MET HET OOG OP AMERSFOORT
#1994-1999
Marco Hofsté Marco Hofsté Willem Meuleman Willem Meuleman
MET HET OOG OP AMERSFOORT
#1994-1999
De Verloren Jaren 1
Marco Hofsté Willem Meuleman
2
Fotograaf Brand Overeem was kind aan huis bij de congregatie zusters van Onze Lieve Vrouw ter Eem. Die woonden in het in 1933 gebouwde klooster aan de Daam Fockemalaan. Architecten waren B.J. Koldewey en H. Kroes. Tientallen keren fotografeerde Brand de zusters in hun leefomgeving. Zo ook de Italiaanse zuster Maurilia Carpenteri met haar hondje Abigail. Foto: Brand Overeem.
Voorwoord #1994-1999 Harold Warmelink, Marco Hofsté en ik zitten op een dag aan de tafel op het kantoor van Robert Jan de Rooij, eigenaar van de Amersfoortse drukkerij Wilco. Een inspirerende plek om leuke dingen te bedenken. De bevlogenheid, het enthousiasme en de kennis van Robert Jan in een decor van boeken, boeken en nog eens boeken. Alle gemaakt in de grootste boekdrukkerij van Nederland. Het is oktober 2015. We bespreken de tiende editie van de tweede serie Met het Oog op Amersfoort in 2016. De tweede serie, want van 1987 tot en met 1993 verscheen Met het Oog op Amersfoort ook, uitgegeven door de toenmalige Amersfoortse Courant. We dromen van een speciale uitgave, een samenvatting van het mooiste van tien boeken, zelfs van het maken van boeken over de tussenliggende jaren. Met twee nieuwe boeken over wat we noemen De Verloren Jaren 1 en 2 en de uitgave van #2016 kunnen we in november 2016 dertig jaar Amersfoortse historie presenteren. Werkelijk een droom. De Rooij omarmt het plan en de basis is gelegd. Twee boeken extra, Met het Oog op Amersfoort #1994-1999 en Met het Oog op Amersfoort #2000-2006! Zowel bij de eerste boeken als bij de tweede serie leunen we zwaar op de samenwerking met de redactie van de Amersfoortse Courant, later AD Amersfoortse Courant. Bijna vanzelfsprekend is de huidige top van de redactie aan de Grote Koppel, nieuwschef Bart Lauret en zijn vervanger István Kövi,
ook enthousiast over onze plannen. En dat ik regelmatig op de redactie verschijn, waar ik bijna 41 jaren werkzaam ben geweest, daar kijkt niemand vreemd van op. De alom gewaardeerde ondersteuning van de krant geldt dus ook voor De Verloren Jaren. We treffen bij Archief Eemland een enthousiaste directeur Ina Loovers, die ons plan met vreugde ontvangt. Niets blijkt te veel voor haar en haar medewerkers. De foto’s die we gebruiken en die terug te vinden zijn in het archief, krijgen de vermelding AE achter de naam van de fotograaf. Als onze vrienden Carla Geerken, Theo Rijn en Rob Croes vervolgens hun hulp toezeggen bij het inwinnen van alle informatie, kan het avontuur van de grote zoektocht beginnen. Bij het verschijnen van de eerste exemplaren van Met het Oog op Amersfoort ben ik chef van de stadsredactie van de Amersfoortse Courant aan de Snouckaertlaan. Al mijn redactieleden zijn betrokken bij het maken van de boeken. Wekenlang, elke dag na het maken van de krant en in het weekeinde, storten we ons op het maken van het fotoboek. Het fotomateriaal is van Brand Overeem met bijdragen van andere fotografen die voor de krant werken. Overeem, collega Dirk-Jan Stip en ik selecteren de beelden. Stip schrijft de teksten. Op het allereerste exemplaar na. Die heet Met het Oog op de Stad en de teksten daarin zijn van collega Arjeh Kalmann. Op de voorzijde staat het 81-jarige duivenvrouwtje Jeannette Ruitenberg op de brug van de Kortegracht.
3
In 1994 gaat de Amersfoortse Courant samen met het Utrechts Nieuwsblad. Hoofdredacteur Gert Selles is van mening dat het maken van fotoboeken oubollig is en dat betekent het (voorlopige) einde van Met het Oog op Amersfoort. Er zijn zes edities verschenen, met alleen zwart-witbeelden. Ruim tien jaar later ontmoet ik Harold Warmelink, directeur van het Berghotel. Hij vraagt me, ik ben inmiddels chef van de beeldredactie van Utrechts Nieuwsblad/ Amersfoortse Courant, een expositie van foto’s van Fotokring Eemland te openen in het Berghotel. Harmelink blijkt een fervent liefhebber van fotografie. Ik laat hem de uitgaven van Met het Oog op Amersfoort zien. Harmelink, geboren in Den Haag, ontwikkelt een grote liefde voor Amersfoort, waar hij sinds 2002 woont en werkt en broedt op het idee de boeken weer te gaan uitgeven.
dramatische brand in de Elleboogkerk op de cover. Manon Mesdag van boekhandel Veenendaal zegt nog: ,,Willem, je moet geen foto van een ramp op de voorpagina zetten. Dat verkoopt niet.’’ Maar Met het Oog op Amersfoort is een journalistiek fotoboek en het beeld van het torentje van de kerk, dat afbreekt en het haantje, dat door de lucht vliegt, is zo hét beeld van 2007! Onvoorstelbaar dat juist dat moment is vastgelegd. Dat moeten we laten zien! Geeft de Amersfoortse Courant de eerste edities in de vorige eeuw zelf uit, de nieuwe uitgaven van Met het Oog op Amersfoort worden uitgegeven door de stichting met dezelfde naam. En sinds die eerste, hernieuwde uitgave in 2007 is Raymond van den Hoek onze zeer gewaardeerde en inmiddels vertrouwde vormgever.
Begin 2007 zit hij tegenover me aan een tafel in het Berghotel. Hij heeft ook Peter van Breugel uitgenodigd, directeur van drukkerij Reproka. Daar lanceert Harmelink zijn plan. Ik ben alweer vier jaar nieuwschef van de redactie van AD Amersfoortse Courant, de krant is overgenomen door het Algemeen Dagblad en inmiddels verhuisd van de Stadsring naar de Grote Koppel. Ik denk met veel plezier terug aan de tijd dat we de eerste exemplaren van Met het Oog op Amersfoort maakten. Maar wat moeten we beginnen zonder onze grote meester Brand Overeem, die is gestopt met werken?
Met veel plezier maken we de nieuwe boeken met een club fotografen, die we de Amersfoortse fotografen noemen. Een club die wisselend is van samenstelling en die elk jaar in aantal groeit. Met veel plezier presenteren we ook jaarlijks het boek tijdens een feestelijke oudejaarsborrel. Eerst in de Eenhoorn, later in de Mariënhof. Oud-burgemeester Albertine van Vliet zegt eens over de presentatie: ,,Ik vind dit het leukste netwerkevenement van het jaar. Ik zie nu niet alleen die bobo’s die ik overal tegenkom, maar een doorsnede van de Amersfoortse bevolking.’’
Marco Hofsté neemt zijn plaats in. Hofsté is fotograaf in dienst van Utrechts Nieuwsblad/ Amersfoortse Courant (en dus collega van Overeem), voordat hij freelancefotograaf wordt. Hofsté hoeft niet lang na te denken, reageert heel enthousiast en het vervolg kent u: Met het Oog op Amersfoort herrijst in #2007 met een spectaculaire foto van de
Het is 2016. De wereld is drastisch veranderd. In 1994 is de mobiele telefoon nog in opkomst door de start van het gsm-netwerk. Mensen raken steeds meer vertrouwd met het World Wide Web en maken kennis met het sturen van e-mail. In de periode van De Verloren Jaren, 1994-2006, gebeurt er ook van alles met fotografie.
4
De anologe techniek wordt verdrongen door het digitale tijdperk. De donkere kamers (doka’s) gaan op slot. Photoshop is het nieuwe toverwoord. En de komst van smartphones met ingebouwde camera kondigt een geheel nieuwe richting aan. In het hoofdstuk over de Amersfoortse fotografen vindt u de geschiedenis van de fotografen van de Amersfoortse Courant, zonder wie we deze boeken niet hadden kunnen maken. De fotografen Brand Overeem en Marco Hofsté vertellen hoe zij de ontwikkelingen in de (kranten)fotografie hebben beleefd. Voor Overeem verandert de fotowereld volkomen. ,,Ik was altijd volkomen één met mijn Hasselblad of Leica. En ik werkte met rolletjes van twaalf beelden. Dan moest ik hét beeld in die twaalf beelden vangen. Met de digitale camera veranderde alles. Die kon je gewoon op repeteer zetten. En je zag direct of er een goed beeld bij zat.’’ In het begin van de digitale fotografie zijn de beelden erg klein. Hofsté herinnert zich dat de eerste digitale camera zo’n 25.000 gulden kostte, maar slechts beelden kon maken die niet groter waren dan enkele honderden kilobytes. Terwijl we voor deze fotoboeken toch beelden nodig hebben van minstens 10 megabytes, 10.000 kilobytes! Ook Amersfoort verandert in De Verloren Jaren. De woningbouw in Kattenbroek wordt afgerond, de nieuwe wijken Nieuwland en Vathorst volgen. De stad krijgt twee keer een nieuwe burgemeester, nieuwe winkelcentra en kantorencomplexen, een nieuw station. Amersfoorters praten over ‘het Manhattan aan de Eem’. De stad verandert door het slopen van volksbuurt ’t Sasje en de silo’s van Cova, maar ook door de ontmanteling van het grote woonwagenkamp.
Elk ‘verloren jaar’ krijgt in de nieuwe boeken zijn eigen voorwoord. De tekst is grotendeels geschreven alsof die is opgetekend in hetzelfde jaar. We ontkomen er niet aan beelden te plaatsen van mensen die zijn overleden. Ze krijgen daarmee hun eigen, verdiende plek in de geschiedenis van Amersfoort. Soms hebben we gekozen voor een ouder beeld ter ondersteuning van ‘actuele’ beelden. Vooral in het eerste jaar, 1994. We laten zien hoe het woonwagenkamp aan de Middelhoefseweg eruitziet, kijken bij werknemers van de Wagenwerkplaats van de Nederlandse Spoorwegen en portretteren de koster van de St.- Joriskerk en de wachter van de Onze Lieve Vrouwetoren. Compleet zijn we natuurlijk niet. Maar dit is het beste wat is terug te vinden. De grote zoektocht is wat ons betreft geslaagd en staat beschreven in De Verloren Jaren 2. We vinden zo veel mooie beelden dat we het gebruikelijke aantal pagina’s van 144 hebben uitgebreid tot 176. Tienduizenden foto’s uit de periode 1994-2006 hebben we gezien. Daaruit hebben we een selectie gemaakt. We zijn blij dat er nog zo veel mooie beelden bewaard zijn gebleven en dat we die hebben gevonden. Met een hartelijk dank aan alle makers. Willem Meuleman
5
6
Henk van den Hoek als een Amersfoortse Che Guevara. De oud-Sassiaan heeft niet kunnen bevroeden dat hij ooit zou worden vergeleken met de Argentijnse vrijheidsstrijder. Henk wordt in ’t Sasje De Snor genoemd, zijn broer Jan heet er Mammetje. Alle bewoners van het oude volksbuurtje hadden een bijnaam. Van den Hoek is een bekende Amersfoortse familie. Een familie ook met veel dieren. Opa Van den Hoek trok er al op uit met de hondenkar. En Henk, met zijn onafscheidelijke peukje, kun je, tot de laatste snik van ’t Sasje, vinden in zijn menagerie met paarden, geiten, konijnen, duiven en kippen. Foto: Brand Overeem.
#1994 In Amersfoort nemen de Centrumdemocraten deel aan de verkiezingen. Dit leidt tot massale protesten. Tegenstanders gaan met spandoeken de straat op. Toch behaalt de partij twee zetels, die worden bezet door de raadsleden Runia en Kreuger. D66 is winnaar met negen zetels. De stad krijgt zijn kunstwerk De Ladder van Armando en een culinair museum. Het pand van het oude ziekenhuis St. Elisabeth aan de Sint Andriesstraat wordt afgebroken. Alleen de voorgevel blijft behouden. Daarachter komen appartementen. Het slachthuis op industrieterrein Isselt wordt gesloopt, net als de sportschool van Boersma aan de Grote Haag. Het einde van de groeistad komt in zicht en dat geldt ook voor de bouw van de spraakmakende architectuurwijk Kattenbroek. In het Streekplan Utrecht wordt Vathorst aangewezen als uitbreidingsgebied. Amersfoort ligt in de clinch met de Ontwikkelingsmaatschappij Centrumplan Amersfoort. Er is sprake van ernstige grondvervuiling in het centrale stadsgebied en alle financiële schade lijkt geheel voor rekening van de stad te komen. Het gemeentebestuur neemt dit jaar ook de ‘structuurschets Eemkwartier’ aan. Bewoners reageren furieus op de plannen en willen geen ‘Manhattan aan de Eem.’ Een mooie klus voor wethouder Roel Boer, die de portefeuille overneemt van Fons Asselbergs, die directeur voor de Rijksdienst voor de Monumentenzorg wordt. De stad krijgt een nieuwe burgemeester! Bert Schreuder (1929, Apeldoorn) is eerste burger van Puttershoek en Gorinchem, voordat hij in 1982 naar Amersfoort komt. In Puttershoek kan hij jaarlijks zijn bekendste inwoner, schaatser Kees Verkerk, huldigen. In Gorinchem volgt hij burgemeester L.R.J. van Rappard op, beter bekend als Ridder van Rappard. De PvdA’er neemt dit jaar afscheid. De nieuwe burgemeester van Amersfoort is Annie Brouwer-Korf (1946, Groningen). Burgemeester Bert Schreuder is volgens kenners stijfjes, formeel, afstandelijk, soms zelfs bot en koel. Maar bij nadere kennismaking aimabel. Zelf zegt hij in een afscheidsinterview met journalist István Kövi van
de Amersfoortse Courant: ,,Klopt als een bus. In deze functie moet je bepaalde vormen in acht nemen en een zekere afstand bewaren. Veel mensen met wie je familiair omgaat, hebben er moeite mee, als je ze later moet corrigeren. Ik heb me altijd formeel opgesteld om bestuurlijk en ambtelijk mijn handen vrij te kunnen houden. Van mezelf ben ik heel vriendelijk. Ik wil helpen, als ik kan.’’ Schreuder krijgt in Amersfoort te maken met felle tegenstand op het Centrumplan. ,,Dat plan kreeg het stigma van TE groot en TE duur. Ik vrees dat we daar nooit meer van afkomen.’’ In 1985 beleeft Schreuder een bijzonder moment, als hij diep in bos Birkhoven paus Johannes Paulus II mag verwelkomen, samen met commandant van politie Peter van Brakel en de journalisten Anthon van der Neut en Willem Meuleman en fotograaf Brand Overeem van de Amersfoortse Courant. Samen lopen ze naar de velden van Ter Eem, waar enkele honderden jongeren naar de paus komen luisteren. JP II is op bezoek in Nederland en slaapt een nacht in het klooster Onze Lieve Vrouw ter Eem. Met Annie Brouwer krijgt Amersfoort opnieuw een PvdA-burgemeester. Zij blijkt vooral een bestuurlijke bruggenbouwer. Een zwaargewicht die naast burgemeester ook secretaris van het partijbestuur van de PvdA is, commissaris van Shell Nederland en vicevoorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Voordat ze naar Amersfoort komt, is Brouwer burgemeester van Zutphen. Wat is wereldnieuws in 1994? Nelson Mandela is de eerste zwarte president van Zuid-Afrika. De veerboot Estonia vergaat in de Oostzee tussen Estland en Finland. 852 mensen vonden de dood. In ons eigen land krijgen we voor het eerst sinds het begin van de 20ste eeuw een regering zonder christelijke partij. De nieuwe regering krijgt de naam Paars kabinet. Het weer haalt de voorpagina’s. Op 6 augustus is het 37,4 graden, negen dagen later 0 graden. Oranje verliest in de kwartfinale van het WK voetbal in de Verenigde Staten van Brazilië, dat wereldkampioen wordt door in de finale Italië te verslaan.
7
‘t Sasje ’t Sasje, in de hoek van de spoorlijn, Eem en Amsterdamseweg moet plaatsmaken voor nieuwbouw aan de Kleine Koppel in de Eemhaven. Dit betekent dat bekende straatnamen als Gaslaan, Eemstraat, Hoogstraat, Zwartesteeg en Berg en Dalstraat verdwijnen. Tussen 1962 en 1994 worden bijna alle huizen gesloopt. En verdwijnen ook de zichtbare handelsactiviteiten van de Sassianen. De tijd dat de Sassianen hielpen, als er boten met steenkolen moesten worden gelost voor de gasfabriek, is al verleden tijd. Sassianen vonden altijd wel iets om te handelen en centen mee te verdienen: vodden, lompen en oude metalen of tweedehandsauto’s. Of ze gingen met borstels, kammen en naaigerei langs de deur. Foto: Brand Overeem.
8
9
Het leven in ’t Sasje speelde zich bij mooi weer af op straat. Dat was vroeger al zo: het hele ’t Sasje was speelterrein voor de kinderen. Het volksbuurtje telde in betere tijden drie winkeltjes. Nu veel huizen al zijn gesloopt, rest slechts de autohandel. Het zijn de laatste dagen van ’t Sasje. Zolang het nog kan, zitten de laatste bewoners buiten en praten ze over de tijden van weleer. Foto’s: Brand Overeem.
10
11
12
Bij de restauratie van de Onze Lieve Vrouwetoren doen werknemers van bouwbedrijf Jurriëns uit Utrecht een onthutsende ontdekking: wijzers van het uurwerk in de toren zijn gestolen of vernield. ,,Tuig,’’ stelt werknemer Van Ingen van het bedrijf vast. ,,Ik heb dit nog nooit meegemaakt. Volgens mij is het voor het eerst dat inbrekers en vandalen zich aan een monument vergrijpen.’’ Werknemers Smits en Den Biezen plaatsen enkele pinakels, gemaakt door de Amersfoortse beeldhouwer Ton Mooy. Ze worden met een ijzeren staaf van meer dan een meter bevestigd, zodat weer en wind er geen vat op kunnen krijgen. Van de acht pinakels waren de voorbije decennia brok voor brok stukken afgewaaid. De verwachting is dat de restauratie van de toren in 1996 is afgerond. Foto’s: Brand Overeem (links-AE) en Ronald Kersten (boven-AE).
13
Devoot en vol toewijding bidt zuster Mateo tot de Heer. Zuster Mateo is een van de vele zusters van de congregatie Zusters van Onze Lieve Vrouw ter Eem. In het indrukwekkende klooster aan de Daam Fockemalaan ervaren de zusters het rijke leven dat God hun geeft. Foto: Brand Overeem.
14
15
Hij was acht jaar, toen hij van sigarendoosjes doodskistjes voor vogeltjes maakte. Hij was voorbestemd om begrafenisondernemer te worden. Hij heeft, met zijn vrouw Tineke, een uitvaartcentrum aan de Langegracht. Freek is er een van de oude stijl, van traditie en zorgvuldigheid. Foto: Brand Overeem.
Het lijkt een beeld uit lang vervlogen tijden. Maar in 1994 maken Amersfoorters nog altijd gebruik van de spoorwegovergang aan de Kleine Koppel, de spoorbrug over de Eem bij de Koppelpoort. Op de achtergrond van de foto boven is de silo van het overslagbedrijf voor pluimveevoer d’Eersteling aan de Grote Koppel van de familie Van Nieuwenhuizen te zien. Het pakhuis is van 1904 en gebouwd naar een ontwerp van architect Herman Kroes. Honderd jaar later verbouwt Schipper Bosch d’Eersteling tot kantoorpand. De silo van 1973 van architect Klijnstra staat op de nominatie te worden gesloopt. Rechts de panden Grote Koppel 3 en 4. Ze zullen steen voor steen worden afgebroken in verband met de verbreding van het spoor. De onderdelen worden in containers opgeslagen en de huizen worden in 1998 herbouwd aan de andere kant van het spoor. Foto: Archief Eemland, maker onbekend. Op de foto rechts is de oude bebouwing te zien aan de Kleine Koppel. Die wacht ook op de slopershamer. De spoorbrug wordt verbreed. Bij opgravingen in de wand van de vijftig meter diepe sleuf, gegraven voor de verdubbeling van het spoor, vinden archeologen sporen van zowel de oude als de nieuwe, in 1400 gegraven Eem. Zij treffen ook bewoningssporen aan, die terugvoeren naar de vijftiende eeuw. Foto: Brand Overeem.
16
17
Colofon #1994-1999 Comité van aanbeveling De Verloren Jaren: de oud-burgemeesters Bert Schreuder, Annie Brouwer en Albertine van Vliet. Burgemeester Lucas Bolsius en oud-wethouder Fons Asselbergs. Met het Oog op Amersfoort is een uitgave van de stichting Met het Oog op Amersfoort. Het bestuur van de stichting bestaat uit Harold Warmelink, Pieter Klaasse, Marco Hofsté en Willem Meuleman. Secretariaat: Appelmarkt 4, 3811 CT Amersfoort. Samenstelling: Willem Meuleman en Marco Hofsté. Met dank aan Brand Overeem voor inzage in zijn privéarchief, zijn inspiratie en kritische kijk op ons werk. Tekst: Willem Meuleman. Foto’s: de Amersfoortse fotografen. Eindredactie: Ton Terpstra. Vormgeving: Raymond van den Hoek. Druk: Wilco / Printing & Binding. ISBN/EAN: 978-90-823114-2-6 Een uitgebreide vermelding van alle bronnen die zijn geraadpleegd voor Met het Oog op Amersfoort #1994-1999 en Met het Oog op Amersfoort #2000-2006 is te vinden in De Verloren Jaren 2. Met dank aan: Al die fantastische fotografen, die hun werk belangeloos ter beschikking stelden. Zonder hen geen fotoboek! De Verloren Jaren zouden niet zijn gemaakt zonder de steun van AD Amersfoortse Courant. De krant als bijna onuitputtelijke bron van Amersfoorts nieuws en al dertig jaar lang onze steun en toeverlaat. Archiefdienst Eemland voor het gratis beschikbaar stellen van alle faciliteiten van de dienst en voor de enthousiaste hulp van alle medewerkers. Belangrijke steun kwam ook van onze trouwe medewerkers Carla Geerken en Theo Rijn, die dagenlang achter de microfilmmachine van Archief Eemland zaten om informatie uit de kranten van De Verloren Jaren te zoeken. En van Rob Croes, die hielp met het selecteren van duizenden papieren afdrukken uit het archief van Archief Eemland. We zijn de gemeente Amersfoort dankbaar voor een subsidie voor de twee extra uitgaven. Dank ook aan de trouwe fans van Met het Oog op Amersfoort, die al jarenlang onze boeken aanschaffen en ons ervan overtuigden De Verloren Jaren te maken.
info@methetoogopamersfoort.nl www.methetoogopamersfoort.nl www.twitter.com/oogopamersfoort www.facebook.com/methetoogopamersfoort ©2016 Alle rechten zijn voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen dan wel in enige andere vorm of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
176
3
ISBN: 978-90-823114-2-6