आकाशकंदील, रं गIबरं गी रांगोळी, उटणे, अगरब ा, सुवाIसक तेले, सुगंधी साबणे यांची अगदी रे लचेल असते. िकराणा मालाची पालेही गोडेतल े , तुप , डालडा, बेसन, रवा, दाळी, दाळे , साखर, तयार पीठ, काजू , बदाम यांनी हाऊसफु भरलेली असतात. भां ां ा दुकानात झार्‍या, शेवगे, कढई यांची भाऊगदीर् झालेली असते. कप ा ा दुकानात घासाIघस करुन मुलांना हवे तसले पोषाख घेतले जातात. मो ांना घेतले तर घेतले नाहीतर नाही घेतले तरी चालतात पण बहीणींसाठी साडी, इरकल, ाऊज व चोळीचा खण मा आवजून र् घेतला जातो.

Iखशात ा नोटांची िकं मत व कागदावरची खरे दीयादी यांची सांगड घालून सारा सरं जाम एकदाशी घरी आणून ठे वला जातो.ह ी सरार्स रे िडमेड कपडे वापरात असले तरी जु ा मंडळींना मा टेलर ा दुकानाचे उं बरठे Iझजवावे लागतात.

बघता बघता Iदवाळी अगदी दाराशी येवन ू रें गाळते. Iत ा ागतासाठी 'गवळणी' उ ा के ा जातात.अI न कृ पक्ष ादशीला णजेच 'बारशी'ला पIह ा गवळणी दारात हजेरी लावतात. यालाच 'पIहला Iदवा' असेही णतात. * गवळणी * आप ा भारतीय सं ृ तीत गोमु ाला जेवढे मह आहे तेवढेच मह गाई ा शेणालापण आहे . आता काळ बदलला पण पूवीर् सडा सारवण हे शेणानेच ायचे. खे ापा ात अजूनही होते. तर या शेणापासून ादशी ा सूयोर्दयाला गवळणी सजव ा जातात. अंगणात थम गाई ा शेणाने सडा सारवण केले जाते. ानंतर शेणापासून शंकू ा आकारा ा गवळणी व एक 'पेदा' तयार केला जातो. पेदा हा आकाराने गवळणींपेक्षा मोठा असतो. गवळणीं ा मा ावर टोपलीचा आकार बसवला जातो तर पे ा ा मा ावर वासुदेवासारखी टोपी असते. या गवळणीभोवती सुरेख रांगोळी काढली जाते.या गवळणींची हळदी-कंु कू व फूले वाहू न यथासांग पूजा केली जाते. या गवळणी सलग पाच Iदवस तयार के ा जातात. पIह ा गवळणी मोडू न ात थोडे ताजे शेण Iमसळू न नIवन गवळणी उ ा के ा जातात.पIह ा Iदवशी पाच, दुसर्‍या Iदवशी सहा, Iतसर्‍या Iदवशी सात, चौ ा Iदवशी नऊ अशा चढ ा क्रमाने असतात व उभा पेदा कायम असतो. मा पाच ा Iदवशी हा पेदा झोपले ा अव त े असतो व ाला कासवासारखा आकार Iदलेला असतो. या Iदवशी पाच ते सात थरांचा डोंगर उभारुन ावर दोन े Iशव-पावर्तीचे IतIनIध गवळणी बसवले ा असतात. ा बहु तक करत असा ात. तर डोंगरासमोर ौपदी (धुरपा) व कोता या लेकुरवा ा गवळणी वाजं ां ा ज ासह उ ा असतात. या देखा ापुढे गोवरी ा आरावर (Iनखार्‍यावर) एका लहान भां ात दूध उकळ ासाठी ठे वले जाते. जे ा हे दूध ऊतू येवन ू खाली सांडते ते ा या गवळणींना पुरणपोळीचा नैवे दाखवला जातो. ा Iदवशी Iदवाळीचा 'पाडवा' ही असतो. पण फटा

धन योदशीला खे ात Iवशेष अशी काही हालचाल नसते. ांचा आवाज मा वाढलेला असतो.

* पIहली आंघोळ * र् ी. या Iदवसाला पIहली Iदवाळीचा Iतसरा Iदवस णजे नरक चतुदश आंघोळ असेही णतात. या Iदवशी भ ा पहाटे घरातील लहान-थोर पुरुष मंडळींना झोपेतन ू उठवले जाते. घरात बहीण असेल िकं वा सासरहू न आली असेल तर ती आप ा भावां ा सवार्ंगाला उटणे व ारी ा पीठाची कIणक लावते. सवार्ंगाचा मळ Iनघावा असा ामागचा हेतू असतो. नंतर सुगंधी तेल चोपडले जाते. कानातही सोडले जाते आIण डो ालाही लावले जाते. हे सवर् उरक ानंतर यथासांग शा ू व सुगंIधत साबण लावून आंघोळ घातली जाते.आंघोळ होताच औक्षणाचे ताट आणले जाते. या ताटात कणके ा दोन पण ा व दोन मुटके असतात. पंचारती, ओले कंु कू , तांदूळ व साखर िकं वा पेढे असतात. औक्षण करताना थम डावीकडू न उजवीकडे एक पणती अ ंग ान झाले ा ी ा अंगावरुन ओवाळू न खाली ठे वली जाते. नंतर दुसरी पणती उजवीकडू न डावीकडे ओवाळू न खाली ठे वली जाते. नंतर मुट ांचे पण असेच केले जाते. नंतर ओ ा कंु कवाचा कपाळी टीळा लावून ावर अक्षता (तांदूळ) Iचकटव ा जातात. तोंड गोड कर ासाठी साखर िकं वा पेढा भरवला जातो व पंचारतीने ओवाळले जाते. मग बंधरु ाज बIहणीला ओवाळणी टाकतो.ही ओवाळणी पैशां ा िकं वा कप ां ा रुपात असते. जर घरात बहीण नसेल तर आई िकं वा घरातील कुणीही ी हे अ ंग ानाचे कायर् पार पाडते.पण घरातील पुरुषांची आंघोळ ही सुयोर्दयापूवीर्च ायला हवी असा अIलIखत Iनयमच आहे .

आंघोळ होताच लहान-थोर मंडळी फटा ांची आतषबाजी करुन आनंद साजरा करतात.

Iदवाळीचा चौथा Iदवस हा अमाव च े ा असतो. अमाव ा ही नेहमीच Iनिष मानली जाते ामुळे हा Iदवसही शांततेतच जातो. पाचवा Iदवस हा मु Iदवस असतो. *Iदवाळी पाडवा * Iदवस णजे पाडवा.यालाच Iदवाळीचा पाचवा आIण मु बIल Iतपदा असेही टले जाते. घरात फराळाची िकतीही रे लचेल असली तरीही या Iदवशी पुरणपोळीचा यंपाक केला जातो.या काळात पीके ऐन भरात आलेली अस ाकारणाने ारी, गहू िकं वा कोण ाही िपका ा रानात पाच पांडव पुजले जातात. एका लहान मड ाला (गाडगे) बाहेरील बाजूने पूणर् चूना लावून पांढरे केले जाते. तर मो ा मड ाला (मोरवा) चू ाचे प े ओढले जातात. लहान मडके, मोठे मडके, झाकणी, एक काठी, लहान चपटी पाच दगड व नैवे असा सगळा सरं जाम घेऊन रानात जातात.Iतथे एक काठी उभी रोवून काठीवर लहान मडके पालथे ठे वले जाते.Iतथेच खाली पाच दगडांना चु ाचे Iठपके देवन ू पाच पांडव तयार केले जातात.अ गंध वगैरे लावून पूजा केली जाते.जो नैवे असतो तो मो ा मड ात ठे वून वरुन झाकणी झाकली जाते.नंतर हे मोठे मडके Iतथेच जIमनीत फूटभर ख ा करुन पुरले जाते.हेच मोठे मडके पीक काढणीवेळी उकरुन वर काढले जाते आIण ख ात नेवन ू पु ा यथासांग पूजले जाते. पाच पांडवांना नैवे दाखवून झा ानंतर अंगणात ा गवळणींना नैवे दाखवला जातो.

Iदवाळीचा सहावा Iदवस हा बहीण-भावा ा म े ाचे Iतक असलेला Iदवस असतो. या Iदवसाला भाऊबीज असे णतात. भाऊबीजेला भाऊ आप ा बIहणी ा घरी आंघोळीसाठी जातो. सोबत भेटव ू व फराळ ायलाही तो Iवसरत नाही. पIह ा आंघोळी माणेच हाही सोहळा चालतो. बहीण जर माहेरी आलेली असेल िकं वा अIववाIहत असेल तर ही आंघोळ त: ाच घरी होते. आIण बहीणच नसेल तर कमीत कमी एखादी तरी मानलेली बहीण असतेच असते. भाऊबीज झाली की Iदवाळीचा मु सण संप होतो. मा संपण ू र् Iदवाळी संपत नाही. * Iद ांचा सण * खरे णजे Iदवाळी सण हा Iद ांचा सण णूनच ओळखला जातो. कारण Iद ां ा काशात जीवनातील अंध :कार दूर करुन आनंदाचे चार क्षण उपभोग ाचा हा सण असतो. ादशीपासूनच या Iद ां ा सणाला सुरुवात होते. Iदवस मावळताच Iत ी सांजेला घरात आणून ठे वले ा पण ा तेल-वात लावून Iलत के ा जातात. या पण ा दारात,अंगणात व तुळशीजवळ ठे वून अंगण सुशोIभत व काशमय केले जाते. जोडीला बांबू ा िकं वा इतर कुठ ाही उं च काठीला आकाशकंदील बांधून ात Iव त ु Iदवा सोडला जातो व ती काठी घरा ा दाराजवळ उभी केली जाते. प े घर असेल तर घरावर ही काठी उभी केली जाते िकं वा आकाशकंदील पोचर्म े लावला जातो. सोबतच श असेल Iतथे Iव त ु रोषणाई ही केली जाते. एकूणच हा काशाचा उ व मो ा आनंदात साजरा केला जातो.

सजवली जाते. यात ामु ाने करं जी (कानुला), शेव-Iचवडा, अनारसे, र ाचे (गर्‍याचे) लाडू , बेसनलाडू , बुंदीचे (दाळीचे) लाडू , चकली (काटीशेव ), शंकरपाळी आदी पदाथार्ंचा समावेश असतो. पूवीर् दाळीचे लाडू करायचे टले तर आधी शेव ा ा सहा ाने शेव पाडली जायची. ती शेव गरम आहे तोवरच चुरावी लागायची. हात होरपळू न Iनघायचे पण नाईलाज असायचा.कारण हे लाडू सवार्ं ाच आवडीचे असायचे. आIण हे चुर ाचे काम बहु धा लहान मुलांवरच सोपवले जायचे. ही चुरलेली शेव नंतर साखरे ा पाकात घालून ाचे लाडू वळले जायचे. आता झार्‍या ा सहा ाने बूंदी पाडली जाते िकं वा ांना श आहे ते गावातील आचार्‍याला घरी बोलवून शेव -Iचवडा व बूंदीचे लाडू तयार करुन घेतात. बुंदीला कळी असेही णतात.कुणी नुसतीच बूंदी ठे वते तर कुणी लाडू बांधतात.बाकीचे सगळे पदाथर् हे घरातील मIहलाच बनवतात. हा फराळ तयार झाला िक आसपास ा शेजार्‍यांना मो ा आनंदाने पोहोच केला जातो. अशी फराळाची देवाण-घेवाण सुरूच राहते. यातूनच माणूसकीचे दशर्नही घडते. * तुळशीचे ल * काIतर्क शु पक्ष ादशीला तुळशी ा ल ाचा सोहळा असतो. याला तुलशीIववाह असे णतात.याIदवशी अंगणात ा तुळशीचा Iववाह ीकृ ाबरोबर लावला जातो. आIण हा Iववाह नेहमी गोरज मुहूतार्वरच असतो. या Iदवशी तुळशीभोवती सडा सारवण करुन रांगोळी रे खली जाते. असेल तर तुळशी कंु डी व तुळशी वृंदावन रं गIवले जाते. वा ासहीत चार ऊस तुळशी ा चारी बाजूंना उभे करुन मांडव तयार केला जातो. कापसा ा माला तयार करुन तुळशीला घात ा जातात. सोबतच बांग ा, लहान आरसा-कंगवा भेट णून ठे वला जातो. तुळशीजवळ दे ार्‍यातील बाल ीकृ ाची मुतीर् ठे वून पुजले जाते. कुणी पु क वाचून, कुणी अॉिडओ िडवाईस वापरून तर कुणी मोबाईलवरुन मंगला के वाजवून अक्षता टाकतात. काहीजण नुस ा अक्षताच टाकून तुळस व ीकृ ाचे ल लावतात. ल लागताच फटाके फोडले जातात.

Iजथ ा Iतथ ा Iरतीरीवाजानुसार या संपण ू र् सणात थोडाफार फरक पडत असेल पण आनंद मा तोच असतो. तुळशी ा ल ाचा सोहळा संपला की या आनंददायी Iदवाळी सणाची सांगता होते आIण Iववाहे ु कांना 'ल सराईचे' वेध लागतात.

9890884228 anandiprabhudas@gmail.com

* Iदवाळीचा फराळ * मुलांना कपडे, फटाके आIण Iमठाई यासाठीच Iदवाळी हवी असते. णजे मेजवानीच असते. ा ा ा ा Iदवाळीचा फराळ ऐपती माणे हा फराळ कमी जा माणात तयार केला जातो.पण आवजून र् केलाच जातो.नानाIवध कारांनी ही फराळाची मेजवानी

Asavarii Sanap Asavar Sa

Hyphenated-Life Ruchi Chitgopkar United States

M

y parents raised me as a girl but I became Atlas with two worlds on my shoulders. To grow up Indian-American has meant that I show up hyphenated to every party; it means balancing on the seesaw of Harvard or Stanford and struggling to resist every sharp retort that cuts my tongue when some blundering classmate asked if my house smelled like curry.

Every snappy comeback is accompanied by the inevitable hot flush of my cheeks - the flush my chemistry teacher joked “nobody could see - because your skin is so dark, of course”. To act as the middleman for two cultures that name me their offspring has resulted in arms like bridges, legs like steel cables, heart held together with dedication, character, and a small ceramic elephant headed God. SriGanesha – protector of auspicious beginnings and remover of obstacles. It was with a small figurine of this Hindu god that my mother sent me off to each day of kindergarten. I was too young to understand any real significance behind it; the idol was something like a four-leaf clover or particularly shiny penny. At five years of age, I was only beginning to understand that my peers’ gods lacked animal heads and their households were staunchly free of alters and shrines.

There is something to be said about the innocence in youth – how it simultaneously protects and exposes vulnerability. Coming home on a blustery winter day, vulnerability came in the form of exposed extremities jammed hastily into mismatched gloves found in coat pockets and backpacks as my best friend and I climbed into the mud-splattered school bus reeking of exhaust and sticky-sweet leather seats. Shuffling through my Dora the Explorer book bag, I emerged victoriously with my beloved copy of Beezus and Ramona and the intricate carving of Ganesha. The blue fabric painted delicately around his body caught the eye of my seatmate, Bethany, who proceeded to grab it and laugh loudly at the god’s rounded belly and naked torso. Barely comprehending her response, I grabbed Ganesha from her hands and stuffed him unceremoniously back into my side pocket. Following that day, I insisted my mother allow me to go to church with Bethany and I sang Silent Night with more gusto than the unwillingly muttered chants during our ceremonies with the sharp scent of sandalwood incense and golden jewelry glinting in the candlelight. How incredibly simple it would have

been to end the story here – to abandon the Bhagavad Gita in favor of the Bible, to lose the hyphenation of my identity (and along with it, part of myself ), to assimilate into what I saw as ‘normal’. Yet, the simple thing is hardly ever the right thing to do, and the small Ganesha’s presence in my life reminded me – however subtly – that I would have help in removing the obstacles I encountered in my path to accepting myself.

Diaspora: noun. The dispersion of any peoples from their original homeland. When my parents moved to America from western India, everything was unfamiliar, from the beef patties in the Burger King on every corner to the total isolation from their culture. My mother quickly found a network of friends that became family, and my newfound aunts and uncles raised their children alongside my brother and me.

Every other Friday, we would all meet in someone’s house for Sanskar Varga for lessons on Indian culture.

The fathers all lounged in the room with the flat-screen TV watching sports, drinking wine and discussing politics. Our mothers crowded together in the kitchen, gossip leaking through the ivory-paneled walls above the scent of warm tandoori chicken and samosas frying on the grill. In each house, we were relegated to a basement or guest bedroom by our parents – all of us, ages nine to twenty-nine, crammed on couches going through the chili fries someone picked up from the nearby Steak & Shake and scrolling through our iPhones while scribbling Hindi phrases in our grammar books. As we grew older, Friday nights became more and more precious; Sanskar Varga was held inviolate, sacred. I put aside the football games and dinners with friends to make an effort to hold onto the bits of seeds our parents brought over their migratory paths.

My identity has shifted and settled over the years as it has grown with my self-perception. In looking at what it means to be Indian-American, the difference between a hyphen as a garroting wire and as a link to form a stronger chain rests solely in my ability to do the right thing for myself and embrace both aspects of my culture. The key lies neither in taking on Atlas’s struggle in twofold nor in abandoning part of my identity, but rather reconciling my cultural background with who I am as a person. Ganesha is less of a religious figure to me than a symbol, yet he serves to me as a reminder that anything can be overcome in the path to doing right for myself. In a world where acting with ethics often means huge efforts on a macrocosmic scale, reminding myself that I, too, deserve to be treated with kindness. My parents raised me as a girl and I grew up as one – with the strength of a titan and the perseverance of humanity.

दु

ाळ

भारता आप

भाकर साठे केIलफोIनर्या अमेIरका

ा ातं ा ीनंतर गेली वषार्नव ु षेर् दु ाळ ही सम ा ा देशाला एखा ा दुधरर् आजारासारखी छळत आली आहे .

मा ा मते दु ाळाचे Iनदान दोन तरी कार होतात (ओला आIण सुका सोडू न). नैसIगर्क आवषर्णांमुळे, बेसम ु ार वृक्षतोडीमुळे Iनमार्ण होणायार् Iबकट दु ाळी पIरI तीची आपणां सवार्ंना जाणीव आहेच . ा करता देश पातळीवर Iनधार्राने उपायही योजले जात आहेत. स ा तर काय, दु ाळ हा श च इतका रोजचा होऊन बसला आहे की सबंध महारा र् ातच नाही तर इकडे कॅIलफोIनर्यांत सु ा तो सतावतोच आहे . फरक असलाच तर तो ती ते ा माणांतच. आता ा Iबकट पIरI तीवर कायमचाच भावशाली उपाय कर ाIशवाय ग ंतरच नाहीये. हे ही आवजून र् ानांत ठे वलं पाIहजे की ही दु ाळाची सम ा संपण ू र् भारतालाच तापदायी होत अस ानें ता रु ती डागडु जी करून चालणार नाही. ा बाबतीत येथे कॅIलफोIनर्यातून आपण आIथर्क मदत कर ाची अ ंत Iनकड आहे . पण, मला असं न पणें वाटतं - न े माझा तसा Iव ासच आहे - दु ाळा ा दुसयार् काराला मा समाजच कारणीभूत आहे . समाजा Iत आपली कतर् बु ी िकतपत जागृत आहे हा एक मह ाचा आहे . कसा?......... आयु ांत बयार्च गो ी आपण केवळ कतर् समजूनच करत असतो. वषार् ा सुरुवातीला बँकेला आदेश Iदला की वषर्भर आप ा खा ातून ठराIवक रकमेचा चेक ठराIवक चॅIरटेबल सं ल े ा (नॉन- ॉिफट ऑगर्नायझेशन) जातच असतो. दातृ ाची जाणीव ठे वून जरी आपण असं केलं तरी ा कायार्साठी िकं वा सं स े ाठी मदत पाठवली जाते ाब ल सIव र माIहIत फारच Iचत आपण संकIलत करतो. बयार्च वेळा असं कर ात Iमळणारे टॅ िडड न हे मह ाचं आकषर्ण असतं (आIण ांत वावगं काहीच नाही). पण मु क े रून तसं ायला जी आपुलकी िकं वा म े भावना असावी लागते Iतचा अभाव असतो. माग ा िडसेंबर २०१४ म े मी महारा र् ा ा उ ानाबाद Iज ातील हराळी येथील ज्ञान बोIधनी ा सं ल े ा धावती भेट Iदली तें ा अगदी थो ाच वेळांत ा संथश े ी मा ा मै ीचा धागा जुळला. हे णजे अगदी ’ थम दशर्नी म े ांत’ पड ासारखंच झालं असं टलं तर ती अIतशयो ी होणार नाही. तेथील कायार्Iवषयी आIण IवIवध कृषीIवषयक क्षे ातील गतीIवषयी मी जरी बीएमएम२०१५ ा ’अनुबंधा’त Iलहीलं असलं तरी ांत आवजून र् हे सांग ाचा उ ेश होता की अIधवेशनाला हजर असणायार् हजारो लोकांना ा सं ब े ल माIहIत ावी आIण खाणं -िपणं-करमुणीकी बरोबरच आप ा समाजांत ा आIथर्क दुबल र् ांसाठी आपण दान कर ाचं कतर् ही Iवसरु नये. या एकाच सं स े ंबंधी ही कतर् ब ता मयार्Iदत असावी असंही नाही - अ कोण ाही तशा सं ांना सहा कर ाची जाणीव जनमानसांत जागृत ावी हा ही उ ेश होता. ’जाहले ते Iबंदव ु त अन आहे समोरी Iसंधव ु त’ या उ ीला जोडू नच ’मग ांत आपणही हातभार का नाही लावत’ असा आ ाना क आग्रह पण केला गेला. मराठी समुदायाला पूवर् सूचना Iमळावी णून तो लेख ’एकता’ ा एि ल मIह ा ा अंकातही मु म छापला होता. आप ा हजारो समजदार आIण जाणकार मरा ांनी अIधवेशनांत असा दणदणीत Iतसाद Iदला की आपली मान कुठे आIण कशी सांभाळावी हाच यक्ष समोर उभा ठाकला - एव ा अफाट समूहातून एकही दाता पुढे आला नाही याचा अथर्च असा आहे की ’घोडं कुठं तरी पेंड खात’ असणार. अथार्त हे मा करायला हवं की अमेIरकाI त बरे च मराठी बांधव या आIण अशा ु षेर् आIथर्क सहा करीत आहेत. पण कार ा अनेक सं ांना वषार्नव ांची ट े वारी िकती? ाचा कोणी अ ास केला आहे का?

अस ास ाचा तपशील कोठे Iमळू शकेल? अमेIरकाI त अनेक भारतीय जमातींम े तुलना क द्द् ा पाIहलं तर हेच वा व यास येतं की दुदैर्वाने आपणां मराठी माणसांत दातृ ा ा क्षे ांत दु ाळच आहे . णजे तशी भावनाच फार कमी माणांत अस ाने ’दा ांचा दु ाळ’ असं टलं तर ती अIतशयोI ठरू नये. या संदभार्ंत मला सुचलेले Iवचार जनमानसा समोर ठे व ाचा य आहे . मी हे पण े ा तोड दे ासाठी उ मो म समजून आहे की इतरे जनही या सम ल उपाय सुचवू शकतील. मह ाचं आहे ते णजे हा आप ा सग ांचा असून ास आपण सामूIहक रीतीनेच सामोरं गेलं पाIहजे. थम आपण ’दातृ ’ या Iवषयी ीम गव गीता काय सांगते ते पाहू या: गीते ा सहा ा अ ायांत भगवंतांनी दैवी आIण आसुरी संप ी अजुन र् ाला समजावून सांIगतली. थोड ांत, वेगवेग ा २६ गुणांचा अंगीकार करून Iमळवलेली संप ी णजे दैवी संप ी. या उलट णजे आसुरी संप ी. सतरा ा अ ायांत ीकृ ांनी अजुन र् ा ा शंकेला उ र देतांना सांIगतलं की सवर् कमेर् करताना ’ ा’ ही मह ाची असते आIण ा ेचे तीन मु कार असतात - साI क, राजस आIण तामस. तर सुIवचारांवर आधाIरत कमर् करून संपादन केलेली संप ी ’दान’ क े केली तरच ती साI क होते आIण Iवसा ा ोकात तर ’दान’ हे माणसाने कतर् समजून करणं उIचत आहे असाच संदेश आहे . आता आप ापैकी बयार्च जणांना गीतेब ल थोडीफार माIहIत असली तरी समाजऋण समजून दान करावं ही गीतेची Iशकवण िकती लोक जाणतात हा च आहे . गुरुदेव शंकर अ ंकर हे आप ा ’गीतासागर’ ग्रंथात णतात की " इतर स ण ू ं दान ु ांबरोबरच ायोपाIजर्त व च करणं हे मो ा यज्ञा ा तु बल आहे असा Iन षर् महाभारताने काढला आहे ". मग असं सगळं असताना समाज भावनेतन ू आपण - खास करून अमेIरकाI त मराठी जन - काय करू शकतो? -- संघटीत रूपात आपली जी ५० एक मंडळे आहेत ातील िकती सद ’दान’ करतात याचा "डेटा बेस" करणं आव क आहे . बृहन महारा र् मंडळ या सं न े े या संदभार्त पुढाकार घे ाची अ ंत जरूरी आहे . एक सं ा णून Iत ा ’घटने’त या ब ल ’कलम’ योजना केली पाIहजे आIण अमेIरकेतील सवर् मडळां ा सभासदांना ो ाIहत करून वर उ ख े केले ा कार ा सं ांना आIथर्क मदत केली पाIहजे. अनुभव सांगतो की कोठलेही कायर् संघिटत रूपात करायचं ठरलं तर तसं हो ास वेळ तर लागतोच पण IनरIनरा ा मत-मतांतरांमुळे , वैयI क Iवचारधारणांमुळे यच फार येतात. णून मला असं वाटतं की संघिटत रूपात जें ा हे कायार्I त होईल ते होवो परं तु वैयI क पातळीवर आपण क े ाने Iन याने व IनयIमत रीतीने आIथर्क मदत कायार्स हातभार लावला पाIहजे. अमेIरकाI त बरे च मराठी स न यांत आपला सहभाग दाखवीत आहेत ही समाधानाची बाब आहे . नैIतकते ा आधारावर तसं सांग ाचा मला अIधकार आहे असं मी समजतो कारण मी त: गेली अनेक वषेर् तसं करीत आहे (चॅIरटी IबIग अॅट होम !). Iजतके मराठी लोक यातून रे णा घेतील Iततके उ मच. सौ.Iव ा हडीर्कर यांनी सह-संपाIदत केले ा ’जन मन अIधवेशन’ या बीएमएम २०१५ अIधवेशना ा IनIम ाने काIशत झाले ा पु कांत बरे च सुIवचार आIण ते अंमलात आण ाचं सूIचत केलं आहे . ातील एक क ना मला Iवशेष आकशर्क वाटली ती णजे हजारो लोकांनी माणशी Iनदान १ डॉलर जरी अशा कायार् व Iदला तरी पु ळ गरजू सं ांना ती मदत IनI तच रे णा देणारी ठरे ल हे Iन:संशय. मा , देणगी घे ास ’पा ’ अशा सं ांची माIहIत संकIलत करणं हे ही Iततकंच मह ाचं आहे हे Iवसरून चालणार नाही. याचं एक कारण असं की पु ळ ’नाममा ’ ु े सं ा ’चॅIरटी’ ा नांवाखाली त:चं उखळ पांढरं करायला मागेपढ पहात नाहीत. ता यर्, Iदलेलं सहा ’स ा ी’ होतं आहे ही खा ी करणं मह ाचं आहे .

आठवणी आम

Iव ा हडीर्कर स े कालीफोIनर्या अमेIरका

ा Iदवाळी ा आठवणी अजून ता ा आहेत मनात ! पहाटेची शांतता, पेंगले ा डो ाना जागं करणारा थंडीचा सुखद गारवा.. अंगणात ा चुलीवर उकळणारा पा ाचा हंडा..आसमंतात ा फुलांचा उड ा ा सुगंधात Iमसळू न गेलल े ा तो दवर्ळ..उ णोद्का ा अ ानाची शरीराला वेढून राIहलेली ऊब.. तुळशीपुढे पण ांची रांगोळी आIण आकाशात झगमगणारी चांद ा ा Iद ांची आरास! मग तुळशीसमोर बसून नम ार करायचा आIण णायचं , Iदवा लावला तुळशीपाशी | उजेड पडला Iव प ू ाशी || वसुवारस णजे दानाचा Iदवस.. नरक चतुदश र् ी णजे अ ंग ानाचा Iदवस. ल ीपूजन णजे आ ा ल ीला नम ार करून दाखव ा ा कृतज्ञतेचा Iदवस.. बIल Iतपदा हा घर ा ल ीचा णजे पतीने प ीचा स ार कर ाचा Iदवस.. भाऊबीज हा भावाबIहणी ा म े ळ बंधाचा Iदवस ! घर ा गाईगुरांपासून आ े आIण सगेसोयरे अशा सवार्ंचे ऋणानुबंध जपणारी, सवार्ना एक गुंफून रांगोळी बनवणारी Iदवाळी! ‘अ ु दीपावली तु ये पु ये|’ णजे ‘ही दीपावली सवार्ना सुखसमृ ीची जावो’ अ ा शुभे ांचे स रं ग भरणारी Iदवाळी! वषेर् सरली . Iदवाळी बदलली. जुने अंघोळ, उटणे,उब श गेले. ांचे संदभर् हरवले. ा जागी फटके , फराळ ,फन आले. आता ईफन आIण ईफराळ ईफोन वरून बागडू लागले. जगा ा एका टोका ा ईफोनवर Iदवा लावला की ाचा उजेडच न े तर तो Iदवा दुसर्‍या टोका ा ईफोनवर उमटू लागला. Iद ां ा झगमगाटी दुIनयेत पणतीचा काश लोपून गेला... सगळं जग आता एकाच आकाशाखालचं अंगण झालं आहे .... .........सगळं जग आता एकाच आकाशाखालचं अंगण झालं आहे ! येईल का ाचा फायदा घेता? येईल का लावता परं परे चा नवा अथर् आता? जुने

संदभर् न ा क नांशी येतील का जोडता? आपले सगे सोयरे आIण Iम यां ा पलीकडे जाऊन आणखी चार जणां ा घरात सुखसमृ ीचा Iदवा येईल का लावता?.... ासाठी आप ा अंतरातला Iदवा उजळावा.. हे ाचा आIण समवेदनेचा ! वसुवारसा ा Iदवशी दानाचे संक सोडावेत. दान पैशांचं , वेळाचं, बु ीचं ! आप ाला जमेल आIण सुचल े तसं काही तरी काम हाती ावं. धन योदशी हा ध ंतरीपूजच े ा Iदवस. आपले आरो हे आपले सवार्त मोठे धन. ‘आरो सलामत तो पगडी पचास!’ ते ा Iमळाले ा आरो ाब ल कृतज्ञता करावी. ते कसे िटकवावे याचा Iवचार करावा. नरक चतुदश र् ीला ीकृ ाने नरकासुरा ा तावडी ा I यांची मु ता केली. ांची आठवण णून आपण अडले ा, गांजले ा मIहलांसाठी काही कामाचे संक करावे. ल ीपूजन करावे दीपल ींचे ! कोण या दीपल ी ? मला भेट ा काही महारा र् ात! ‘नाही मी एकटी मला Iमळा ा स ा’ अशा कारचे मIहलाना एक आणणारे मIहला बचत गट महारा र् ात अनेक आहेत . ां ासाठी काही काम करणे हे ल ीपूजन ! बIल Iतपदा ही बळीराजाची.. येईल का काही करता आप ाला महारा र् ात ा बळीराजा शेतकरी लोकांसाठी ?.. भाऊबीजेला आम ा लहानपणी कवेर् ी Iशक्षण सं च े ी भाऊबीज फंडाची पेटी िफरत असे. ती सं ा अजूनही काम करत आहे . अशा आणखी पु ळ सं ा आहेत. आप ा मुलाना आपण नको Iततकी वाढIदवस आIण नाताळची ‘Iग ट्स’ देत असतो. ातले एखादे कमी करून भाऊबीज भेट पाठव ासाठी आपण ाना समजून सांगावे.. ाने नवे मै Iमळते.. समृ ी नुसती पैशाची नसते. ती मनाची, समाधानाची, आIण मै ाचीही असते. तर असा Iदवाळीचा महो व करावा. मजा करावी.. आनंद लुटावा. दानाचाही आनंद ावा. समृ ी ा शुभच े छा ा ा ा ात. अंतरीचा Iदवा उजळावा आIण कोणतीही अपेक्षा न करता इतराना काश दे ाचा य करावा.

आनंदवन Iदवाळी

चंदा आठले अमेIरका

पणती ! पणती

टली की Iदवाळी डो ासमोर येते. Iदवाळीतली रांगोळी आणी Iत ा शेजारी तेवणारी पणती. २००६ पासून मा Iदवाळी आणी आनंदवन ा दो ी गो ींची आठवण हातात हात घालून येते . २००६ म े आनंदवन आणी हेमलकसा ा दो ी Iठकाणी तीन मIहने राहू न ये ाची संधी मला Iमळाली. बाबा आमटे , साधना ताई , Iवकास दादा आणी काश भाऊ ाचं आनंदवन आणी हेमलकसा. आता दर वषीर् ा सग ांची आठवण काढू न, Iतथून ा रहीवा ाचं रण करून बाबां ा त ृ ीला वंदन करून आमची Iदवाळी सुरु होत.े washigton D C म े २००६ म े Friends of Anandwan (आनंदवन Iम मंडळ ) ा एका छो ा सं च े ी आ ी ापना केली.

Iदवाळी ा IनIम ाने आ ी ५०-६० Iम मंडळी एक जमतो . दरवषीर् Iदवाळी आम ाकडे असते . फराळ असतो , दारात रांगोळी असते , पण ा , आकाश कंदील , Iद ांची रोषणाई आणी पुरण पोळी असा बेत असतो . आमची Friends of Anandwan , ही सं ा हेमलकसा आणी आनंदवन इथ ा छो ा क ांना आIथर्क मदत करते . Iदवाळी ा शुभ संगी Iम मंडळी आपली आIथर्क commitment प ी करतात. हेमलकसात Dr. काश आणी मंदा आमटे अथक क करून लोकIबरादरीचा क सुरु केला. Iतथे आIदवासी रु ांसाठी दवाखाना आणी हॉI टल आहे . दर वषीर् ४०,००० रु ांवर इथे उपचार होतात . आणी चार पाचशे लोकांवर लहान मो ा श िक्रया होतात . ा दुगम र् भागात ६५० आIदवासी मुलामुलींसाठी शाळा आणी वसIतगृह आहे । मी Iतथे राहत होते ते ा रोज पहाटे मला जाग यायची ती , 'चल उठ रे मुकंु दा ….' ा भूपाळीने . Iदवसाची सुरवात स असायची . 'आनंदवन ' कु रो ांसाठी काढलेली वसाहत . ा वेळी महारोग णून ाची संभावना ायची. आता Iतथे ४००० रIहवासी आहेत . ात कु रोगी , अपंग , अनाथ , वृ , अंध आणी मूक बIधर ा सवार्ंचा समावेश आहे . आनंदवनाची संपण ू र् जवाबदारी , मागची २५ वषेर् Dr. Iवकास आमटे ांनी घेतली आहे . ांनी आनंदवनाच नंदनवन केल आहे . Iतथे IवIहरी खोद ा, पाट बंधारे बांधले , कचर्‍यातून कला Iनमार्ण केली , अपंग आणी अंधांकडू न " रानंद ' हा orchestra उभा केला. बाबा णत . ' work builds , charity destroys' Iवकास दादांनी हे क्षात उतरवलं. Iवकास दादा णजे उदंड उ ाह आणी अमाप ज्ञान ाचा चालता बोलता खIजना. एक माणूस आपला आपणच Treasure Island बनतो हा अनुभव Iवलक्षण आहे . भोवताल ा जगाब ल कमालीची आ ा , कुतूहल आणी काहीतरी नवं करत राह ाची आंतIरक तळमळ ाच अफलातून रसायन णजे Iवकास दादा . हेमलकसा आणी आनंदवन इथे राहू न, मी Iतथूनच। क े उजाडणारा आणी मावळणारा Iदवस पIहला. मी ां ा देशात गेले ती एक नवखी, Iतर्‍हाईत पाहु णी णून ; पण मा ा काही मIह ां ा वा ात दो ी घरी सवार्ंनी मला सामावून घेतलं , माझी काळजी घेतली, मा ावर माया केली . मा ा साठी ां ा घरांची दार सदैव उघडी राIहली. मला खूप चांगल आणी नवं Iशकायला Iमळालं . महारोगाचा कलंक लागले ा रु ांच आणी जंगलात राहणार्‍या आIदवासींच खडतर जीवन आणी ां ा आयु ात Iनमार्ण केले ा काश वाटा हे सवर् पाहायला आणी अनुभवायला Iमळालं.

बाबा , ताई , Iवकास दादा , भारती ताई , काश भाऊ , मंद ताई आणी ांचा लाख मोलाचा पIरवार हे सगळ पाहू न मन थ होत . सुमती क्षे माडे ांनी एका कादंबरीत टलंय , ' क े ा ा मना ा कोपर्‍यात एक पणती असते. ती कुणीतरी Iलत करावी लागते . तीच रे णा. आमटे कुटु ंIबयांना वंदन करून मी ती मना ा कोपर्‍यातली पणती Iलत कर ाचा य करते . Iदवाळी ा Iदवशी ! शुभ दीपावली …. सवर् वाचकांना … आणी आनंद वनात ा मा ा सुहृदांना.

Yash & Language Skills Pooja Patil

Pune, India

Y ash – a simple word to read, indeed. In Sanskrit based languages like Marathi and Hindi, this is one of the simplest words to pronounce. It doesn’t have any vowels, vowel sounds or accents attached to it. Just two simple consonants - Ya& Sha. This word though, means ‘success’ - pretty much the measure of any person’s life in today’s world. Here, however, this word is a misnomer; it’s more of the ease of speech of this word that we would be talking about, rather than its meaning. Let’s see some words in some languages: Sanskrit/Hindi/Marathi – yadnyopavit, sookshma etc.

French – neuf,rue etc.

German – Staatsangehoerigkeit, Naturschutzgebiet etc.

That’s right, we are discussing phonetics, the science of sounds, and this sadly remains an underestimated study. Let me relate a little story: In the Hindu epic ‘Ramayana’, there is a demon by the name of Kumbhakarna who was a great devotee of Lord Brahma-the god of creation. He once decided to sit in penance to please Lord Brahma and receive a wish granted from him. His wish: The ‘Indrasana’ - the seat of King Indrathe king of gods. All the gods were worried; none wanted the gods to be ruled by a demon. Lord Indra had nightmares, where he saw his throne being shaken and he, thrown from it. Worried, he sought help from Lord Brahma and to convince him to deny Kumbhakarna his wish. But Lord Brahma couldn’t help, if a devotee succeeded through penance or prayer, he had to grant his wish.

Lord Brahma’s wife, Devi Saraswati, the goddess of knowledge and speech, decided to help the gods. The day dawned when Lord Brahma came down to earth and asked Kumbhakarna to make a wish. The happy Kumbhakarna started to talk and at that moment Devi Saraswati transformed herself into an airy image and placed herself on the demon’s tongue, thereby making it heavy.

Thus, instead of saying “Indrasan”, he blurted out “Nidrasana” (the seat of sleep); and Lord Brahma uttered “Tathastu!”(So be it). The gods heaved a sigh of relief. Kumbhakarna’s single mispronunciation had doomed him and confined him to several months of

sleep every year instead of the honour to rule the gods! This little story clearly underlines the importance of good speech, clear diction and correct pronunciation.

India is formed of numerous states and each state has its own language, customs, traditions and literary wealth. However, the one prominent ancient Indian language that has survived to this day i.e. Sanskrit is the one common thread that bound scholars from all over the country in olden times. Sanskrit is considered the mother of almost all of the Indian languages along with other ancient language ‘Prakrit’. It is not been uncommon for people to be multilingual in India. They first learn their mother-tongue, then the national language - Hindi and then mostly, English.

Besides, if they live in a state that has a different language, they pick that up too while communicating with their neighbours and friends.

To be able to think, speak and write across languages is not just a delight to the speaker, but a chisel that gives shiny facets to his personality. Such a person is able to have multiple viewpoints to look at a situation and analyse it in various ways. This person not just adopts a new language, but a whole new perspective of understanding and thinking in a manner, the native speakers do. This is a very interesting psychological trait found amongst multilinguals.

The physical aspect is no less amazing. When children learn to speak their first words, their tongues and mouths get trained in a certain type of articulation pattern. For example: American children learn to roll their ‘r’s and ‘l’s, French children learn to pronounce the throaty ‘r’ and the nasal ‘-ont’, ‘-ant’ and ‘en’, Italian and Spanish children learn to speak the soft ‘t’s and ‘d’s and the sharp ‘r’s and Indian and German children learn the strong, sharp sounds as well as the soft sounds, along with the ‘half-letter’ pronunciation.

Their diction and articulation develops in the same manner well into primary school, then it’s time to learn a new language, which is easier when children are learning across similar phonetic language groups like: Indian-German-Spanish-Italian or English-French. However, when children learn a new language, they learn to speak it in an accented way, called the ‘Mother-tongue Influence’. This is due to

Asavari Sanap

their well-learned articulation pattern, which needs to be re-trained now. Just as accented English is spoken by non-native English speakers; English speaking children find the tongue-twister-like pronunciation of the strong phonetic languages, irksome.

People, who travel far from their native geographical habitat and their phonetic groups, and when this migration happens towards an English-speaking region like the USA, UK, or Australia, the parents and teachers strive hard to train the children into a new phonetic pattern. Some parents make it a rule to speak English at home too in order to have the children ‘fit-in’ and adapt to their new surroundings; however, in the bargain a psycho-physical mutation-like condition is setting in. While these children are getting exposed to a new speech pattern at home and outside, they gradually tend to lose their basic phonetic pattern. Thus, they lose an entire dimension of their personalities. Somewhere after primary school, a new language could

become a part of their curriculum and the long-lost dimension of strong phonetic sounds needs to be re-learnt.

It is simple: non-native speakers after moving to an English-speaking country, you only need to continue to speak with your children in your mother-tongues at home. That will help them retain their basic perspective, their natural speech pattern and help them obtain new perspectives, pronunciation patterns and viewpoints. It’s a beautiful metamorphosis! Read to them stories from various cultures with native words sprinkled here and there. Indian parents could boost their children’s clarity of speech and thought process by teaching them to recite schloks and stotras like Atharvasheersha, Ram Raksha and Shree Sookta; and then watch their ‘Spashta uchchaaran’ language skills and productive learning abilities flourish, in all languages they speak.

Ashlesha Kelkar

पंचम’ चा मIहमा पांचा मुखी परमे वर ही

ण अनेक वेळा ऐकली पण ा णीचा अथर् नीटसा परवा परवा पयर्ंत माIहत न ता. पांच स तर्नी व स ील I ं चे मत हे परमे वराचेच मत असा ा णीचा अथर् असावा. आIण ी ‘पंच’ णून Iनवडत णूनच गावातील पांच स तर्नी व स ील असावेत. अथार्त येथे ‘स तर्नी व स ील ’ या श ांना मह आहे हे लक्षात ायला हवे. ‘पांच’ च ी का’ असा आपण Iवचार करायला लागतो ते ा मा आप ाला अस आढळत की पांच हा अंक पंच ाणापासून ते पंचमहाभूतांपयर्ंत आप ात समावलेला आहे . पण हा वैयI क Iवचार थोडा बाजूला ठे वून थम या ‘पंचम’ चा इतर मIहमा बघूया. आप ाला माIहत आहे की भूगालाची Iवभागणी पांच१ खंडात (अि का, युरेIशया, अमेIरका, अ ािटर्का, ऑ र् Iे लया ) व पांच महासागरात (Iहंदी, पॅIसिफक, ॲटलांिटक, आI र्क, अ ािटर्क) केली जाते. भारता ा भूगोलात पांच मु सरोवरांचा (Iब ू , नारायण, प ा, पु र, मानस) ामु ाने उ ख े आढळतो. पंजाब हे नाव ा देशात पाच न ा (Iस ु , Iचनाब, रावी, सतलज, झेलम) अस ाचे सुIचत करणारे आहे . जवळ ा देशाचा Iवचार करावयाचा असेल तर पूवीर् सभोवतालचा देश ‘पंचक्रोशी’३ असा संबोधला जात असे: पंचक्रोशी णजे आप ा गावा ा भोवतालचा ५ कोस पIरघातील देश . कोस हे अंतर मोज ाचे जुने माप - १ कोस णजे सुमारे १/४ योजन िकं वा सुमारे २ मैल. भूगोलातून पुराणकाळात गेलो तर अIतपूवर् काळात पंच क ा (अIह ा, ौपदी, सीता, तारा, म ोदरी) पासून ते पांच पांडवांपयर्ंत (धमर्, भीम, अजुन र् , नकूल, सहदेव) असा ा ’पंचम’ चा मIहमा चालत आलेला आहे . रोज सकाळी ाथर्नत े ‘गणानाथ, सर ती, रIव, शुक्र, बृह ती’ यांचे रण करून ‘पंचत ै ानी रे I म्’ असे आपण णतो. देवाIधकात पांच देवींचा (दुगार्, सर ती, ल ी, पावर्ती, साIव ी) ामु ाने उ ख े केला जातो तर पृ ी ा पोटातील र े आIण खIनजे यांचा सु ा पाचां ा समूहात पंचर ३े (माIणक, नील, पांचू , Iहरा, पु राग) व पंचधातू३ (सोने, चांदी, तांबे, कIथल, ज ) असा उ ख े केला जातो. आप ा धमार्त ‘सूयर्, गणेश, Iशव, Iव ू व देवी’ हे पांच शI पूंज समजले जातात. ‘पंचायतन’ पूजा णजे या पांच शI पूंजाची एक पूजा. पंचोपराची२ पूजा करताना गंध , पु ष, धूप, णून दीप, नैवे या पांच उपचारांचा समावेश असतो. पूजस े ाठी नैवे पंचखा (खाIरक, खसखस, खिडसाखर, खोबर, IखसIमस िकं वा मनुका) कर ाचा घात असून तीथर् णून पंचामृतात दूध, दही, तूप , साखर, मध या पांचांचे Iम ण करतात. सामा ता देवांना ‘पाIरजातक, मोगरा, चाफा, बकुळ व क हेर’ ही पाच फुले आवडतात. देवाला ओवाळताना पंचारती लावतात व ा सु ा पंच पंच उश:काली णजे सुयोर्दया पूवीर् ५ घिटका (एक घिटका = २४ IमIनटे) इIतहासात डोकावून बIघतले तर शीख पंथात ‘पंच ारे ’ (दयाराम ख ी, धमर्दास जाट, माहकमचंद धोबी, साहबचंद नाई, Iह तराय कु ार) यांचा उ ख े आढळतो. भारत तं झा ावर रा र् ाने जी त े धारण केली ती सु ा पंचशील त े ( ादेIशक ायत ा, परदेशावर आक्रमण न करणे, परदेशा ा अंतगर्त संदभार्त ढवळाढवळ न करणे, समान , आIण सवोर् षर्) या नावाने Iस आहेत. आप ा सं ृ तीत पांच हा अंक तर अनेक संदभार्त आहे . रं गपंचमी, नागपंचमी, ऋषी पंचमी, लIलता पंचमी, हे सण आपण अथार्तच पंचमीला साजरे करतो. आयुवदेर् ात पंचकमेर् आहेत (वमन,

बI ), पांच रे चक, न , Iनरुह (अI बI ), अनुवासन (I लवण आहेत (सैंधव, Iबडलोण, संचळखार, टांकणखार, समु मीठ), व पांच सुगंधक (कापूर, लवंग, कंकोळ, जायफळ, अगरू) आहेत . पंचग (गाईचे दूध, दही, तूप , मू , शेण) याचाही आप ा सं ृ तीत वापर केला जातो. गहू , जव, तांदूळ, तीळ, आIण मूग ही पांच धा े मह ाची मानली जातात तर बेल, िपंपळ, वड, अशोक, आंवळी हे पांच वृक्ष आपण जीवनोपयोगी समजतो. पंचागातही पांच अंगे (Iतथी, वार, नक्ष , योग, करण) आहेत तर पुरातन काळातील महाका े सु ा पांच (रघुवंश, कुमारसंभव, Iशशुपालवध, िकराताजुन र् ीय, नलोपा ान) आहेत. आप ा सं ृ तील जो ‘Iहरा’ आहे ा ीम गव ीते ा अठरा ा अ ाया ा चौदा ा लोकात भगव ांनी कायर् यश ी हो ाकIरता ा धान आव कता सांIगतले ा आहेत ाही पांच आहेत; Iत लोक असा: अIध ानं तथा कतार् करणं च पृथक् Iवधम । IवIवधा पृथक् चे ा दैवम् चैवा पंचमम् ॥ ा लोकाचा अथर् असा: अIध ान ( य े – Objective), कतार्, करणं (साIह , सामुग्री, उपकरणे), चे ा (Iनयोजन, कायर्प ती, इ ादी), व पाचवे दैव – णजे पIह ा चार आव कता अंIगकारा ानंतर कायार् ा फलाची आशा न धरता ाचा उपसंहार (सांगता) देवावर सोपIवणे णजे ‘दैवम् चैवाथर् पंचमम्’ जे ा आपण Iभतीने ग्रासले जातो ते ा ‘पांचावर धारण’ बसली असे आपण णतो. याचा अथर् कळायला योगशा ाचा थोडा आधार ायला हवा. आप ा शIररात ाण नेहमी कायर्रत असून ाचेही पांच अIव ार योगशा ात सांIगतलेले आहेत ते असे – ाण, अपान, ान, उदान, समान (नैवे दाखIवताना हे ाण वI त राहू देत अशी आपण देवाला ाथर्ना करतो). ाणा ा ा पांच अIव ारावरती आपले जीवन अवलंबन ू असते आIण Iभतीने आपण ग्रासलो की आप ाला ाणा ा या पांच अIव ारांचे रण ायला लागते. योगशा ात तै रीय उIनषदात सांIगतले ा पंचकोशांचा – आप ा जीवना ा पांच अंगांचा – समावेश केलेला आहे ; हे कोश आहेत – अ मय कोश (आपले शरीर – physical body), ाणमय कोश (जीवनास आव क असणारी चेतना – life force), मनोमय कोश (आपले मन – mind), ज्ञानमय कोश (बु ी – intellect), आन मय कोश (आ ाची नैसIगर्क व कुठ ाही श े ापासून मु अशी I ती – bliss). पंत ली योगसु ात यम (बंधने) सु ा पाच आहेत (अIहंसा, अस , अ य े , अपIरग्रह, चयर् (अनास ी)) व Iनयम सु ा पांचच आहेत (शौच, संतोष, तप, ा ाय, ई वर ाणधान) योगशा ात सांIगतलेली पांच जीवनाची अंग तयार हो ाकरीता ‘पंचीकरण’ ावे लागते. हे पंचीकरण णजे ’पांच’ समूहांचे, िक ा क े समूहात पु ा पांच त े समावलेली आहेत , ांचे एक ीकरण. लोकमा ा िटळकांनी ‘गीतारह ’ या ग्रंथा ा आठ ा करणात (Iव वाची उभारणी व संहारणी) याचा अथर् संपण ू र् Iव ाराने सांIगतलेला आहे . हे पांच समूह व ांचा आप ा जीवनाशी काय संबंध ाचा सांरांश असा: समूह क्रमांक १ – पंचमहाभूते पृ ी, आप, तेज, वायु , आकाश – आप ा जीवनात या पांच शI ं चा पूणपर् णे समावेश आहे समूह क्रमांक २ – पंचत ा े क े महाभूताचे ज्ञान हो ाकIरता Iनसगार्ने Iदलेली पांच सू अशी ज्ञानेंI ये. याचा अथर् असा िक बा ज्ञानेI ये जरी असली तरी ती फ ‘Iनरो ाचे’ काम करतात. क्ष ज्ञान हो ाकIरता ही सू Iे येच आव क आहेत. क टु र ा भाषेत सांगायचे झाले तर िड डर् ाई वरून गाणे जरी क टु र वर लावले व िड जरी िफरत असली तरी आत म े यो सॉ वेअर अस ाIशवाय गाणे ऐकू येणार नाही...

ाच माणे ही सू Iे ये वI त काम करत अस ाIशवाय पंचमहाभूतांचे ज्ञान होऊ शकत नाही समूह क्रमांक ३ – पांच ज्ञानेI ये पंचमहाभूतांचे ज्ञान हो ाकरीता असणारी बा इंI ये (i.e. peripheral devices) – पृ ी (ज्ञान – ग , इंI य – नाक), आप (ज्ञान – रस, इंI य – जीभ), तेज (ज्ञान – रुप, इंI य – डोळे ), वायु (ज्ञान – शर्, इंI य – चा), आकाश (ज्ञान – श , इंI य – कान) समूह क्रमांक ४ – पांच कमेर्I ये जीवनोपयोगी कमेर् कर ास लागणारी साधने – हात, पाय, तोंड, गुद (शIररातील मल बाहेर टाक ाकरीता), Iलंग ( जो ादना कIरता) समूह क्रमांक ५ – मन, अहंकार, बु ी, कृती, पुरूष अ ा या पांच समूहांचे जे ा एक ीकरण होते ते ा जीव ज ाला येतो, आIण या सवार्चे जो Iनयं ण करतो तो परमा ा ाही पIलकडे असून ाची ा ा ’ ाचे ज्ञान होऊ शकत नाही’ अशी केलेली आहे . असो. असा हा ’पंचम’ चा मIहमा. इतर काही अंक ही आप ा जीवनात समावलेले आढळतात. पण ासंबंधी पु ा कधीतरी. संकलन – शरद दांडेकर केIलफोIनर्या अमेIरका संदभर्: गीतारह , संपण ू र् चातुमार्स , Iगवार्ण लघुकोश, गुगल शोधक िटपा: १. पूवीर् ही पांच खंडे मानीत असत -अि का, युरेIशया, अमेIरका, अ ािटर्का, ऑ र् Iे लया – स ा अमेIरकेची उ र व दIक्षण ही दोन व युरेIशया ची अIशया व युरोप ही दोन अशी सात खंड मानतात २. षोडशोपचार पूजत े – १. आवाहन, २. आसन, ३. पा , ४. अ र्, ५. आचमन, ६. ान, ७. व , ८. उपव (उपवीत), ९. गंध , १०. पु , ११. धूप , १२. दीप, १३. नैवे , १४. दIक्षणा, १५. नम ार, १६. मं पु या उपचारांचा समावेश होतो ३. काही संदभार्त या ा ा IनरIनरा ा आढळू न येतात

ती आIण तो , मी आIण ही का

रचना

ती आIण तो ात ा झु मी आIण ही वा वात ा दाहकतेवर ती आIण तो अलगद न ाळीवर मी आIण ही उ रे नसले ावर

ावर

ा

ती आIण तो गालांवरील ख ांवर मी आIण ही कपाळावरील आ ांवर ती आIण तो कॉलेज ा क ावर मी आIण ही नकारावरुन होकारावर ती आIण तो मनातील घालमेलीवर मी आIण ही घर ां ा संमतीवर ती आIण तो मधाळ हा ावर मी आIण ही फोटोसह पि केवर ती आIण तो बोल ा डो ांवर मी आIण ही नजरे तील धाकावर ती आIण तो धडधड ा दयावर मी आIण ही लटपट ा पायावर ती आIण तो ने कटाक्ष एकमेकांवर मी आIण ही चौफेर वाग़बाणांवर ती आIण तो िप झा सह टेबलवर मी आIण ही भाकरी भाजी ा ताटावर

लले ा ती आIण तो​ो न फुलले म े ावर वरील ील मी आIण ही उं बर ावरील मापावर ती आIण तो आठवणीं ा धा ावर मी आIण ही आयु भरा ा साथीवर ती आIण तो वाहू न गेले ा पा ावर मी आIण ही दमून भागून काठावर ती आIण तो पैजे ा Iव ावर मी आIण ही औषधा सह प ावर ती आIण तो िफरुन Wa ा ग्रुपवर मी आIण ही ल ा ा पंचIवशी वर ती आIण तो का Iनक ना ावर मी आIण ही वचनां ा भरवशावर ती आIण तो धाडसी Iनणर्यावर मी आIण ही तडजोडी ा वाटेवर ती आIण तो सावली ा म े ावर मी आIण ही म े ा ा सावलीवर संजीवनी गोखले पुणे

मै प

सुवणार् णार् गोख गोखले ल,, पुणे पणे

ु ात त ा ज्ञान बोIधनी ब बो धनी सं स च े े काम, पुणे शहरा बरोबरच ग्रामीण च लत त. बोIधनी बोIधन ावतीने मी ग्रामीण भागात मIहलांसाठी भागातही चालते काम कर करायला ाय यल १९९ यला १९९५ साली सुरुवात केली. काम करायला लाग ल ग ावर मला ला म असे जाणवले िक ग्रामीण मIहला शहरी मIहलांपेक्षा व वेग ा प तीने Iवचार करतात, ांची Iवचार कर ाची क्षमताही वेग े ळीच ी असते. Iशकले ाचा जसा वाचनामुळे Iलखाणावर, भाषणं ऐक ामुळे कानावर Iव ास असतो तसा Iतचा डो ावर, अनुभवावर Iव ास असतो, आIण ाहीपेक्षा मह ाचं णजे रचनेपक्ष े ा माणसावर Iव ास जा असतो. तः पाIह ाIशवाय/अनुभवाIशवाय ‘असं झालंय’ हे Iतला पटत नाही, आIण दुसरं णजे ‘काय’ सांIगतलं जातंय, या पेक्षा ‘कोण’ सांगतंय यालाही Iत ा लेखी बरं च जा मह असतं. १९९५ म े जे ा मी मIहला बचतगटा ा कामाला सुरुवात केली, ते ा गावागावात जाऊन मIहलांना बचत गटाब ल सांगायला जायची, ते ा ा बैठकीला ऐकायला खूssप मIहला याय ा पण तः ा पदरचे पैसे काढू न बचत गट सुरु करणार्‍या १५-१७च असाय ा आIण गट सुरु ायचा. जसजसे Iदवस जात गेले तसतसे गटात नसणार्‍याही मIहला बचत गटाचे वहार दुरून बघायला लाग ा आIण गटात जाणार्‍याना Iवचारायला लाग ा, ‘बचत केली िक खरं च कजर् Iमळतं ?’ ‘नुस ा बाया बायांना Iहशोब जमतात का?’ ‘कजर्फेडीचं काय?’ मग गावात ाच मैि णींनी अनुभवातून समाधानकारक उ रे Iदली िक क ार्ही पुढ ा गटात रुजू ायला लाग ा......

Iवचारलेला मी कधी ऐकलं कोणीही ‘कजर् फेडलं नाही तर?’ असा नाही, कारण कजर् घेतलं िक परत करायचंच हे सग ांमधलं गृहीत होतं !.... हे बघून मला वाटलं ‘Iव ास’ हा मै ीचा आधार असतो ...तो तर या गटात मुळातच आहे ासाठी वेग ा कामाची गरज नाही........ णजे माझं काम सो झालं ! तांि क माIहती देणं हे तुलनेनं खूप सो आहे ! ा काळी गट रा ीचे उIशराचे असायचे. ‘मIहले ा वेळात’ असायचे. कारण तोवर गटातून Iमळणार्‍या पैशाची ताकद लोकांना कळली न ती. सारं घरचं उरकून ा गटाला याय ा. गटात आलं की एकामेकीसोबत Iनवांत ग ा हमखास ाय ा, या ग ांमुळे गटात नातेवाईकां पलीकडचं एक मै ीचं नातं Iनमार्ण झालं ! पुरुष माणसांना गावात Iनवांत ग ा मारायला पार होते पण बायकांना अशी ह ाची जागा न ती ती ‘जागा’ बचत गटानं Iदली. काही जणींच तर ‘Iवरं गळ ु ा’ हेच गटात ये ाचं मु कारण होतं. ां ा ग ाग ात मला ‘ ांचे’ भावIव समजायला लागले ! गावात ा बायाकांनां गावाबाहेरचा काहीच अनुभव नाही हे मला ातून समजले, ांचे कधीही सहलीसाठी जाणे झालेले नाही.. असेही समजले. कारण घरात ‘बाई ा िफर ाला’ बजेट न ते. मग गटा ा पैशातून ही सहलीची योजना करायची ठरवली. तर चचेर्त एक णाली, ‘चला खंडोबाला जेजरु ीला जाऊ!’ मग दुसरी णाली, ‘मला नाही एवढ चढवणार... दुसरीकडे जाऊ की णजे मी पण येऊ शकीन’ तर पIहली णाली ‘ते अभंगात आपण णतो ...देवाला नऊ लाख पायरी म ारी....हे गा ापूरतं असतं . तुला चढवेल, तू चुलीसाठी फाटा आणायला तर ापेक्षा जा डोंगर चढतेस !’ मनातली खरीखुरी शंका ओळखून , ती शंका पर रच कोणी िफटवायची. असं न सांIगतलेलं समजणं Iन आपलेपणानं उ र देणं णजेच तर मै ी ना! मग अशा ‘गटात ा मैि णी’ ा नादानं कोणी क नाच करता येणार नाही एवढं पाणी असणारा समु बIघतला तर कोणी ीमंत Iतरुपतीदेवाचं दशर्न घेतले. कोणी वारणाची दूध क्रांती पाहायला गेली तर कोणी कजर् काढू न Iद ी सहलीला Iवमानाने जाऊन आली. बचत

गटातून Iमळाले ा आIथर्क पाठबळीनं ‘ तः ा हौसेला’ सग ांनी माIणत केलं. ा समाजात ‘ती’ला जगायचंच ओझं वाटत होतं , Iतथंच ‘ती’ला जग ातला आशेचा नवा अंकुर गटात ा स ा-सज ां ा मनोबलामुळे Iमळाला. जे एकीला जमलं न तं ते एक येऊन मै ी ा बळावर ‘सग ांनी Iमळू न’ करून दाखवलं. मै ी ा धा ाची Iवण Iजतकी घ होती तेवढा ातून Iमळालेला Iव ास अIधक होता, ा Iव ासानं ांना जा ातं Iमळालं असं वहारात घडताना साक्षी भावानं मी पाIहलंय. बचत गटात ा मIहलांची ही ‘मै ी’ नुसती नावाला न ती, तर एकमेकीं ा आIथर्क गरजेला जामीन रहा ासाठीही होती. गटात कजर् मागायला संकोचणारीलाही ामुळे गटात येऊन कळायला लागलं होतं िक ‘गरज सग ांनाच असते मग कजर् मागायला लाजायचं कशाला? ते चोखपणे फेडलं िक झालं’ या Iवचारामुळे ‘माझं नIशबच फुटकं’ हा ‘ती’ ा मनातला भाव पार Iवरघळू न गेला. आIण ामुळे कजार् ा रकमे बरोबरच ‘ती’ला आतून उजार्ही Iमळाली. ‘फेड करण सु ा जमेल मला’.... असं वाटू न जगायलाच उभारी आली. ामुळे ग्रामीण मIहला आता णायला लाग ा, ‘पूवीर् गावात एकटं एकटं वाटायचं, आता कसं ..... गावात माहेरवाशीण आ ासारखं गाव भर ा सारखं वाटायला लागलं. सारा गाव गटामुळे ओळखीचा झाला.’.... कारण गटानं मन भरलं होतं. मु वाहात ये ापूवीर्ची ‘ती’ ा अI ाची ही नांदी होती. तः ा अI ाला Iजनं Iतनं तःच Iदलेली ही मा ता होती. यामुळे िकती बदल झाला....तर गटात येणार्‍या अनेकींना पूवीर् तःची ज तारीखही माIहत नसायची कारण ‘ती’ ा या जगात ये ाची ते ा कोणी दखलच घेतली न ती. ‘ती’ आता स ानानं गटा ा छो ाशा कजार्तन ू Iत ा ‘मुलीचा’ वाढIदवस साजरा करताना Iदसत होती. तर कधी एकमेकीसोबत मुली ा शाळे त ‘पालक’ णून पालकसभेलाही हजेरी लावत होती. पूवीर् ‘पालक’ णजे ‘बाबा’ असा ग्रामीण भागात समज होता. आता ‘ती’ पालक झाली होती. ‘कोण काय णेल ?’ याचं आता Iतला ओझं वाटेनास झालं. मळभ दूर झालं .... मग नोटा मोजायची भीड आपोआप चेपली गेली. .......मग मा गटासाठी बाहेर पडताना ‘बरं Iदसावं’ असंही वाटायला लागलं. मैि णी ा नादानं गटात येतानाही अनेकीं ा अंगावर मग नेटकी साडी, मIचंग ाउज Iदसायला लागले. पIरणामतः फॉल-िपको ा मIशनसाठी कजार्चा अजर् हमखास यायला लागला, तर कोणी उ ा ात, ‘मसाला करून दमले गं !’ णत ३-४ िकलोमीटरवर असणार्‍या गावातून ४-५ िकलो मसा ाचा डबा घेऊन चालून गटात आ ावर ‘गावातच मसाला कांडप घेतलं पाIहजे’ अशी उ ोग संधी एकमेकींना सुचवू लागली. ामुळे बँकेने ‘viable’ सांIगतले ा उ ोगापेक्षा गटात ा ा चचेर्मळ ु े सुरु झालेले उ ोग क्षात अIधक यश ी झाले. छोटे छोटे होते, पण गरजेतन ू सुरु झालेले होते. Iजथं मIहला Iगर्‍हाईक हो ा अशा उ ोगांना गटातून पाIहलं कजर् Iदलं होतं, ते यश ी झाले ! ... पुढे ा गटांच बँकेशी नातं जोडण सहज जमलं . मग मIहला बचत गटाला बँकांनी IनI तं होऊन कजर् Iदली. ती कजर् करणे केवळ ‘शासकीय ीम’ होती णून यश ी झाली असं झालं नाही तर ‘ ीम पेलणारी’ गटा ा Iव ासावर उभी राIहली णून यश ी झाली .... मग मा बचत गटातून ‘ती’ला Iमळालेला Iव ास, इतर ही Iवकासाला चालना देणारा ठरला. ‘सगळं च मला येत नाही’ हे खरं असलं, तरीपण ‘मला मदतही Iमळवता येते...’ हे समजलं ! ामुळे मग ‘मु वाहात’ ये ाची भीड राIहली नाही. ामुळे शासनानं Iदले ा ‘मIहला राखीव’ जागांवर काम कर ासाठी अनेकजणी Iबन Iवरोध Iनवड ा गे ा. ा गावात असा मै ीचा Iव ास Iमळाला नाही ा गावात मा ‘मIहला राखीव’ जागेसाठी ‘कोणा ा तरी’ बायकोची नाहीतर ‘कोणा ा तरी’ सुनच े ी वदीर् लागताना Iदसत होती. हे बघताना असं खIचतच वाटलं िक अनुभवातून आलेला हा Iव ास जरी वैयI क पातळीवरचा होता तरी तो समाज पIरवतर्नासाठी ‘ती’चा

अनुशष े भरून काढायला पुरेसा होता. आता ‘कोणी हसेल !’, ‘माझं चुकलं तर..?’ या पलीकडे ‘ती’ गेली. हे एकीचं , दुसरीचं अपवादानं झालं , असं घडलं नाही तर अनेकींनी हा मागर् वापरला आIण णता णता आयु ा आयु बदलून गेली.... आता अनेक गावातून असं गाणं ऐकू येतं िक ...आता नाही मी एकटी, मला Iमळा ात स ा, आ ी एकमेळा करू, नाही रहाणार मु ा!!

गीत हे रानात माझे अक्षरांचे गीत माझे खुलत जावो अक्षरांचे रान माझे फुलत जावो गायकाचा सूर कंठी खुलत जातो ही तशी मैिफल सारी फुलत जावो //१// अक्षराला क े मा ा गंध लाभो स गाभारा इथे हा दरवळो ल वेधी बाण जैसा य े ास गाठे अक्षरांचा हा थवा हृदयास गाठो //२// काळजाचे दुःख सारे Iवरून जावो काळजाचे श सारे सरून जावो ावी भू तू अक्षरांना श ी ऐसी शीण सारा अंतरीचा Iवरून जावो //३// उ ाह आIण उ वांचे पीक येवो रानातूनी ा पाखरांचे गीत येवो पोपटी हे रान सारे फुलत जावो गीत हे Iव ात माझे खुलत जावो //४// कIव : भरत उपासनी मण नी : ८०५५८५२९७८.

Rain, Brain and Train Ashutosh Alekar

Pune, India

आशुतोष आळे कर पुणे

Rain, Brain and Train.

All three take me to a beautiful terrain!

With all the might and main, Strolling down the lover’s lane I dream of building castle in Spain !

Pour money down the drain, This strain making us insane Inhumane and disdain Stop, Refrain and sustain!

Without taking one’s name in vain.

Like a Legerdemain crane Pulling the chain, Stopping the train Comes the swain!

On again, off again!

Will you say that again?

Rain, Brain and Train All three take me to a beautiful terrain!

भारत २ऑ

ोबरचा Iदवस. कॉलेजला Iनघाले होते. सकाळी ७ वाजता कॉलेजला पोहोचायचे णजे घरातील कामांची तडजोड करून Iनघणे णजे तारे वर कसरत कर ासारखेच होते. खरच कठीण होत, पण 'कूछ पाने के Iलये कुछ खोना भी पडता है ना'. नवीन पंत धानांनी घोषणा के ा माणे 'अ े Iदन आनेवाले है ' णून' अ े Iदन पाने के Iलये' मी Iनघाले होते. शाळा कॉलेजस म े Iशक्षक व Iव ाथीर् यांनी छता अIभयाना IनI सग ांनाच हजेरी लावायची होती. रा ीच whatsapp वर त ा प तीने सूचना आली होती. एक Iदवस Iमळालेली सु ी फुकट गेली असा Iवचार आला. पण Iनवडणूकीचे कायर्, १५ ऑग , २६ जानेवारी, १ मे या माणे ही पण आपली एक रा र् ीय सेवा आहे , ाब ल आपण कधीच तक्रार करायाची नाही असे पIह ापासून मी इतरांना सांगत आले . आIण मा ाच मनात सु ीब ल Iवचार आला या बाबत मला माझी थोडी लाजच वाटली. घराबाहेर पड ावर बस Iमळाली .बसम े बसले होते. गावदेवीला बस वळली आIण Iतथे असले ा कच-या कंु डीचा दपर् नाकापयर्ंत पोचला, रे े टॅ फॉमर् वर अजीबात गदीर् न ती ६ नंबर वरून जलद लोकल पकडावी असा Iवचार मनात आला. णून Iतथे गेले नुकतीच Iतथून एक दूरची मेल गेली, ाचा दपर् आIण रुळावरील घाणीचा दपर् अIतरे ांसारखा नाकात घुसला. कॉलेज म े गे ावर NSS ा मुलांनी कॉलेज ा बाहेरचा पIरसर करायला घेतला होताच काही Iशक्षक ां ा सोबत होते. आ ी सगळे जण भेट ावर आ ाला शासनाकडू न आलेले प क Iदले गेले ानंतर ाम े Iदली गेलल े ी Iतज्ञा आ ी सग ा Iशक्षकांनी घेतली.. घरी परत येत असताना रे े श े नवर पाना ा िपचका-या Iदस ा, रे े ानकावर असलेली घाण पाIहली, फलाटावर असले ा शौचालयातून अIतशय दुगध र्ं ी येत होती आIण 'खरच अगर अ े Iदन लाने है ' तर ता अIभयान हवेच असे मनाने Iश ा मोतर्ब केले. मा ा Iनवासी संकुलात मी Iशर ावर शाळे तन ू आलेली काही ब े कंपनी घोळका करून उभी होती. आमचे Iचरं जीवही Iतथेच अस ामुळे मी ही या मुलांची काय ग त चाललीय हे पाह ासाठी थांबले. आज शाळे त काय काय घडले ाब ल क े जण आपले अनुभव सांगत होता. Iच य ा शटर्वरील धुळीचे डाग पाहू न सगळे जण ाला Iचडवत होते. शाळे ने ाला कामाला कसे लावले वगैरे वगैरे . ष ू ा शाळे त वगार्तील साफसफाई करायला लावून ता अIभयान कुणी सुरु केले ाची माIहती Iदली. Iमहीर ा शाळे तील सग ा Iशपायांना शाळे ने एक एक डर् स े Iदला . ते आप ा शाळे ची िकती साफसफाई करतात याची जाणीव Iदली. ां ाब ल आपण आदर केला पाIहजे याची जाणीव करून Iदली. हषर् ा शाळे तही सग ा शाळे ची छ्ता मुलांना करायला लावली. बरे एवढी कामे करून ांना काही खायला वगैरे Iह Iदले गेले न ते, ामुळे तर ाची आणखी IचडIचड झाली होती. खरतर मुले भुकेलेली, थकलेली व Iचडलेली होती. इत ात धावत धावत रोIहल आला. 'चला रे , आता कॉलोनी मधेही आप ाला साफसफाई करायची आहे ,' असे ाने सांIगत ावर एरवी बागेत रें गाळणारी मुले अIधक वेळ न घालवता सरळ घराकडे वळाली.

मुले आज थकली आहेत तर उ ापासून आपण हे काम करूया आIण नीट रूपरे षा आखायला हवी असे सIचव असले ा ी मुजम ु दार यांना सांIगतले व ष ू सोबत मी घरी आले. सं ाकाळी सग ां ा घरी Iनरोप पाठवला गेला आIण दुस-या Iदवशी सोसायटीतील हॉल म े सग ा शाळे त जाणार्‍या मुलांना बोलाIवले. आIण ता अIभयानाची माIहती आ ी ांना Iदली. ता अIभयान हे पंत धान नरें मोदी यांनी दोन ऑ ोबर रोजी महा ा गांधी जयंतीIनIम ‘ भारत अIभयाना’ला सुरूवात केली. पंत धान मोदींनी इंिडया गेटवर झाले ा कायर्क्रमात ांनी ‘मैं न गंदगी करूंगा, ना करने दुंगा’ अशी तेची शपथ भारतीयांना Iदली. ‘ भारत’ या मह पूणर् अIभयानासाठी महारा र् ातील नऊ जणांची ॅ ॲ स े डे र णून Iनवड कर ात आली आहे . ाम े मराठमोळा अIभनेता मकरं द अनासपुरे, अIभषेक ब न आIण गाIयका सुIनधी चौहानचा समावेश आहे . थोर समाजसेवक डॉ. आ ासाहेब धमार्Iधकारी यांनी कसलाही गाजावाजा न करता 11 मे 2014 रोजी भारत अIभयानाला सुरुवात केली होती. रा भरातील शहरात ही मोIहम राबवली गेली. आता मोदीं ा या अIभयानाम े बाबा रामदेव , मुंबईत रे े अपघातात हात गमावलेली मोIनका मोरे , नेमबाज अंजली भागवत, Iनता अंबानी, राज ी Iबलार् व आ ासाहेब धमार्Iधकारी यांचाही समावेश आहे . ही माIहती आ ी मुलांना Iदली. तेव ात दहावी म े असलेला आयर् णालाच, ' काकी, खरतर चछतेचा मूलमं Iदला तो गांधीजी यांनी ना?, गाडगेबाबा यांनी महारा र् ाला गाव तेची Iशकवण आप ा कIवतांमधून Iदली. ते तः झाडू हातात घेवन ू अ े गाव साफ करीत असत अस मी इIतहासात वाचलेय. मग खरे तर आता आले ा पंत धान मोदीजीनी हे अIभयान सुरु केले असले तरी आपला पIरसर असावा ही Iशकवण पूवीर्पासूनचीच आहे न?" मी टले, "अगदी खरे य , थांब हा, आपण या Iवषयी अजून माIहती घेवू , मी तु ाला एक छोटा Iवडीओ दाखवते. " मुलांना गाडगेबाबा यां ा कायार्ची ओळख ावी यासाठी गाडगेबाबा यां ा कायार्चा पIरचय Iदला व काही गावांम े ग्राम ता अIभयान का व कशासाठी राबIवले जाते याची माIहती Iवडीओ ारे मुलांना Iदली. मग ी मुजम ु दार यांनी मुलांना Iवचारले, 'आतापयर्ंत तु ाला २ ऑ ोबर सु ी Iमळत होती पण ता अIभयानाचा हा Iवचार पंत धानांना आप ासमोर आणावासा का वाटला असेल याचा तु ी Iवचार करताय का ?काल तु ी सगळे जण शाळे तील कामांना थकलात, असे म आप ाला का करावे लागले ? आज आपण आप ा आजू बाजूचा पIरसार पाहतो ते ा तु ाला काय जाणवतेय ? तु ाला value education आहे ात काय सांIगतले जाते ? ते आपण आप ा नेहमी ा जीवनात आणायला हवेय ? आणायचे असेल तर कसे ?" मुजम ु दार यां ा या ावालीने सगळे जण जर Iवचारातच पडले. मी हसून टल, 'अरे , खर तर बाग, आजूबाजूचा पIरसर साफ कर ासाठी आ ी तुम ासोबत राहू न हे साफIह करून घेतल असत पण हे कशाला करायला हव हे कळ ाIशवाय तूम ाकडू न काम करून घेण हे आ ाला पटत नाहीय णून अंकल Iवचारत आहेत' हषर्दा थोडे Iवचार करीत उ रली, 'काकी, ह ी शहरामधील इमारती वाढ ात, लोकव ी वाढलीय पण ाबरोबर अनेक रोग Iह वाढले आहेत. शहरीकरण झालेय पण नागIरकां ा आरो धो ात येतय े याला कारणीभूत आप ा पIरसरातील अ ता ." आयर् ने हषर्द ा मु ाला उचलून धरले, "अगदी बरोबर आहे हषर्दा चे. लोकव ी वाढली ाबरोबर घराघरातील कचरा वाढला. हॉटे , फेरीवाले , मॉल यां ा संखत े ही वाढ झाली आIण Iतथला Iह कचरा वाढलाच की . आपण पु कात वाचतो िक ओला कचरा सुका कचरा वेग

वेगळा टाकावा, पण खर तर मा ा घरात ही आ ी हे करीत नाही, वेळच नसतो. मग बाकी ांकडू न कसली अपेक्षा करणार आपण. ' ी मुजम ु दार म च े , ह ' णजे, ' लोकां सांगे ज्ञान आपण कोरडे पाषाण की काय ते हेच ना रे ।'. आं ी सगळे च हसायला लागलो. हषर् ने आपले णणे अगदी वI त मांडले, ' काका, ग्रेट हा, पण काका आपण भाजी आणायला बाजारात जातो ते ा भाजी वा ांकडू न ाI क ची िपशवी मागतो, गणपती चे देखावे करायला थमार्कोल वापरतो, ाI क ा, थमार्कोल ा िडश वापरतो हे मातीम े न न होणारे घटक आहे . असा Iवघटन न होणारा कचरा साठू न राहतो ामुळे नाले तुंबतात. मग पावसा ात पाणी साठते. मागे Iमठीनदीला पूर आला तो याच कारणांमुळे . " मधेच उसळी मारून Iच य णाला " णूनच ा कार ा गो ी आपण वापरू नयेत, ावर आपण त बंदी आणूया. सरकारने बंदी आण ापेक्षा आपणच ा गो ी करायला ह ात, क े गो सरकार ने करावी असा Iवचार आपण करतो हे मला तरी चुकीचे वाटते आIण सरकार घरी येवन ू का ा गो ी करणार आहे ? "मला अगदी हसायला येत होत या मुलाचं िक ी वI त Iनरीक्षण चालू आहे याचं. तेव ात कधीही समूहाम े न बोलणारे पण आमचे प े बाबुराव बोलू लागले, ' आप ा आजूबाजूला असले ा कच-याला जबाबदार आपण आहोत , ते ा तो होवू नये याची काळजी आपणच ायला हवी. भाजी आणायला जाताना आई नेहमी त िपशवी नेते, घरात काही कायर् असेल तर आ ी ज ू पेपर ा िपश ा तयार करतो, ाI क चे फो र न वापरत आ ी ज ू पेपर चेच फो र वापरतो. घरात आणले ा भा ा नीट Iनवडू न झा ावर पेपर म े गुंडाळू न ठे वतो व राIहलेला ओला कचरा आ ी एका मो ा कंु डीत जमा करतो ात माती चे थर दर आठव ाला लावतो, मासे आणले तर ाचे पाणी ाच कंु डीत ओततो. हे एक कारे तयार झालेल खत आम ा घराभोवती असले ा झाडांना घालतो, िकती छान संगोपन होत ाच. अगदी रं गपंचमी, दहीहंडी या वेळेस ाI क िपश ांम े पाणी भरून मुले एकमेकांना मारत असतात, हे Iह तेत बाधा आणणार आहे वेगवेग ा ाI क िपश ांचा वापर कमी करायला हवा. आपण अनेक वेळा चोकलेट , वेफसर् या गो ी खातो पण ाचे वे ने र ातच टाकतो. ती आप ा सोबत घरी आणून कच-या ा िप ीत वा र ावरील कचरा कंु डीत टाकायला हवीत हे आपण जाणतो मा िकती करतो? पूजा िकवा आपले सण अस ावर आणखी जा कचरा होतो. गणपती ा काळात फुलां ा बाजारात मी जे ा मामा सोबत दादर ला जातो ते ा िक ी घाण साठलेली असते Iतथे फुलांची. वटपौIणर्मे ा, दस-या ा दुस-या IदवशीIह िक ी कचरा असतो र ावर. सण साजरे करावेत पण ते आप ा जग ात बाधा आणणारे नसावेत. आता चै ातील गुढीपाड ाला सगळीकडे मो ा मो ा रांगो ा घात ा जातात. एव ा मो ा सुंदर रांगो ा एका क्षणात Iव टू न जातात, रांगोळीचे पाIव खरे च राहते का? पण ा रांगोळीचे Iवघटन मातीत होत नाही आपण आप ा सण साजरे कर ाचे वेगळे पयार्य शोधायला हवेत. असं मला वाटत " न राहवून मी टले, " ष ू , खरच हेच तर करायला हवे आहे . तु ाला सग ांना पुढील िपढी नंतर ा काळात घडवयाची आहे आIण येणारा भIव काळ तुम ा हातात आहे , सग ाचं जगण सुस हो ासाठी हे आपण सवार्नीच करायला हवेय." "हो न काकी पण एक मनात सल आहे , आपण अगदी मुंबई, ठाणे िकवा इतरही िफरत असताना कधी वॉशरूम ची गरज लागली िक सगळे च अडते. काही Iठकाणी ता गृहे आहेत पण फारच कमी Iठकाणी ांची ता राखलेली Iदसते. अजून एक, मी गावाला जाताना एस. टी. े ला गाडी थांबली िक शौचालय नसतेच , असले तरी ांची

इतकी वाईट अव ा असते की जावू नयेच असे वाटत राहते. नाईलाज णून पुरुष वगर् आडोसा पाहू न आपले मोकळे होतात पण I यांची अडवणूक होतेच न. उघ ावर हे कायर् उरक ामुळे पयार्वरण ची ता आपण Iबघडवतोच. मलमू यांचे Iवघटन मातीत होते पण हे उघ ावर के ाने वातावरणातील अ तेला बाधा येतच े ना? याचा कुणीच का Iवचार करीत नाही?" IमIहर हे अगदी कळकळीने आपला मु ा मांडला. ी. मुजम ु दार यांनी IमIहर ला समजावत टले, "अरे IमIहर, खूप मह ाची गो मांडलीस तू . ता गृहे वाढवायला हवीत आIण ांची नीट बांधणी करायला हवी. आप ा आजूबाजूला िकती बैठी घरांची, झोपडप ांची व ी वाढतेय ? यां ा घरातील तागृहांची नीट बांधणी नसतेच झालेली, ांचे मागर् काहीवेळेस ना ाम े सोडले जातात, ामुळे ही नाले अ होतात, शहरांची नीट रचना नसणे हेही तेला बाधा आणणार आहेच िक पण हे आप ा हातात नाही मा हे दुदैर्व , तु ी Iशकून मोठे ा आIण राजकारण, शासकीय सेवा व Iब र वगैरे झालात ना िक ा गो ींकडे लक्ष देवन ू शहरांची नीट रचना करू शकता". एकंदर मुले आप ा पयार्वरणाचा Iवचार करीत आहेत हे पाहू न ी मुजम ु दार व सोसायटीतील सवर्च सद ाना आनंद होत होता. तरीही मी टलच, "पण आता आप ा सोसायटी ा तेचे काय करूया?". सगळी मुले उठू न उभीच राIहली. आ ी सगळे च आ यर्चिकत झालो. मुले हातात हात घेवन ू णाली, "काकी, अब िक बार हमारा नारा, हम अपने सोसायटी मी कचरा न होणे देंगे दुबारा. मोदी सरकार आगे बढो, हम आप के साथ हे . हम ता अIभयान जारी रखेंगे" नवीन िपढीकडे असलेले शहाणपण पाहू न आ ी सगळे च जण मनोमन अगदी सुखावलो. 'मना घडवी सं ार, मन आधार सं ार' हे गाण कुठे तरी मनात रुंजन घालू लागलं. तेव ात आयर् व ष ू जवळ आले आIण णाले, "आपण आज तेबाबत बोललो हे खरय पण मन Iह असायला हवाय ना? ासाठी ही काही सं ार वगर् घेवय ू ा ना सु ीत." मा ा मनातील Iवचार या पोरांना कसे काय कळले याचे मलाच आ यर् वाटल आIण "न ीच" अस उ र देवन ू समोरच पडलेला कचरा उचलायला मी ांना मदत करायला गेले . ा. दीपा ठाणेकर, रामIनरं जन झुनझुनवाला महाIव ालय, घाटकोपर

A Love Letter, or A Letter with Love?

Usha Dhond Malkerneker Burr Ridge, Illinois

I

t was night before leaving our Seaside vacation. Blake was now fed and sound asleep. I decided to go for a walk. Away from the beach, restaurants, food trucks, ice cream shops and of course shopping where every vacationer was headed for. We go on vacations to get away from it all and find ourselves doing exactly what we have been trying to get away from. May be I am also a creature of my own habit: solitude.

“

We are, all of us, creatures of habit, and when the seeming necessity for schooling ourselves in new ways ceases to exist, we fall naturally and easily into the manner and customs which long usage has implanted ineradicably within us - Edgar Rice Burroughs

I turned left, towards the bridge on the vast lily pond. Flourishing with people during the day, the gardens of the boathouse were now deserted. The low lights of the sidewalk showed me the way, and the night flying insects hovering around the lights looked like fireflies. The sun was making its last appearance behind the tall trees in the distance, the water was still and the morning blooming, and the sun loving white lilies had closed their petals. The bridge was lit up with colorful blown glass lights, adding to the peaceful ambiance of the night. The low rhythmic sounds of Blake's stroller wheels on the wooden bridge were soothing. Across the bridge, gas lanterns of the houses with wide porches and hanging swings were inviting pedestrians to sit and tell the stories of their lives. I had no stories to tell, but many to reminisce.

On my way back I passed a tiny post office, as quaint as this beach town. I wondered as to if people still wrote letters, or sent postcards to their loved ones. People say that post offices are a "dying breed", and yet the happiness of getting an unexpected handwritten letter from someone you love and haven't seen in a long time can never be replaced with a Facebook message, an e-mail or even a text. I have not written a letter in a long time and have not received one either.

I promised to start writing letters to my friends and family, especially to Dylan and Blake.

10

अज्ञानदीपांचा उजेड

उपें बाजीगर भारत

े 'तमसो मा ोIतगर्मय' असे णून अंधाराकडू न काशाकडे वाटचाल कर ाची रे णा देणारा दीपो व आता सुरु होतो आहे . था- परं परे ची जपणूक करीत आपण सारे जण हा उ व साजरा करू. अगदी धन योदशीपासून भाऊबीजेपयर्ंतचे सवर् सं ारसोहळे उ ाहात साजरे होतील. पारं पIरक प तीने सण साजरा करतानाच आधुIनक अशा मा म सारा ारे शुभे ां ा वषार्वाला बहर येईल. फेसबुक, िट्वटर, ाटस अप मधून साजर्‍या होणार्‍या Iदवाळीतून खरी (?) Iदवाळी साजरी के ाचे समाधान आपण मना ा कोपर्‍यात रुजवू . आलेला Iदवस गोड मानून घे ा ा सं ारमु ातून उ व साजरा होईल आIण सरे लही. मा आप ा बदल ा जीवन वाहात रुजत असले ा अंधारासाठी काशवाट शोध ाचे य अखंडपणे सुरु राहतील. दीपो वा ा IनIम ाने होणार्‍या लखलखाटाम े जीवनातील अंध:कार दूर हो ाचा मागर् त: शोधावा लागणार आहे . आप ा सभोवती न ाने Iनमार्ण होणारे अज्ञानदीपांचे उजेड आपली वाट चुकIवणार नाहीत ना, याची दक्षता घे ाचे साम र् आप ात Iनमार्ण करावे लागणार आहे . आपण यां ासारखे ावे, िकं वा यांना आदशर् मानून आपले जीवन घडवावे असे दाखले देता येतील अशी I म ं आता Iवरळ होऊ लागली आहेत. ामुळे अशा मोज ा मंडळींना 'गुरु' मानून आप ा जीवनाची वाटचाल कर ाचा य आपण सारे जणच करत असतो. परं तु अशा Iशकवणी देणार्‍या आ ाI क गुरु आIण बापूंचे अनेक आIव ार कधी कट होतील याचाही भरवसा आता देता येत नाही. त:चा आIथर्क ाथर् साधत Iस ी ा झोतात राबIव ात येणारे उपक्रम यांचा लखलखाट इतका चंड आहे की, आपले डोळे Iदपून बंद होऊन जातात. डोळे बंद झा ाने आपसूकच कान आIण मेंदहू ी बंद करून घेतो. फ आ ाI क गुरु िकं वा यंघोिषत मागर्दशर्कां ा बाबतीत ही पIरI ती नाही, तर आप ा रोज ा जीवनाशी Iनगडीत सवर्च मु ांवर आपली मती कंु Iठत करणारा असा अंध :कार Iनमार्ण झाला आहे . धमर् असो, राजकारण असो, मा मं असोत िकं वा Iच पट व माIलका असोत, आप ा Iवचारांची Iदशा भरकटू न टाक ाचे योग पावलोपावली होत आहेत . एकीकडे बदल ा जीवनशैलीचा भाव आप ाला अIधक आळशी बनवतो आहे , तर दुसरीकडे अशा योगांनी आपली Iवचारक्षमता आIण कायर्क्षमता खालावते आहे . ामुळे सम ांवर मात कर ाऐवजी ाकडे फ पाहत राह ाचा सोयी र ीकार पयार्य आपण Iनवडतो आहोत. गती ा न ा वाटांचा करताना आपली Iवचार, Iनणर्य आIण कायर्क्षमता शाबूत ठे व ाची नवी कसरत आप ाला करावी लागत आहे . राजकारण हा आप ा जीवनाशी Iनगडीत पैलू आहे खरा. परं तु आप ा चहा ा अ ावर होणार्‍या ग ा आIण पाच वषार्तन ू एकदा करायचे मतदान यां ा पIलकडे सामा जनांसाठी राजकारणाशी देणघ े ण े े नाही. मागीलवेळी ाला मतदान केले, पण काही उपयोग झाला नाही, णून याखेपस े दुसर्‍याला मत देऊन बघू , असा Iद (!) Iवचार करून आपण आपला ह बजावतो. आपलं मत सरकार उलथवू शकते, स ापालट ू आपण मतदानाचं कतर् पार पाडतो, ते घडवू शकते अशा ेतन केलचं पाIहजे. परं तु आपण Iनवडू न Iदलेला 'नेता' जें ा बेताल व करायला लागतो, सामा ां ा आशाआकांक्षा पायदळी तुडवून आIण त: ा पुढ ा िपढीचं क ाण कर ाचा एककलमी कायर्क्रम राबIवतो तें ा आपला लोकशाहीवरचा Iव ासही डळमळीत ायला लागतो आIण त:ची Iनवड चुक ा ा प ातापात आपणच होरपळत राहतो. तरीही आप ा आशावादाचे आIण रा घटनेचे सं ार इतके मजबूत आहेत की आपण मतदाना ा पIव कतर् ाचा

Iवसर पडू देत नाही. सुIशIक्षत मंडळी मतदान करीत नाहीत असा सं म राजकीय नेतम े ंडळीनीच पेरला आहे आIण अIशक्षीतांकडू न मागास-दुबल र् घटकांकडू न मते 'खरे दी' कर ाचा त:ला सोयी र पयार्य रूढ केला आहे . समाजात उदासीनतेचे कृि म वारे Iनमार्ण कर ापासून ते मागास घटकांना खो ा झगमगाटाचे Iदवा दाखIव ाचे कसब आज राजकारणी मंडळींनी सा केले आहे . आप ाला लाभले ा लोकशाही कारभारप ती आIण भारतीय रा घटने ा भ म आधार ंभांमुळे आपण सुदैवी आहोत खरे . लोकशाही ा चार ंभां ा आधाराने आपला संपण ू र् देश आज भ मपणे उभा आहे आIण नजीक ा काळात महास ा हो ा ा मागार्वर वाटचाल करतो आहे . परं तु देशातील नागIरक, रा कतेर्, समाजधुरीण आIण Iवचारवंतांची मानIसकता ाद्द् ीने तयार होते आहे का असे Iवचारावयाचे झा ास नकाराथीर् उ र Iमळते. र े, वीज आIण पाणी यासार ा मुलभूत सुIवधांसाठी अजूनही आपला संघषर् सुरु आहे . आधुIनक तं ज्ञानाची गती, IवIवध क्षे ात कायर्रत असणारं कुशल मनु बळ यांनी पIरपूणर् असणारा आपला देश महास च े ं पाहतो आहे . मा या महास च े ी ा ा तु ा-आ ा सामा ांना समजलेली नाही. (तशी ती अ ाप 'अ े Iदन' या क नेचीही समजलेली नाही) सन २०१५ ा अखेर ा स ात असताना आपण Iदवसातून ४-५ तास भारIनयमन, ती पाणीटंचाई, असं गैरसोयी, अ ता आIण रोगराईचा सामना करीत असू , तर सन २०२० पयर्ंत हे सारं संपल े आIण आपण सम ामु देश होऊ अशी अपेक्षा हे Iदवा ठरे ल. नोकरशाही ा गतेर्मधून आप ाला कोणतीही कागदप े Iवनासायास Iरतसर कायर्प तीने Iमळतील अशी अपेक्षा पूणर् होणे श Iदसत असेल तर ते आवा ात येईल. या राजकारणी मंडळींनी उ ा केले ा जातीभेदा ा आIण बेगडी धमर्Iनरपेक्षते ा अंधकारानेही आप ाला भटकत ने ाचे काम केले आहे . परवा कुठ ातरी टी. ी. वाIहनीवर 'क्रांतीवीर' लागला होता णून बघत बसलो होतो. काही Iच पट ातील ठराIवक संगापुरतेच बघायचे आIण Iरमोटचा सदुपयोग करून पुढ ा ानलकडे वळायचं हे त आता भरमसाट ान नी Iदलं आहे . एकच Iच पट दोन-अडीच तास एका जागी बसून बघ ांच क द कायर् आप ाला कसं जमायचं याचं आज आ यर् वाटत. क्रांतीवीर देखील अशाच काही संगांपुरता पाह ाचा आनंद मी घेतो. दोन परधमीर्यांची बोटे दगडाने ठे चून ां ा र ाचा रं ग एकच कसा आहे , हे सांग ाची 'नाना ाईल' भावते. कधीकाळी आप ा टकलावर 'गणपती' घेऊन नाचणारा परधमीर्य कुणा ातरी Iचथावणीवरून धमर्भदे ाची भाषा बोलू लागतो, तें ा आ पIरक्षण कर ाची गरज भासू लागते. आजही आप ाला Iहंद-ू मुI म ऐ ाची अशी पारं पIरक उदाहरणे अनेक Iठकाणी सापडतात. शाळे म े होणार्‍या सर ती पूजन आIण गणेशो वात सहभागी होताना आमचे वगर्Iम असणार्‍या ाI स आIण रिफक मु ा यांना कधी धमर्भदे ाचा मु ा Iशवला नसेल का हा आज मोठे झा ावर पडतो. सणासुदी ा काळात िकं वा काही अनुIचत संगावेळी आपली धमीर्य भूIमका खर बनते. ऑिफसात एक कामे पूणर् करताना, सहली-पा ार्म े सहभागी होताना आपण असे भेद पूणर् Iवसरतो. मा आपली Iहंद ू सं ृ ती, धमर् पुराण यां ाशी सणवार जोडले गेले आहेत , ामुळे आपण अशावेळी काहीसे 'सोवळे ' बनतो. मा आप ा धमार्चे आचरण Iनती Iनयमानुसार करून देखील आपण इतर धIमर्यांना यात सामावून घेऊ शकतो, याचा Iवचार रुजIवला जाणे गरजेचे आहे . गणेशो व-ईदचा सण एका वेळी येतो तें ा बरे चदा वादाचे संग उदभवतात. तणाव वाढ ाने पोलीस यं णेचा ताणही वाढतो. शांततेसाठी आवाहन करून, बैठका घेऊन आIण बर्‍याच उपाययोजना करून देखील बरे चदा जे घडायचं ते घडतचं. (िकं बहु ना ते घडवणारी

मंडळी ते घडवून आणतातचं ) प काIरतेम े काम करताना अशा संगांचा सामना करावा लागला. मा ऐ भावना कट करणार्‍या अनेक संगांना यो Iस ी दे ाचा य मी केला. गणेशो व, Iदवाळी असे सण साजरे करणार्‍या परधमीर्यां ा भावना श ब कर ाचा य केला. परं तु समाजाची मानIसकता बदल ासाठी आव क असे वातावरण Iनमार्ण होऊ ायचे नाही अशी समाजा ा यंघोिषत ने ांची भूIमका अIधक भावी ठरते ही दुदैर्वाची बाब आहे . राजकीय ाथर् साध ासाठी दोन धमार्ंमधील भेदांचा पुरेपरू वापर करून घे ाचा वारसा राजकीय नेतम े ंडळी िप ानिप ा चालIवत आली आहेत. वैयI क रावर आपण सवर्धमर्समभावाची क ना क्षात जगतही असतो. मा अशा भावनांना सामूIहक रूप देऊन सावर्जIनक रावर आणले की ाला भेदाचे वळण लागते. मा मं िकं वा Iच पटामधून Iदसणारी देशभ ी देखील बेगडीपणाचा बुरखा पांघरून येते. ावसाIयक गIणतं साध ासाठी देशभ ी, कौटु ंIबक Iज ाळा िकं वा नातेबंधाची गुंफण घाल ाचे वेगवेगळे कार ही द्द् मा मं करीत असतात. क्षात मा या मंडळींचे खरे रूप वेगळे च असते, याची Iचती येते. याकुब मेमनला फाशी दे ाचे कारण णजे तो मुI म आहे , असे युI वाद लढवून ाचे समथर्न करताना ायालया ा आदेशाची बूजही राखली जात नाही.

IशवचIर कार बाबासाहेब पुरंदरें ना पुर ार यो की अयो यावर चंड का ाकूट केला जातो आIण पंत धान नरें मोदीं ा इ ार पाटीर्तील सहभाग नस ा ा वृ ाचं भांडवल केलं जातं. काही वषार्पव ू ीर् बी. बी. सी. या वृ वाIहनीचे मुख असणार्‍या माकर् टली यांनी भारतातील बातमी व माIहती साराचं सवार्त भावी मा म णजे 'अफवा' असं Iवधान केलं होतं. या 'अफवा' नावा ा नवीन Iवकाराचं आता आधुIनक रूप पसरलं आहे . सोशल Iमडीया ा भावी मा मातून अफवा पसरIव ाचा एक घातक पायंडा रुजू पाहतोय. राजकीय ना ातील अश ाय घडामोडींपासून ते काही मा वरां ा Iनधनाचे वृ ही Iबनधा पणे िफरIव ाचे त या सोशल Iमडीयातून होऊ लागले आहे . राजकीय नेतम े ंडळींनी तर आप ाIवषयी समाजमनातील आदरभाव आप ा कतृर् ाने गमावला आहेच. मा ामुळे ांचे अवमू न कोण ा हीन रावरून ावे याचा एक ातं ाIव ार सोशल Iमिडया कट करू लागला आहे . राजकीय ने ां ा Iतमांचे झालेले अवमू न या Iमिडयापटामधून उलगडते. सोIनया गांधी, राहु ल गांधी, मनमोहन Iसंग अशी पा े णजे जणू या Iमिडयापटाची ामेिडय ठरत आहेत. हा खेदकारक कार घडवून आण ामागे राजकीय िकं वा अ पक्षीय Iवरोधकांचा सहभाग असेल अशी शंका कर ासाठी आप ाला वेळ नाही.

Iनतीमु े आIण सं ृ तीरक्षणा ा संदभार्त Iजतका गाजावाजा भाषणबाजीतून केला जातो, Iततका तो द्द् मा मांतून कट होतो का? हा ही वादाचा आहे . ान वर Iदसणार्‍या माIलकांची रडगाणी आता एक Iन ळ टाईमपास बनत आहेत. समाजाला काही चांगला संदेश दे ाचे िकं वा उ म सं ारांचे बीज पेर ाचे 'आभास' ापले आहे . ही बाब यो की दशर्Iवणार्‍या माIलकांनी आपले Iव अयो यावर चचार् कर ाची वेळही आता Iनघून गेली आहे . कारण वषार्नव ु षेर् या माIलका अशाच सुरु राहतील आIण रटाळपणाचा िकतीही आरोप झाला तरी ांचे दळण सुरूच राहील अशी पIरपूणर् योजना स ा सार्‍यांचे भले करीत आहे . ान चे मालक, तं ज्ञ, कलाकार यांचे भले झाले आहे . तरीही ामधून होणार्‍या सां ृ Iतकमू ां ा र्‍हासाIवषयी फारसे भा केले जात नाही. जा वीची िडIल री कधी होणार या ावर होणारा उहापोह ाट्स अप आIण फेसबुकवर गाजतो. केवळ एक Iवनोदाचा भाग मानून हा मु ा सोडू न

Iदला, तरी वा वाशी फारकत घेऊन दशर्Iवले जाणारे अनेक कुटु ंबांचे जीवनदशर्न आज क्ष े कांची अIभरुची समृ ी Iहरावून घेत आहे . ान वर ा माIलकांची ही तर्‍हा असताना २४ तास बात ांचा ान नी तर समाजजीवन ढवळू न काढले भडीमार करणार्‍या ज ू आहे . जी बातमी अक्षरांम े Iलहू न काढली तर ती Iलहायला दोन तास आIण वाच ासाठी पंधरा ते वीस IमIनटे लागतील. ा बातमीसाठी आ ा Iदवस खचीर् घाल ाची श ी या ान म े आहे . ातही पु ा पु ा तेच द्द् दाखवून ावर भांडणवजा चचार्-महाचचार् घडवून आण ातील क कता (?) ान दाखवून देतात. माजी रा र् पती कै . अ ल ु कलम यां ा अं सं ारा ा बातमीचे उदाहरण ासाठी बोलके आहे . नेमकी ाच Iदवशी बॉ ोट खट ातील आरोपी याकुब मेमन ा अं सं ाराची बातमीदेखील होती. मा ' ाड ज ू ' इज अ गुड ज ू फॉर Iमडीया' या उ ीचे ंतर येथे आले. अनेक ान नी याकुब ा बातमीचा इतका उहापोह केला की, सामा जन भांबावून गेले. िकमान संकेतांचे पालन कर ाचा Iवसर मा मांनादेखील पडू शकतो, ामुळे इतर घटकांवर आरोप कर ाचे िकं वा दोषी मान ाचे योजन उरत नाही. राजकीय पक्षने ांना एकि त बोलावून एकमेकांवर जाहीरपणे Iचखलफेक

कर ाची संधी देऊन आपण तो खेळ चवीने बघायचा आIण सार्‍यांना दाखवायचा वसा या ान नी घेत ाचे Iदसून येते. आIथर्क सुब च े ं एक वलय आज आपण अनुभवतो आहोत. जीवनशैलीचा र उं चाव ासाठी महाग ा चीजव ू खरे दी कर ाकडे आपला कल वाढला आहे . पगारांचे आकडे IदवसेंIदवस फुगत आहेत. मा पगारां ा तुलनेने ावयाची कायर्त रता आली आहे का? वाढ ा महागाईमुळे दोन वेळेची ांत असणार्‍या लोकसं च े ा आकडा वाढतो आहे . तर दुसरीकडे िकं मती चीजव ू Iवकणार्‍या मॉलसं ृ तीचा Iवळखा अIधक पसरतो आहे . ही दरी भरून Iनघ ाची श ता तूतार्स अ Iदसते आहे . एक वगर् महागाई ा वरवं ात भरडला जात असताना दुसर्‍या वगार्ला पैसा कसा दडवायचा याची ांत पडते आहे . आ ा Iदवसाला सामोरे जा ाची धडपड करीत क करी, मजीवी वगर् क ाचे डोंगर उपसत हलाखीचे Iदवस जगतो आहे . तर याच मजीवी वगार् ा जीवावर अनेक उ ोगपतीं ा Iतजोर्‍या भरून वाहत आहेत . अथार्त हे अनेक वषार्ंपासून असचं चालत राहणार असे युI वाद सामोरे येतात. समाजात वेगवेग ा रावरचे घटक कायर्रत राहणे गरजेचे आहे हे मा . परं तु ा घटकांचं जगण सुस बनIव ाची जबाबदारी सवर् उ रीय घटकांची आहे , ही बाब दुलIर् क्षत राहते आहे . िकं बहु ना ा मु ाकडे लक्ष दे ास कुणालाही वेळ नाही हे वा व आहे .

अथर्कारणाशी Iनगडीत असणारे अनेक पैलू आज सामा जनांचे जगणे अवघड करीत आहेत. मुलां ा Iशक्षणाचा मु ा, वै कीय खचर्, रोज ा जग ासाठीचा खचर्, सणवार िकं वा इतर िकमान माफक गरजपूतीर्चा खचर् आवा ाबाहेर जातो आहे . महागाईचे संकट आता कधी कमी होणार हा सार्‍यांना Iनरु र करणारा आहे . महागाईमुळेच गु ेगारीचे संकटही अIधक वाढते आहे . वाढ ा चोर्‍या, दरोडे आIण लुटमारी ा कारांवर Iनयं णाची व ा कुचकामी ठरते आहे . ामुळे संकटांची एक माIलकाच या जनसामा ांना करीत आहे . बाकी सामाIजक असुरIक्षतता, बला ारा ा घटना, शोषण यांचा अंध :कार दूर कर ाIवषयी 'श बापुडे केवळ वारा' असेच ण ाची वेळ आहे . ामुळेच या Iदवाळी संगी एकमेकांना आनंद, समृ ी आIण भरभराटीची सIद ा देतानाच अवतीभोवती ा कृि म लखलखाटापासून सुरIक्षततेची सIद ाही देणे गरजेचे आहे . आप ाला वाट दाखIवणारा उजेड देखील IवIवध कसो ांवर तपासून ावा लागणार आहे . ा तपासणीचे महाIद पार पडताना आपली दमछाक झाली तरी चालेल , परं तु फसगत मा होऊ नये अशी दक्षता आपण ायला हवी.

अ ते ज्ञ पयर्ंतचा वास अ नावर ओढी ा आ र ानी सौंदयार्ने

संजीवनी गोखले पुणे

इ ा ा इंगळी ा ई षेर् ा खुमखुIमने उ ृ ं खल मदIनके ा ऊ बदार Iमठीने ए करुप शरीरा ा ऐ Iहक सुखाने ओ ाIचंब मना ा औ पचाIरक ना ाने क मनीय देहा ा ख ळखळणार् या हा ाने ग Iहर् या डो ां ा घ ननीळ रं गानी च मेली ा फुलां ा छ बीदार आदांनी

ड ळमळीत Iवचारा ा ढ ळले ा पदराने

ज वानी ा धुंदी ा झ पाटले ा वृ ीने

त पु त यते ा थ रथरणार् या पावलाने

ट गेगीरी वृ ी ा ठ सकेबाज तोर् याने

द वIबंदंनू ा िटप ा ा ध गधगणार् या ओठांने न खIशखा Iनथळ ा ा प Iरणयातील पI नीने फ टाटणार् या आभाळा ा ब हु रंगी रं गाने भ रजरी शे ा ा म खमली षार्ने य याती ा वृ ीने र मणीय सुखाने ल ीत वदना ा व संतातील पालवीने श कुनाला शुभे ां ा ष ट् कणीर् फुलाने स मिपर्त तृ ी ा ह ळु वार ना ाने क्ष णभंगरू जीवना ाव ज्ञा नेंI यां ा सजगतेने

ायाम शाळा मी

आशुतोष आळे कर, पुणे

जे ा कॉलेजात जायला लागलो एक गो अगदी आवजून र् केली. ती णजे gym लावली. आता मी याचा खरच िकती वापर केला हे Iवचारू नका मला लगेच . मला ाIठकाणी जा ाची उ ु कता फार. या gym म े मी ायामासोबत थोडे Iनरीक्षण सु ा केले आIण मला मजेशीर अनुभव आले…

एक Iदवस असाच भ ा पहाटे उठू न gym ला गेलो. (जर एव ा उठू न अ ास केला असता तर ए ाना २-४ पु के Iलहू न झाली असती.) जसा आत गेलो तसे सवर्जण मा ाकडे एखादा परग्रहावरील ाणी आ ासारखे पाहायला लागले. घाम िटपत असलेले जाड काका, आरशासमोर उभा राहू न ायामाऐवजी सतत केसांतून हात हात िफरवणारा हडकुळा दादा आIण अवाढ दंड असलेले पैलवान यांचे दशर्न घडले. खरतर gym म े खूप वेगवेग ा कारचे लोक येतात. कोणाला वजन कमी करायचे असते तर कोणाला वाढवायचे असते. कोणी ताहू न येते तर कोणी धाडले गेलल े े असते. कोणी डॉ र ा स ाने येते तर कोणी मैि णी ा (आता मी का जायला लागलो हे सु ा Iवचारू नका! ) असे एक गलेल काका रोज सकाळी येतात . 'गलेल ' हा श ल ग ाचे ाणी णून वापरायला हरकत नसावी. ते काका रोज टर् डे Iमल वर घोडदौड करतात. ाचा देह पळताना बहु धा टर् डे Iमल सु ा थकत असावी. ा नंतर ते न चुकता Dumbell आIण barbell ला वर खाली हलवून झोपेतन ू जागा करतात.आIण घामाने थबथबलेले शरीर शांत करायला काही वेळ शवासानाचा आधार घेतात. आIण बाहेर पडताना कोपयार्वर ा राजूकडू न Iजलेबी आIण वडे parcel घेतात. क े गो ीचा शेवट गोड, गु ागोIवंदाने कर ावर ांचा भर असावा. जसे हे काका, तसाच एक राहु लदादा. २३-२४ वषार्ंचा. ६ फूट उं च, गोरापान, गे ा २ वषार्ंपासून gym ला येतोय पण ा ात तसूभरही फरक नाही. ल काकांसारखाच हा सु ा सवयीचा प ा. आ ापासून आरशासमोर Iठ ा मारणारा राहु ल, आमचे Trainer आनंद सर आ ावरच चांगला झापला जातो. काटकु अ शरीरावर चढवलेला SUPERMAN चा t-shirt आIण अ ार् च ीतून बाहेर आलेले बग ासारखे पाय अशा या राहु ल ला ायाम करताना पाहायला हसू येते. आIण याचा ध ा लागून ा ा शापर् हाडांमुळे कोणाला दुखापत ायला नको णजे झाले. जसे Visiting Lecturers/Doctors असतात, तसे visiting members सु ा असतात. Gym चे सद झालो णजे आपण िफट झालोच, असा ांचा सं म असावा. असे हे visitors अचानक एखा ा Iदवशी gym म े नजरे स पडत असत.

Finally, gym म े आढळणारा मु मनु ाणी णजे पैलवान! पैलवान नावाचा हा ाणी िपळदार शरीर आIण भारद आवाजासह जगात ा gym नावा ा Iठकाणी हमखास आढळतो. ायामानंतर अंडी, केळी, Iथनयु पदाथर् यावर ताव मारतो. याच ा ाला पाहू न राहु ल आIण ल काकांसारखे ाणी (आIण मी

सु ा) gym लाव ास Iे रत होत असावेत. मला वाटतं िक जगात ा कुठ ाही कोपयार्त गेला तरी असे िक क े नमुने नजरे स पडत असावेत. ायाम शाळा या शाळे त ायाम कसा करावा Iशकवला जातो, पण तो कोण कसा करतो यातून न ीच गमतीजमती घडताना Iदसतात. तु ी जर ामाशाळे त जात असाल, तर न ी शोधा राहु ल आIण ल काकांना!

Diwali 2015

भ ीमागार्वरील Iश

वैभव

आशुतोष बापट भारत

अखंड भारतवषार्त सवर्

साजरा होणारा, अ ंत लोकि य असा Iदपावलीचा सण हा Iद ाचा, काशाचा, उजेडाचा उ व होय. अIतशय आनंदाचा असा हा सण जसा घराघरात साजरा केला जातो तसाच तो सावर्जIनक रुपात देखील तेव ाच Iदमाखात साजरा करायची प त आहे . Iद ाचे आप ा आयु ातील असलेले अन साधारण मह या सणा ा IनIम ाने अधोरे Iखत केले जाते. अंधःकारावर मात करून उजेडा ा, उ ती ा, काशा ा वाटेवर जाताना हे असं Iदवे आप ाला उजेड दाखवतात. मग ते पणती ा रुपात असतील नाहीतर समई ा रुपात असतील. अखंड तेवत राहणे आIण पIथकाला मागर् दाखवत राहणे हेच या लक्षलक्ष Iद ांचे उि असते. याचेच IतIबंब आप ाला मंIदर ाप ाम े

जागोजागी Iदसून येते. नुसते Iदवेच नाहीत तर इथे असलेली अनेक Iतके, Iच े , Iश ं आप ाला भI मागार्वर सतत मागर्दशर्न करीत असतात. ांचा अI ाने आप ाला अनेक गो ींचे ज्ञान होते. आयु ातील अनेक घटनांचे IतIनIध ा गो ी करत असतात. मंIदर हे केवळ देवाचे Iनवास ान नसून ती एक सामाIजक सं ा आहे . इथे अनेक लोकांचा सतत वावर होत अस ामुळे ां ा Iशकवणुकीसाठी, ां ा ज्ञानात भर घाल ासाठी, त ज्ञान खूप सो ा प तीने ां ा आयु ात रुजव ासाठी मंIदरांची, ावरील Iश ांची, आIण इतर गो ींची IनIमर्ती झाली असे णता येईल. मंIदरा ा ांगणाम े असले ा दीपमाळा या देखील काही IवIश उ ेशाने बांध ा गे ा असे णता येईल. खास करून महारा र् ातील मंIदरांम े असले ा दीपमाळा या खूपच आग ावेग ा आIण वैIश पूणर् आहेत. मंIदरा ा ांगणात असले ा दीपमाळा सार्‍या पIरसराची शोभा वाढवतात. महारा र् ात जवळजवळ सवर् मह ा ा देवळांम े दीपमाळा Iदसतातच पण काही आडवाटेवर ा मंIदरांसमोर सु ा अ ंत सुंदर आIण कला क दीपमाळा पाहायला Iमळतात. मु े शंकरा ा मंIदरात असले ा दीपमाळा या ि पुरी पौIणर्मे ा Iदवशी Iद ांनी उजळले ा Iदसतात. ि पुरी पौIणर्मल े ा या दीपमाळांवर ि पुरवात लावणे यालाच कोकणात िटपर पाजळणे असे टले जाते. पु ा ा जवळ असले ा चास या गावची दीपमाळ अशीच भ , देखणी आIण आगळीवेगळी आहे . चास हे गाव पIह ा बाजीराव पेश ाचे सासुरवाडीचे गाव होय. गावात चासकर जो ांचा एक भला मोठा वाडा सु ा आहे . या गावचे वैIश णजे ग्रामदैवत असलेले ी सोमे र महादेवाचे मंIदर. या मंIदरा ा ांगणातच एक

भ मोठी अशी दीपमाळ आहे . २५६ Iदवे असलेली अशी ही डौलदार दीपमाळ ि पुरी पौIणर्मे ा रा ी अनेक Iद ांनी उजळते. ि पुरी ला रा ी सोमे रावर रु ाचा अIभषेक होतो आIण ानंतर गावातली तरुण मंडळी या Iदपामाळे ा क े खोबणी म े पण ा लावतात. Iवजेचे Iदवे बंद करतात आIण सगळा आसमंत ा लक्ष Iद ांनी उजळू न Iनघतो. अशाच भ दीपमाळा Iशखर Iशंगणापूर इथे असले ा मंIदरा ा ांगणाम े पाहायला Iमळतात. दुसरी एक दीपमाळ आहे ती णजे नगर Iज ात ा कजर्त तालु ातील राशीन या गावात ा भवानी/जगदंबा मंIदरातली. इथे अ ंत डौलदार अशा दोन दीपमाळा आहेत. यांचे वैIश णजे या च हालतात. ांचे बांधकाम खाली दगडाचे आIण वर Iवटांचे आहे . वर जा ासाठी बाहेरून आIण आतून Iजने केलेले आहेत. वरती गे ावर एक लाकडी दांडा आहे तो धरून हलवला की दीपमाळ हलते. हा चम ार आ यर्कारक न ीच आहे . बीड Iज ातील रे णापूर, Iशरूर जवळील कडेर् इथेही अशाच डोलणार्‍या दीपमाळा आहेत. कोकणात ा राजापूर तालु ातील देवाचे गोठणे या गावी असले ा भागर्वराम मंIदरातील दीपमाळ अशीच पाह ाजोगी आहे . इथे या दीपमाळ खूपच वेग ा प तीने बांधलेली आहे . आधी चौकोनी मग वरती काहीशी गोल अशा प तीची ही दीपमाळ आहे . ामी यांना देवाचे गोठणे हे गाव का ोजी आंग्रे यांनी ांचे गुरु ें इनाम णून Iदलेले गाव आहे . पु ाजवळ ा पांडे र या मंIदरासमोर असलेली दीपमाळ ही Iवटांची बांधलेली आहे . आतून पोकळ असले ा या दीपमाळे मधून वरती जा ासाठी Iजना आहे . Iतथेच जवळ असले ा लोणी भापकर या गावी असले ा भैरवनाथ मंIदरातील दीपमाळा अशाच उं च आIण अ ंत देख ा अशा आहेत . काही दीपमाळांम े खोबणी करून ाम े Iदवे ठे वायची व ा केलेली असते तर काही दीपमाळांना पण ा िकं वा Iदवे ठे व ासाठी काही ोजे केलेली आढळतात. मंIदरा ा सौंदयार्त कायम भरच घालणार्‍या या दीपमाळा कायम काशाचीच वाट दाखवतात. सारा आसमंत उजळू न टाकून मनाम े अपार भ ी Iनमार्ण कर ाचे काम या दीपमाळा कायमच करीत आ ा आहेत. या दीपमाळे माणेच गरुड ंभ आIण नंदी ंभ आप ाला मंIदरा ा आवारात पाहायला Iमळतात. महारा र् ाम े ांचे दशर्न अगदी दुIमर्ळ असे आहे पण

लागले. मंIदरा ा बा ांगावर जसे गजथर, अ थर असतात तसेच कीIतर्मख ु थर सु ा Iदसू लागले. दIक्षणेकडे होयसळ राजव टीम े बांध ा गेले ा बेलू , हळे Iबडू इथ ा मंIदरांवर हा कीतीर्मख ु ाचा थर कषार्ने पाहायला Iमळतो. अनेक मंIदरां ा छतावरसु ा कोनाम े ही कीIतर्मख ु े कोरलेली पाहायला Iमळतात.

कनार्टकातील मंIदरांम े हे अगदी आवजून र् पाहायला Iमळतात.

Iव ू मंIदरा ा ांगणात उं च असा खांब असून ावर एक छोटीशी घुमटी बांधलेली असते. ा घुमटीमधे हात जोडले ा I तीमधील गरुडाचे Iश पाहायला Iमळते. अगदी तशाच रुपात IशवमंIदरा ा ांगणात ा घुमटीमधे बसलेला नंदी पाहायला Iमळतो. जसे Iवजय ंभ खूप उं च आIण मोठे बांधायची था आहे ाच माणे हे गरुड ंभ आIण नंIद ंभ आप ाला मंIदरा ा ांगणात पाहायला Iमळतात. बरे च वेळा ा खांबांवर मो ा माणात नक्षीकाम केलेले आढळते. उ र कनार्टकात ा Iशरसी, Iशमोगा आIण आसपास ा ब ळीगावी, बनवासी, बंदIलके, कोटीपुरा, केळIद या Iठकाणी असले ा मंIदरांमधील हे उं च ा उं च गरुड िकं वा नंIद ंभ पाह ासारखे आहेत . बेलरू ा चे केशव र् पाह ासारख मंIदरातील गरुड ंभ केवळ देखणा आIण आवजून आहे . मंIदराम े आIण पIरसराम े अशा अनेक गो ी आहेत की ा आप ा Iन ळ अI ाने सतत मागर्दशर्न करत असतात. कीIतर्मख ु हा सु ा ातलाच एक कार आहे . अन साधारण भ ी कशी असावी याचे हे एक ोतक आहे . याची आप ाला काही माIहती नसते आIण णून ते काय आहे ाचे मंIदरावर योजन काय याचा आढावा घेणे गरजेचे ठरते. मु े शंकरा ा मंIदरात, गभर्गहृ ा ा उं बर ावर एक राक्षसाचे तोंड कोरलेले असते िकं वा Iचि त केलेले असते. ाला कीIतर्मख ु असे णतात. याब लची एक कथा पुराणाम े सापडते. जालंधर नावाचा एक राक्षस होता. ाला चंड भूक लागायची. िकतीही खा े तरी ाची भूक कधी शमायची नाही. ाचे Iशवाची आराधना केली आIण या पासून मु ी दे ाची ाथर्ना केली. Iशवाने ाला सांIगतले की तू तःला पायापासून खायला सुरुवात कर. Iशवावर अपार भ ी अस ाने ाने ताबडतोब हा आदेश मा करून तःला पायापासून खा ास सुरुवात केली. शेवट फ तोंड राIहले तरीही ाची भूक काही संपायची Iच नाहीत. शेवटी Iशवाने ाला सांIगतले की तू मा ा मंIदरा ा उं बर ावर बस. माझे भ तु ावर पाय देऊन आत म े येतील तें ा तू ांची पापे खा. तुला आयु ात कधीही कमी पडणार नाही !! आपण शंकरा ा मंIदरात गे ावर आपली पापे न करायची देवाचीच ही क ना. ा जालंधर राक्षसाचे तोंड पुढे कीIतर्मख ु णून Iस झाले. देवावर असलेली अन साधारण भ ीचे ते एक Iतक झाले. आपण पापमु होऊन देवा ा दशर्नाला जावे या साठी देवानेच केलेली ही सोय खूपच वैIश पूणर् आहे नाही का ? पुढे कीIतर्मख ु हे एक डेकोरे िट मोिटफ णून मंIदर ाप ाम े वापरले जाऊ

मंIदराम े वेश के ावर मु देवतेची मूतीर् ही गभर्गहृ ाम े बसवलेली असते. गभर्गहृ हा श सु ा िकती समपर्क वापरला गेला आहे नाही का. ा Iठकाणी गे ावर आपले मी पण गळू न पडते. आपली साक्षात ई राशी गाठ पडते. आIण मी आIण तो भगवंत एकाच आहोत याची जाणीव होते. याचे ज्ञान ा होते. याचाच अथर् आपला पु ा एकदा ज होतो. ामुळे ज हो ाची जागा ती णजे गभर्गहृ . अथार्तच इथे अंधार असला पाIहजे. फ तेवणारी एक समई आIण ा गूढ काशाम े आप ाला झालेली तःची ओळख. अ ंत पIव , अ ंत अथर्पण ू र् आIण ज्ञानामुळे तःला होणारी तःची ओळख असे हे गभर्गहृ . या गभर्गहृ ा ा दरवाजावर एक छोटी चौकट असते आIण ात एक देवतेची मूतीर् ािपत केलेली Iदसते. ा चौकटीला णायचे ललाटIबंब . मु गाभार्‍यात कोणती देवता आहे , िकं वा ते मंIदर हे कोण ा देवतेचे आहे हे सांगणारे Iठकाण णजे हे ललाटIबंब. एखादे मंIदर हे कोण ा सं दायाला समिपर्त केलेले आहे , ते शैव, वै व, श ी, अशा कोण ा सं दायापैकी असेल तर ा सं दाया ा देवतेची एक छोटी Iतमा या ललाटIबंबाम े कोरलेली आढळते. मंIदर Iशवाचे असेल तर Iतथे गणपती, Iशव, भैरव अशां ा मूतीर् आढळतात. ते वै व असेल तर Iतथे Iव च ू ी आसन Iतमा िकं वा शेषशायी Iव च ू ी Iतमा पाहायला Iमळते. ते मंIदर जर देवीचे असेल तर ा Iठकाणी देवी Iतमा पाहायला Iमळते. मराठवा ातील परभणी ा जवळ असले ा जाम या गावी एक ल ीचे मंIदर आहे . या मंIदरावरील ललाटIबंब फार मह ाचे आहे . या Iठकाणी ल ी-Iव च ू ी Iतमा कोरलेली असून ल ीची मूतीर् मोठी आहे तर Iव च ू ी Iत ापेक्षा लहान. आIण दुसरे वैIश णजे ल ी ा मांडीवर Iव ू बसलेला दाखवलेला आहे . इतका बारीक Iवचार करून केलेले ललाटIब ावरचे हे अंकन IनI तच दुIमर्ळ आहे . ललाटIबंब हे अनेकदा मंIदरा ा सभामंडपात वेश कर ासाठी असले ा दरवा ावर सु ा पाहायला Iमळते. काही वेळेला ा Iठकाणी काही बौ िकं वा जैन Iतमा पाहायला Iमळतात. रांजणगाव गणपती ा जवळ असले ा िपंपरी दुमाला या मंIदरा ा सभामंडपात वेश कर ासाठी तीन बाजूंनी दरवाजे आहेत. पैकी एका दरवा ा ा ललाटIब ावर जैन तीथर्ंकरांची Iतमा कोरलेली Iदसते. ललाटIबंब देखील काशवाटांचेच काम करते. या सग ा गो ी आप ा सार ा भ ांना मागर्दशर्न कर ासाठीच मु ाम IनIमर्ले ा आहेत . ांचे योजन समजून घेऊन जर आपण भ ीमागार्वर चालू लागलो तर IनI तच ाचा खूप मोठा उपयोग होऊ शकतो. क े Iठकाणी Iदसणारी गो णजे मंIदरात गे ावर अगदी घ ा. मंIदर िकतीही छोटे अथवा मोठे असू देत, छताला टांगलेली घंटा ही अगदी न चुकता Iदसणारी गो आहे . मूतीर्शा ाचे गाढे अ ासक आIण तज्ञ डॉ. देगलूरकर सर या घंटच े े योजन सांगताना नेहेमी असे णतात की सामा लोकांचा असा समज असतो की घंटा वाजवली की देव जागा होतो आIण भ ाकडे ाचे लक्ष जाते. व त ु ः पIरI ती काहीशी Iनराळी आहे . घंटा ही देवासाठी नसून ती भ ाने जागे हो ासाठी आहे . आपण घंटा वाजवतो तें ा आपण तःचे लक्ष एकाग्र करून देवाकडे वळवतो. आप ा मनाम े चालू असलेले अनेक Iवचार बंद करून आपले Iच देवा ा

दौलतीची शान हो ा. घंटे माणेच Iतथेच असले ा अजून एका गो ीची दाखल ावी लागेल. ती णजे सभागृहात असले ा कासवा ा Iतमेची. कासव हे सु ा कणखर, Iचवट भ ीचे Iतक णूनच मंIदराम े दाखवलेले असते. कासवाची पाठ टणक असते. ाला चार पाय, एक डोके व एक शेपटू असे सहा अवयव असतात. आप ा मनाम े असले ा षिडर् पूंचे IतIनIध हे कासव करत असते. ा माणे कुठलेही आक्रमण झाले की कासव आपले हे सहा अवयव आप ा पोटात ओढू न घेते आIण टणक पाठ फ वरती राहते ाच माणे आप ा मनाम े असलेले सहा Iरपू आपण आतम े घेऊन कासवा ा पाठीसारखे टणक होऊन देवा ा भेटीला गेले पाIहजे हे ामागचे योजन असते.

रणात, देवा ा पायाशी I र ावे यासाठी घंटच े े योजन केलेले आहे . आपण अनेकदा जसा तःला Iचमटा काढू न बघतो, याचाच अथर् आपण जागे आहोत ात नाही याची खा ी करून घेतो, अगदी तसेच योजन या घंटच े े आहे . आपण घ ा वाजवतो णजे तः जागे अस ाची खा ी करून घेतो. आपला कॉ स, आपली स I वेकबु ी जागृत आहे याची आपली आपणच खा ी करून घेतो आIण मग देवा ा दशर्नाला जातो. देव कधीच झोपलेला नसतो आIण ाचे सतत आप ा भ ांकडे लक्ष असते. गरज भ ांना असते की आप ा मनात चालू असलेले असं Iवचार बाजूला ठे वून आपण ई रIचंतनात त ीन ावे आIण णून घंटा वाजवून आपण आपले Iच एकाग्र करतो. व ू नेहेमीचीच असते पण भI मागार्वर वाटचाल करताना Iतचे योजन िकती समपर्क रीतीने केलेले असते हे आप ाला या Iवषयाचा अ ास करू लागलो की समजते. क े Iठकाणी भ ाला यो मागर्दशर्न कसे Iमळे ल याचा बारीकसारीक Iवचार मंIदरा ा ाप करांनी केलेला आढळतो. मंIदरात असले ा या घंटा जशा छो ा रुपात Iदसतात तशाच काही मंIदरांम े पोतुग र् ीज घ ा सु ा पाहायला Iमळतात. Iचमाजीअ ांनी वसईवर Iमळवले ा Iवजयाची ती रणIच े आहेत. थेऊर, भीमाशंकर, इथ ा मंIदराम े तर या घंटा पाहायला Iमळतातच परं तु देवाचे गोठणे इथले भागर्वराम मंIदर, मुळशीजवळ ा पळसे इथले IशवमंIदर, लोणीभापकरचे भैरव मंIदर अशा अनेक मंIदरांवर या पोतुग र् ीज घ ा पाहायला Iमळतात. ां ावर रोमन Iलपीम े मजकूर कोरलेला असतो आIण ा घंटा टांगाय ा Iठकाणी एक IवIश प तीची जडणघडण केलेली आढळते. पेश ां ा मराठी सै ाने पोतुग र् ीजांवर Iमळवले ा Iवजयाची ही IवजयIच े णजे मराठी

मंIदरांवर Iदसणारे आIण इIतहासा ा अ ासासाठी अ ंत पूरक असलेली अजून एक गो णजे Iशलालेख. मंIदर बांधणी के ानंतर ते मंIदर कोणी बांधले, कोण ा राजाने ासाठी पैसे पुरवले होते, कोण ा भ ाने देणगी Iदली होती, या आIण अशा असं गो ी आप ाला या Iशलालेखातून सापडतात. काहीवेळेला मंIदर पडू न गेलल े े असते परं तु Iतथे Iशलालेख सापडतात आIण ामुळे ा भागाचा सारा इIतहास आप ासमोर उलगडला जातो. Iशलालेखात ते मंIदर बांध ाचे साल कोरलेले असते. कनार्टक रा ात असले ा बदामी जवळ ा ऐहोळे इथ ा मंIदरावर असलेला स ाट पुलकेशीचा Iशलालेख Iस आहे . ा Iशलालेखानुसार पुलकेशी राजाची वंशावळच अ ासता येते. कजर्त तालु ातील राशीन गावी असले ा भवानी ा मंIदरात मराठी आIण सं ृ त Iशलालेख आहेत . पेशवाईमधील मु ी असलेले अंताजी माणके र यांचे राशीन हे गाव. ां ा नावाचा उ ख े असलेला Iशलालेख या मंIदरात पाहायला Iमळतो. या मंIदरात एकूण पाच Iशलालेख आहेत. असाच एक देवनागरी भाषेतला Iशलालेख देवगड तालु ातील कोटकामते या गावी असले ा भगवती ा मंIदरात आढळतो. मराठी आरमाराचे सरखेल का ोजी आंग्रे यांनी हे गाव भगवती देवीला इनाम णून Iदले होते. ांनी या मंIदरच जीणोर् ार केला तें ा एक Iशलालेख कोरून घेतला आIण तो मंIदरावर बसवलेला आहे . ावरून जीणोर् ाराचे वषर् आIण ासंबंधीची माIहती उजेडात येते. अनेक बौ ले ांम े असे Iशलालेख कोरलेले आढळतात. कोण भ ाने Iदले ा दानातून, देणगीमधून हे लेणे कोरून घेतले आहे याचा उलगडा या Iशलालेखांवरून होतो. सवार्त मोठा Iशलालेख आप ाला जु र ा जवळ असले ा नाणेघाटा ा तोंडाशी कोरले ा लेणीम े पाहायला Iमळतो. सातवाहन सा ा ाची राणी नागIनका Iहने तो कोरला आहे . नाणेघाटा ा तोंडाशी असले ा लेणी ा तीनही Iभंतींवर ा ी लीिपमधील हा Iशलालेख मु ाम जाऊन पाह ासारखा आहे . काय काय रह

दडलेली आहेत ात हे Iतथे गेले की समजते. या लेखात सातवाहन घरा ातील राजांची नावे, नागIनका राणीने केलेले IवIवध यज्ञ, ा यज्ञा ा वेळी काषार्पण या चलनात Iदलेली दाने या आIण अशा अनेक गो ींचा उ ख े या Iशलालेखातून होतो. पु ामधील Iस पुरात ज्ञ कै.डॉ.शोभना गोखले यांनी आपले सारे आयु या Iशलालेखां ा अ ासासाठी वेचले. ांनी हे Iशलालेख वाचून ातून Iमळणारी माIहती जगासमोर आणली. जागIतक रावर भारताचे नाव ांवर सु ा आप ाला ांनी उ ल केले. महारा र् ात अनेक िक Iशलालेख आढळतात. ते बरे चदा दरवा ा ा बाजूला असतात. रायगड िक ावर Iहरोजी इंदल ु कर यांनी केले ा कामांची जं ी ांनीच एका Iशलालेखावर कोरून ठे वलेली आहे . ती वाचून ा काळात ांनी या िक ाला राजधानीचे रूप दे ासाठी कोण ा गो ींची IनIमर्ती केली हे वाचून थ ायला होते.

Iशलालेखा माणेच अजून एका गो ीवरून इIतहासातील घटनांवर उजेड पडतो ते णजे ता पट. तां ा ा प ावर ठोकून िकं वा कोरून काढलेला मजकूर हा अनेक ऐIतहाIसक घटनांवर उजेड टाकतो. बरे च वेळा राजस क े डू न जें ा IवIवध दाने Iदली जात होती तें ा ती ता पट या रुपात देत असत. ता पट हे धातूचे प े अस ामुळे ते िटकाऊ होते आIण ती दाने वंशपरं परागत Iदलेली अस ामुळे ती अनेक शतके िटकून राहणे अ ारुत होते आIण णूनच ती ता पटा ा रुपात Iदलेली असत. र ाIगरी Iज ात ा आिडवरे या महाकाली ा गावाजवळच कशेळी नावाचे गाव आहे . गावात कनकाIद असे सूयम र् ंIदर आहे . या मंIदरात ४ प े असलेला एक सुंदर ता पट पाहायला Iमळतो. जाड प ा असलेला इ.स. ११९१ सालचा Iशलाहार भोजराजाचा हा ता पट णजे ा राजाने या मंIदराला Iदलेले दानप आहे . अनेक ता पटांमुळे खूपच मह पूणर् ऐIतहाIसक बाबी उघडकीला आ ा आहेत. अनेक बारीकसारीक गो ी आप ाला बरे च काही Iशकवतात, आप ा बु ीला चालना देतात, आप ाला आ यर्चिकत करून टाकतात. मंIदर ाप ाम े असलेले बारकावे अ ासू लागलो की ामागची कलाकाराची द्द् ी, ामागचे त ज्ञान ते सवर्सामा लोकांपयर्ंत पोहोचव ाची तळमळ समजून येते. मंIदरा ा बा Iभंतींवर असणारी अ रांची Iश े ांना सुरसुंदरी असे टले जाते हे याचेच एक उदाहरण आहे . या अ ंत आकषर्क आIण डौलदार असले ा अ रांची Iश े ही मानवा ा मनातील IवIवध Iवकारांची तीके आहेत. साखरे चे वे न असलेली खरं तर ही कडू गोळी आहे . काम, मद, म र हे आप ा मनातील भाव हे ा अ रां ा रूपाने IशI त केलेले आढळतात. ा कायम मंIदरा ा बा भागावरच असतात. अनेक लोकांकडू न गैरसमजुतीमधून एक चूक अशी होते की मंIदरात दशर्नाला गे ावर आधी देवाचे दशर्न घेऊन नंतर दIक्षणा घातली जाते. परं तु बा दशर्न थम या ायाने या सवर् अ रा ा आप ा मनातील Iवकारांचे IतIनIध करतात ांचे दशर्न आधी हवे. हे सगळे Iवकार मानवाला आहेतच ते असेच बाहेर ठे वायचे. जसे आपण चपला बूट बाहेर काढू न नंतर मंIदरात जातो ाच ायाने हे Iवकार पण बाहेर काढू न ठे वून Iनमर्ल मनाने आपण भगवंता ा दशर्नाला जावे हा ा मागचा उ ेश आहे . ासाठीच ांचे अंकन हे मंIदरा ा बा भागावर केलेले आढळते. मराठवा ातील अनेक मंIदरे ही या सुरसुंदरींसाठी Iस आहेत. पानगाव, Iनलंगा येथील मंIदरांवर तर अ ंत देख ा या अ रा कोरले ा आढळतात. ांना IवIवध नावे सु ा Iदलेली आहेत. डालमाIलका, कपूरर् मंजरी, आलसा, दपर्णा, शुकसाIरका, नुपरू पाIदका, प लेIखका, मेनका यासारखी नावे ांना Iदलेली आहेत. अ ंत सुडौल आIण बांधेसदू असे ांचे अंकन केलेले आढळते. नगर Iज ात ा अकोले तालु ातील टाहाकारी इथ ा मंIदरांवर सु ा अ ंत आकषर्क अशा या अ रा कोरले ा

Iदसतात. मनातील Iवकारांवर ा भा करतात आIण माणसा ा आयु ातील ांचे अपIरहायर् असलेले ान ा IवIदत करत असतात. मंIदर ही एक सामाIजक सं ा आहे . Iतथे अनेक कारचे लोक येत असतात, भेटत असतात, चचार् करतात. ाचीन काळापासून मंIदरांचा उपयोग हा केवळ देवाचे Iनवास ान या रुपात न करता एक सामाIजक संदभर् णून केला जायचा. Iतथे होणारे उ व, समारं भ, ज ा-या ा यांचा उ ेश पIरसरातील लोकांनी ा IनIम ाने एक यावे हाच होता. मंIदरा ा संदभार्त वर उ Iे खले ा या सवर् गो ी येणार्‍या भाIवकाचे बोधन ावे, ाला काही त ज्ञान सांगावे, ा ा मना ा अव ांचे ाIतIनIधक रूप ा ा समोर उभे करावे या उ ेशाने के ा गे ा. याचाच अथर् भI मागार्वर वाटचाल करणार्‍या भाIवकाला वाट दाखव ाचे, काश दाखव ाचे काम ही सवर् तीके वषार्नव ु षर् करत आली आहेत. अज्ञानाचा अंधःकार नाहीसा ावा आIण ज्ञानाचा उजेड ा ा आयु ात पडावा यासाठी केलेला हा सारा खटाटोप होता असे समजते. मंIदरावर असलेली कोणतीही मूतीर्, Iतमा, Iच े ही केवळ उगाच केलेली नाहीत. ां ामागे काही त ज्ञान काही ठाम वैचाIरक बैठक न ीच आहे . या गो ींचा मागोवा घेताना तो Iवचार, ते त ज्ञान काही माणात जरी आप ा मनात Iभनले तरीसु ा ही Iदवाळी IनI तच काशमय झाली असे णता येईल. अशा आप ा आसपास असले ा अनेक ळांना या IनIम ाने आपण भेट देऊन ावरील कलाकुसर, Iश कला पाIहली, ते Iनमार्ण कर ामागची कारणे समजून घेतली तर आपले पयर्टन अIधक समृ होईल, अIधक संप होईल यात शंकाच नाही.

Festival traditions and our Extended family Preeti Deo United Kingdom

A

bout 18 years ago, after my marriage, I stepped into Deo-aalay. This extended family is like an intricate fabric tightly woven and held together by very strong bonds. Each of the families lives in neighbouring towns not far from the other. When it comes to some occasion, everyone in the family joins in to celebrate.

An average celebration gathers a minimum of 50 members and when it comes to a Deo family wedding, there are about 150 members.

It has been an amazing transition for me into this family. For a girl who was brought up in a cosmopolitan city like Kolkata and educated in Pune, getting married into a family residing in the plateaus of Marathwada has been a learning process. . The journey this far has seen me stumble at times but always joyful. What amazes me in this family is preserving the family traditions. I have watched my mother-in-law make vaan (packs of sweets) for about 20 married girls during Sankranti. Initially, I failed to understand why she strived so industriously in the kitchen to make those.

However, years later I have acquired the same feeling quite indirectly. I believe these small gestures made the bonds even stronger between the extended family. It also meant the girls could connect to the sweets and the care packages sent by their kakus, atyas, mavshis or mamis. This is possibly how they could overcome the feelings for being away from their parents. My father-in-law, who is well in his seventies, visits his sister for raksha-bandhan every year. My sisters-in-law make sure they come down to their parents on Padwa during Diwali for giving the massage with sugandhi oil/utne and abhyang snaan to their father.

Diwali is upon us. This is the time I miss our loving parents and siblings more because I am thousands of miles away from them. I miss the hustle and bustle in the kitchens where the ladies chalk out the list of faraal and the lists of gifts for the near and dear ones.

The kitchen always gets such a festive look with a tower of dabbas of faraal being freshly prepared. The

aroma of ghee, toasting of nuts, roasting of besan and frying of chaklis and shankarpali fills the whole house.

The dextrous hands of ladies are busy making the goodies were trained by the previous generation.

Here in my UK kitchen, I try and create a similar ambience. I try and chalk out the traditional faraal to be made during the weekend prior the Diwali day. It is always a weekend because it is a rare possibility that we get a holiday for this festive occasion. Chivda, ladu, karanji, chakli, champakali, chirote, shankarpali make a great spread on our Diwali plates when we visit our friends. Ever since we moved to UK, these friends are our extended families.

When I make my faraal there are occasional tweaks that I have adapted, as my son does not fancy fried goodies and my husband likes his desserts tad less sweet. So my karanjis’ get baked and chivda gets roasted in the oven, champakali and pakaatlya purya are made with apple pie spice mix. Although the festive goodies have donned a modern look yet they are churned in the framework of traditional ways of love and care.

There is a nip in the air where a constant chain of hot tea keeps me going. A thorough clean up all around and we all are geared up for the festival. My door gets adorned by woollen toran which my mother-in-law crocheted and a simple rangoli at the step. Every nook and corner of the house gets a twinkling diya/lamp placed to light up the whole house to welcome Goddess Laxmi. The walls get a trail of lighting; this removes all the darkness in and around the house festival of light indeed. I am always in the hope that Goddess Laxmi showers her blessing upon every household and bestow her light upon humanity.

सणांची महाराणी – Iदवाळी सौ. अ

ना देव, अमेIरका

गुडी पाडवा हा भारतीय संव रचा पIहला Iदवस. ग्री ॠतुचा चंड आतपाने तापलेली धरती वषार्ॠतुचा वषार्वाने सुगंIधत झाली. सं ृ त कIवंचा आवडता पक्षी चातक जो फ पावसाचा पा ाने आपली तहान भागIवतो- ाने आपली तृषा शांत केली. ावण हा IवIवध पूजांचा मIहना. ा सग ा कुळाचारां मधे ावण के ा आला आIण गेला हे कळलेच नाही. नाग पंचमी, सोमवार-Iशवामूठ, मंगळागौर, Iजवतीचे शुक्रवार, राखी पोIणर्मा आIण मग आली ती सग ा सणांची राणी “दीवाळी”- सग ांची लाडकी दीवाळी... हो िक नाही? जशी महाराणी सजून , म तयार होवून, डो ावर मुकुट घालून आप ा जे समोर येते आIण Iत ा ा उ ाहानी भररे ा चे ् याला बघून जा कशी स होते तशीच दीवाळी सु ा आप ा बरोबर ू Iतर् आIण आनंदाचे अनेक क्षण घेवन ू येते. लहान मुले आIण बायका ांचा कIरता दीवाळी हा आवडता सण. ाचे कारण सांगायला नको. अहो! भरपूर फटाके आIण नवीन कप ांची खरे दी आणखीन काय? क े जण आपाप ा परीने दीवाळी साजरी करतो आIण ाचा आनंद लुटतो. भारता ा बाहेर राहू न, मला असे वाटते, आपली भारतीय सं ृ Iतशी अIधक जवळीक Iनमार्ण झाली आहे . आपण जमेल तेवढे भारतीय सं ृ Iतला जप ाचा य करतो. आIण ा आठवणी पुढे अनेक Iदवसां कIरता पुरेशा असतात. चIव फराळ णजेच दीवाळी न े तर ा बरोबर ही एक संIध आहे भारतीय सं ृ Iतशी आपली गाठ अज़ून घ कर ाची. बरोबर ना? मा ा मते दीवाळी हा सण आप ातच उ ाह असणारा आहे . “ अंधाराला आ ान देवन ू , तेवत तब ा मधे Iनरांजन दीवाळी ा या मंगल समयी नवतेजाने उजळो जीवन. सकल जनांचे अIश जावे, दशर्न मानवतेचे ावे मनामनातील IतIमर जावून , तेज फुलांचे झाड फुलावे.” ा श ातच “Iदवा” असेल तो सग ांचा आयु ात काश आणेल. आप ा सारखी इतर िक क े लोकं आहेत ांना ाच आपुलकीने एक सण साजरा कर ाची वाट असते Iजतकी आप ाला. मराठी मंडळ, IवIवध कायर्क्रम, अनौपचाIरक भेठी-गाठी हे ाचे उदाहरण न े तर अजून काय? पालक णून आपण इतर कतर् जसे पार पाडतो तसेच आप ा मुलांना भारतीय सं ृ Iतशी ओळख करवून देणे आIण क े सण, सं ारांचा मागचे कारण पटवून देणे हे अIत आव क आहे . आपण भा वान आहोत कारण भारतीय सं ृ Iत मधे क े IवIध/सणां ा मागे काही कारण आहेत . ती जर आपण आप ा मुलांना सांगू शकलो तर िकती छान होईल! जे ा संपण ू र् कुटु ंभ एक Iमळू न एखादा सण साजरा करत ते ा ाचा आनंद दु होतो. आIण अशा ा शुभ समयी जर का आजी-आजोबांची उपI ती असली तर मग काय णने..छानच!! पण ते नेहमी श होईलच असे नाही. णून जो पIरवार आपण भारताचा बाहेर जोडला आहे ांचा बरोबर काही सुखाचे-आनंदाचे क्षण अनुभवूया. तुमची क ना कशी आहे तुम ा दीवाळीची? माझी क ती अशी तुम ा साठी...

ना मा

दीवाळी कशी असावी – Iहर ा पानांच तोरण दाराला लावून, ल ीचा पावलानी दीवाळी घरात यावी दीपा ा काशानं उजळावी... नरक चतुदश र् ी ा अ ंग ानाचा उट ाचा सुगंध Iतला असावा, ल ीपूजना ा Iत ी सांजे ा फटा ांचा दणदणाट ती म े असावा. पाड ाचा Iनरांजनात चमकणारा जरीपदर Iतला असावा. भाऊबीजे ा दुपारची तृI , Iत ावर रें गाळावी तुमची दीवाळी अगदी अशीच ावी सुखी – समृ - संप दीवाळी आहे आIण काही गोड नाही? तु ा सवार्ं कIरता काजू कतलीसाIह : · काजू – 1 कप · साखर – 1 कप · पाणी – काजू IभजIव ा कIरता · गुलाबा इसेंस कृIत: · सवर् थम 30 IमIनटे काजू Iभजवून ठे वावे. व ा जमIव ा कIरता एक ताटली ला तूप लऊन बाजूला ठे वावे. · साखर Iम र मधून िफरवून ाची पावडर तयार करून ावी. · तयार केलेली िपठी साखर कढईत घालावी. अजून गैस सुरू करू नये. · साखर वाटली ाच भां ात काजू बारीक वाटू न ाची पे तयार करून ावी. · काजूची पे कढईत घालावी. · आता गैस सुरू करावा. म म आचे वर काजू-साखरे चे Iम ण हलIवत रहावे. ते खाली Iचकटता कामा नये. Iम ण हळू -हळू एक ायला सुरूवात होईल. हे Iम ण थो ाच वेळात कढईचे काठ सोडेल. ा वेळेला गैस बंद कर ाची वेळ आलीच असे समजावे.

Iम ण एक होवून ाचा गोळा तयार होईल. ाला आधीच तयार केले ा ताटलीत ताबडतोप ओतावे. Iम ण लगेच गार होतं ा मुळे जा वाट बघू नये. ा वर बटर पेपर घालून हल ा हाताने लाटावे. लाट ाने व ांची वरची बाजू मऊ होईल. · आता व ा कापा ात. व ा ताटलीतून काढ ा अगोदर ा थंड हो ाची वाट बघा. · काजू कतली तयार आहे !

Besan Ladoos for Diwali

Sandhya Nadkarni United States

Ingredients: 1 stick of sweet creamy unsalted butter - melted and made into ghee or clarified butter. Or skip this step and use ½ cup of store bought ghee 1 cup ladoo besan. This is coarse besan flour.

1 cup besan flour. a pinch of salt 2/3 cup milk. I used 2 percent milk ½ cups sugar Seeds from 10 green cardamom pods + 1/8 inch piece of nutmeg (or 1/8 teaspoon nutmeg powder) ground with 1 ½ teaspoons sugar. I use a coffee grinder that I specially reserved for grinding spices. Adding the sugar just helps with grinding the cardamom seeds.

About 27 to 30 raisins

Directions: In a microwave safe bowl, combine the two besan flours and salt. Drizzle the ghee and rub it into the flour with your fingertips.

Microwave the mixture on high for 2 minutes. Stir and microwave for another minute.

Stir well and microwave the mixture for 30 seconds. Repeat this step, three more times. Total microwave time is 5 minutes.

This is where I noticed a difference between my 2 microwaves.

The timing in my new microwave gave the besan a golden color. I like my besan ladoos in a sun kissed golden brown color. If you like a deeper brown, continue roasting the mixture at 30 second intervals, stirring well in between so as to prevent the besan from burning.

Remove from microwave and set aside. In a microwave safe bowl, heat the milk until scalding (1½ minute on high in mine).

Slowly drizzle the milk on the roasted besan while stirring with a fork continuously.

Let the mixture cool completely.

Add the sugar and the ground cardamom-nutmeg mixture to the roasted besan mixture.

In a food processor, pulse the mixture for a few seconds until the mixture has a mealy texture. Roll the mixture into balls & add a raisin to each Besan Ladoo.

As the aroma of these Besan Ladoos fills the air, you will know that Diwali is here! You’ll end up with 21 medium sized, or 27 small sized ladoos.

Create health and transform your life!

Leena Sardesai United States

T

he numbers speak volumes. Over two thirds of all Americans are either pre-obese or obese. Obesity is a worldwide epidemic. It really should be named “Globisity”. Many countries including India are showing rising levels of overweight individuals. Not only adults, but children are also becoming obese. We are surrounded by tasty, cheap fast food, sugary drinks and large portions, and is compounded by our sedentary lifestyles. All of this this leads to insulin resistance and diabetes which in turn leads to many diseases, like cardiovascular disease.

Is there any solution to this growing epidemic? Yes there is—Take Shape For Life (TSFL), co-founded by Dr. Wayne Andersen. In 2009, my doctor told me that I was pre-diabetic and gave me a choice; either lose 25 lbs, or else take cholesterol medicine! Even though I am a vegetarian and for years have exercised 6 times a week, I had trouble losing the extra 25 lbs. (Do get medical advice before starting diets.)

I came across TSFL program in my friend’s Chiropractic office here in NY. I told my friend, Laura who is now my business coach, that I have never done anything like this in my entire life. Laura replied simply, ‘just try it for 30 days, what have you got to lose, just a few pounds?’

I did not want to take any medications, so I went on the program reluctantly in September of 2009. To my surprise, I lost 23 lbs in 10 weeks.

There are 3 components to the program: The five and one Meal Plan, The Habits of Health System, and Your personal health coach. This plan consists of eating 5 meal replacements a day, one every 2-3 hours, and eating one lean and green meal when it is most convenient. Your personal health coach provides support.

Here is a recipe I have created for the program-

Scrambled Tofu Ingredients: · · · · · · · · ·

2 tablespoons of Oil 14 oz of extra firm tofu Cumin - 1 tsp Onion – 1 medium Green chillis -1 or 2 Mushrooms – 10 oz. chopped Green pepper – 1 small Plum tomatoes – 2 small Vegetable bouillon – 1 or 2 cubes

Directions: Heat oil in a pan.

Add cumin and chopped green chillis.

Add chopped onions, sauté for few minutes.

Add all other vegetables.

Sauté for 5 mins, then add crumbled tofu on top.

Add 1 or 2 vegetable bouillon to make it moistand more flavorful.

सोबरेमेसा .. सोबरे मसे ा अथार्त

सुलक्षणा व᳔हाडकर ाझील

ाIझIलयन गोडाचे पदाथर्.

ाIझल टले िक फुटबाल, सांबा, Iबिकनी घातले ा I या, Iबयर घेवन ू नाचणारे लोक, भ Iद काIनर्वल आIण कडू कॉफी आठवते .. वषर्भरापासून मी ाIझल म े राहतेय मला जे ाIझल रोज ा आयु ात भेटतेय ते ा बरोबरच ा ा पलीकडचेही आहे . ाIझल ा खा सं ृ ती चा Iवचार केला तर ावर बंध होवू शकतो. कारण पोतुग र् ीज, जपानी, आि कन, इटाIलयन, पोIलश, Iॅ नश, जमर्न, I स अशा भावांमुळे ां ा खा पदाथार्ंची इथे रे लचेल होती. जे इथे िपकत न ते ते उस म ात काम करणार्‍या परदेशी मजुरांनी सोबत आणले. मजूर, कामगार णून आलेले परदेशी इथे राहताना आपाप ा देशातील पदाथार्ंची चव इथे घे ाचा य करीत होते. जोडीला ां ा पदाथार्ंचे गठबंधन होतेच. तसेच वसाहतकारानीही आपले पदाथर् इथे आणलेत. मूळ ा Iज़Iलअन असले ा असाई, केळे , नारळ, आंबा, पेअर, पीच, भोपळा, रताळे , अंजीर, पपई, माराकुजा, काजू , ाराना, पेरू, अननस, म, सं े, मोसंबी, उसाचा रस, गूळ, अवकाडो ा सग ाचा वापर इथ ा गोडा ा पदाथार्त होत होता जोडीला परकीय वसाहतींमुळे दुधा ा पदाथार्ंचा वापर होत गेला . .

Iलंबाचा रस, शेंगदाणे, म ाचे दाणे, पीठ, साबुदाणा, इथे Iमळत असलेले कंद सगळे काही गोडा ा पदाथार्त एकरूप झाले. दालIचनी चा वापरही मो ा माणात झाला. जायफळ वापरले गेले. फळांचा वापर करून बनIवलेले केक तर Iज़Iलअन घरात दर आठव ाला बनतात. णजे आपण Iजत ा सहजपणे Iशकरण बनवू तेव ा सहजपणे केक बनIवले जातात. गाजराचा केक, भोप ाचा केक, के ाचा, म ा ा िपठाचा, आं ाचा, सोयाबीन ा िपठाचा, माराकुजाचा, लो ाचा, बटरचा, पपईचा, ता ा िकसले ा नारळाचा, सं ाचा, कोकोचा. इथे उपल असेल ा य यावत फळांचा केक बनIवला जातो. इतकेच काय तर इथे िप झा सु ा गोड असतो. णजे के ाचा िप झा, चॉकलेटचा िप झा, अ ायचा िप झा .. आIण वरून दालIचनी िकं वा जायफळ.

घरात कुणी पाहु णे आले तर अचानक काय गोड करायचे हा Iज़Iलअन बाईला पडत नाही. केळे अधेर् कापून, ावर मोझोरे ला चीज टाकून, मधाची धार टाकली .. ओवेन म े काही सेकंद िफरवले आIण ावर दालIचनी टाकली की झाले झटपट डेझटर्. ा सग ाचा धांडोळा लहानशा लेखात होवू शकत हाही णून मी इथे फ ाIझल मधील गोडा ा पदाथार्ंब ल काही IलIहतेय . ाIझल म े क े रा ात तःचे असे गोडाचे पदाथर् आहेत. घटक पदाथर् सारखे असले तरी बनIव ाची प त वेगळी आIण नवे वेगळी. ाIझIलयन समाज धाIमर्क आहे . इथे सतत कोणता न कोणता “फे ा “ होत असतो आIण ाIनIम गोड धोड बनIवले जाते. िक ीही आधुIनक आई असली तरी घरात ४ गोडाचे पदाथर् बनIवले जातातच. फळांचा रस तर रोज ा जेवणाचा भाग आहे पण गोड Iशवाय सणवार साजरा केला जात नाही. अहोज दोसे – ाला आपण तांदळाची खीर णू शकतो. पुिडंग इतके घ असणारा हा पदाथर् दालIचनी पावडर टाकून खा ा जातो. बेIझनो – आटवले ा दुधाम े लोणी , खोबरे आIण साखर टाकून हे गोल लाडू बनIवले जातात . नारळाचा िकस वापरून ाला ात गडबडा लोळIवले जाते . बोलो डे ओलो – ात पातळ शा ॉंज केक म े पेरू , मारमालेड िक ा आटवलेले गोड घ दुध िफIलंग णून वापरले जाते . ाचा रोल बनIवला जातो. सुरळी सारखा. काजुIझ ो – शेंगदा ाचा वापर करून हा पदाथर् बनIवला जातो . ात आटवलेले घ दुध, लोणी आIण दा ाचा कूट असतो, काजूचा Iह वापर केला जातो . . आपण ाला शेंगदा ाचा लाडू णू शकू .अथार्त ाचा आकार लाडवासारखा नसतो. कप केक माणे हा Iदला जातो . काI का – फे ा जुIनना णजे जून मIह ातील साजर्‍या होणार्‍या उ वात काI का असतेच असते. हा पु ा एकदा Iखरीचाच कार आहे . गोडसर म ा ा दा ांना दुधात मऊसर IशजIवले जाते. ात दालIचनी टाकली जाते. काही Iठकाणी नारळा ा दुधाचाही वापर केला जातो. Iह खीर घ असते. पुिडंग माणे.

क्रेमे दे पपाया – हा गोड पदाथर् एकदा खा ावर तु ी पु ा पु ा खा ाचा आग्रह कराल हे न ी. रोज ा क े फा म े Iज़Iलअन माणसाला पपईखायला आवडते. इथे तळहातावर बसतील इत ा लहान लहान पपई Iमळतात. [ २ रीआयीस म े एक पपई. ] पपईचा गर डें र म े िफरवून घेतात. ावर मनाजोगे topping टाकले जाते. थंडगार वाढले जाते. गोयाबादा – पेरू ा गरापासून बनIवलेला हा पदाथर् भारतीय चवी ा जवळ जाणारा आहे . पेरूचा गर, पाणी आIण साखर. आलेपाक व ासार ा ा व ा असतात. रोIमयो जुलीयेता – पेरू ा गरापासून बनIवलेले गोयीबादा आIण पांढरे चीज वापरून हा गोड पदाथर् बनIवला जातो. णजे एक थर पेरूचा एक चीज चा. म ार ा ू – ामु ाने नारळाचा वापर करून हे पुिडंग बनIवले जाते. ात कारामेल आIण वापरले जातात. मोसे जी माराकुजा – माराकुजा फळाचा गर, आटIवलेले घ दुध आIण खूप दाट साय. िक ा क्रीम ा तीन घटकांना एक करून ीज म े ८ तास ठे वून ायचे आIण हा चIव पदाथर् तयार. पे जे मोलाकी अथार्त आपली शेंगदा ाची Iच बनIवलेली शेंगदा ाची Iच ी.

ी ... एस .. कारामेल म े

अवकाडो चा वापर इथे गोड बनIव ासाठी होतो. तािपयोका – र ोर ी Iमळणारा हा डो ा सारखा Iदसणारा पदाथर् . णजे साबुदाणा सार ा Iदसणार्‍या िपठापासून डोसा केला जातो. पाणी न टाकता. ात नारळाचा िकस, घ आटवलेले दुध, चोकलेट, क्रीम काहीही िफIलंग टाकले जाते. पोळी माणे घडी करून तािपयोका वाढला जातो. हा गोडही असतो आIण इतर चवीचा Iह असतो.

Chakli

I

t is difficult to make chakli bhajni, however, I have a simple chakli recipe using moog dal and other flours.

This recipe makes about 60 medium sized chaklis.

Ingredients: 4 cups of plain flour: ½ cup of moong dal: Condiments: you can add as many as you like, I used: turmeric red chilli powder hing coriander powder sesame seeds ajwain salt oil for frying Directions: ½ cup moong dal is washed and pressure cooked in 1.5 cups of water.

4 cups plain flour is steamed in a pressure cooker without the whistle for 20 minutes (I did not tie the flour in muslin, just placed it in a vessel). Once the vessel is out, sieve the flour.

Approximately 1 cup of water to strain it through and make a paste once boiled. You may need less amount of water at times.

Add Turmeric, red chilli powder, hing, coriander powder, sesame seeds, ajwain, and salt to the steamed and sieved plain flour.

Add moong dal paste to the prepared flour and mix to make smooth dough. Cover and keep aside.

Prepare your frying vessel, which needs to be deep enough to hold the oil and take in around 6-8 chakli spirals (just to save time and energy) Heat the oil.

Using the chakli sorya (press) or a piping bag with star nozzle, pipe the spirals. Every time you place the dough in the press or a bag, make sure it is soft and rolled when you place it in the press.

When the oil is hot, place the chaklis in them and fry on a medium heat till golden brown.

Place them on a paper towel and store in an airtight container.

Contributors: 1. Ashutosh Alekar Pune based blogger and artist. www.ashutoshexplorer.wordpress.com 2. Sandhya Nadkarni A food blogger and writer from USA https://indfused.wordpress.com 3. Leena Sardesai Health care professional and writer from USA http://www.leena.tsfl.co/ 4. Alpana Deo A blogger and writer based in USA. Has written articles in Times of India. http://mothersgurukul.com/ 5. Preeti Deo A well known food blogger from UK https://isingcakes.wordpress.com/ 6. Manaswini A well known writer from Bristol UK manaswinispeaks.blogspot.co.uk Books: www.smashwords.com/books/view/543035 www.smashwords.com/books/view/546386 7. Prerana Kulkarni Artist, designed front page for this edition. From USA http://celebrations-ppk.blogspot.com/ 8. Ashlesha Kelkar Artist, photographer and Design specialist, USA designed visuals and page layouts and the last page. ashlesha0809@gmail.com 9. Deepali Deshpande Instagram : www.instagram.com/gloryofhenna Snapchat : gloryofhenna Facebook : www.facebook.com/deepalihenna