#M2015KRANT Dit is een uitgave van Stichting Jaar van de Mijnen 2015 / #M2015 / Bongerd 18, 6411 JM Heerlen, 045 - 560 48 15 / info@JaarVanDeMijnen.nl
Zomer 2015
DĂ?T IS HET JAAR VAN DE MIJNEN
Voltallig personeel Domaniale Mijn Kerkrade in 1884
Huub Stevens:
Nicodemus van Birgelen stookt
Moderne koempels op
trotse mijnwerkerszoon
Russische kolen
graafmachines
Zie pag. 5
Zie pag. 16
Zie pag. 19
Het Jaar van de Mijnen is een initiatief van gemeente Heerlen en wordt mede mogelijk gemaakt door de Provincie Limburg samen met 14 gemeenten en tal van maatschappelijke partners uit Nederland en de Euregio Maas-Rijn.
Kompel & Zwart Goud bier
Werkgelegenheid Tegen de wand links van me stond een twee meter hoge metalen, grijze kast. Daarin ordners, maar ook pennen, plakband, nietjes, typelinten, pakken A4-papier en dergelijke. Al een paar dagen werkte ik daar, maar nu pas viel me op dat de twee kastdeuren bezaaid waren met kleine putjes en venijnige krassen die het blanke metaal zichtbaar maakten. Mijn chef zat tegenover me en ik vroeg: “Hoe komt die kast zo beschadigd?” Hij keek me eerst drie seconden zwijgend aan en sprak droogjes: “Dat is van de plof!” Een korte uitleg, maar ik snapte het. De ramp in 1975 op het terrein van naftakraker NAK 2 waarbij veertien mensen om het leven kwamen. “Het glas van dit raam schoot naar binnen en de scherven vlogen tegen de kast. Op dat moment pakte ik iets uit de onderste la van mijn bureau. Dat is mijn geluk geweest, anders…” Hij voltooide de zin niet, produceerde een schor lachje, maakte met zijn wijsvinger een snijdend gebaar langs zijn hals en bracht diezelfde vinger vervolgens naar de kiesschijf van de telefoon om - met een verbeten gezicht een nummer te draaien. Het was druk vandaag!
Foto: Marco Mariotti
Weer keek ik naar de kast, naar mijn bellende baas en rechts
Maasmechelaren pakken uit met mijnbier kopte HLN.be begin maart. “Kompel, een lekker blond biertje.”
van me door het raam naar de plek een paar honderd meter
vermeldt de website www.kompel-bier.be. Het is een initiatief van Sandro Di Pietro en Ronald Kramer,
verderop, waar de fatale ontploffing plaatsvond. Toen wend-
twee jonge ondernemers van de ParkCité Eisden-Tuinwijk die gepassioneerd zijn door bier, de Cité en
de ik me tot een collega achter me. Die had het gesprekje
het mijnverleden. Samen met Brouwerij Anders ontwikkelden zij de blonde bovengrondse versie
blijkbaar gevolgd en zat met zijn armen over elkaar. Hij knikte
(de term ondergronds wordt later wellicht aan de bruine versie toegevoegd). Sandro heeft Italiaanse,
lauwtjes zijn hoofd, zei niets en beantwoordde de ongetwijfeld
Ronny heeft Oostenrijkse roots; dat verhaal vertaalden meesterbrouwer Bart Durlet en zijn brouwers in een
verbijsterde uitdrukking op mijn gezicht met een blik van
uniek bierrecept met vier soorten hop. “Het is fris en gekruid. Dat verwijst naar de multiculturele sfeer die
´Ja, daar kijk je van op, hè!´.
Maasmechelen typeert. Het is mooi goudgeel met een hoge schuimkraag.”
Dit was in 1977 en ik had - vers van school - een kantoorbaan bij DSM. Daar trof ik ook werknemers die ´nog onderin hadden gezeten´ en nu bovengronds herplaatst waren. Uit eerste hand kreeg ik verhalen - met soms huiveringwekkende details - over het ruige leven in de diep gelegen mijngangen en de ongevallen, maar ook rampen die dáár plaatsvonden. Bang waren de meesten altijd, maar tóch gingen ze dagelijks dat gat in. In 1965 kwam Den Uyl met zijn Mijnsluitingsnota naar het zuiden. De geschokte sfeer thuis, op school en op straat staat me nog goed bij, al wist ik toen niet precies waar het over ging. De ontzetting die tien jaar later, na ´de plof´ door de regio ging kon ik wèl duiden. Ik realiseerde me wat in Zuid-Limburg ´werkgelegenheid´ met zich meebracht: risico´s nemen en trachten te beperken, maar ook leren omgaan met angst. ´De mijnen´ was in 1975 m´n onderwerp voor een schoolscriptie. De docent - voormalig mijnwerker - nam deze met me door. Mompelend ging hij door de pagina´s. Bij het hoofdstuk ´herstructurering´ hoorde ik hem af en toe grommen. Met een venijnig gebaar mepte hij zijn pen neer en riep voor zich uit: “Geen zák is ervan terecht gekomen!” Daarna hernam hij zich, klopte me op de schouder en zei: “Het zit
Speciaalbier “Het Zwarte Goud” wordt in hartje Heerlen gebrouwen. Zaterdag 4 juli jl. jongstleden
best wel goed in mekaar hoor, alleen dat laatste deel, dat is te
lanceerde interim burgemeester Frans Weekers de tweed brouwronde. Christian Petermann over zijn
rooskleurig geschreven.” Hij praatte me geëmotioneerd bij
Het Zwarte Goud-bier: “Samen met Stichting Cultbier Heerlen en Stadsbrouwerij BeerKompanie is een
over door de overheid beloofde vervangende werkgelegenheid
gelimiteerd jubileum bier ontwikkeld dat een ode brengt aan de voormalige mijnstreek. Met o.a. honing
die maar nauwelijks kwam.
van een imker uit Heerlen, bronwater uit Hoensbroek en een koempelrecept uit de jaren ‘50. Glück Auf!”. Méér informatie: www.CultBierHeerlen.nl
In de wetenschap dat anno 2015 het ergste leed geleden is, neem ik de scriptie er nog eens bij en lees: “Zuid-Limburg gaat Werken in de mijn was zwaar en, het was warm ondergronds. Tot 25 meter diep was het 9 graden. Daarna steeg de temperatuur met 3 graden elke 100 meter. De diepste mijn in Nederland (de Hendrik in Rumpen, Brunssum) was 1058 meter diep; daar was het 39 graden. De mijnwerkers waren 8 uur aan het werk bij 28 graden. Als de mijnwerker dieper onder de grond
over van een monocultuur naar een meer gedifferentieerde vorm van werkgelegenheid.” De leraar noteerde in de kantlijn: “Maar dan wel zéér langzaam!” Verder schreef ik dat DAF nu in Born personenauto´s bouwt. Eigenlijk had ik die docent (een Alfa Ro-
aan het werk was (bij temperaturen van 28 tot 32 graden) was zijn dienst 6 uur lang, aldus www.cosimo.be. NB Bijgaande foto van de Gulpener prijst het Dort. Eén van de bieren die in de gloriedagen van de Nederlandse mijnindustrie furore maakte. De Dortmunder-variant werd in 1953 geïntroduceerd; is daarmee een van de oudste speciaalbieren van Nederland.
meo-fan) onder de neus kunnen wrijven: “Meneer, als de werkgelegenheid u zo aan het hart gaat,
Colofon
waarom rijdt u dan geen DAF?”
Uitgave: Stichting Jaar van de Mijnen, Postbus 1, 6400 AA Heerlen, info@JaarVanDeMijnen.nl , 045 - 560 48 15 Redactie: Maarten Brorens Grafisch ontwerp: Groenergras / Aline Ploeg
Maarten Brorens
foto: Luc Lodder
Foto’s: Luc Lodder, Fabian de Kloe, Marco Mariotti, Stefan Koopmans, Foto-archief DSM Druk: Rodi Diemen Verspreiding: diverse plekken in Zuid-Limburg Oplage: 10.000 stuks
Ger Koopmans ziet volop kansen in Euregionale samenwerking
3
“VELE DUIZENDEN BANEN ERBIJ ALS GRENZEN VERDER OPEN GAAN.” Als zoon van een melkveehouder in het nu tot de gemeente Venlo behorende dorp Velden, zal Ger Koopmans geen persoonlijke link hebben met het Zuid-Limburgse mijnverleden. Logische veronderstelling, tòch? “Jawel man, zeker kan ik een verband leggen met de mijnen!” Ger veert meteen op. “Wist je wel dat in het Maasduinengebied tussen Venlo en het Noord-Limburgse Mook heel veel dennenbossen staan? Die zijn - ik hoorde het mijn vader regelmatig zeggen - speciaal aangeplant voor de mijnen. De dennen leverden het mijnhout.” Dit behoeft voor de na-mijnse generatie
de Europese Gemeenschap voor Kolen en
de regio uit het dal gekropen. De voorma-
gekregen, mede dank zij Chemelot en VDL
enige uitleg. De mijngangen moesten on-
Staal? Een van de voorlopers van de Euro-
lige mijnstreek kraakte als te zwaar belast
Nedcar. In het oosten bleef dat wat achter,
dersteund worden om te voorkomen dat
pese Unie en waarvoor vlak na de oorlog
dennenhout, maar toonde uiteindelijk ook
alhoewel Heerlen wel een behoorlijke
ze vroegtijdig zouden instorten. Tot aan
in Heerlen nog een van de voorbereidende
voldoende veerkracht. Koopmans:
culturele bloei te zien gaf. Maar we
WO II werd daarvoor voornamelijk hout
vergaderingen plaatsvond? Heeft Ger dat
“Daarom vind ik het Jaar van de Mijnen
investeren nu niets voor niets 18 miljoen
gebruikt. De grove den leverde het meest
als provinciaal bestuurder in zijn agenda?
zo belangrijk. Het benadrukt nog eens dat
in uitbreiding van museum Continium in
de bewoners van de hele mijnstreek trots
Kerkrade, waarin verbindingen worden
geschikte materiaal omdat dit hout een grote draag- en buigkracht heeft en tevens
Weer moet hij - het misverstand begrij-
mogen zijn en blijven op wat vroeger tot
gelegd tussen onderwijs, cultuur,
duidelijk hoorbaar begint te kraken als de
pend - even corrigeren: “De afkorting
stand is gebracht, maar ook op hetgeen nu,
wetenschap en techniek.”
belasting te groot wordt. Dat laatste was
staat hier voor Euregionale Gemeenschap
na al die moeilijke jaren, in 2015 bereikt is.”
belangrijk in verband met de veiligheid.
voor Kultuur en Samenleving.” Voor deze
Het dennenhout waarschuwde de mijn-
samenwerking van Zuid-Limburg met
werkers als het ware, zodat zij zich tijdig
de Duitse en Belgische grensregio´s is
uit de voeten konden maken.
natuurlijk met een knipoog verwezen naar
Als kind was Ger zich dus al bewust van
de vroegere EGKS. Koopmans: “Het betreft
het bestaan van de mijnen. “Op 80 kilo-
onder meer een uitvloeisel van het feit
meter afstand van de mijnstreek groeide
dat Maastricht uiteindelijk niet de titel
het mijnhout. En die bossen zijn er nog
Culturele Hoofdstad van Europa 2018
steeds!”, aldus Ger.
kreeg. Een deel van de daarvoor gereser-
Het Jaar van de Mijnen benadrukt nog eens dat de bewoners van de hele mijnstreek trots mogen zijn en blijven op wat vroeger tot stand is gebracht
veerde gelden bleef toch beschikbaar voor Koopmans, gedeputeerde van de Provincie
cultuur. Het Jaar van de Mijnen kreeg van
Ger was in het recente verleden een half
Het museum mikt op de Euregio, net als de
Limburg, heeft onder meer het Jaar van de
ons 1,1 miljoen.”
jaar waarnemend burgemeester van Stein.
nieuwe EGKS. Ger ziet toekomstige kan-
Ziet hij een verschil tussen de Westelijke
sen: “De culturele samenwerking is er al.
Mijnen - waarvan de Provincie een van de partners is - in zijn portefeuille. In de lijst
De grootste werkgever van Zuid-Limburg
Mijnstreek en de voormalige Oostelijke
Als alle grenzen qua regelgeving ook nog
van zijn verantwoordelijkheden staat ook
werd na 1965 in een periode van krap tien
Mijnstreek die nu Parkstad heet? “Aan de
eens verder open zouden gaan, kunnen
de afkorting EGKS. De EGKS. Was dat niet
jaar weggevaagd. Langzaam, maar zeker is
westkant heeft de economische
er - rapporten geven dat aan - tevens vele
ontwikkeling een behoorlijke boost
duizenden banen bij komen.”
Ger Koopmans in een van de speciaal voor de mijnen aangelegde dennenbossen. Foto: Luc Lodder
Het originele spreekgestoelte van Den Uyl gaat mee in de optocht
4
OOGSTDANKSTOET BERG AAN DE MAAS GEHEEL IN TEKEN VAN MIJNGESCHIEDENIS “In de jaren ´90 kreeg ik nog veel patiënten met stoflongen. Oud-mijnwerkers die via slangetjes permanent zuurstof toegediend kregen. De hele dag. Ondanks dat ze meestal snel buiten adem raakten, vertelden ze me veel over hun werk vroeger. Ik ben daar nog steeds diep van onder de indruk. Een stratenmaker krijgt op den duur last van zijn knieën en dat is natuurlijk heel vervelend, maar deze mijnwerkers kregen geen lucht meer. Dat lijkt me echt verschrikkelijk!” Patty Wenmekers, fysiotherapeut, heeft
“Zelf heb ik een tijd lang stage gelopen
de koempels met zware silicose nog goed
bij DSM.” De gouden handjes van Roger
gekend. Zij moest hen onder andere leren
- waarschijnlijk geërfd van zijn vader -
om het beetje energie dat ze nog hadden
stelt hij al langer dan een kwart eeuw ter
zo goed mogelijk te verdelen. Ze maakt
beschikking aan de wagenbouwploegen.
zich nu nog kwaad over het onbegrip dat
“Dit jaar staat de onze in het teken van
de gepensioneerde mijnwerkers ondergin-
´nieuwe producten´ die ontstaan zijn van-
gen. “Jarenlang hebben ze moeten strijden
uit de kolenindustrie, via de chemie. Op
voordat silicose als beroepsziekte werd
de wagen verschijnen een fabriek en een
erkend en ze een financiële vergoeding
laboratorium. Ik schat dat we met zo´n
kregen.”
zes tot zeven man ongeveer acht weken
Vier van de vele steunpilaren van de Oogstdankstoet, poserend voor het Julianakanaal, mede ten behoeve van steenkooltransport aangelegd: v.l.n.r. Roger Strijkers, Han van Weele, Patty Wenmekers en Jos Berg. Foto: Luc Lodder
ermee bezig zijn!” De jaarlijkse Oogstdankfeesten
wagens iets met textiel of stoffen gemaakt
´moorkse´ in Berg aan de Maas wel mee-
in Berg aan de Maas staan dit
Han van Weele bewaart geen
moet worden, dan weten ze mij altijd te
vallen, als binnenkort de diverse buurten
jaar geheel in het teken van
leuke herinneringen aan de
vinden.”
gaan beginnen aan het opbouwen van
het Jaar van de Mijnen. De
Staatsmijn Maurits. Alhoewel,
culturele stoet op zondag 23
zo dramatisch is het nou ook
“Technische mensen worden schaars”,
een of andere manier nauw betrokken bij
augustus is een hoogtepunt
weer niet. Lachend dist ze
heeft Jos Berg inmiddels geconstateerd
de traditie van de Oogstdankfeesten, die
en middels zorgvuldig opge-
haar anekdote op: “Mijn teken-
tijdens zijn ´loopbaan´ bij het wagenbou-
vlak na de oorlog in gang werd gezet. Alle
bouwde praalwagens wordt de
leraar op de Mauritsmavo in
wersgilde. Zelf zorgt hij voor gedetailleerd
vrijwilligers zijn goed op elkaar ingespeeld
gehele mijngeschiedenis, vanaf
Geleen had blijkbaar iets met
uitgewerkte bouwtekeningen, waardoor
en de onderlinge kameraadschap is groot.
het ontstaan van de kolenla-
de mijnen. Regelmatig stuurde
het wagenbouwproces met hulp van vele
En dat hebben ze dan weer gemeen met
gen in het Carboontijdperk,
hij ons naar het verderop
handen soepel verloopt. De ouders van
de ondergrondse koempels. Voor hen was
opkomst en ondergang van de
gelegen mijnterrein en dan
Jos komen uit Eygelshoven. “Mijn vader
het in 1965 een dreun, te vernemen dat
moesten wij daar bijvoorbeeld
Limburgse mijnindustrie tot
Oogstkoningin 2015 Saskia Tolen
de wagens. Vrijwel het hele dorp is op de
heeft een paar jaar ondergronds gewerkt,
de mijnen gesloten zouden worden. Met
en met de herindustrialisatie van de regio
treinwagons of schoorstenen gaan schet-
waarschijnlijk op de Julia of Laura. Hij
die boodschap stond toenmalig minister
verbeeld. Patty is al jarenlang een van de
sen. Daar had ik een hekel aan, want ik
draaide voornamelijk nachtdiensten, want
van economische zaken Joop den Uyl in
vele vrijwilligsters en dit jaar is ze nauw
had niks met tekenen.” De ouders van Han
dat bracht het meeste op. Hij hield zich
december van dat jaar op het podium van
betrokken bij de bouw van de wagen van
kwamen in 1953 naar het zuiden vanuit
onder meer bezig met het verplaatsen van
de Heerlense schouwburg . Die toespraak
de oogstkoningin. “Bij mijnen denk je al
Delft. Han: “Mijn vader kon werk krijgen in
de mechanische kolenschrapers, die let-
wordt op een van de wagens in de
gauw aan zwart en grijs, maar de wagen
Friesland èn bij het Stikstofbindingsbedrijf
terlijk de kolen uit de wanden schraapten.
Oogstdankstoet uitgebeeld. Daarom
symboliseert de toekomst. We brengen er
van de Staatsmijnen in Geleen. Het werd
Zo´n apparaat noemden ze een moorks.
krijgen de bouwers de beschikking over
hi-tech op aan en veel kleur.“
dus Limburg, omdat ze hier meteen een
Daar komt ook de Limburgse uitdrukking
het originele spreekgestoelte vanwaar
De opa van Roger Strijkers was mijnwerker,
huis toegewezen kregen.” Tekenen is dan
´ik heb moeten moorkse´ vandaan. Dat
Den Uyl de Mijnnota voorlas.
zijn vader aanvankelijk ondergronds bank-
wellicht niet haar ding, maar creativiteit zit
betekent dat je lang bezig bent geweest
werker op Staatsmijn Maurits in Geleen.
er bij Han wel degelijk in. “Als er voor de
met een lastige klus.” In ieder geval zal het
Zie ook www.oogstdankfeesten.nl
“Dit is mijn Streek Geslepen uit het zwarte kool, gevormd door haar dalen, Uit deze streek ben ik, slechts een uit talloze verhalen. Dit is Mijn streek, gebouwd door onberispelijke zwarte mannen Dit is mijn streek, nooit zal iemand onze verbondenheid verbannen Mijn trots gaat verder dan een bijna “vergeten verleden” Met Mijn onuitwisbaar DNA, treed ik in het heden”
Dit gedicht prijkt op de menukaart; is geschreven door Tim Sieben van Brasserie Mijn Streek (5e etage #schunck), ook #m2015 foto: Luc Lodder
“Vriendschap omzetten in prestaties noem ik koempel-mentaliteit.”
5
TRAINER HUUB STEVENS GING MET ELFTAL SCHALKE 04 ONDERGRONDS Huub Stevens is mijnwerkerszoon. Daar is hij trots op en dat draagt hij graag uit. Daarom
De wagen raakte bij een ongeval betrok-
zei hij meteen ´ja´ toen hem gevraagd werd toe te treden tot het rijtje ambassadeurs
Wij waren een paar uur ondergronds,
ken en Huub´s vader overleefde het niet.
van het Jaar van de Mijnen. “Het feit dat ik zoon ben van een mijnwerker, dat heeft mij
maar de mijnwerkers moesten nog door
Hij was 49 jaar. “Dat was een hard gelag!
gevormd, gemaakt tot wat ik ben. En daar ben ik gelukkig mee.” Voor Huub voelt het als
tot einde dienst!”
Ik was toen 17 jaar en nam allerlei baan-
een eerbetoon aan zijn vader, maar ook aan de ´koempelclubs´ waarvoor hij als jong
tjes aan om mijn moeder te helpen met
voetballer in het veld stond, zoals RKSV Sittardia en Fortuna SC. Met hetzelfde plezier
Natuurlijk had Huub met dit bedrijfs-
rondkomen.”
bezoek een opvoedkundig doel voor ogen.
trainde hij clubs wier namen onverbrekelijk verbonden zijn met de mijnhistorie, zoals Roda JC en Schalke 04.
“De meeste mijnwerkers hebben zelf nooit Tijdens de eerste periode, vanaf 1996,
de weelde gekend die wij hebben, maar
waarin Huub Schalke 04 in het Duitse
ze hebben er wel de basis voor gelegd.
Opgroeien deed hij in het Sittardse Stad-
Volgens Huub vertelde zijn vader regel-
Gelsenkirchen onder zijn hoede had, was
Wij profiteren van hun harde werken. De
broek. “We woonden in de St. Josephstraat.
matig dat het ondergronds erg zwaar was,
daar kolenmijn Zeche Hugo nog in bedrijf.
jongens waren na afloop onder de indruk
Dat was een echte mijnwerkersstraat.
maar klagen deed hij nooit. “Wel verbood
De trainer besloot zijn Mannschaft mee
en daar ging het me om, dat ze respect
Volgens mij was mijn vader daar een van
hij mij en mijn broers de mijn in te gaan.
ondergronds te nemen! “Een groot deel
zouden tonen.”
de laatsten. Tot de sluiting in 1967 werkte
Hij wilde dat wij het beter zouden krij-
van onze trouwe supporters bestond uit
hij op de Staatsmijn Maurits in Geleen en
gen dan hijzelf. Hij is 30 jaar ondergronds
mijnwerkers. Ik wilde de jongens eens
Terugkerend naar zijn eigen vak, ziet
daarna op de Staatmijn Emma in Hoens-
geweest, maar was tot het laatst hartstikke
laten zien hoe hard deze mannen werkten,
Huub overeenkomsten tussen een ploeg
broek. Daar is hij met vervroegd pensioen
gezond, geen last van stoflongen. Heel
wat ze allemaal moesten doorstaan om
mijnwerkers en een voetbalelftal: “Je moet
gegaan. Hij draaide altijd nachtdiensten,
vreemd, ik denk dat hij gewoon geluk had
hun brood te verdienen. Dus we hebben
vertrouwen in elkaar hebben, je moet op
want dat betaalde het beste. ´s Avonds
gehad.”
ons allemaal omgekleed en gingen met de
elkaar afgestemd zijn, samen een strijdba-
lift mee naar beneden. We hebben in de
re mentaliteit hebben. Koempels wilden
om negen uur vertrok hij, om zeven uur ´s morgens kwam hij thuis. Dan slapen tot
In mei 1971 reed vader Zef Stevens samen
ondergrondse trein gezeten en daarna nog
de productie halen èn weer veilig boven
een uur of twee en daarna ging hij met
met een paar kameraden in een busje de
flinke afstanden moeten lopen. Er waren
komen, voetballers moeten willen winnen.
mijn moeder nog een school poetsen,
nabij gelegen Duitse grens over om een
behoorlijke temperatuurverschillen, van
Vriendschap omzetten in prestaties, dát
want in ons grote gezin was elke gulden
tuinencomplex te gaan bekijken. Hij wilde
warm naar koud en uiteindelijk hebben we
noem ik de koempel-mentaliteit.”
hard nodig. Ik had een tijdlang een kran-
groente gaan verbouwen om daarmee het
ons ook nog, plat op de buik, met de
tenwijk. Het gebeurde vaker dat hij direct
pensioengeld wat aan te vullen, want er
transportband vol warme kolen laten
na de nachtdienst mij nog even hielp met
waren naast Huub nog twee kleine
vervoeren. Na afloop waren ze allemaal
een paar straten.”
kinderen thuis.
pikzwart, bezweet en vooral moe.
Trotse mijnwerkerszoon Huub Stevens koestert de mijnlamp van zijn vader. Foto: Stefan Koopmans
Mathilde Jansen wil in fotoboek pleiten voor duurzaamheid
6
“IN DE LIMBURGSE MIJNINDUSTRIE ZIJN TEVEEL OFFERS GEBRACHT!” “Tegenwoordig zou dat niet meer geaccepteerd worden, zulke zware en ongezonde
de mijnwerkers in ieder geval uitgebuit.”
contact bracht. Mensen die mij naar allerlei
werkomstandigheden. Het zijn in het geval van de Limburgse mijnindustrie vooral de ar-
Mathilde wil een fotoboek samenstellen.
plekken brachten die in het mijnverleden
beiders, de mijnwerkers die de offers brachten.” Fotografe Mathilde Jansen is geboren in
Gezien haar visie op het mijnverleden zal
een rol hebben gespeeld. Ik heb al veel
Diepenveen, woont al tien jaar in Amsterdam. “Ik heb een fascinatie voor de aarde, voor
het geen ´gezellig bladerboek voor op de
foto´s kunnen maken voor mijn onder-
de natuur, haar grondstoffen en hoe de mens deze toepast.”
salontafel´ worden. “Als je het nu en in
zoek. Iedereen is heel open en bereid mee
de toekomst beter wil doen, dan moet je
te werken.”
Ze reisde de hele wereld over, maar uit-
er zat geen visie voor de lange termijn
eerst begrijpen waarom het in het ver-
Mathilde wil de zaken journalistiek onder-
eindelijk rijpte bij haar het verlangen zich
achter. Het geld was snel weer verdwe-
leden fout is gegaan. In het geval van de
bouwen en heeft voor de teksten Stepha-
vast te bijten in een onderwerp korter bij
nen, er kwam nog de oliecrisis bovenop.
mijnindustrie zijn er teveel offers gebracht.
nie Jansen aangetrokken, beeldend kun-
huis: mijnen en mijnwerkers. Ze verdiepte
Een regionaal beleid was nodig geweest,
Het was volledig uit balans. Verschillen-
stenares/journaliste met Zuid-Limburgse
zich in de materie en kent inmiddels de
waarbij vooral geluisterd werd naar wat
de oud-mijnwerkers heb ik gesproken.
wortels. Zij hebben samen voldoende vra-
geschiedenis. Van de kanarie die in een
de mensen zèlf wilden. Zo biedt je kansen
Je ziet gewoon aan ze, dat ze door het
gen. Mathilde: “Graag wil ik van oud-mijn-
ver verleden gebruikt werd om mijngas op
voor duurzame economische ontwikke-
leven zijn getrokken. Ze waren gekrenkt,
werkers horen hoe ze naar zichzelf en
te sporen tot en met de economische en
ling. De mijnen kwamen snel en verdwe-
ze verloren hun zelfvertrouwen doordat
naar de mijn keken. En naar de buurt, de
sociale malaise die de mijnsluitingen met
nen ook weer snel. Dat is geen duurzaam
ze na de mijnperiode naar een speelgoed-
gemeenschap waar ze woonden. Hoe is
zich meebrachten. “Er is toen een grote
beleid, zeker al niet omdat het sociale
fabriekje werden gestuurd. Toch kozen ze
wat dat betreft de situatie nu? Hoe gingen
subsidiepot met geld hier neergezet, maar
aspect totaal verwaarloosd was. Fysiek zijn
ervoor er weer bovenop te komen. Ik ben
de immigranten om met de werkloosheid
benieuwd hoe. Ik wil die diepere kracht
of de nieuwe baan na de mijnsluitingen?
van de mensen verbeelden, op historische
Hoe is het hun kinderen vergaan in het
locaties. Om levenservaring of wijsheid in
leven, hebben zij hun plek kunnen vinden?
een actueel jasje door te geven.”
Ja, ook jongeren wil ik spreken en fotogra-
Middels het boek en de portretten van
feren, want anders wordt het een geschie-
mijnstreekbewoners anno 2015 wenst Ma-
denisboek. Dat is niet mijn bedoeling.
thilde “op nationaal niveau meer bewust-
Verder wil ik meer weten over de energie
zijn te kweken”. Met mens en natuurbron-
die de ´vergeten mijnen´ nu leveren via
nen dien je respectvol en zorgzaam om te
het Mijnwaterproject en andere innovatie-
gaan. Dat is hetgeen ze wil uitdragen. “Kijk
ve projecten.”
maar eens naar Groningen, waar de bewo-
Aan het boek zal een reizende tentoon-
ners nu te maken hebben met aardbevin-
stelling gekoppeld worden, die in ieder
gen vanwege de gaswinning. Ik heb nog
geval Heerlen en later ook Amsterdam zal
overwogen daar naar toe te gaan, maar
aandoen. Via ´crowdfunding´ wil Mathilde
uiteindelijk koos ik voor de Zuid-Limburg-
de financiering rond krijgen. Oud-mijn-
se mijnen.”
werkers en hun familieleden die hun verhaal willen doen, kunnen met haar
Al verschillende verkenningstochten
contact opnemen.
heeft ze door de voormalige mijnstreek
Mathilde Jansen uit Amsterdam verdiept zich in verleden, heden en toekomst van de Limburgse mijnstreek. Foto: Luc Lodder
gemaakt. “Het was niet zo moeilijk
Meer over het project op:
oud-mijnwerkers te vinden. Al in de trein
www.mathildejansen.com/contact
vanuit Amsterdam naar Heerlen kwam
Crowdfunding:
ik iemand tegen die me van alles wist
www.lukida.com/mathildejansen
te vertellen en me weer met anderen in
Weerspiegeling van vele nationaliteiten in de mijnstreek
FASHIONCLASH AANJAGER VOOR MULTICULTURELE MIJNCOLLECTIE De Zuid-Limburgse mijnen trokken werknemers aan uit een groot aantal Europese landen en later ook van daarbuiten. Vanaf het moment waarop begin vorige eeuw de kolenproductie goed op gang kwam, werd de mijnstreek stilaan een smeltkroes van nationaliteiten. De regio was en bleef ´multicultureel´, zoals men dat nu zou zeggen. De organisatoren van de jaarlijkse, interna-
kwam twintig jaar geleden vanuit
tionale Fashionclash was dat ook niet ont-
voormalig Joegoslavië naar Nederland.
gaan en lieten kledingstukken ontwerpen, gebaseerd op verschillende culturen in de
Sinds de laatste kolen naar boven
mijnstreek. Over multiculti gesproken, het
kwamen, verstrijkt de tijd onherroepelijk.
hechte trio dat al jarenlang dit evenement
Jonge mensen moeten al helemaal terug
organiseert vanuit thuisbasis Maastricht,
naar hun grootouders om nog iets van
illustreert het begrip persoonlijk. Nawie
het mijnverleden te kunnen oprakelen.
Kuiper is afkomstig uit Cadier en Keer
Laurens herinnert zich verhalen van zijn
(“Maar geboren in Heerlen, in de Vroed-
opa, evenals Nawie: “Mijn opa van moe-
vrouwenschool.”), Laurens Hamacher
ders kant werkte in België. Veel van zijn
stamt uit het Belgische Eupen (“Maar we
mede-koempels waren Spaans of Italiaans.
spreken daar Duits.”) en Branko Popovic
Ik meen dat hij ook vertelde dat mijn-
V.l.n.r. Laurens Hamacher, Nawie Kuiper en Branko Popovic. Foto: Luc Lodder
werkers daar - omdat zij het zware werk
bij het programma. Branko: “Graag wilden
presenteren organiseert, maar tevens na-
juni in het Museum aan het Vrijthof te
deden - hoger in aanzien stonden dan de
we aansluiten bij dit themajaar en we
tionaal en internationaal samenwerkings-
Maastricht.
opzichters. Ze verdienden ook meer.”
besloten jonge ontwerpers kleding te laten
verbanden aangaat. Voor het ontwerpen
“Een paar jaar geleden bezocht ik een
maken, geënt op de verschillende culturen
van de zogeheten MIJNcollectie werden
Op basis van deze opvallende stukken zijn
grote culturele manifestatie in Genk en
in de mijnstreek.” Schunck* in Heerlen en
drie jonge Limburgse ontwerpers geselec-
commerciëlere, draagbare kledingstukken
daar ontmoette ik veel kunstenaars wiens
het drietal van de Fashionclash bundelden
teerd (Linda Friesen uit Venlo, Ebby Port uit
gemaakt en daarvoor werd weer het crea-
werken geïnspireerd waren op de
de krachten. Nawie: “Van welke nationali-
Geleen en Gabriël Guevera uit Maastricht)
tieve leerwerkbedrijf 100% Heerlen aan de
mijnen”, aldus Branko.
teit ze ook zijn, qua kleding zien mijnwer-
, die ´haute couture´-stukken ontwierpen,
Geleenstraat ingeschakeld. Dat is blijkbaar
Nu zal de inspiratie in het Belgische Genk
kers er ondergronds allemaal hetzelfde uit.
gebaseerd op zowel de uniforme mijnwer-
goed bevallen. Branko: “Ook de jongeren
sneller gevoed worden dan in Nederlands-
Dit in tegenstelling tot bovengronds. Daar
kerskleding, als die van de vele culturele
die daar werken bleken heel enthousiast
Limburg, omdat daar nog veel van het
zijn de verschillende kledingstijlen repre-
gemeenschappen in de mijnstreek. Zoals
en kwamen met aanvullende, bruikbare
industrieel erfgoed bewaard is gebleven.
sentatief voor culturen en religies. Dat leek
Italië, Polen, Slovenië, België, Duitsland,
ideeën. Dit is waar wij naar streven:
In ieder geval hield Branko de indrukken
ons een mooi uitgangspunt voor een pro-
Hongarije, Marokko, Spanje en Friesland.
duurzame samenwerking!”
vast. Toen het Jaar van de Mijnen zich aan-
ject.” De Fashionclash is een platform dat
Deze worden geëxposeerd in de MIJNshop
diende wensten Nawie, Branko en
niet enkel het jaarlijkse evenement waar
aan de Bongerd in Heerlen, maar ook
Zie ook www.fashionclash.nl en
Laurens de Fashionclash ook te betrekken
mode-ontwerpers en kunstenaars zich
tijdens de Fashionclash Maastricht, medio
www.honderdprocentheerlen.nl
7
Van mijnmonumenten tot herinrichting mijnwerkerswijken
MIJNVERLEDEN BLIJFT JONGE ARCHITECTEN MARC EN NICOLE MAURER ´ACHTERVOLGEN´ Ook al waren je pa en opa geen mijnwerkers, als Limburger ontkom je vrijwel nooit aan een relatie met de mijnen of het mijnverleden.
gebied Brunssum-Hoensbroek-Nuth, dat
Architect Marc Maurer: “Mijn opa van moeders kant werkte bij DSM en verdeelde subsidies over sociale instellingen. Hij had dus regel-
een recreatieve functie krijgt. Datzelfde
matig pastoors en verenigingsvoorzitters aan zijn bureau. Mijn andere grootvader was Limburgs vertegenwoordiger van een behang-
geldt voor het mijnterrein in het Belgische
fabrikant en koos Heerlen als standplaats omdat daar toen het meeste gebouwd werd. Vanwege de mijnen, natuurlijk. Mijn moeder
Beringen, waar alle gebouwen nog over-
hield bij DSM statistieken bij en werkte er later op de afdeling herindustrialisatie.” Samen met echtgenote Nicole Lemmens leidt Marc
eind staan. ”
een architectenbureau in Maastricht dat de laatste tijd druk is met projecten van waaruit ook weer lijnen naar het mijnverleden lopen. Veel energie en enthousiasme steken Nicole en Marc momenteel in de uit 1967 daterende flats van de Kerkraadse wijk Bleijerheide, waar heel wat mijnwerkersgezinnen gewoond hebben. Een is inmiddels gesloopt, drie staan er nog. Woningstichting HEEMwonen heeft verschillende partners in de arm genomen om plannen te ontwikkelen voor deze woonomgeving en het bureau van Marc en Nicole is daar een van. Marc: “Wellicht zullen ze deels verder gesloopt worden, maar daarbij vrijkomende materialen zouden weer gebruikt kunnen worden voor nieuwbouw op die plek. Het verkeert op dit moment nog allemaal in een onderzoeksfase.” Er zijn veel bewoners geïnterviewd en de verhalen worden gebundeld in een ´burenboek´. Nicole heeft zo de geschiedenis van de wijk goed leren kennen: “Het was daar, zeker in de eerste 25 jaren, een heel hechte gemeenschap. Net als in de vroegere mijnwerkerskolonieën. Kinderen speelden met elkaar, op galerijen werd gezamenlijk ontbeten en ze hielpen elkaar aan werk. Het was dezelfde sfeer als onder
Nicole en Marc bij hun ´robot-toren´ in Eschweiler. Foto: Luc Lodder
in de mijngangen: je kon op mekaar rekenen. Later, parallel aan maatschappelijke
Slenaken - in het ongerepte en groene
zijn ze verdwenen, maar mede op initi-
plannen: het beschilderen en eventueel
ontwikkelingen, sloeg ook hier de indivi-
heuvelland, ver van de mijnstreek - daar
atief van de winkeliers van Hoensbroek
aanstralen van een bestaande, vanaf de
dualisering toe en kwamen er veel starters
groeide Nicole op. “Mijn ouders waren
worden tien kopieën met een hoogte van
A2 duidelijk zichtbare koeltoren op het
die dan ook vrij snel weer vertrokken.
werkzaam in onderwijs en toerisme, maar
vijf meter vervaardigd. Marc: “Wij werden
Chemelot-terrein en een virtuele toren, die
Culturele en economische voorzieningen
een oud-oom van me hield zich bezig met
gevraagd ze te ontwerpen. We kozen
door laserstralen gevormd wordt.
in de wijk verdwenen en de vergrijzing
de afhandeling van mijnschade en een
voor een bouwpakket in de vorm van een
Bij een van de bruinkoolgroeven in het
sloeg toe.”
andere oom werkte in de mijn.”
lattenconstructie en ze zullen op diverse
Duitse Eschweiler staat een 36 meter hoge
Op het terrein van de Staatsmijn Emma in
locaties in Hoensbroek geplaatst worden.”
uitkijktoren in de vorm van een robot, ook
Een van de bewoners schreef in een
Hoensbroek stonden de eerste zogeheten
Marc Jetten, directeur van Stichting Jaar
een ontwerp van Maurer United Architects.
gedicht: “Jidderinne vólt ziech doa heem.”
Van Iterson-torens. Imposante koelto-
van de Mijnen, raakte hierdoor geïnspi-
Marc: “De robot verwijst naar de enorme
Marc en Nicole willen graag hun bijdragen
rens naar een revolutionair ontwerp, dat
reerd en vroeg Marc en Nicole eens na te
graafmachines die daar ingezet worden.
leveren aan de herinrichtingsplannen voor
nu, na een eeuw nog steeds wereldwijd
denken over een blijvend groot gedenkte-
Verder zijn we gevraagd mee te denken
deze woonwijk, zodat straks wederom
wordt toegepast. Op het Emma-terrein
ken, een ´landmark´. Zij kwamen met twee
over een herinrichting van het mijnspoor-
iedereen zich daar thuis voelt.
Nieuwe voorzitter Wil Houben van Stichting Jaar van de Mijnen:
8
“WIJ ZIJN HÈT PARADEPAARDJE QUA GESLAAGDE INTEGRATIE EN MULTICULTURELE SAMENLEVING” “Tot 1920 leek alles, in wat later de Oostelijke Mijnstreek werd, op het Voerendaal van
een handvol bestuurders dat de hele sa-
een link leggen naar de telecommunica-
een eeuw geleden. De twaalf kernen en subkernen van Voerendaal waren er toen ook al.
nering en overgang van zwart naar groen
tie. Dus pasten we daarop de naam aan.
En de hele regio was bezaaid met soortgelijke gemeenschappen. Er woonden toen iets
regelde. Tegenwoordig zou men daarbij
Helaas verdwenen veel van die bedrijf-
meer dan 25.000 mensen in het gebied van de huidige acht gemeenten van Parkstad
alles en iedereen betrekken. Zoals nu de
jes, maar ik denk wel dat de toekomst
Limburg. In 1965, dus 45 jaar later, was de bevolking méér dan vertienvoudigd: 270.000
IBA Parkstad, die aan de bevolking vraagt
van deze regio ligt in innovatief gebruik
inwoners. De elf kolenmijnen die op willekeurige plaatsen in het landschap uit de grond
om met ideeën en voorstellen voor de
en delen van informatie en data, zoals
werden gestampt en waarom heen óók de mijnwerkers en beambten gingen wonen,
inrichting van de omgeving te komen.”
bijvoorbeeld gedaan wordt door Smart
hebben hier een ruimtelijke chaos veroorzaakt die bijna nergens anders in Nederland
Dat er meer tastbaars dient te komen dat
Services Hub, een samenwerkingsverband
voorkomt.”
herinnert aan het mijnverleden, dat staat
van 18 dienstverlenende bedrijven, ken-
voor Wil vast. Hij heeft zelf een plan voor
nisinstellingen en overheidsorganisaties in Limburg.”
Wil Houben - die de naar Breda vertrok-
Het verleden van Wil Houben lag in
ogen: “Ik vind het belangrijk dat iedereen
ken Heerlense burgemeester Paul Depla
Kerkrade-West, op de grens tussen Spek-
kan zien waar de mijnen stonden. Je zou
opvolgt als voorzitter van Stichting Jaar
holzerheide en Kaalheide. “Als klein kind
bijvoorbeeld op de plekken waar vroeger
Het Jaar van de Mijnen hoopt vooral
van de Mijnen - werd op 1 december 2014
ervoer ik de grootheid van de mijn, de Wil-
de hoofdingangen gelegen hebben, grote
jongeren te bereiken om hen bewust te
geïnstalleerd als burgemeester van
lem-Sophia. De muren rond de bedrijfsge-
foto´s kunnen plaatsen die laten zien hoe
maken van hun ´roots´. Wil Houben was
Voerendaal en dit is een citaat uit zijn
bouwen vond ik hoog en indrukwekkend.
het er op die betreffende plekken vroeger
docent geschiedenis tijdens de periode
die dag uitgesproken toespraak.
De zwarte roetlaag op zolder staat me nog
uitzag.”
waarin de sloop van de mijngebouwen
Refererend aan de door de mijnen gelokte
bij, maar ook de paniek die uitbrak als het
grote toestroom van arbeiders, al dan niet
alarm van de mijn over de wijk loeide.
met hun gezinnen, vanuit diverse delen
Dan was er een ongeluk gebeurd en je
van Nederland en later andere Europese
zag alle vrouwen angstig de staat op gaan,
landen sprak hij: “Eigenlijk zijn wij hèt
zich afvragend ´Zou het mijn man zijn?`.
paradepaardje van Nederland qua
Kinderen die met spelen op straat een
geslaagde integratie en multiculturele
verwonding opliepen, werden naar
samenleving ´avant la lettre´.”
de verbandkamer van de mijn gebracht.”
Ik ben graag bereid om met betrekking tot het mijnverleden op scholen gastlessen te geven!
Het is allemaal voorbij, verleden tijd.
Hoe straks verder na het herdenkingsjaar?
volop aan de gang was. “Op school werd er
Nu, midden in het Jaar van Mijnen, haalt
Van het industrieel erfgoed rest weinig, op
“Zo´n 25 jaar geleden was ik een van
door mij nauwelijks aandacht aan besteed.
Wil dit nog eens aan om te illustreren
een paar schachtgebouwen en wat kleine
de oprichters van de Telematicaloop in
Mijnbouw behoorde tot het vak aardrijks-
hoezeer de mijnen hun stempel hebben
monumenten na. Wil: “De heimwee naar
Heerlen. Omdat hier toen veel informati-
kunde. Maar nu je er zo over begint:
gedrukt op de regio. “Daar mag best nog
het verleden, de pijn over het feit dat er
cabedrijfjes gevestigd waren stelde ik voor
ik ben graag bereid om met betrekking tot
wel eens stevig aandacht voor gevraagd
niets meer is, dat snap ik wel. Ik denk dat
om deze marathon de ´Informaticaloop´
het mijnverleden op scholen gastlessen
worden. Je kunt alleen vooruit als je je
het nu ook heel anders zou zijn gelopen.
te noemen. Toenmalig burgemeester Piet
te geven!”
verleden kent.”
In de periode tussen 1975 en 1985 was het
van Zeil zag het echter breder en wilde
Wil Houben poseert bij Schacht Nulland in zijn geboorteplaats Kerkrade. Foto: Luc Lodder
Vijf paradoxen, Gerard Rooijakkers
9
SCHIJNBARE TEGENSTELLINGEN IN HET JAAR VAN DE MIJNEN 2015 paradox 1/5 Normaliteit en abnormaliteit
paradox 2/5 Eigen en vreemd
Zo snel als de mijnen kwamen, zo snel verdwenen ze ook weer. Zuid-Limburg keerde na
We hebben het altijd over de Limburgse mijnen en de Limburgse koempels. Echter, als je
de sluitingen terug - ja, het klinkt vreemd - naar de normale gang van zaken. Immers,
het bekijkt over de gehele periode van ruim 70 jaar waarin onze steenkoolmijnen volop
de mijnperiode was een abnormale uitschieter. Tot pakweg 1900 bestond de bevolking
draaiden, hebben er relatief gezien maar weinig Limburgers gewerkt. Zeker in de eerste
van de latere mijnstreek uit boeren, arbeiders, handwerkslieden en middenstanders. Kort-
tientallen jaren hadden de meeste Limburgse arbeiders er absoluut geen trek in om in dat
om: al dan niet zelfstandige ondernemers. Hardwerkende, maar onafhankelijke
zwarte gat af te dalen. Het grootste deel van het werk werd verricht door buitenlandse
lieden. De mijnen brachten een periode van ongekende economische bloei, waarvan
werknemers, in andere landen geworven personeel. Gastarbeiders werden zij later
alle lagen van de bevolking profiteerden. Maar, de medaille had een keerzijde. Mijnen en
genoemd. Uiteindelijk werden velen van hen Nederlanders en dus óók Limburgers.
kerk bepaalden je leven. De mijndirecties zorgden vaderlijk voor het welzijn van de
Pas ná de Tweede Wereldoorlog, toen de OVS´en (Ondergrondse Vakscholen)
medewerkers. Huisvesting, sociale zekerheid, verenigingsleven, scholing, vrijetijds-
ontstonden, kregen de mijnen via deze opleiding een grote stroom autochtone
besteding, in alles werd voorzien. De ´hoge heren´ hadden daarbij in het achterhoofd:
Limburgers als mijnwerkers op de loonlijsten.
tevreden arbeiders zijn productieve arbeiders. Volgzaamheid en gehoorzaamheid. Dat is wat de mijnbazen wilden en in dat streven werden zij onvoorwaardelijk gesteund
Nóg zoiets. Sint Barbara. Niets zo typisch Limburgs, als deze patrones van de mijn-
door de Katholieke Kerk. Mijndirecteur en pastoor hadden een innige band. Mijnwerkers
werkers, die haar liefkozend ´Ós Berbke´ noemen. Dat wordt in ieder geval algemeen
die regelmatig verzuimden naar de kerk te gaan, werden op de mijn bij hun baas ter
aangenomen. In deze provincie werd zij weliswaar vereerd als beschermelinge tegen een
verantwoording geroepen. De kudde diende mak gehouden te worden. Gewaarschuwd
plotselinge dood, maar toen ze uiteindelijk specifiek de mijnwerkers onder haar hoede
werd voor de gevaarlijke invloed van de ´rooien´, socialisten die het waagden tegen te
nam, zitten we al in de jaren dertig. De verering van deze heilige als patrones
spreken.
van de koempels, werd in die jaren bij ons geïntroduceerd door Sloveense mijnwerkers. Dus wat we als vanzelfsprekend als ons eigen culturele erfgoed beschouwen, was
Parallel met het verdwijnen van de mijnen, vervaagden ook de uitingen van het Rijke
oorspronkelijk ´vreemd´. Kwam uit een ander land, ver van Limburg.
Roomsche Leven. Mijn weg, kerk weg. De bevolking van de mijnstreek bleef als een meute weeskinderen achter. De ´zekerheden´ waren weg en bleven weg. “Ut is niks en ut
Voor de Limburgse jeugd van 2015 blijkt het mijnverleden van deze regio iets
weurd niks!” luidde de klaagzang. De bevolking diende weer - net als vóór 1900 - op
´vreemds´ te zijn. Het staat ver van ze af, hoezeer we in dit Jaar van de Mijnen ook
eigen kracht te vertrouwen en te varen. Het mijnsluitingsproces had de situatie terug naar
proberen het als iets ´eigens´ te presenteren.
´normaal´ gebracht. Toen was echter paniek, omdat de vertrouwde leidende handen van mijn, kerk en overheid verdwenen waren. “Hoe moet het nu met ons?” In het Jaar van de Mijnen wordt de stand van zaken opgemaakt en blijkt dat de ´mijnstrekers´ hun oude kracht hebben hervonden en weer de regie nemen over hun gezamenlijke toekomst.
1952, 50 jaar staatsmijnen in Limburg, ballonnenwedstrijd voor de kinderen bij de staatsmijn Emma Foto: Foto-archief DSM
Lees verder op pagina 12
10
Les Rêveries de Lies et Jean / Groupe F & Plasticiens Volants (FR)
Een theatraal vuurwerkspektakel De openingsvoorstelling van 25 jaar Cultura Nova staat in het teken van het Jaar van de Mijnen (M2015). Als je dan nog één keer terugkijkt om de balans op te maken; waar kun je dat dan beter doen dan op het terrein van de voormalige Oranje Nassaumijn I in Heerlen? Letterlijk op de plek waar de Lange Lies en de Lange Jan stonden, brengen
len, Fonds voor Cultuurparticipatie, Prins Bernhard Cultuurfonds, Ministerie van OCW en Provincie Limburg. En in samenwerking met Discovery Center Continium en Arcus College. Vrijdag 28 (try-out), zaterdag 29 (avant-première), zaterdag 29 augustus (première); ook te zien zondag 30 augustus, vrijdag 4 t/m zondag 6 september. Zie www.Cultura-Nova.nl. Locatie: Arcus College, Gasthuisstraat 21, Heerlen.
Nina Willems en Annet Bremen (NL
DOORGROND De Heerlense theatermaakster Nina Willems werd in 1986 geboren in Zeswegen. Een Heerlense wijk die na de mijnsluitingen gebouwd is op een ‘sjteeberg’, gevormd door steenafval uit de OranjeNassaumijn I. De mijnen waren toen allang gesloten; Heerlen was een stad in crisis. Eveneens in 1986 werd in Landgraaf aan
twee wereldberoemde Franse gezelschappen, Groupe F en Les Plasticiens Volants, het
de voet van de steenberg van de Staats-
– zo verwachten wij - grootste vuurwerktheaterspektakel ooit in Nederland!
mijn Wilhelmina schrijfster Annet Bremen geboren. Voor ‘Doorgrond’ gingen Nina en
Groupe F (vuurwerktheater) en Les Plasticiens Volants (balonnenfigurentheater) waren
Annet in dialoog met inwoners van de stad
eerder te gast op Cultura Nova en hebben wereldwijd meegewerkt aan grote openingen
op zoek naar de identiteit van Heerlen? En
van Olympische Spelen, WK’s en EK’s en diverse Culturele Hoofdsteden. Voor ‘Les
naar hoe de geschiedenis van Heerlen hun
Rêveries de Lies et Jean’ werken de beide gezelschappen voor het eerst samen aan
identiteit heeft gevormd? De gesprekken,
een nieuwe voorstelling die haar wereldpremière in Heerlen beleeft. De Diversão
die plaatsvonden in de mijnshop aan de
Sambaband Heerlen begeleidt het publiek na afloop van de voorstelling naar de
Bongerd, zijn verwerkt in de voorstelling.
binnenstad waar i.s.m. Heerlen Mijn Stad op 3 locaties een afterparty wordt
‘Opgroeien in het Heerlen van de jaren ‘80
georganiseerd: op het Pancratiusplein, bij poppodium NIEUWE NOR en in de Spiegeltent
en ‘90 was als binnenkomen in een lege
op het Burg. van Grunsvenplein.
theaterzaal waar net een voorstelling was
De openingsvoorstelling is op vrijdag 28 augustus 21.30 uur, op het voormalig terrein
geweest. De voorstelling heb je niet mee-
Oranje Nassau-mijn I, langs de CBS-weg in Heerlen #gratis, wereldpremière. Parkeren
gemaakt, maar de sfeer hangt er nog.’
graag in de binnenstad.
Nick Steur (NL)
Met dank aan: Stichting Via Zuid, Fonds
A piece of time
en Het Jaar van de Mijnen #m2015.
Podiumkunsten, SCHUNCK*, Cultura Nova
moving pendulums & synchronizing
Woensdag 2,, donderdag 3, vrijdag 4 en
metronomes
zaterdag 5 september in Cultuurwerkplaats Zeezicht Heerlen, Schelsberg 94.
‘Time is nature’s way of keeping everything from happening at once.’ (John Weehler) Nick Steur is een theatermaker met een zeer eigen handschrift: poëtisch, aards, beeldend, intuïtief en mystiek. Hij creëert werelden die gegrondvest zijn in een tijdloze werkelijkheid, die gedicteerd wordt door natuurwetten. Een werkelijkheid die in ons complexe en hightech bestaan haast vergeten wordt. Zijn werk beweegt zich op het snijvlak met beelden-
Hoge Fronten/Lieke Benders (NL)
Het Laagland (NL)
Verdrietfabriek Jongens van toen – onze grond Tijdens ‘Verdrietfabriek’ stapt het publiek
de kunst, maar de theatrale component is essentieel. Het krachtenveld leidt tot een unieke gebeurtenis die zich alleen hier en nu kan afspelen. Een coproductie van Stichting Cultura Nova i.h.k.v. Jaar van de Mijnen (M2015).
in een karretje van een kermisattractie
en rijdt letterlijk een parcours door een
landschap vol stemmen. Verhalen die verzameld zijn door interviews met mensen over hun verdriet en het vinden van troost. Een coproductie van Stichting Cultura
Waar eindigt de grond van jouw (voor) ouders en begint die van jou? ‘Jongens Van Toen – Onze Grond’ is een
Nova i.h.k.v. Jaar van de Mijnen (M2015).
theaterroute gebaseerd op verhalen van
Zaterdag 29 augustus, woensdag
dergrondse Vakschool (ovs) én scholieren
2 t/m zondag september in in business park C-Mill, Molenberg. Kaarten: www.Cultura-Nova.nl
oudleerlingen en docenten van de Onvan nu. Op een plek waar ooit jongens in blauw uniform iedere dag de vlag hesen, zoeken jongelui nu bovengronds hun weg. School uit, de diepte in. Met bonkende harten, ferme passen, angstige handen, knopen in de oren, op vrije voeten, happend naar lucht. Niet verdwalen, vooruit Hier is het alle dagen sjiech! Deze voorstelling in het kader van het Jaar van de Mijnen is een coproductie van Het Laagland, M2015 en Cultura Nova i.s.m. Irma van Hoof, Guus Jacobs, Xavier Emmen en spelers van Jong Laagland, Arcus college, Theater Karroessel en Grotius college. Met steun van het VSB Fonds, Gemeente Heer-
Zaterdag 29, zondag 30 en maandag 31 augustus, Staalconstructie Schinveld, Jabeekerstraat Onderbanken. Kaarten: www.Cultura-Nova.nl
Kaarten: www.Cultura-Nova.nl
11
Intro in Situ, Alien Oosting, Nicoline Soeter & Rianne Wilbers (NL)
Ondertijds
Ensemble88 (NL/DE/BE)
Mariël Vaartjes
De Letste Schiech
De mijne
wereldpremière
over de kracht van herinneringen
Samengeperste klanken, fossiele vragen
Een poëtische muziektheatervoorstelling ‘Wat je je herinnert noem je een herinne-
en ideeën voor morgen borrelen op uit
De mijnsluiting heeft in onze regio veel
ring, maar wat je vergeten bent heeft geen
het mijnwater. ‘Ondertijds’ is een installatie
teweeggebracht. Duizenden arbeidsplaat-
naam. Een vergetenis misschien?’ Ooit heb
en muzikale performance van beeldend
sen gingen verloren. In het concert in het
je ze gezien, geroken, gevoeld en ergens
kunstenares Alien Oosting en componiste
Cube – Design Museum en de tentoonstel-
zijn ze opgeslagen. Je herinneringen, je
Nicoline Soeter, gemaakt in opdracht van
ling ‘De Letste Schiech’ trekt het Limburgse
meest intieme metgezel die een leven lang
Intro in situ Maastricht. De installatie toont
ensemble voor hedendaagse klassieke
met je meereist. Een vrouw weet niet meer
een menselijke handeling in gevecht tegen
muziek, Ensemble88, in het kader van het
hoe oud ze is. Ze is verdwaald. Verdwaald
de metronomische klok. Oosting (Berlijn,
Jaar van de Mijnen de lijn door naar van-
in de tijd. Een man speelt mee in haar her-
genomineerd voor de Parkstad Limburg
daag de dag. Want ook anno 2015 staan
inneringen. Hij maakt muziek die ze kent
Prijs 2013) documenteert elementen van
veel mensen vanwege de economische
en die haar troost. Hij probeert een gids te
structuur en verval in een visuele vertelling
crisis op straat. ‘De Letste Schiech’ gaat
zijn in haar warrige hoofd.
waarin de ervaring van gelijktijdigheid
tijdens Cultura Nova in première. Na Heer-
en afstand belangrijke motieven zijn. De
len toert het ensemble langs verschillende
‘De mijne’ is een theatrale reis door een
performance wordt live uitgevoerd door
voormalige mijnlocaties in Nederlands- en
hoofd vol gedachte- en vergetenis-
de getalenteerde sopraan Rianne Wilbers.
Belgisch-Limburg en het Duitse Rheinland.
sen.‘Soms voelt mijn hoofd als een donkere
Zij is één van de ‘Jonge Honden’, het
De centrale compositie tijdens dit concert
mijn. Ik zoek en graaf naar die ene naam
talentontwikkelingsprogramma van
is het ‘Workers Union’ van Louis Andriessen
of dat ene moment, maar halverwege lijk
Intro in situ.
uit 1939. Deze spectaculaire en maatschap-
ik vergeten waar ik ook alweer naar zocht.’
pijkritische compositie wordt aangevuld
Met ‘Alice’ maakte theatermaker Mariël
Zaterdag 29, zondag 30, maandag
met nieuw werk van componisten uit de
Vaartjes op Cultura Nova 2014 een theatra-
31 augustus t/m zaterdag 5 september
Euregio: Hans Leenders (nl), Timo Rut-
le wandeling door een verzorgingstehuis,
19.00-23.00 uur. Locatie: voetgangers-
tkamp (du) en Michel Fourgon (be). De
waarbij de bezoeker werd geconfronteerd
tunnel Q-Park, Burg. van Grunsvenplein
composities zijn gebaseerd op gedichten
met het leven in een zorginstelling. Nu
Heerlen #gratis.
van de uit Kerkrade afkomstige schrijver,
maakt ze met ‘De mijne’ een voorstelling
dichter en hoogleraar Wiel Kusters, die tij-
voor de bewoners. Hiervoor interviewde
dens het concert ook voordraagt uit eigen
zij ouderen en verdiepte zij zich in het
werk. Daarnaast heeft Ensemble88 ama-
collectieve geheugen van het mijn-
teurfotografen uitgedaagd om een eigen-
verleden. De voorstelling is een co-
tijdse beeldende vertaling te maken van
productie van Zorgorganisatie Sevagram,
het thema ‘De Letste Schiech’. Een selectie
Via Zuid en Cultura Nova in het kader van
uit de inzendingen ziet u als decor tijdens
het Jaar van de Mijnen.
o n d e r
t i j
de concerten en in een fototentoonstelling
d s
in Schacht Nulland in Kerkrade.
Zaterdag 29 en zondag 30 augustus, Theater Sevagram, Plataan, Henri
Concert: zaterdag 29 augustus, Cube
Dunantstraat 3 Heerlen.
gebouw (Designmuseum in aanbouw),
Kaarten www.Cultura-Nova.nl
Museumplein 2, Kerkrade. Tentoonstelling: zaterdag 29 augustus t/m zondag 6 september, Schacht Nulland, Domaniale mijnstraat 30, Kerkrade. Kaarten www.Cultura-Nova.nl
Obscura Nova: Remixing Heritage Unieke, gratis vertoning op het Pancratiusplein Zuid van Otto van Nijenhoff’s beroemde filmdocumentaire “Het Nederlandse Staatsmijnbedrijf in Limburg” (1928, 76 min., speciaal door EYE gedigitaliseerd), visueel en muzikaal omlijst door het Parkstedelijke kunstcollectief Obscure Times. Aansluitend afterparty in de Nieuwe Nor met het Polar Inertia collectief uit Parijs en de vj’s Obscure Times. Film begint zaterdag 5 september om 21:30 uur. Zie www.Cultura-Nova.nl
NB “Obscura Nova: Remixing Heritage” is een intitiatief van Beeld voor Beeld Film-festival, poppodium NIEUWE NOR, Filmhuis de Spiegel, EYE Film Instituut Nederland, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Cultura Nova en Het Jaar van de Mijnen 2015 (M2015).
paradox 3/5 12 Geschiedenis en erfgoed
paradox 5/5 Vergeten en bewaren
Ze zijn er nog, mensen die uit eerste hand verhalen kunnen vertellen over de Zuid-
Het valt niet te ontkennen: na de mijnsluitingen is - in Nederlands-Limburg althans - vrij-
Limburgse mijnen. Omdat ze er gewerkt hebben. Maar er komt onherroepelijk een tijd
wel alles wat aan deze industrietak herinnerde gesloopt. Voorgoed weggevaagd. Jammer,
waarin zij er niet meer zijn. Wie vertelt de verhalen dan door? Het probleem is, dat de
misschien ook wel begrijpelijk. Vele duizenden mensen moesten opnieuw aan het werk,
jonge generatie Limburgers letterlijk op zoek moet gaan naar de geschiedenis. Die
dát was de grootste zorg. Opgeruimde mijnterreinen, daar kun je wat mee doen. Een
komen ze buiten, in stad en streek vrijwel nergens tegen. De mijnschachten, de koel-
nieuw bedrijf neerzetten bijvoorbeeld, of een woonwijk. Of er een recreatiegebied van
torens, de schoorstenen, de kolenwasserijen. Bijna alles is weg. De jeugd heeft het zwart
maken. “We moeten vooruit!” en “Van zwart naar groen!” Dat waren de motto´s. Met de
niet meegemaakt en ziet nu enkel het groen. Het onderwijs besteedt er nauwelijks aan-
kennis van nú is het te betreuren dat nauwelijks nog iets overgebleven is. Een paar
dacht aan. Vreemd, want in een door het Jaar van de Mijnen geïnitieerd jongerendebat
schachtgebouwen en enkele kleine monumenten, meer niet.
bleek overduidelijk dat de jeugd van nu héél graag meer wil weten. Over waar ze vandaan komt.
Het zij zo. Toch blijft het schrijnen, het gevoel dat er niets bewaard is gebleven. Als een herinnering aan vroeger, als een eerbetoon aan die duizenden mijnwerkers die Limburg
Geschiedenis en erfgoed. Het zijn twee verschillende zaken. Onder geschiedenis
welvaart brachten en het hele land verwarmden. Kunnen we dan niets meer laten zien
verstaan we de feitelijkheden zoals die hebben plaatsgevonden. Geen regionale
aan de jongeren van nu? De volgende generaties? Moeten zij hun kennis vergaren via
geschiedenis is zo gedetailleerd beschreven, gedocumenteerd en vastgelegd, als die
enkel en alleen oud en vergeeld archiefmateriaal?
van de Nederlandse mijnindustrie. Dáár ligt het dus niet aan. Er is - na het voorgaande klinkt dit bizar - nog héél veel materiaal bewaard gebleven. Het erfgoed betreft de manier waarop we met het verleden en de geschiedenis omgaan.
Een gigantisch industrieel monument bevindt zich onder onze voeten, tot wel duizend
De tastbare erfstukken zijn dus grotendeels gesloopt, verdwenen. Wat overblijft, is de
meter diep. Het grootste deel van het mijnbedrijf lag ondergronds en die twaalf Limburg-
geschiedenis, maar daar werd tot nu toe nogal krampachtig mee omgegaan. Alsof we
se mijnen vormden daar een immense fabriek. Die is er nog steeds, met machinerieën
er niet trots op mochten zijn, alsof we ons ervoor schaamden. Alsof het vergeten moest
en materialen.
worden. Zo van: “Laten we het er maar niet meer over hebben.” Ondergronds is dat mijnverleden als een enorme tijdscapsule bewaard gebleven. Gelukkig blijkt nu, in het Jaar van de Mijnen, dat de trots is teruggekeerd. Maar ook
De ironie is dat de spullen die we vergeten, het beste bewaard blijven. En wat we graag
dat het nu eindelijk eens gezegd mag worden dat de mijnen voor de regio van groot
willen bewaren en doorgeven aan volgende generaties is doorgaans heel kwetsbaar
belang waren en dat ze tot in de huidige tijd op sociaal, economisch en cultureel vlak
voor beschadiging, roof en vernietiging. Dit erfgoed van de mijnen kunnen we
hun sporen hebben nagelaten. Dat praten over de mijnen dus niet een nostalgisch
weliswaar niet zien, maar is alom voortdurend diep onder ons aanwezig. Er komt
terugblikken is, maar een noodzakelijk gesprek om erachter te komen wie we op dit
een dag dat we dit vergeten en goed bewaarde erfgoed met moderne technieken zoals
moment zijn en waar we samen naar toe willen. Of, zoals onze buren het uitdrukken:
inspectie-robots weer zichtbaar en beleefbaar kunnen maken. Het Jaar van de Mijnen
“Zukunft braucht Herkunft!”.
wil die dag graag naderbij halen.
paradox 4/5 De folklore van het kleine verschil Het is een bekend verschijnsel, dat als mensen en groepen veel met elkaar gemeen hebben, ze in het onderling contact de nadruk gaan leggen op piepkleine verschillen. Die worden dan buitenproportioneel opgeblazen. En als dat proces maar lang genoeg duurt, gaan ze er uiteindelijk ook nog in gelóven. Zie de onderlinge rivaliteit tussen bijvoorbeeld naast elkaar liggende dorpsgemeenschappen, die soms het stadium van ´vrolijke folklore´ overstijgt en grimmige vormen aanneemt. In de mijnen was het niet anders. Met die culturele verschillen tussen Limburgers, Bovenmoerdijkers (´Hollanders!`) en alle andere nationaliteiten. Tel daarbij op de hiërarchie binnen het mijnbedrijf die letterlijk van boven naar beneden ging: directeuren, ingenieurs, bazen, opzichters, ophalers, houwers. Een standsverschil dat ook buiten werktijd - zo was het toen - werd voortgezet. Wonen, vrije tijd, verenigings- en uitgaansleven. Het werd allemaal strikt gescheiden gehouden. En natuurlijk: hoe hoger de functie, hoe meer privileges. De beste kolen gingen naar de hoogstbetaalden. Zoiets leidt tot wrevel. Die kan zich uiten in goedmoedige grappenmakerij over elkaars ´tekortkomingen´, maar leidde - mede als gevolg van het in de mijnen gehanteerde ´jaagsysteem´ - niet zelden tot stevige knokpartijen, vaak ondergronds. Mensen die zwaar onder druk staan, hebben zichzelf niet altijd in de hand en juist de kleine verschillen vormen dan aanleidingen voor uitbarstingen. Het onderling steggelen en ruziemaken zien we tot op de dag van vandaag. Het valt bepaald niet mee om alle koempels op één lijn te krijgen. Juist deze rivaliteiten en kleine verschillen illustreren de enorme overeenkomsten en verbondenheid. Deze folklore van het kleine verschil resulteert in een onvermogen tot constructieve samenwerking. Het Jaar van de Mijnen wil deze kleine verschillen niet opblazen en juist de nadruk leggen op de verbondenheid die eendrachtig wordt gemobiliseerd met het oog op de toekomst.
Samenstelling: Gerard Rooijakkers en Maarten Brorens
Arbeiderswoningen Geleen, 1955 Foto: Foto-archief DSM
Marjolein Korvorst van het CBS op ON I-terrein in Heerlen:
13
“DATA EN INFORMATIE VORMEN HIER DE NIEUWE STEENKOOL.” Als je de centrale hal - atrium noemen ze dat tegenwoordig - van het nieuwe, in 2009 geopende CBS-gebouw in Heerlen binnenloopt, stuit je blik meteen op een gigantische ronde zuil, een soort koker die naar de hemel lijkt te reiken; een illusie die versterkt wordt door het dak van transparant glas. Exact op deze plek bevond zich tot en met 1974 een van de drie mijnschachten van de Oranje Nassau I. Hier daalden dagelijks mijnwerkers honderden meters af naar het kolenfront. Als er één modern gebouw in de voor-
Het Centraal Bureau voor de Statistiek
malige mijnstreek is dat op diverse wijzen
was na de mijnsluitingen vanuit Den Haag
verbonden is met het mijnverleden, is het
deels naar Heerlen gehaald om hier voor
wel dit kantoorpand. Een van de honder-
nieuwe werkgelegenheid te zorgen. Het
den werknemers is Marjolein Korvorst. De
werd gevestigd in een toen uiterst modern
geboren Heerlense bekleedt de functie van
pand, op het terrein van de voormalige
Coördinator Publicaties & Maatwerk-on-
mijn Oranje Nassau I, ook pal boven op
derzoek. “Mijn beide grootvaders werkten
een van de met een betonprop afgedichte
bovengronds in de Limburgse mijnindus-
schachten. In 1999 waren er ministe-
trie. Een van hen heeft toentertijd een
riële plannen om de vestiging Heerlen
uitvinding gedaan, die iets te maken had
te sluiten, die na heftige protesten niet
met het koppelen van ondergrondse mijn-
doorgingen. De meeste CBS´ers konden
wagens.” Ze lacht breed als ze uitlegt een
opgelucht ademhalen en kregen zelfs een
verbinding te zien met het werk dat op dit
geheel nieuwe werkplek, omdat de oude
voormalige mijnterrein nú wordt verricht:
niet meer aan de eisen voldeed. Marjolein:
“Bij het CBS koppelen we ook, geen mijn-
“Wist je dat hier - na al die jaren - nú nog
wagentjes, maar data en informatie. Dat is
één oud-mijnwerker in dienst is?”
hier eigenlijk de nieuwe steenkool!”
Terwijl we vanuit het CBS-pand zicht heb-
Marjolein Korvorst in het CBS-gebouw. Achter haar de imposante zuil op de plek van een van ON-schachten. Foto: Luc Lodder
ben op het Mijnmuseum, gevestigd in het
Interessante mijndata
Het eerbetoon aan de mijnen en mijnwer-
gebouw van de derde ON I-schacht, kijkt
kers gaat in dit gebouw verder. Marjolein
Marjolein naar de toekomst. “In samen-
wijst op de grillige donkere en lichte
werking met het Jaar van de Mijnen en
De gegevens waarover het CBS informatie verzamelt zijn legio, van economie en
horizontale lijnen aan de wanden van het
de Provincie bereiden we momenteel een
internationalisering tot huizenmarkt, welzijn en gezondheid. Óók over de mijnen en
atrium, die ook terugkeren aan de buiten-
symposium voor, waarbij we ook de jeugd
Zuid-Limburg zijn veel interessante weetjes voorhanden.
zijde van het gebouw. “Dat zijn verwijzin-
actief willen betrekken. Centraal staan de
gen naar steelkoollagen tussen de diverse
vragen: welke effecten had het mijnverle-
Voorbeeldjes?
aardlagen”, legt ze uit, om te vervolgen
den op de ontwikkelingen in Limburg, hoe
• In 1930 werkten meer dan 37.000 Limburgers in de mijnbouw, als volgt onderverdeeld:
met: “Het hele gebouw wordt verwarmd
ziet de toekomst van deze regio eruit en
47% (hulp)houwers, 12,9% slepers, 19,6% andere arbeiders, 17,8% ondersteunend
èn gekoeld met hulp van het opgepompte
welke ideeën hebben jongeren hierover?
personeel, 2,7% leidinggevenden.
warme mijnwater dat zich momenteel in
Na een periode van ´ontmijning´ is er nu
de mijngangen bevindt.”
juist meer behoefte aan ´data-mining´ en
Het Heerlense mijnwaterproject is jaren
innovatie bij de vorming van een nieuwe
geleden als proefproject voor duurzame
identiteit voor de regio.”
• T ussen 1945 en 1974 werden in Zuid-Limburg relatief veel meer woningen gebouwd, als je het vergelijkt met de cijfers van Nederland als totaal, in de laatste twintig jaar juist veel minder. • In vergelijking met Nederland als geheel wonen in Zuid-Limburg veel meer westerse
energie gestart en het CBS was een van de
allochtonen, vooral Duitsers en Belgen. Daarnaast telt Zuid-Limburg minder stellen
eerste afnemers.
met kinderen en meer huishoudens met 65-plussers.
Over (on)zekerheden van OVS´ers en jongeren van nu
ONDERGRONDSE VAKSCHOOL BASIS VOOR THEATERSTUK `JONGENS VAN TOEN´ De OVS. Ondergrondse Vakschool. Elke mijn had een eigen opleiding voor jonge knapen die graag ondergronder wilden worden. Vakmanschap, kameraadschap en samenwerken. Op de OVS werden duizenden Limburgse jongens gevormd en gekneed tot productieve mijnwerkers. In samenwerking met Stichting Jaar
“Vroeger was je bestemming gewoon
van de Mijnen en festival Cultura Nova
bekend. Generatie op generatie koos
maakt theatergezelschap Het Laag-
hetzelfde vak. Hier gingen heel veel
land, dat Sittard als thuisbasis heeft,
jongens als bijna vanzelfsprekend
een voorstelling met als inspiratiebron
naar de OVS, om net als hun vaders
de OVS. Deze heet ´Jongens van Toen`
en grootvaders mijnwerker te worden.
en in de voorbereidende fase spreken
Dat gaf een bepaalde zekerheid. Nu is
de makers met heel wat ´jongens van
de tijd anders. Er zijn veel keuzemoge-
toen en nu´.
lijkheden.
Lees verder op pagina 14
Lotte (links) en Dionne werken aan een voorstelling rond de OVS. Foto: Luc Lodder
14
Jongeren raken misschien een beetje
Tot die generatie behoort Dionne Blokland,
Het werk diep beneden in de mijngangen
`Jongens van Toen´ wordt gespeeld
verdwaald, krijgen te maken met een
een jonge actrice, die bij ´Jongens van
was zwaar, ongezond, gevaarlijk. Lotte:
vanaf 28 augustus in het sfeervolle oude
grotere zoektocht. Stellen zich de vraag:
Toen´ tevens film-assistente is. “Mijn
“We merkten dat sommige oud-mijn-
gebouw van het Arcuscollege aan de
wat is geluk? Een van de oud-mijnwerkers
ouders komen uit Brabant, ik ben op-
werkers over hun angst heen gingen, het
Gasthuisstraat 21a te Heerlen. Een groot
die we spraken riep uit: ´Daar waren wij
gegroeid in Elsloo. Van het mijnverleden
probeerden te relativeren. `Je wilde toch
deel van het pand zal daarvoor benut
helemaal niet mee bezig! Jee zeg, hoeveel
heb ik niets meegekregen en op school
telkens weer naar beneden`, zo zei een
worden en de bezoekers maken als het
zelfhulpboeken wil je lezen?´ Zij stonden
werd er ook geen aandacht aan besteed.
van hen.
ware een ontdekkingtocht door de OVS
blijkbaar toch anders in het leven.” Lotte
We interviewen oud-mijnwerkers en van
Lohrengel, regisseur van de voorstelling,
hen krijgen we veel informatie. Dat je als
geeft hiermee al aan dat het project niet
OVS´er van 13 of 14 jaar meteen betaald
enkel over het leven op de OVS zal gaan,
kreeg, maar ook dat zij hun onzekerheden
maar een link legt naar het heden en de
en angsten hadden.”
Het project gaat niet enkel over het leven op de OVS, maar legt een link naar het heden
jongeren van nu. “We praten met oudOVS´ers, maar bevragen daarnaast de
Lotte haakt daarop in: “We doen samen
Nu denk ik dat er voor de meesten geen
(gaan terug de schoolbanken in!), maar
jongeren die meewerken aan de voorstel-
veel research, maar de voorstelling mag
alternatief was. Ze moesten wel en
ook door het dagelijks leven van toen en
ling. Zij gaan in hun jonge leven ook al de
geen geschiedenisboek worden. We
waarschijnlijk dachten ze niet meer aan
nu. Met zekerheden en onzekerheden,
diepte in, op zoek naar hun bestemming,
hebben een historicus van museum
de angst. Zelf ben ik een jaar geleden
waarden en normen, kameraadschap en
maar zullen uiteindelijk de mouwen op
Continium in Kerkrade geraadpleegd voor
moeder geworden. De heftigheid van de
natuurlijk liefde. Dionne en Lotte hoor-
moeten stropen en leren samenwerken.”
feiten, maar hij gaf nadrukkelijk aan dat we
bevalling vergeet je. Dat heeft de natuur
den tijdens een gesprek met jongeren
voor het ´gevoel´ bij de mannen zelf
zo bedacht, anders durf je nooit meer te
een van hen opmerken: “In mijn groep
te rade moeten gaan.”
baren.”
op school zijn er zes leerlingen van wie de ouders nog bij elkaar zijn.”
George Deswijzen: ”Limburgers zijn van oudsher al Europeanen.”
WERELDBURGER EN MIJNWERKERSZOON ZET LIMBURG INTERNATIONAAL ‘OP DE KAART’ “Met een grensoverschrijdende groet”. Standaard staat dit onder de correspondentie van
kregen ze te horen: ´Sop het je maar op!`
Later kwamen de vele immigranten naar
George Deswijzen. Na een loopbaan in de diplomatie bij ambassades en het ministerie
En dat terwijl zij Nederland er na de oorlog
de mijnen. We wonen aan de grenzen,
van Buitenlandse Zaken - die hem naar klussen in vrijwel alle werelddelen voerde -
weer bovenop hebben geholpen. Er werd
kennen de gebruiken en culturen van onze
keerde hij na het overlijden van zijn moeder terug naar het ouderlijk huis in Bocholtz.
niet gezeurd. Als je eens pijn had, dan ging
buren. Internationaal denken en handelen
“Ik wilde mijn vader niet alleen laten.”
je tòch werken. ”
zit gewoon in ons DNA.”
George´s opa van moeders kant was
Dat het geen grootspraak is om Limburg
mijnwerker, maar dat belette hem niet om
aan te prijzen als internationaal georiën-
verder te kijken dan het mijnterrein en de
teerde plek, bewijzen bijvoorbeeld bedrij-
dorpsgrenzen. “Tijdens de oorlog trok hij
ven als het Amerikaanse Medtronic (me-
als vrijwilliger met de Amerikanen Duits-
dische technologie) en het callcenter van
land in en daarna zat hij een paar jaar in
Mercedes-Benz dat de hele wereld vanuit
Indonesië. Hij zei vaker tegen mij:
Limburg bedient. George: “Die hebben
´Jongen, ga de wereld over, verruim je blik.
zich hier gevestigd vanwege de centrale
Hij stimuleerde me om naar het buitenland
ligging in Europa, goede verbindingen en
te gaan en bood zelfs aan mijn studie in
geschoold personeel dat talen spreekt.
Londen te betalen. Die kans heb ik
Wat wij onder meer nastreven is dat méér
gegrepen.”De internationale ervaring en
bedrijven zich hier vestigen. Daarmee wil-
talenkennis komt hem nu uitstekend van
len we voorkomen dat jongeren wegtrek-
pas in zijn huidige job: ´social media
ken en zo dus de vergrijzing versterken.
coördinator´ bij Connect Limburg.
Ze hoeven bijvoorbeeld ook niet naar
Pa Deswijzen was ondergronds elektri-
kreeg en het niet overleefde. Mijn vader
cien. Aanvankelijk op de Willem-Sophia in
vond hem en heeft hem ook naar boven
Spekholzerheide, later in Duitsland. Trots
gebracht.”
laat George enkele foto´s zien van zijn
Hij vervolgt met: “Het mooie van het Jaar
jonge vader. Een stoere man met zwart
van de Mijnen vind ik dat de oud-mijnwer-
gezicht. George heeft het allemaal niet
kers hun verhaal nog eens kwijt kunnen.
meegemaakt, maar hij kent de verhalen.
Dit jaar zie ik als een vorm van erkenning
Die hoorde hij van zijn beide opa´s. En zijn
voor hen. Na de sluiting van de mijnen
vader natuurlijk. “Hij vertelde eens dat zijn
moest alles zo snel mogelijk weg. Dat was
beste kameraad ondergronds een ongeval
een klap in het gezicht voor hen. Eigenlijk
Eindhoven om te studeren, want vlak over
Het mooie van het Jaar van de Mijnen vind ik dat de oud-mijnwerkers hun verhaal nog eens kwijt kunnen
Connect Limburg? Leg uit!
de grens ligt in Aken de RWTH. Uiteindelijk
“Dat is een nog jonge organisatie waaraan
zou het ook eenvoudiger moeten worden
zich onder meer zeventig bedrijven en in-
om over de grens te gaan werken. Ik denk
stellingen hebben verbonden die Limburg
dat de toekomst van Limburg voor een
zien als unieke en grensoverschrijdende
deel in België en Duitsland ligt. Limburg
regio. Door de ligging van onze provin-
maakt Nederland in ieder geval een stukje
cie zijn wij van oudsher, door de eeuwen
groter.”
heen al Europeaan geweest. Spanjaarden, George draagt deze foto van zijn vader altijd bij zich. Foto: Luc Lodder
Fransen en Oostenrijkers trokken hier rond.
Zie ook www.limburgcrossborders.com
DSM Nederland-directeur Atzo Nicolaï pleit voor waardering mijnverleden
15
“FASCINEREND VOND IK HET OM TE ZIEN WAAR DSM VANDAAN KWAM.” “Aanvankelijk had ik de indruk dat ze hier bij DSM wel zeer nadrukkelijk naar de toekomst keken. ´Zouden ze weten waar ze vandaan komen?´ vroeg ik me soms af. Over het mijnverleden werd niet veel gesproken. Nadat ik in Genk had gezien hoe het erfgoed van de mijnen daar gekoesterd werd, ontstond bij mij het idee dat ze in Nederlands-Limburg het mijnverleden echt van zich af hebben willen schudden. De gemengde gevoelens snap ik wel, want het werk ondergronds was zwaar en ongezond, maar de tijd van de mijnen vormde toch een belangrijke periode voor deze regio.”
Atzo Nicolaï - voormalig politicus, afkom-
laten zien dat Zuid-Limburg nu voort-
die je onder meer onder de motorkap
Centre Court gebouwd. Hier en daar al
stig uit het westen van het land en in juni
bouwt op wat in het verleden tot stand is
van auto´s tegenkomt. Daarnaast produ-
omschreven als ´het kloppend hart van de
2011 aangesteld als directeur van DSM
gebracht. Illustratief is daarvoor in eerste
ceren we gezonde voedseltoevoegingen,
Limburgse kenniseconomie´.
Nederland - dook echter graag in het mijn-
instantie DSM, dat rechtstreeks voortkwam
zoals vitamines, smaakversterkers en
verleden. “Ronduit fascinerend vond ik het
uit de mijnindustrie. Steenkool was ver
zoutvervangers.”
toen ik me realiseerde waar DSM vandaan
voor de oorlog de basis voor de eerste
kwam. Ik wist er niet zoveel van en ben
chemische activiteiten, na decennia van
dus veel gaan lezen, ook over hoe het er
ontwikkeling en vernieuwing maakt het
hier in het dagelijks leven aan toe ging.”
bedrijf nu producten die in niets meer
DSM - oorspronkelijk de afkorting van
herinneren aan de grove kolenverwerking.
Dutch State Mines - is als partner nadruk-
Een van de beroemdste en wereldwijd
kelijk betrokken bij het Jaar van de Mijnen.
toegepaste eigen uitvindingen van zo´n
Atzo nam persoonlijk het initiatief tot deel-
twintig jaar geleden is de Dyneema-vezel.
name. “Doorgaans is het zo dat DSM be-
Atzo: “Het is een oersterke en lichte kunst-
naderd wordt voor medewerking, maar dit
stof vezel, die onder meer gebruikt wordt
keer was het andersom. Ik hoorde ervan
voor bekabelingen en netten, maar ook
en nam zelf contact op met de organisatie.
kogelvrije vesten. We produceren verder
Op het immense Chemelot-terrein van
Atzo: “DSM is een van de mede-oprichters.
Dit is een kans om het verhaal nog eens
onder meer coatings voor zonnecellen die
Sittard-Geleen is DSM al lang niet meer
Uiteindelijk zal Chemelot verder uitgroeien
te laten vertellen door mensen die het zelf
ervoor zorgen dat er een extra rendement
de enige fabriek. De plek wordt gedeeld
tot een campus, waar medewerkers van
hebben meegemaakt, zoals bijvoorbeeld
van 4% behaald wordt. Momenteel zijn we
met een groot aantal andere bedrijven.
bedrijven, onderzoekers, wetenschappers
de oud-mijnwerkers die rondleiden in het
bezig met de ontwikkeling van folies die
Om de mogelijkheden tot kruisbestuiving
en studenten zullen werken en elkaar
Mijnmuseum.”
dat percentage tot 10% opschroeven. Uit
daar verdere kansen te geven, wordt
ontmoeten. Dit bewijst nadrukkelijk hoe
Afrika betrekken we oneetbare delen van
momenteel een ontmoetings-, onder-
Limburg vooruit kijkt. Het project heeft nu
planten. Die verwerken we tot materialen
wijs- en research-centrum met de naam
al geleid tot nieuwe werkgelegenheid.”
Het Jaar van de Mijnen wil nadrukkelijk
Atzo Nicolaï verdiepte zich in de geschiedenis van de mijnstreek. Foto: Luc Lodder
Dit bewijst nadrukkelijk hoe Limburg vooruit kijkt. Het project heeft nu al geleid tot nieuwe werkgelegenheid
Stoker Nicodemus van Birgelen stoomt over de Miljoenenlijn
16
“TIJDENS HET KOLENSCHEPPEN ZING IK NUMMERS VAN CARBOON!” In 1952 bestonden de Staatsmijnen 50 jaar en dat werd groots gevierd. Onder meer was er een receptie in het Heerlense stadhuis, waar natuurlijk veel autoriteiten en hoogwaardigheidsbekleders (bobo´s zeggen ze tegenwoordig; koempels hadden het over ´diekköp´) acte de présence gaven. De commentaarstem onder toen gemaakte beelden voor het bioscoopjournaal maakte onder meer melding van de aanwezigheid van de president-directeur van de Nederlandse Spoorwegen en voegde er aan toe: “Een van de beste klanten van de Staatsmijnen!” Dat was ook zo. Een groot deel van de
den werd en naar huis gestuurd. Toen de
NS-locomotieven werd toen nog gestookt
mijn gesloopt werd, heb ik de Lange Jan
met steenkool. En stoomlocs lusten wel
zien vallen. Dat was op mijn verjaardag, 21
een brokje. Volgens Nicodemus (´Niek´)
augustus. Ik herinner me nog dat ik hem
van Birgelen, stoker bij de Zuid-Limburgse
doormidden zag breken.”
Stoomtrein Maatschappij, verbruikt een
Daarmee ging - in 1976 - een herkennings-
locomotief op dit toeristenlijntje, waar
punt van Heerlen verloren. Niek: “Een tante
niet harder gereden wordt dan 40 km/u,
van me zei vaker: “Als je de schoorsteen
gemiddeld zo´n 40 kilo kolen per kilome-
ziet, dan ben je weer in Heerlen!”
ter. Dan kun je je wel indenken hoeveel
In die periode maakte de Limburgse dia-
kolen er doorheen gejaagd werden op een
lectgroep Carboon een succesvolle LP met
sneltreinrit van Heerlen naar Amsterdam.
liedjes over het mijnwerkersleven. Niek
Zwart en bezweet van het intensieve ko-
kent ze allemaal. Hij grijnst: “Als ik tijdens
lenscheppen en de hitte van het vuur staat
een rit aan het stoken ben, dan zing ik
Niek op de bok van de meer dan 100 jaar
soms nog wel eens een nummer van Car-
oude locomotief. Voor hem een jongens-
boon. Dan zie ik er niet alleen uit als een
droom die uitkwam. “Ik ben afkomstig van
mijnwerker, maar dan voel ik me ook zo!”
een Heerlense banketbakkersfamilie, maar
Het traject waar de museumtreinen van de
een van mijn opa´s en een oom werk-
ZLSM vanuit Simpelveld over rijden, voert
ten op de mijn. Voor mij als kind was de
grotendeels over de vroegere Miljoenen-
opleiding kon ik zelfstandig aan de slag.”
stomende, walmende en puffende stoom-
Oranje Nassau I in Heerlen kortbij. Ik vond
lijn, speciaal aangelegd voor kolenvervoer
Zuid-Limburg levert geen kolen meer. “Wij
loc in beweging. Rijtuigen vol dagjesmen-
het erg fascinerend. Al die grote gebou-
per spoor en zo vernoemd omdat de
stoken Russische vetkolen. Die betrekken
sen aan de haak. Op naar Valkenburg. Met
wen en schoorstenen, maar vooral die
aanleg erg duur was. Nu stoomt Niek er
wij van een Nederlandse brandstoffen-
kolen uit Rusland op het vuurrooster onder
lange kolentreinen. Daar kon ik uren naar
overheen. “In 1997 had ik me als vrijwilliger
groothandel, die onder meer speciaal voor
de ketel. In dat land is mijnbouw dus nog
kijken. Ik weet nog dat ik eens op de step
aangemeld en na een jaar werd me ge-
museumlijnen nog kolen importeert.”
geen nostalgie, maar dagelijkse realiteit.
het mijnterrein op reed, totdat ik gevon-
vraagd of ik stoker wilde worden. Na een
Niek en de machinist zetten de sissende,
Nicodemus ´op de bok´ aan het vuur. Foto: Luc Lodder
“We voeren al 48 jaar de administratie voor mijnpensioenen”
Landelijke pensioenuitvoerder AZL ontstaan vanuit de mijnindustrie “In 1976 werd mijn vader 55 jaar en kwam in aanmerking voor mijnpensioen. Een jaar later werkte ik hier en ook nog uitgerekend op de afdeling waar het pensioen van mijn vader beheerd werd.”
Jan Meijers (links) en Henk Coenen voor het karakteristieke AZL-pand. Foto: Luc Lodder
Henk Coenen, bestuursadviseur en qua dienstjaren een van oudste werknemers van AZL, vond het een opmerkelijk toeval. “Mijn vader had er toen 35 ondergrondse jaren op zitten. Helaas heeft hij van de AOW boven op het pensioen niet meer kunnen genieten. Vlak voor zijn 65e overleed hij.” Henk herinnert zich hoe thuis in het Kerkraadse Kaalheide sober geleefd werd, zeker toen
zijn vader na de mijnsluitingen in een afvloeiingsregeling terecht was gekomen: “Pap en mam waren spaarzaam, zeker met drie studerende kinderen. Toch kregen we regelmatig op zaterdag wat toegestopt om op stap te gaan. ´Hier heb je een ouwe gulden.´ werd dan gezegd. Met het pensioen konden ze weer wat royaler leven.”
Even een stukje geschiedenis. Voor mijnwerkers was AMF een begrip. Het Algemeen Mijnwerkersfonds beheerde de pensioengelden. Voor de mijnbeambten was er het BFM, Beambtenfonds voor het Mijnbedrijf. In 1967 werd de administratieve uitvoering van beide fondsen overgedragen aan het toen daarvoor opgerichte AZL, Administratiekantoor Zuid-Limburg. Toen en nog steeds gevestigd in het markante pand met bolle torenspits aan de Akerstraat in Heerlen. Het AZL groeide, heeft nu tevens een vestiging in Utrecht en verzorgt de administratie van ruim zestig pensioenfondsen in heel Nederland. Het vermogen en de pensioenen van de beide mijnfondsen werden recent overgedragen aan Aegon, maar AZL blijft de administratie en communicatie aan deelnemers verzorgen. De uitvoering heet dat officieel. Jan Meijers, teamleider Mijnpensioenen, is daar namens de nog ruim 28.000 deelnemers aan de fondsen blij om: “Ze kunnen nog steeds door dezelfde deur naar binnen en bij dezelfde vertrouwde mensen terecht.” In dienst bij het AZL sinds 1981, kan Jan binnen dat bedrijf ook al een veteraan genoemd worden. Weet dus dat veel mijnwerkers na de sluiting van de Nederlandse mijnen naar België en Duitsland trokken,
waar kolenmijnen nog volop draaiden. “Om op je 55e met pensioen te kunnen gaan moest een groot aantal jaren ondergronds zijn doorgebracht. Vanuit het AMF verzorgden wij voor hen de aanvragen van de buitenlandse mijnpensioenen.” Jan komt uit een gezin met acht kinderen, is slagerszoon uit Elsloo. “In onze familie werkte niemand in de mijn, maar ik heb er als kind wel het nodige van meegekregen. Regelmatig reed ik met mijn vader in de auto mee naar het toenmalig slachthuis in Sittard en dan kwamen we via Stein over de weg die dwars door het terrein van Staatsmijn Maurits liep. De indrukwekkende steenberg, al dat zwarte, die gigantische koeltorens, dat beeld is me altijd bijgebleven. Vaker gebeurde het, dat als ik een vriendje ging ophalen, de moeder tegen ons zei: `Rustig aan jongens, pap ligt te slapen. Die heeft nachtdienst gehad.` Eigenlijk jammer dat de jeugd van nu daar nauwelijks meer iets van weet. Daarom vond ik het zo mooi dat een van mijn kinderen, toen hij in groep 8 zat, met de klas naar de modelsteenkolenmijn in Valkenburg is gegaan. Kregen ze toch nog een indruk.”
DAGTRIP HEERLEN - CHARLEROI: MARCINELLE EN VANFLETEREN
17
Op een dik autoweguur (ca. 140 km) van de voormalige Nederlands mijnstreek ligt Charleroi (ten noorden van de Borinage, het Waals mijngebied rond de Europese culturele hoofdstad Mons of te wel Bergen). Overal zijn er resten (terrils, gebouwen) zichtbaar en tal van mijnsteenbergen. Hierdoor staat Charleroi en de regio nog steeds bekend als Le Pays Noir, en wordt geassocieerd met de steenkolenmijnen. Er waren er in de directe omgeving méér dan 40; de bekendste ligt in de deelgemeente Marcinelle waar in 1956 de grootste mijnramp uit de Belgische geschiedenis zich voltrok in de roemruchte steenkolenmijn Le Bois du Cazier. Deze ramp kostte maar liefst 262 mijnwerkers het leven. Een indrukwekkend monument op het terrein van die voormalige mijn getuigt daarvan. Zie www.LeBoisDuCazier.be voor méér details.
262 namen prijken op het carrara-marmer monument dat Italië aan België schonk. Foto: Fabian de Kloe De schachtbok van de legendarische mijn Le Bois du Cazier in Marcinelle (Charleroi). Foto: Fabian de Kloe Musée de la Photographie à Charleroi foto: Fabian de Kloe
De foto-expositie van Vanfleteren in Charleroi is tot begin december 2015 nog te zien / foto: Fabian de Kloe
“Charleroi is ziek, moe, versleten, opgebrand, gekwetst, vernederd. Maar hoewel de stad ooit door blinde geesten tot lelijkste stad ter wereld verkozen werd, vind je er de warmste gastvrijheid van heel België. De Carolo’s zijn chaleureux tot in het diepste van hun ziel. Ik hou van Charleroi. Ik kus haar op de mond, ondanks haar stinkende adem.” ~ Stephan Vanfleteren in ‘Il est clair que le gris est noir’ Het Musée de la Photographie à
door de straten van ‘Le Pays Noir’ en het
Charleroi (www.MuseePhoto.be)
was vooral de warmte van de mensen die
presenteert een bijzondere fotoexpositie
hem bijbleef.
van de internationaal vermaarde Belgische fotograaf Stephan Vanfleteren.
Het is een aanrader om een bezoek aan deze expositie (die mede in het kader van
Hij maakte een bijzonder tijdsdocument.
#mons2015 plaatsvindt) te combineren met
Voor zijn tentoonstelling ‘Il est clair que le
een bezichtiging van Le Bois du Cazier
gris est noir’ dwaalde hij uren en dagen
(in het Jaar van de Mijnen 2015 #m2015).
18
KRO-NCRV-radioreporter Job Jan Altena fietste door de mijnstreek
“HIER IS NOG ZOVEEL MOGELIJK, DIT IS GEWOON PURE ROCK & ROLL!” “Heerlen, Kerkrade…het zijn gemeenten die ik altijd links had laten liggen. Daar wilde je zogezegd nog niet dood gevonden worden! Ik kende de vooroordelen: lelijke betonnen gebouwen, leegstand, criminaliteit, werkloosheid, etc… nee, geef mij het mooie Maastricht maar!”
Radioverslaggever Job Jan Altena maakte
gedolven”, roept hij uit, terwijl we op het
en meer dan 100 jaar oude mijnwerkers-
die stad, maar wat ik hier zie, dat is pure
aldus op zijn blog melding van het inmid-
voorplein van het imposante complex
woningen van de Hopel in Eygelshoven.
rock & roll. Dit is zóveel spannender dan
dels achterhaalde beeld dat veel medelan-
onze fietsen stallen. Kort tevoren waren we
“Wat leuk dat hier en daar mijnwagentjes
Maastricht.
ders van de voormalige mijnstreek blijken
nog bij de meer dan 100 jaar oude Schacht
in voortuinen staan”, constateert Job Jan.
te hebben. Hij schreef dit nadat hij - een
Nulland van de Dominiale. “Dit doet qua
paar weken geleden - in deze regio had
architectuur denken aan het Maankwar-
vertoefd voor een serie van vijf reportages
tier in Heerlen”, constateert Job Jan. “Ja, ik
voor NPO Radio 1 onder de noemer ´Nieu-
weet dat er kritiek is op die bouw, maar het
we Energie in de Mijnstreek`. Hij sprak
is ontworpen door iemand die in ieder
met veel mensen die zich - ieder op hun
geval het lef heeft om weer wat van
eigen wijze - inzetten voor het leefbaarder
de oude trots terug te brengen naar de
maken van de streek en keerde razend
streek.”
enthousiast terug naar Hilversum. Hij was ´om´ en gaf aan: “Met gemak kan ik hier
Maar we zijn nog niet terug in Heerlen. In
nog een jaar lang verhalen maken.”
de verte doemen de begroeide, machtige
Ik merkte hoeveel pijn er blijkbaar nog zit, terwijl ik met eigen ogen zie dat dat absoluut niet nodig is
steenbergen in het Duitse Alsdorf op. Job Job Jan kwam snel weer terug, niet met
Jan is onder de indruk: “De energie straalt
microfoon, maar wèl met zijn vriendin
er gewoon vanaf. Dit zijn heel krachti-
Tessa van der Miesen. Om samen een
ge symbolen.” Tessa - die Internationale
fietstocht te maken door een deel van de
Betrekkingen studeerde - merkt meteen
Terwijl we door heel veel groen pedale-
Neem alleen al die muurschilderingen in
voormalige mijnstreek. Gefietst werd een
op: “Je fietst zó Duitsland binnen. Wat
ren en vogelgezang de duidelijk hoorbare
Heerlen. Hier is nog zoveel mogelijk. Er
van de permanente ´familietochten´ van
jammer voor de werkgelegenheid dat er
Pinkpop-klanken overstemt, straalt Job Jan
gebeurt ontzettend veel, zeker nu in dit
Limburgs Mooiste, een organisatie die
nog steeds zoveel grensbarrières zijn. Als
spontaan tegen Tessa: “Oh, wat is het mooi
Jaar van de Mijnen. Als zoiets in Amster-
jaarlijks het gelijknamige fietsevenement
zaken rond sociale zekerheid, pensioenen
hier!” En dan tegen mij: “Dat heb ik - meen
dam of Utrecht zou plaatsvinden, was het
voor 15.000 deelnemers uit het hele land
en belastingen in Europees verband beter
ik - vandaag al een paar keer gezegd, hè?”
dagelijks voorpagina-nieuws. Toen ik hier
in goede banen leidt. De gekozen route
geregeld waren, zou het aantrekkelijker
Terug - op een zonnig terras in Heerlen -
was voor de interviews zei iemand tegen
voert langs plekken met herinneren aan
zijn om over de grens te gaan werken.”
vat Job Jan zijn indrukken met betrekking
me: ´We durfden niet trots te zijn.´
tot de herstructurering van de streek sa-
Ik merkte toen hoeveel pijn er blijkbaar
Abdij Rolduc in Kerkrade. “Nooit geweten
We rijden door mooi onderhouden woon-
men met: “In Maastricht heb ik gestudeerd
nog zit, terwijl ik met eigen ogen zie dat
dat hier 900 jaar geleden al kolen werden
wijken, zoals de karakteristieke witgeverfde
en ik ben best wel een beetje verliefd op
dat absoluut niet nodig is.”
het mijnverleden van de streek, zoals
Tessa en Job Jan (rechts) zijn onder de indruk van het natuurschoon in de voormalige mijnstreek. Foto: Luc Lodder
Steenberg Staatsmijn Hendrik wordt gedeeltelijk afgegraven
19
MODERNE KOEMPELS OP GRAAFMACHINES VERANDEREN STEENBERG IN BEEKDAL Volledig in werktenue, compleet met veiligheidshelm op het hoofd, ogen ze als mijnwerkers. Gespierde kerels, handen als kolenschoppen en een wilskrachtig gelaat. Riny Schungel en Ben van Rijn zijn echter machinisten van de graafmachines op de steenberg van de voormalige Staatsmijn Hendrik te Brunssum. De Limburgse koempels groeven ondergronds, nu wordt - bijna een halve eeuw later - hoog boven het maaiveld bij daglicht het werk voortgezet, zo lijkt het. “Zal ik voor de foto anders mijn gezicht
gemeente Brunssum. In 2017 moet
Per schep halen ze zo´n drie tot vier kuub
maar dat ook een complete locomotief
even zwart maken?”, stelt Ben grappend
het werk geklaard zijn. Voor Riny is dit
uit de berg. Die is erg vast, maar heel vettig
in de berg is achtergebleven. Nou, ik ben
voor, terwijl Riny zijn grommende machine
de eerste klus op een mijnsteenberg.
bij nat weer. “Dat komt door de combi-
die nog niet tegengekomen.”Kolossale
op aanwijzingen van de fotograaf in de
“Normaal gesproken hou ik me bezig met
natie van grote brokken leisteen met fijn
vrachtwagens rijden af en aan, nu - na een
juiste positie manoeuvreert op een van de
zand- en grondverzet.” Of hij nog speciaal
kolengruis”, legt Ben uit. “Ik weet in ieder
regenbuitje - door de natte slik. “Als het erg
flanken van de pikzwarte berg.
is voorbereid op dit specifieke werk op
geval dat het in Duitsland regelmatig wordt
droog is, dan wordt gesproeid tegen de
Ben en Riny komen dagelijks vanuit res-
de mijnsteenberg? “Ja, ik heb een cursus
gebruikt als funderingsmateriaal.” Omdat
stof”, zegt Ben. Rick vult aan: “In de cabines
pectievelijk Brabant en Gelderland naar
´munitie´ gevolgd. Ik moet allerlei
de mijnsteen benut wordt voor de herin-
van de machines heerst een overdruk,
Brunssum om daar stukje bij beetje de
verschillende soorten explosieven
richting van een natuurgebied wordt het
zodat nooit stof naar binnen kan dringen.”
berg af te graven. Die ontstond in de loop
kunnen herkennen.”
systematisch onderzocht op vervuiling.
van de tientallen jaren waarin de ´Hendrik´
Als een soort schaakbord is het hele
Anno 2015 staan veiligheid en de gezond-
in bedrijf was. De steenkoolvrachten die
Een machinist van graafmachines kan altijd
opgravingsoppervlak in blokken verdeeld.
heid van de medewerkers bovenaan de
vanuit de schachten naar boven kwamen
wat verdachts tegenkomen, maar bij de
Riny: “In mijn cabine kan ik via
prioriteitenlijst. Ik denk even aan de mijn-
werden ontdaan van alle niet bruikbare
afgraving van deze Brunssumse berg wor-
een GPS-systeem precies zien op welk
werkers die decennia lang vrijwel dagelijks
afvalstoffen, die vervolgens werden gestort.
den extra veiligheidsmaatregelen in acht
segment ik werk. In elk blok graaf ik eerst
mijnstof inademden. Na terugkeer op
De Rode Beek loopt overkluisd onder de
genomen. Dat heeft te maken met het feit
een gat, daar worden monsters uit
kantoor maant Rick: “Ik zou voor de ze-
steenberg door en de bedoeling is dat deze
dat in juli 1944 een Britse bommenwerper
genomen, die worden onderzocht en als
kerheid toch maar even je handen was-
na bijna een eeuw weer geheel vrij kan
boven Brunssum werd geraakt door Duits
het na onderzoek in het laboratorium in
sen.” En ik denk even aan mijnwerkers die
meanderen. Daarom wordt een deel van
afweergeschut. De piloot besloot daarna
orde blijkt te zijn, dan mag ik afgraven.”
liggend in een paar decimeter hoge gang,
de berg - 450.000 kubieke meter - afge-
zijn lading brandbommen af te werpen.
graven. Even verderop wordt het materiaal
Er werd onder meer een school getroffen
Projectleider Rick Lormans verduidelijkt:
zwarte handen hun boterham aten.
gebruikt om het zogeheten Terca-terrein,
waarbij verschillende kinderen omkwa-
“Het is een natuurlijk, maar bijzonder
De bedrijven Ploegam en Dura Vermeer die
waar voorheen een steenfabriek stond,
men. Het vliegtuig scheerde verder over de
materiaal. Als het bijvoorbeeld een te hoog
deze immense opdracht samen uitvoeren,
op te hogen. Uiteindelijk ontstaat er een
steenberg en er bestaat een kans dat daar
nikkelgehalte bevat, mag het niet gebruikt
doen dat onder de naam Combinatie
nieuw beekdal dat de natuurgebieden
ook bommen zijn gedropt. Daarom is de
worden.” Met zorgvuldig beleid wordt de
De Koempel. Een mooi eerbetoon!
Brunssummerheide via het Schutterspark
berg voorafgaand aan de afgraving al gron-
berg afgegraven. Dat trekt natuurlijk ook
en de Schinveldse Bossen verbindt met de
dig onderzocht op niet ontplofte munitie.
belangstelling van oud-mijnwerkers, blijk-
Meer informatie:
Teverenerheide in Duitsland. Het betreft
De machines van Ben en Riny zijn, speciaal
baar met sterke verhalen. Ben: “Ik heb er
www.reconstructierodebeek.nl
een project van de Provincie Limburg, Wa-
voor deze opdracht, van een bepantsering
eens een gesproken die meende te weten
www.facebook.com/rodebeek
terschap Roer en Overmaas en de
voorzien.
dat hier niet alleen mijnsteen is gestort,
Riny (links) en Ben graven een deel van de Brunssumse steenberg af. Foto: Luc Lodder
honderden meters onder grond, met pik-
20
21
22
AGENDA
vrijdag 3 juli 2015 Koorzang met composities door Orgelkring Voerendaal Concert * Laurentiuskerk * Voerendaal vrijdag 3 juli 2015 t/m maandag 13 juli 2015 #MIJNcollectie On Tour tijdens Amsterdam Fashion Week Expositie * Tolhuistuin * Amsterdam zaterdag 4 juli 2015 t/m vrijdag 31 juli 2015 De zoektocht naar de geest van het rondwarende verleden, Ed Hanssen Expositie * POST- * Kerkrade zondag 5 juli 2015 IVN-Dagwandeling omgeving Sweikhuizen Wandeling * Sweikhuizen, Schinnen zondag 5 juli 2015 L1 Radiodocumentaire: Heilige huisjes van zwart goud Radio * L1 radio * Sittard-Geleen
Vooraf reserveren is nodig en vol is vol! De wandelingen kosten € 4,00 per persoon. Voor groepen met minimaal 15 personen (of 15 betalende personen) is de rondleiding ook op afwijkende tijden te boeken. De rondleidingen zijn te boeken via de afdeling Informatie & Reserveringen per email; reserveringen@vvvzuidlimburg.nl of 0900-555 9798 (€ 1,- p.g.) of via de VVV Limburg Winkels. Wandeling * VVV Limburg Winkel, De Bongerd 19 * Heerlen zaterdag 18 juli 2015 DJ Day Evenement * DJ School * Ransdaal, Voerendaal zondag 19 juli 2015 Koempelmis Wilhelmina Deze Koempelmis is speciaal voor de verongelukte mijnwerkers van de Staatsmijn Wilhelmina. We gedenken 103 ondergrondse en 23 bovengrondse slachtoffers. Ook denken we aan de mensen die in en om de mijn van het werk ziek zijn geworden. De dienst wordt dit keer opgeluisterd door Irene Bringmann, sopraan, en John van Os, bariton. Iedereen wordt uitgenodigd om het lied ‘Der Steiger’. Evenement * Mijnwerkerskerk Sint Antonius van Padua * Heerlen zondag 19 juli 2015 t/m zondag 26 juli 2015 Internationaal jeugdtennistoernooi bij LTCB Evenement * LTCB Wieënweg * Brunssum
zondag 5 juli 2015 Koeltorenfestival met: onthulling eerste koeltoren op de Markt in Hoensbroek! Evenement * Hoensbroek, Heerlen
vrijdag 31 juli 2015 Raboronde Heerlen Evenement * Heerlen * www.raboronde.nl
zondag 5 juli 2015 ABW-koempelrevue Muziek, Theater * Zorgcentrum Ter Eyck * Heerlen
zaterdag 1 augustus 2015 Themadag basisscholen: stoet Oogstdankfeesten Onderwijs * Scholen * Berg aan de Maas
zaterdag 11 juli 2015 MIJN Stadswandeling Heerlen De VVV verzorgt een aantal stadswandelingen langs de restanten van de mijngeschiedenis in Heerlen. Tijdens de MIJN-Stadswandeling loopt u met een gids o.a. langs belangrijke gebouwen zoals het MIR-gebouw, waar de EGKS (Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal) is opgericht de voorloper van de huidige EU (Europese Unie), de oude mijnschool, voormalig hoofdbureau van de Staatsmijnen, maar ook langs meerdere bijzonderheden als de versteende ‘zegelboom’. En niet te vergeten het voormalig schachtgebouw van de Oranje Nassau 1 mijn, waar nu het Nederlands Mijnmuseum is gevestigd.
zaterdag 1 augustus 2015 t/m woensdag 30 september 2015 50-jarig jubileum jachthornen tropettenkorps Edelweiss Muziek * Heerlerheide, Heerlen
MIJN Stadswandeling Heerlen
M2015 Het Jaar van de Mijnen. In 2015 viert de voormalige Mijnstreek met trots haar verleden, heden en toekomst met een breed programma aan activiteiten. Na de laatste sluiting in 1975 is er nog maar weinig zichtbaar van de ooit Nederlandse sterkste economische bron, via MIJN Stadswandeling komt u echter weer in aanraking met verborgen geheimen van het Heerlense Mijn-verleden.
www.m2015.nl
In totaal zijn er twee wandelingen. M2015 en VVV Zuid-Limburg wensen u veel wandelplezier!
De MIJN-Stadswandeling start bij de VVV Limburg Winkel te Heerlen (Bongerd 19) en duurt circa 1,5 uur. Aanvang: 12.00 uur. De wandeling is individueel via VVV Zuid-Limburg boekbaar.
werking zocht met de schrijvers Wiel Kusters en Wim Kuipers. Kuipers zocht enkele van de laatste mijnwerkers op en legde deze gesprekken in het boek vast in het verhaal ‘Ontmoetingen’. De foto’s van Frans Welters daagden Wiel Kusters uit tot indringende gedichten die de beelden na jaren letterlijk tot leven brengen.
zondag 2 augustus 2015 Fancy-fair, Zeepkistenrace / Open dag bij het Mijnmuseum in de Rumpenerhof Evenement * Rumpenerhof Brunssum zondag 16 augustus 2015 Koempelmis ter nagedachtenis aan de verongelukte mijnwerkers Staatsmijn Emma Deze Koempelmis is speciaal voor de verongelukte mijnwerkers van de Staatsmijn Emma. We gedenken 172 ondergrondse en 40 bovengrondse slachtoffers. Ook denken we aan de mensen die in en om de mijn van het werk ziek zijn geworden. Deze Mis wordt opgeluisterd door Wiel Sijstermans. . Iedereen wordt uitgenodigd om het lied ‘Der Steiger kommt!/ Glück Auf!’ mee te zingen. Evenement * Mijnwerkerskerk Sint Antonius van Padua * Heerlen t/m zondag 16 augustus 2015 Koempel, adieë! Een selectie van de bijzonder krachtige foto’s en gedichten van Welters en Kusters is te zien tot en met 16 augustus 2015. Fotograaf Frans Welters maakte in december 1974 een uitvoerige reportage van de laatste dag van de laatste mijnwerkers in de laatste mijnen Oranje Nassau I (Heerlen) en de Julia (Eijgelshoven). De reportage toont portretten van de koempels, met voor de laatste keer een zwart gezicht of al op weg naar huis. De sfeer die de foto’s ademen is er een van collectieve weemoed. Als gevolg van de mijnsluitingen in Limburg, bleven meer dan 40.000 koempels voorgoed boven. In 2005 verscheen de serie in boekvorm, waarvoor Frans Welters samen-
In zijn literaire werk keren het leven en werken van mijnwerkers en hun gezinnen regelmatig terug, zoals in ‘Een oor aan de grond’, ‘De gang’ en ‘Het mijnmuseum’. Zijn meest recente publicatie is ‘In en onder het dorp. Mijnwerkersleven in Limburg’ (Nijmegen, Vantilt, 2012) Tentoonstelling * Limburgs Museum * Venlo
Iedere scene bestaat uit een praalwagen omringd door muziek en/of culturele groepen uit de euregio en ver daar buiten. Naast de culturele Stoet met praalwagens wordt er een randprogramma verzorgd rondom het thema “Mijngeschiedenis en mijncultuur” met o.a.: scholenprogramma voor basisscholen bestaande uit een educatief lespakket met buitenactiviteit; eucharistieviering voor en door de ‘Oogstdankfeesten’; side events voor jong en oud (kermis, presentaties, demonstraties, shows, exposities, kinderattracties); 4-daags feest in het feestpaviljoen m.m.v. vele artiesten; activiteiten en faciliteiten voor senioren en cliënten van zorginstellingen. Evenement * Berg aan de Maas vrijdag 28 augustus 2015 t/m zondag 6 september 2015 25e editie Cultura Nova 10 dagen theater, dans, film, muziek en performances op buitengewone locaties in en rond Heerlen. Theater, Dans, Evenement, Film, Debat, Expositie * Burgemeester van Grunsvenplein * Heerlen
woensdag 19 augustus 2015 MIJN Stadswandeling Heerlen Wandeling * VVV Limburg Winkel De Bongerd 19 * Heerlen t/m zondag 15 november 2015 Bijna 100 jaar Steenkoolmijn Valkenburg Expositie * Museum Land van Valkenburg * Valkenburg aan de Geul vrijdag 21 t/m 24 augustus 2015 Stoet Oogstdankfeesten De 69e culturele stoet door de mooi versierde straten van Berg aan de Maas staat in teken van het Jaar van de Mijnen #m2015. De Oogstdankfeesten verbeeldt in haar stoet niet alleen de mijngeschiedenis, maar vooral ook de opmaat naar het huidige tijdperk van innovatie, techniek en nieuwe energiebronnen. Oorspronkelijk zijn de Oogstdankfeesten door de inwoners van Berg aan de Maas opgezet (1946) vanuit het katholieke geloof als dank voor de oogst. In de loop der jaren zijn de Oogstdankfeesten uitgegroeid tot euregionale culturele feesten. De jaarlijkse keuze van het thema van de Culturele Stoet is een weerspiegeling is van het cultureel erfgoed van de regio. Bij de vertaling van het thema naar datgene wat in de Culturele Stoet wordt uitgebeeld, speelt de culturele historie altijd een prominente rol. Dat moge blijken uit de thema’s van de laatste jaren, zoals ‘Van het verre verleden naar het heden’, ‘Dans en muziek door de eeuwen heen’, ‘Mosa Cultura’, Breughel in Berg, ‘Sprookjes, sagen en legenden’ en ‘Dagboek van de aarde’. Dit jaar staat de Stoet Oogstdankfeesten zal in het teken staan van het Jaar van de Mijnen 2015 met als werktitel “Mijngeschiedenis en mijncultuur”. In deze culturele stoet wordt aan de hand van een 12-tal scenes aan de toeschouwers het verhaal van het ‘Mijnwezen’ in Limburg (en euregio) duidelijk gemaakt en getoond.
t/m zaterdag 12 december 2015 Iedere zaterdag een nieuwe aflevering uit de 35-delige tv-reeks Onze Mijnwerkers L1 L1 TV * Limburg t/m 30 augustus 2015 Tentoonstelling ‘Out of the Dark; landschappen van de Mijnstreek’ Deze expositie toont een bijzonder overzicht van schilderingen en tekeningen die de invloed verbeelden van het mijnverleden op het landschap in Zuid-Limburg. Door de opkomst van de mijnindustrie veranderde het Zuid-Limburgse landschap. Het silhouet werd voortaan bepaald door de imposante mijnbedrijven met hun schachtbokken, koeltorens, schoorstenen en steenbergen. Toch bleef ook het traditionele Limburg met zijn verstilde dorpjes, boerderijen en akkers herkenbaar. Die confrontatie van traditie en moderniteit inspireerde veel kunstenaars, onder wie Daan Wildschut, Harry Koolen, Charles Eyck en Guill Serpenti. Daarnaast is er op de 2e etage (vanaf 26 juni tot 15 november) een spannende expositie ‘Steenkolenmijn Valkenburg, bijna 100 jaar mijngeschiedenis’. Museum en Steenkolenmijn werken bij deze presentatie nauw samen. Historische foto’s, audiovisuele media en andere documenten laten het ontstaan en de groei zien van deze toeristische attractie. Tentoonstelling * Museum Land van Valkenburg * Valkenburg aan de Geul
Dit is slechts een selectie; wekelijks komen er nieuwe evenementen bij. Kijk voor méér evenementen, het meest actuele overzicht op: www.M2015.nl (en volg #m2015 ook op facebook en twitter).
Reserveer in uw agenda: Dag van de Chemie In de chemie actieve bedrijven houden
Verleden, heden en toekomst zullen aan
zaterdag 26 september een open dag.
bod komen op een spectaculaire wijze.
Landelijk vindt dan de Dag van de
Bezoekers - naar verwachting zo´n 4000
Chemie plaats, bedoeld om de kennis over
- zullen middels een ´experience´ door de
en imago van de branche te verbeteren.
tijd reizen en zo de industriële ontwikke-
Alle bedrijven op Chemelot doen mee en
lingen in de voormalige mijnstreek kunnen
deze open dag staat dan geheel in het
ervaren. Zie: www.chemelot.nl
teken van het Jaar van de Mijnen.
Bezoek Emma College aan Nederlands Mijnmuseum
23
Tijdens een bezoek van leerlingen van het Emma College Hoensbroek was het een levendige boel in het Nederlands Mijnmuseum. De stoomlocomotief ON-14 maakte indruk en oud-mijnwerker Harry Deloo en zijn koempels brachten de mijnbouw op meeslepende wijze tot leven.
PARTNERS VAN HET JAAR VAN DE MIJNEN 2015 #M2015
foto´s: Fabian de Kloe
Opening 25ste Festival Cultura Nova Heerlen Bijzondere samenwerking van Cultura Nova met Jaar van de Mijnen!
Les Rêveries de Lies et Jean
Theatraal vuurwerkspektakel
De Mijmeringen van Lange Lies en Lange Jan Groupe F & Plasticiens Volants (Frankrijk)
Wereldpremière Vrijdag 28 augustus 21.30 uur Gratis toegang / CBS weg, Heerlen De openingsvoorstelling van 25 jaar Cultura Nova heeft als thema het Jaar van de Mijnen (M2015). En welke plek is beter dan het terrein van de voormalige Oranje Nassaumijn I in Heerlen? Letterlijk op de plek
waar vroeger de Lange Lies en de Lange Jan hebben gestaan, brengen twee wereldberoemde Franse gezelschappen: Groupe F (vuurwerktheater) en Les Plasticiens Volants (balonnenfigurentheater) groots vuurwerktheaterspektakel! Met deze wereldpremière wil Cultura Nova samen met het Jaar van de Mijnen, met respect voor het verleden, kijken naar het heden en vooral de toekomst laten verbeelden. De beroemde schoorstenen, Lange Lies en Lange Jan, kijken als het ware terug op het ontstaan van de mijnen, de
www.culturanova.nl / www.m2015.nl
glorietijd, het naderende einde en het verval. En ze kijken ook naar het nu, naar plannen als het Maankwartier en de Smart Services Campus en naar de toekomst. “De openingsvoorstelling wordt groots. De geschiedenis van de locatie en de regio is uitgangspunt, met fantastische aanknopingspunten: machines, vuur en energie. Maar ook de rol van de mens en de veerkracht om nieuwe wegen in te slaan. We geven het publiek gelegenheid om met fantasie en hoop naar de toekomst te kijken.” Eric Travers & Marc Mirales (regisseurs)