Vergeten wegbereider van de moderne kunst in Nederland
Leo Gestel 1881-1914
Zittend Naakt 1911 Leo Gestel
“Ik had nog nooit van hem gehoord!” Die bekentenis is vaker te horen op de grote overzichtstentoonstelling Leo Gestel 1881-1941 in het Singer Museum Laren. Daar wordt hij in een adem genoemd met Piet Mondriaan en Jan Sluijters als de belangrijkste vernieuwers van de Nederlandse schilderkunst rond 1900. Vanaf zijn eerste bezoek aan Parijs was Leo Gestel
/ foto Singer Museum Laren
gegrepen was door de avant-garde. Hij zou zijn leven lang blijven zoeken naar hoe de essentie van kunst te vertalen in zijn eigen werk. Zo'n beetje alle -ismen die de ontwikkeling van de moderne kunst voortbracht, zijn terug te vinden bij Gestel. Die variatie verklaart waarom Gestel niet de populariteit geniet van Mondriaan en Sluijters. Die namen associeer je, ondanks de diversiteit van hun oeuvres, onmiddellijk met één beeld: zwarte verticale en horizontale
lijnen met ertussen vlakken in primaire kleuren zijn Mondriaan; Sluijters staat voor kleurrijke, expressiefrealistische naakten en bloemstillevens. Gestel heeft nooit één manier van werken tot favoriet gemaakt en dat is tegen hem gaan werken. Hij was wars van de herhaling van een 'kunstje' dat succes had. Gestel stond kritisch tegenover wat hij had gemaakt en eiste van zichzelf en anderen vernieuwing! Bescheiden als hij was, moest hij ook niets hebben van aandacht voor zijn persoon. Zodra hij lucht kreeg van plannen voor een wat grootschaliger viering van zijn zestigste verjaardag in 1941, gaf hij duidelijk te verstaan dat hij daaraan niet zou meewerken. Dat Gestel bij het museumpubliek nauwelijks bekendheid geniet, is echter onbegrijpelijk als je de hoeveelheid schitterende schilderijen en tekeningen in Laren ziet; stuk voor stuk getuigen ze van vakmanschap. Al bereikte hij met de ene stijl of experiment meer dan in een andere richting, elk doek weerspiegelt zijn oprecht zoeken naar wat de schilderkunst meer vermag dan het verbeelden van de zichtbare werkelijkheid. Je valt er van de ene verbazing in de andere, want veel topstukken zijn nauwelijks eerder te zien geweest omdat ze behoren tot particuliere collecties; ook het boegbeeld van de tentoonstelling afgedrukt op de affiches en de voorzijde van de catalogus: Zittend naakt uit 1911: een knalpaarse dame met groene ogen, gele haren en vuurrode mond en tepels. Een fauvistisch verbeelding van vrouwelijke schoonheid en sensualiteit dat destijds een rel veroorzaakte. Het Amsterdamse Stedelijk Museum, gesteund door de gemeente, verwijderde dit schilderij met een soortgelijk naakt van Jan Sluijters, Staand naakt tegen geel fond, van de tentoonstelling van de Moderne Kunstkring in 1911 nog voor de opening. Tot nu toe bepaalde Sluijters naakt het beeld van deze al vaak aangehaalde rel. Het paarse naakt van Gestel overtreft echter dat schilderij in zijn expressie en vrijpostigheid. “Op het randje van pervers”, schreef een van de belangrijkste kunstcritici van die tijd, N.H. Wolf, die overigens wel ageerde tegen de verwijdering en stelde dat de gewraakte schilderijen “met eerlijke schildersovertuiging geschilderd” waren.
Zelfportret 1916 Leo Gestel
De tentoonstelling in Laren maakt ook duidelijk dat de ontwikkeling in het werk van Gestel niet lineair was. Na een periode van ultra-moderne luministische of kubistische werken, schilderde hij ook weer conventionelere landschappen of portretten als dat van zijn geliefde, An Overtoom als Dame in 't zwart in 1910: Met een hoogte van 2 meter een imposant portret ten voeten uit op ware grootte dat meer de grandeur van de negentiende eeuw uitstraalt dan de moderne tijd. Door de jaren heen bleef Gestel naar model tekenen. Zijn talent voor tekeningen had hem ook zijn naam gegeven. In het begon van zijn carrière waren zijn vrienden hem Leo(nardo) gaan noemen
“Op het randje van pervers” naar de Italiaanse renaissancemeester en daarmee verdween zijn eigenlijke naam Leendert. Met zijn luministische landschappen leverde Gestel misschien wel zijn belangrijkste bijdrage aan de ontwikkeling van de moderne kunst in Nederland. De omgeving van zijn geboorteplaats Woerden inspireerde hem tot Namiddagzon waarop het lage zonlicht een veld met korenschoven beschijnt wat resulteert in heftige contrasten die door hem zijn geschilderd met een grote variëteit aan kleurige toetsen, een werkwijze verwant aan het pointilisme. Met Herfst uit 1909 realiseerde Gestel één van zijn meest eigenzinnige schilderijen. Boven een lage horizon is de lucht doorsneden door helder gele en met toetsen wit geaccentueerde contourlijnen van wolken en stralen zonlicht die door het wolkendek heen breken. Een schilderij dat bijna letterlijk een uitbarsting van licht is en inderdaad niet alleen een topstuk is van het luminisme, maar ook een icoon van de moderne schilderkunst.
Marc Couwenbergh