Late Rembrandt raakt je diep Wat Shakespeare deed in woorden, realiseerde Rembrandt in verf: de tragiek van zijn hoofdpersonen voelbaar maken.
Zelfportret met twee cirkels, ca. 1665-1669 afbeelding Rijksmuseum Amsterdam
Na De Nachtwacht zocht Rembrandt eigenzinnig als voorheen 29 jaar verder naar een nog expressievere schilderwijze en experimentele etstechniek om vooral de innerlijke drijfveren en emoties van zijn hoofdpersonen weer te geven. Dat maakt dat juist de oudere Rembrandt uitstijgt boven de Hollandse Gouden Eeuw. In de tentoonstelling Late Rembrandt, de duurste ooit in Nederland gehouden, vervagen begrippen als ambachtelijke, klassieke en moderne kunst; het was er allemaal al bij Rembrandt in de laatste twintig, veel bewogen jaren van zijn leven: faillissement, maatschappelijke terugval en opnieuw de dood van geliefden inclusief zijn enige zoon Titus. Zijn zelfportretten, portretten van tijdgenoten en van bijbelse, mythologische en historische figuren, uit die periode
geven niet alleen het uiterlijk weer op een nietsverhullende wijze, maar Rembrandt slaagde er ook in de innerlijke gemoedstoestand in verf en inkt herkenbaar te maken. Wat Shakespeare deed met woorden, realiseerde Rembrandt met verf en inkt: de immense tragiek van zijn figuren voelbaar maken. Daardoor raakt ook 350 jaar later de Late Rembrandt je diep. Rembrandt van Rijn (1606-1669) is de grootste Nederlandse schilder ooit en De Nachtwacht zijn meesterstuk. Zo leer je het al op school. Maar Rembrandt is meer dan De Nachtwacht. Dat feest van beweging en lichtdonkercontrast met de schutters van Frans Banning Cocq, niet keurig op een rij zoals gebruikelijk bij een groepsportret, maar kriskras door elkaar, vormde een
kantelpunt in zijn carrière. Rembrandt had gestreefd naar levendigheid, of zoals hij het zelf formuleerde in een brief aan Cornelis Huygens van 13 januari 1639: 'meeste ende naetuereelste beweechgelickheijt'. Maar Rembrandt bleef niet stilstaan bij De Nachtwacht. Hij ging op zoek naar verstilling. Dat maakt de tentoonstelling Late Rembrandt duidelijk. Het is een tentoonstelling die je waarschijnlijk maar één keer in je leven kunt meemaken. Vijf jaar lang werkte het Rijksmuseum samen met de National Gallery in Londen aan de voorbereiding ervan. Uit tal van musea in Europa en de Verenigde Staten en uit particuliere collecties zijn zo'n honderd Rembrandts uit de laatste twintig jaar van zijn leven bij elkaar gebracht. Kunstwerken die bijna nooit meer hun omgeving verlaten en waarvoor astronomische verzekeringspremies zijn betaald. Meters grote, imposante schilderijen waarop Rembrandt de olieverf soms duimen dik smeerde met een palletmes, iets waarvan dus ten onrechte vaak gedacht wordt dat het een werkwijze uit de moderne kunst is, en prentjes van soms nog geen vijftien bij twintig centimeter met miniscule lijntjes. De late Rembrandt overtuigt op elk formaat. In de tentoonstelling hangen schilderijen, etsen en tekeningen naast elkaar omdat deze technieken voor hem even belangrijk waren. Elke zaal biedt een andere invalshoek om de late Rembrandt te benaderen: zelfportretten, licht of intimiteit. De chronologie is daarbij losgelaten al eindigt de tentoonstelling bij zijn laatste zelfportret uit 1669.
zachte, peilloos trieste blik. In de onderrand van haar linkeroog welt een traan op, maar verder houdt ze haar pijn en verdriet binnen. Je blik wordt onmiddellijk gegrepen door haar serene gezicht. Pas in tweede instantie zie je dat haar witte gewaad rood kleurt van het bloed. Ze heeft het mes dat ze in haar rechterhand vasthoudt al in haar borst gestoken. Het is te laat. Juist die berusting in het besluit dat ze genomen heeft, maakt dat deze vrouw een onuitwisbare indruk maakt.
Een tentoonstelling die je waarschijnlijk maar één keer in je leven kunt meemaken
Late Rembrandt geeft ook inzicht in de door Rembrandt ontwikkelde techniek van de droge naald als variant op het etsen, waarbij de kunstenaar zijn kunstwerk na een eerste druk weer aanpaste om het vervolgens opnieuw af te drukken en dat tot soms wel elf keer toe. Afdrukken van die verschillende 'staten' zijn vaak in verschillende collecties terecht gekomen, maar hangen nu naast elkaar, zodat de ontwikkeling van de prent is te volgen. Een van de meest fascinerende reeksen is die van De aanbidding der herders uit ca. 1657. Op de eerste staat leest Jozef bij het licht van een lantaarn die ook de gezichten van Maria en het kindje Jezus verlicht. Maria schuift met haar hand de deken van haar gezicht om te zien wie er binnenkomen in de stal. Dat zijn de herders waarvan de voorste een lantaarn draagt en zijn Financieel en maatschappelijk gezien was muts afneemt. In het schemer zijn ook nog Rembrandt in de laatste twee decennia van zijn koeien of ossen te zien en het opgestapelde stro. leven niet meer de gevierde, goedverdienende Vervolgens maakte Rembrandt de prent staat na kunstenaar, maar artistiek was hij alles behalve staat steeds donkerder tot uiteindelijk alleen nog op zijn retour. Onvermoeibaar bleef hij maar in het duister het schijnsel van de twee experimenteren met technieken van het lantaarns is te zien met de gezichten van het schilderen en het etsen. Hij liet steeds meer weg kindje en Maria. Dan valt nog meer op hoe teder om steeds meer te suggereren waarbij zijn altijd en lief die gezichten zijn en hoe levensecht dat al geroemde stofuitdrukking op een nog hoger gebaar van Maria. En dat terwijl het maar om peil kwam: de zwarte lakense kostuums van de een luttele vierkante centimeter gaat van de regenten, met bont en goud versierde exotische prent die nog geen 15 bij 20 centimeter meet. kledingstukken, kant, zijde, parels, het oogt Naarmate je langer naar de duistere delen van allemaal levensecht, maar als je er met je neus de prent kijkt, ontwaar je daar toch ook steeds bovenop staat, veranderen de stoffen in weer details. Fascinerender kan een prent toch pasteuze, abstracte schilderingen die evengoed niet zijn! fascineren. Maar meer nog dan het uiterlijk, weergeven, raakte Rembrandt geïntrigeerd door Marc Couwenbergh de essentie van menselijke emoties. Die verbeelden en dan niet met grootse en heftige gebaren, is een karakteristiek van de late Rembrandt. De Lucretia (1666) uit Minneapolis is een schilderij met een aangrijpende, verstilde tragiek. Lucretia was de vrouw van een hoge Romeinse legerofficier en ze pleegt zelfmoord Late Rembrandt omdat ze niet kan leven met de schande Rijksmuseum Amsterdam verkracht te zijn door een van de vrienden van tot en met 17 mei 2015 haar man. Rembrandt schilderde haar met een