'Uitgelezen' Hoogtepunten en schandalen uit de rijke historie van boeken in Gouda
W.B. Tholen - de gezusters Arntzenius (collectie Museum Gouda)
Tot en met 17 mei 2015 is in Museum Gouda Uitgelezen te zien. Een tentoonstelling over boeken in een museum is een indicatie dat het boek inmiddels behoort tot het bedreigde culturele erfgoed. Maar Uitgelezen ziet ook een letterlijk fraaie toekomst voor het gedrukte boek en toont hoogtepunten en schandalen uit de rijke historie van boeken in Gouda. Als toegift is er een kleine selectie schilderijen die het plezier van het lezen illustreren. Het blijken vooral vrouwen te zijn die lezen, ook als ze naakt op bed liggen. Voor Uitgelezen mochten drie Goudse gastcuratoren met een passie voor boeken elk een eigen zaal inrichten. Die opzet betekent afwisseling en maakt de tentoonstelling overzichtelijk en aantrekkelijk. Jan Willem Klein van het Streekarchief Midden-Holland koos voor de boekdrukker Geraert Leeu, geboren rond 1450 in Gouda. Een naam waarvan maar weinigen gehoord hebben. Toch was Leeu een soort Steve Jobs die besefte dat de nieuwe uitvinding van zijn tijd, de boekdrukkunst, de wereld voor goed zou veranderen. Waar lezen en boeken voorheen voorbehouden waren aan een elite, zag Leeu dat met de boekdrukkunst een veel groter publiek was te bereiken. Maar dan moest er wel in de eigen taal gedrukt gaan worden en er moest andere literatuur
komen dan de gebruikelijke religieuze verhandelingen. In 1477 drukte Leeu in Gouda deeerste Nederlandstalige roman: Die hystorie vanden grooten Conink Alexander. In een vitrine ligt een origneel door hem gedrukt exemplaar opengeslagen bij het begin van het levensverhaal van Alexander de Grote, geleend van de Staatsbibliotheek Berlijn. Ernaast ligt de handgeschreven versie van hetzelfde verhaal, bewaard gebleven in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht. Wat opvalt is dat de gedrukte pagina's er bijna hetzelfde uitzien als de handgeschreven. “Logisch!�, benadrukt Klein in zijn boekje De vroege boekdrukkunst dat bij de tentoonstelling is uitgekomen. De eerste gedrukte boeken lijken sprekend op handschriften omdat er domweg geen ander voorbeeld was. Zo hebben de eerste gedrukte boeken gelijk als de handgeschreven boeken, geen titelpagina en begint de tekst op de eerste pagina linksboven. Aanvankelijk beperkten de drukkers zich tot het drukken. De klant ging met de gedrukte tekst naar een boekbinder om er naar eigen smaak een boek van te laten maken. Een boek was dus nog een persoonlijk item. Censuur Inherent aan het gedrukte woord is de censuur.
Historicus Paul Abels richtte in zijn zaal een schandpaal op voor Gouwenaren die het niet zo nauw namen met het Goudse boekenbezit. In de zeventiende eeuw was dat met name de dominee Jacobus Sceperus (1607–1677) die uit de Goudse librije, voortgekomen uit de in beslaggenomen bibliotheken van kloosters in en om Gouda, 320 boeken verkocht die hem niet welgevallig waren, te weten alle boeken met een katholieke of vrijzinnigprotestantse inslag. Uiterst waardevolle incunabelen, boeken uit de beginjaren van de boekdrukkunst, verdwenen daarmee voor goed. Maar ook in een recenter verleden dreigde Gouda een belangrijk deel van zijn boekencollectie kwijt te raken. Nog in 1988 wilde het Goudse college uit de Stadslibrije alle boeken verkopen die niet direct met Gouda te maken hadden om wat extra inkomsten te verwerven voor de armlastige stad. Dat plan werd echter verijdeld door het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. Pronkstuk van zijn zaal, noemt Abels het bijna vier meter brede Librijemeestersbord uit 1648-1649 met daarop de namen geschilderd van de Goudse librijemeesters. Bij de verhuis van het archief eind 2013 was het bord op de oude locatie achtergebleven en bijna vergeten. Abels heeft nu bedongen dat het bord na de expositie alsnog verhuist naar het nieuwe archiefdepot. Toekomst De meest verrassende zaal is door Petra Luijkx (Museum Meermanno, Den Haag) ingericht. Uitnodigend staat een transparante stoel klaar voor een tafel vol boeken, de dertig Best Verzorgde Boeken van 2000 tot en met 2013. Hier gaat het dus niet om de inhoud, maar om de vorm van het boek. Luijkx ziet de toekomst van het boek in de bijzondere exemplaren. Met de opkomst van het e-book en de algehele ontwikkeling dat steeds meer informatie tot ons komt via beeldschermen, van pc tot telefoon, en niet meer in gedrukte vorm, heeft het boek als massaproduct zijn langste tijd gehad. Daardoor
wordt echter het exclusieve boek steeds interessanter. De boekenliefhebber zal immers de behoefte houden een echt boek vast te hebben, de inkt te ruiken en zelf de bladzijden om te slaan. En dat mag in deze zaal. Uitgelezen biedt de unieke mogelijkheid om al die bestverzorgde boeken door te bladeren. Dan ervaar je dat het bij de best verzorgde boeken niet alleen gaat om een fraai uiterlijk, maar ook om heldere presentatie van de inhoud door een uitgekiende keuze van lettertype, opmaak en kwaliteit papier. Het boek van de toekomst is dus weer een kunstwerk, zoals de incunablen uit de tijd van Leeu. Naakt Wie uitgelezen is, vindt in de vierde zaal aantrekkelijke voorbeelden van hoe aangenaam het lezen van boeken is. Een kleine selectie schilderijen uit de negentiende eeuw laat zien dat vooral vrouwen graag lezen. Het grote naakt van Isaac IsraĂŤls (1865-1934) trekt onmiddellijk de aandacht. Zijn favoriete model Sjaantje van Ingen ligt naakt op bed verdiept in haar boek. Ze lijkt de schilder en dus ook de toeschouwers, helemaal vergeten. Ook de twee zusjes van de schilder Paul Arntzenius (1883-1965) zijn helemaal opgegaan in hun boeken. Hun onderbuurman, de schilder Willem Bastiaan Tholen (1860-1931) vereeuwigde Dora, links zittend en Elisabeth rechts half liggend op de canape in 1895 in een aantrekkelijke impressionistische stijl. Helder daglicht reflecteert op de boekpagina's en op de witte overgooiers die de meiden naar de mode van die tijd dragen, maar het schilderij is vooral een tijdloze verbeelding van het helemaal wegdromen in een boek.
Marc Couwenbergh