Brasilia Teimosa é nossa: Ένα παράδειγμα για τη διεκδίκηση αστικού χώρου by Margarita Micha

‘Brasilia Teimosa é nossa’

Ένα παράδειγμα για την

διεκδίκηση αστικού χώρου

ΑΘΗΝΑ 2015

Διάλεξη 9ου εξαμήνου Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Μίχα Μαργαρίτα Ντε Μπρίτο Φοίβος Eπιβλέπων Καθηγητής: Σταυρίδης Σταύρος

Περιεχόμενα Εισαγωγή Για το ζήτημα των favelas Γιατί Brasilia Teimosa Μεθοδολογία Favela? Υποσημειώσεις εισαγωγής

9 13 16 17 19

Μέρος α Κεφάλαιο 1 Η δημιουργία της περιοχής ως πεδίο αντιπαράθεσης συμφερόντων Υποσημειώσεις κεφαλαίου 1

23 32

Κεφάλαιο 2 Η ‘στεγαστική πολιτική’ του δικτατορικού καθεστώτος Νέο Πλάνο για αξιοποίηση της ΒΤ Ο ρόλος των οργανώσεων της καθολικής εκκλησίας Υποσημειώσεις κεφαλαίου 2

35 39 43 46

Κεφάλαιο 3.1 Πολιτικό άνοιγμα- Νέα προσέγγιση στο ζήτημα favela Η ανανέωση του Συμβουλίου Κατοίκων Νέα σχέδια δοκιμάζουν τα όρια της κοινότητας Υποσημειώσεις κεφαλαίου 3.1

49 53 58 62

Κεφάλαιο 3.2 Manifesto a Opinao Publica Projeto Teimosinho Zonas Especiais de Interesse Social - ZEIS Projeto de Regularizacao das ZEIS - PREZEIS Υποσημειώσεις κεφαλαίου 3.2

65 71 79 81 84

Κεφάλαιο 4 Το Σύνταγμα του 1988 Η πολιτική ανέλιξη του PT Estatuto da Cidade Υποσημειώσεις κεφαλαίου 4

89 92 96 100

Μέρος β To ‘σύγχρονο’ Recife Η Brasilia Teimosa σήμερα Σύγχρονες επεμβάσεις Υποσημειώσεις β΄ μέρους

105 113 128 162

Συμπεράσματα

167

Βιβλιογραφία Βιβλιογραφικές Αναφορές Πηγές εικόνων Σχετική βιβλιογραφία

174 179 182

Urbanize them? Remove them? Extermination with sticks or fire? What can be done With all these people who arise Out of the ground, Ants from an infinite ant-hill? Shall we teach them to be patient; Counsel acceptance and renunciation? Or should we conduct a survey And be sure they register For the next election? The beat of a samba interrupts Such serious cogitations Meanwhile, another favela appears, The larva of a people Questioning, insinuating, assertive, defiant; People like us—loving, hoping, appalling. The holy commandment of life explodes In laughter and in pain.

Απόσπασμα από ποίημα του Carlos Drummond de Andrade

Εισαγωγή

Για το ζήτημα των favelas Παραγκουπόλεις, slums, bidonvilles, favelas, poblaciones, barriadas… Το ζήτημα των παραγκουπόλεων είναι μία από τις πιο καθοριστικές πολιτικές προκλήσεις των ημερών μας. Συγκεκριμένα, η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού τις επόμενες δεκαετίες θα είναι συγκεντρωμένη στις πόλεις, κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες και συσσωρευμένη σε αυτούς τους οικισμούς. Υπάρχουν ήδη 1 δισεκατομμύριο κάτοικοι τέτοιων οικισμών και αυτό το μέγεθος αναμένεται να αυξηθεί σε 2 δισεκατομμύρια μέχρι το 2030 και σε 3 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050 αντιπροσωπεύοντας το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού1. Αυτή η “αποθήκευση της πλεονάζουσας ανθρωπότητας του 21ου αιώνα”, όπως τη χαρακτηρίζει ο M. Davis2, θέτει για εμάς, ξεκάθαρα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, τα οποία τα κράτη διαχρονικά επιλέγουν να αποκρύψουν, αντιμετωπίζοντας τη λεγόμενη ‘λαϊκή αυτοστέγαση’ αυτή, καθεαυτή, ως το λόγο αναπαραγωγής και διαιώνισης των αστικών προβλημάτων και αφαιρώντας έτσι μια συστημική κριτική, στις εγγενείς αντιθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος. “Οι ‘παραγκουπόλεις’, ως τόπος και μορφή κατοικίας εξαθλιωμένης εργατικής τάξης, εμφανίστηκαν με διάφορες μορφές παράλληλα με την εμφάνιση και γιγάντωση του καπιταλιστικού συστήματος από τον 19ο αιώνα μέχρι και σήμερα, ανάλογα με την χώρα και τον βαθμό της καπιταλιστικής της ανάπτυξης. Γενικά, αυτής της μορφής η κατοίκηση, εμφανίζεται σε χώρες με ‘άγριο’, επιθετικό καπιταλισμό, και με αδύνατο συνάμα εργατικό κίνημα, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι

το φαινόμενο είναι έντονο στις λεγόμενες ‘χώρες του Τρίτου Κόσμου’ ή ‘υποανάπτυκτες χώρες’ σε διάφορους βαθμούς χωρίς να αποκλείεται και η εμφάνισή τους σε ανεπτυγμένες χώρες.” 3 Πιο συγκεκριμένα στη Βραζιλία, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμού, από τις αγροτικές περιοχές στις πόλεις, ξεκίνησαν τη δεκαετία του 50’ και έκτοτε οι favelas στα μεγάλα αστικά κέντρα αυξάνονται γρηγορότερα από ποτέ. Όπως αναφέρει ο H.Lefebvre4, “στις λεγόμενες υπό ανάπτυξη χώρες, η διάλυση της αγροτικής δομής ωθεί προς την πόλη τους εξαθλιωμένους, κατεστραμμένους και διψασμένους για αλλαγή αγρότες. Η παραγκούπολη τους υποδέχεται και διαδραματίζει – ατελώς – ρόλο μεσολαβητή ανάμεσα στην ύπαιθρο και την πόλη, ανάμεσα στην αγροτική παραγωγή και τη βιομηχανία. Συχνά μονιμοποιείται και προσφέρει σε όσους στεγάζει ένα υποκατάστατο άθλιας και ωστόσο έντονης αστικής ζωής”4. Η μεγέθυνση των ήδη σχηματισμένων favelas κορυφώθηκε στις δεκαετίες του 60’ και του 70’, όπου εκατοντάδες χιλιάδες ‘favelados’ εκδιώχθηκαν βίαια από τις κατοικίες τους, υπό τις εντολές της στρατιωτικής δικτατορίας, οδηγώντας στην αύξηση του πληθυσμού στις εναπομείνασες. Όπως σημειώνει ο Mike Davis, “η πλειονότητα των megafavelas δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 60”2. Με την σταδιακή μετάβαση στη δημοκρατία το 1979, οι πολιτικές συνθήκες έγιναν πιο ελαστικές για τα κοινωνικά κινήματα και οι κυβερνήσεις άρχισαν να ανταποκρίνονται στα αιτήματα αυτών των κοινοτήτων, γεγονός που οδήγησε σε ποικίλα πειράματα αναβάθμισης περιοχών και παραχώρησης τίτλων ιδιοκτησίας. Με το Σύνταγμα του 1988 σε πρωταρχικό επίπεδο και στη συνέχεια με το ‘Καταστατικό της Πόλης’ (Statute of the City) το 2001, βγαίνει στο προσκήνιο το ζήτημα της κοινωνικής λειτουργίας της πόλης και της ‘αξιοπρεπούς κατοικίας’. Με το νόμο αυτό, αναθεωρείται το νομικό πλαίσιο σχετικά με την ιδιοκτησία γης, ενώ

αναγνωρίζεται θεσμικά, για πρώτη φορά, η ύπαρξη των ‘favelas’, σε εθνικό επίπεδο. Είναι μία νέα νομοθεσία που συχνά αποδίδεται στο αποτέλεσμα κοινωνικών διεκδικήσεων και ερμηνεύεται ως επίτευξη ενός κοινωνικού ελέγχου πάνω στην αστική ανάπτυξη που θέτει σε προτεραιότητα τη κοινωνική λειτουργία του αστικού χώρου, μία εφαρμογή αυτού που ο Η. Lefebvre ονόμασε “Δικαίωμα στη πόλη”. Ωστόσο, παρά τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις και την θεσμοθέτηση, η ένταση σχετικά με τη νομιμοποίηση των favelas και τη σχέση τους με την υπόλοιπη πόλη παραμένει. Η Βραζιλία, μία χώρα που θεωρείται πρωτοπόρος στον εκδημοκρατισμό του αστικού σχεδιασμού, με την ψήφιση του Statute of the City, καλείται να κοιτάξει ξανά τον εαυτό της στον καθρέφτη. Τι δυνατότητες δίνει άραγε αυτό το καταστατικό στις κοινότητες αυτών των περιοχών; Πως μπορεί αυτή η νομοθεσία να ανταποκριθεί στη σημερινή κατάσταση και στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν αυτές οι περιοχές διαχρονικά; Προκειμένου, λοιπόν, να μελετήσουμε τη λειτουργία των διάφορων θεσμικών πλαισίων σε σχέση με τη διεκδίκηση του αστικού χώρου από αυτές τις κοινότητες, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με την περίπτωση της Brasília Teimosa, μια κοινότητα που βρίσκεται στην παραλιακή πόλη του Recife, στην πολιτεία του Pernambuco.

Γιατί Brasília Teimosa Η ιστορία της Brasília Τeimosa, της μακροβιότερης κατάληψης γης στη πόλη του Recife, μας αφηγείται την δαιδαλώδη προσπάθεια των κατοίκων της να διεκδικήσουν το δικαίωμά τους για αξιοπρεπή κατοικία, παραμένοντας στη γη που οι ίδιοι διάλεξαν για να κατοικήσουν. Η κοινότητα αυτή διετέλεσε μια από τις πρώτες που αστικοποιήθηκαν μέσα από συμμετοχικό σχεδιασμό των κατοίκων της, γεγονός που έδωσε τη βάση για τη θέσπιση των Ειδικών Ζωνών Κοινωνικού Ενδιαφέροντος (ZEIS), ένα από τα βασικά πολεοδομικά εργαλεία που υπάρχουν στο νόμο για το ‘Καταστατικό της Πόλης’. Παράλληλα με τη διαδρομή αυτή, που συνδέει τη διεκδίκηση της κοινότητας της Brasília Τeimosa με το Statute of the City, μέσω των ZEIS, προκύπτουν ζητήματα, τα οποία θεωρούμε καθοριστικά σήμερα για τη διαμάχη γύρω από αυτούς τους οικισμούς. Η μελέτη μας, λοιπόν, επικεντρώνεται σε άξονες που θεωρούμε σημαντικούς για την επιβίωση αυτών των κοινοτήτων, όπως είναι η σημασία της συλλογικότητας, η σχέση κοινότητας- κράτους, το νομικό πλαίσιο, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, οι πιέσεις τις αγοράς ακινήτων αλλά και όλων όσων θέλουν να ‘αδειάσουν’ τη περιοχή από τους ‘favelados’ και στο πως αυτοί οι άξονες συνδυάζονται και καθορίζουν τις συνθήκες στην διεκδίκηση του αστικού χώρου. Θεωρούμε ότι το όνομα της κοινότητας, ‘Πεισματάρα Μπραζίλια’, συνδεδεμένο με τη μοντέρνα πρωτεύουσα της χώρας Μπραζίλια, συνοψίζει σε μεγάλο βαθμό το εκβιαστικά τιθέμενο δίπολο ‘εκσυγχρονισμού ή συντηρητισμού’, το οποίο θέτει η αστική πολεοδομική πολιτική. Ένα όνομα το οποίο δόθηκε στη περιοχή, από την παλαιά πολιτική εξουσία, για την αντίσταση στις προσπάθειες

απαλοιφής και εξευγενισμού της και το οποίο στη συνέχεια οι κάτοικοι υιοθέτησαν με υπερηφάνεια. Είναι μια κοινότητα, που θεωρούμε ότι πέρασε και συνεχίζει να περνάει από μια διαδικασία που διεγείρει όλα τα ζητήματα που απασχολούν τις κοινότητες αυτών των περιοχών. Η κοινότητα αυτή έχει επιπλέον σημασία γιατί είναι από τις λίγες περιπτώσεις όπου φτωχοί άνθρωποι διεκδικούν ένα τόσο πολύτιμο κομμάτι γης μέσα στην πόλη. Η Brasília Τeimosa βρίσκεται στο νότιο τμήμα του κέντρου του Recife, ανάμεσα στην πλούσια περιοχή Boa Viagem και στο κέντρο του Recife ενώ ταυτόχρονα, βρέχεται στα ανατολικά απ’ τον ατλαντικό ωκεανό και στα δυτικά απ’ το ποτάμι

Capibaribe, το οποίο τη χωρίζει από το κέντρο. Ένα πραγματικό φιλέτο γης μέσα σε μια ‘φούσκα ακινήτων’. Πώς, όμως, έχουν καταφέρει οι κάτοικοι να παραμείνουν εκεί για σχεδόν 60 χρόνια; Με ποιό τρόπο έχουν αποφύγει τα σχέδια που, κατά καιρούς, στοχεύουν στην απαλοιφή αυτών των περιοχών; Τι δυνατότητες έχουν να αντιμετωπίσουν τις σύγχρονες πιέσεις; Η παραμονή τους στο χώρο είναι η επιτυχία μιας κοινωνικής διεκδίκησης αστικού χώρου απ’ τα κατώτερα στρώματα ή αποτέλεσμα πολιτικής συναίνεσης/κάλυψης με στόχο την πολιτική χειραγώγηση των κατοίκων;

Μεθοδολογία

Στο πρώτο μέρος της εργασίας επιχειρούμε να παρακολουθήσουμε την δημιουργία και εξέλιξη του οικισμού, γυρνώντας πίσω στο 1934 και στον σχηματισμό του και περνώντας μέσα από καθοριστικά στιγμιότυπα που οδήγησαν στη διαμόρφωσή του μέχρι σήμερα. Με αυτό τον τρόπο γίνεται μια προσπάθεια να αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο η κοινότητα οδηγήθηκε στον συμμετοχικό σχεδιασμό του 1979 και τη σύνδεση του με την αναθεώρηση των ZEIS το 1987, η οποία ενσωματώθηκε στο νόμο για το ‘Καταστατικό της Πόλης’ το 2001. Στο δεύτερο μέρος, παρατηρούμε τη σημερινή κατάσταση της κοινότητας και αναφερόμαστε σε συγκεκριμένες χωρικές επεμβάσεις και γεγονότα, επιδιώκοντας να αναλύσουμε το πως λειτουργεί το statuts ZEIS, μαζί με τα νέα εργαλεία του Statute of the City, στη Brasília Teimosa. Μέσα από αυτή την ανάλυση, εξετάζονται οι πιέσεις που δέχονται σήμερα οι κοινότητες αυτές και οι δυνατότητες που τους δίνουν οι νομοθεσίες στη σημερινή συγκυρία.

Favela? Στη μελέτη μας για τη Brasília Teimosa, συναντήσαμε πολλές αναλύσεις, στις οποίες αυτοί οι οικισμοί αναφέρονται με πληθώρα χαρακτηρισμών, όπως favelas, morros, grotãos, vilas, palafitas, mocambos, assentamentos irregulares, aglomerados subnormais κ.α. Στη διεθνή βιβλιογραφία συναντήσαμε, επίσης, πληθώρα ονομάτων, όπως slums, shanty towns, dwellings, squatter areas, low-income settlements, irregular settlements κ.α. Η χρήση και η σημασία αυτών των χαρακτηρισμών, που δηλώνουν ο καθένας διαφορετικές ποιότητες, μπορεί να γίνει εργαλείο στα χέρια εκείνης της πολιτικής, η οποία προσπαθεί να απομονώσει ή να αναβαθμίσει αυτές τις περιοχές, προκειμένου να τις εκμεταλλευτεί, επιβάλλοντας πολεοδομικές επεμβάσεις, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται πάντα στις ανάγκες και τις δυνατότητες των κατοίκων τους. Η διάσταση που υπάρχει στην πληθώρα ερευνών, στη μεθοδολογία και στον τρόπο κατάταξης των οικισμών σε κατηγορίες, θέτει, για εμάς, το ζήτημα των κριτηρίων, με τα οποία οι κρατικές ή διεθνείς υπηρεσίες κατατάσσουν τους οικισμούς, καθώς και τι σημασία μπορεί να έχει μια τέτοια κατάταξη. Με αυτόν τον τρόπο, αν αναζητήσουμε την απογραφή της Γεωγραφικής Υπηρεσίας της Βραζιλίας (IBGE) το 2010, θα δούμε ότι κάνει λόγο για το 6% του συνολικού πληθυσμού να ζει σε ‘aglomerado subnormal’, δηλαδή 11 εκ. κατοίκους (Censo, 2010), ενώ η αντίστοιχη του 2000 κάνει λόγο για 3,9%, δηλαδή 6,53 εκ. κατοίκους (Censo, 2000)5. Από την άλλη, σύμφωνα με το UN-Habitat, το 31,5% των κατοίκων της Βραζιλίας ζουν σε slums, το 2000 και 26,9%, το 20096.

Αξίζει να σημειωθεί πως, η IBGE αναφέρεται σ’ αυτές τις περιοχές ως ‘aglomerados subnormais’, δηλαδή ως υπό-κανονικούς ή μη φυσιολογικούς οικισμούς. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνεται, aglomerado subnormal, είναι ένα συγκρότημα που αποτελείται από 51 ή περισσότερες μονάδες κατοίκησης, που χαρακτηρίζονται από έλλειψη τίτλων ιδιοκτησίας και από τουλάχιστον ένα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: - ακανόνιστοι δρόμοι κυκλοφορίας - ακανόνιστη μορφή και μέγεθος οικοπέδων - έλλειψη βασικών δημόσιων υπηρεσιών (συλλογή απορριμμάτων, δίκτυο υπονόμων, δίκτυο ύδρευσης, ηλεκτρικό ρεύμα, δημόσιος φωτισμός). Αντίστοιχα, το UN- Habitat ορίζει ως ‘slum’, μια μονάδα κατοικίας (household) στην οποία μια ομάδα ατόμων κατοικεί κάτω από την ίδια στέγη και αυτή βρίσκεται σε αστική περιοχή και δεν πληροί κάποιο από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: - Ανθεκτικότητα κατασκευής που προστατεύει από ακραίες καιρικές συνθήκες - Επαρκή ζωτικό χώρο (δηλαδή όχι περισσότερο από τρία άτομα που μοιράζονται το ίδιο δωμάτιο) - Εύκολη πρόσβαση σε πόσιμο νερό (επαρκούς ποσότητας και σε προσιτή τιμή) - Ασφάλεια κατοχής (tenure) που αποτρέπει εξώσεις. Τα χαρακτηριστικά του κάθε οικισμού, δηλαδή ο σχηματισμός, η κοινωνική σύσταση, η γεωγραφική θέση (μέσα στη πόλη ή έξω από αυτήν), το ιδιοκτησιακό καθεστώς, τα υλικά κατασκευής και η εξέλιξη στο πέρασμα του χρόνου, μας οδηγούν αναγκαστικά σε μια πιο περιγραφική παρουσίαση του υπό ανάλυση οικισμού. Για τη δική μας ανάλυση, λοιπόν, θα αναφερόμαστε στον οικισμό της Brasilia Teimosa ως BΤ ή ως κοινότητα (‘communidade’), ένα χαρακτηρισμό με τον οποίο ταυτοποιούνται και οι ίδιοι, οι κάτοικοι της.

Υποσημειώσεις εισαγωγής 1. Perlman Janice, “Present and future cities: Ideas, innovations, and shared solutions”, Mega-Cities project, ECOSOC, 2014, [http://www.un.org/en/ ecosoc/integration/pdf/janice.perlman.pdf] 2. Davis Mike, Planet of Slums, Verso, 2006 3. Σαρηγιάννης Γεώργιος, “Παραγκουπόλεις, ένα τυπικό καπιταλιστικό φαινόμενο”, Διάπλου, τ. 28, Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2008 4. Lefebvre Henri (1968), Το δικαίωμα στη Πόλη: Χώρος και Πολιτική, (μτφ) Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Κουκκίδα,2007 5. Γεωγραφική υπηρεσία της Βραζιλίας (IBGE), [http://www.ibge.gov.br/ home/] 6. UN-Habitat, http://mdgs.un.org/unsd/mdg/SeriesDetail.aspx?srid=710

Μέρος α

Χάρτης Recife, 1908

Κεφάλαιο 1 Η δημιουργία της περιοχής ως πεδίο αντιπαράθεσης συμφερόντων “Όταν ο Zé Luiz και η οικογένειά του μετακινήθηκαν στο Recife δεν υπήρχε η περιοχή της Brasília Teimosa... O Chico μετακόμισε εκεί και γλίτωσε από την κοινωνία των ανθρώπων ... για να κρυφτεί και να προστατεύσει την ελευθερία του που απειλούνταν από την δημόσια ‘φιλανθρωπία’.”1 Στο Ρεσίφε οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμού προς τις πόλεις, ξεκίνησαν τη δεκαετία του 50΄, όπου και αυξήθηκε ο πληθυσμός της πόλης κατά 50%. Έκτοτε οι ‘favelas’ αποτελούν το τυπικό παράδειγμα αστικής ανάπτυξης στην περιοχή. Συγκεκριμένα, από τους 763.000 κατοίκους που υπολογίζεται ότι υπήρχαν το 1958 περίπου 450.000 κατοικούσαν σε ‘favelas’2.Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αυξήθηκαν και οι διαμάχες για τη διεκδίκηση ιδιωτικών και δημόσιων εκτάσεων γης, ως περιοχών νέων αστικών λειτουργιών. Ήδη από το 1831, σε μία εποχή μετάβασης από τις αποικιακές δομές στην εθνική ανεξαρτησία, η κεντρική εξουσία για να αποτρέψει την καταπάτηση και κατάληψη στρατηγικών περιοχών, ορίζει κάθε έκταση σε απόσταση 33 μέτρων από την ακτή και τις όχθες των πλωτών ποταμών ως ομοσπονδιακή γη3. Με αυτόν τον τρόπο, η μικρή τριγωνική χερσόνησος, που βρέχεται στα ανατολικά από τον Ατλαντικό και στα βορειοδυτικά από τον ποταμό Capibaribe, ανήκε σε μεγάλο βαθμό στο ομοσπονδιακό κράτος.

Το 1934, λοιπόν, τίθενται σε εφαρμογή από την Ομοσπονδία τα σχέδια του Πρόεδρου της Βραζιλίας Getúlio Vargas4 για τη δημιουργία ενός διεθνούς αεροδρομίου στην περιοχή. Τα σχέδια αυτά, όμως, έρχονται σε αντίθεση με την τοπική φεουδαρχική ολιγαρχία της πολιτείας του Pernambuco που στηρίζει την επέκταση του λιμανιού του Recife στη περιοχή, ήδη από το 1906, ενώ έχει αγοράσει άδεια χρήσης 10,1 εκταρίων αυτής από τον Βαρόνο Livramento το 1934. Η περιοχή γίνεται αρχικά γνωστή με το όνομα ‘Aerial Novo’ (νέα περιοχή), αφού προκύπτει τεχνητά, αρχικά από τις εργασίες για την επέκταση του λιμανιού με τη δημιουργία κυματοθραύστη και στη συνέχεια μέσα από την αποξήρανση του ποταμού και τις επιχωματώσεις για τη δημιουργία επαρκούς έκτασης για το αεροδρόμιο. Μεταξύ 1937-1951 και ενώ τα παραπάνω σχέδια δεν έχουν καταφέρει να πραγματοποιηθούν, έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται στην περιοχή ο οικισμός, αποκτώντας 350 mocambos 5. Το 1951, για την ισχυροποίηση της θέσης του στη διαμάχη για τον έλεγχο της περιοχής έναντι της κυβέρνησης του Pernambuco, ο G. Vargas δίνει δικαίωμα χρήσης της ομοσπονδιακής γης της περιοχής, μέσω emphyteusis6, στην Ομοσπονδία Αλιείας (Fishermen Federation) του Recife, προκαλώντας δυσφορία στη Διοίκηση του Λιμανιού (Recife Port Authority- RPA). Η Ομοσπονδία Αλιείας, με τη σειρά της, ενθαρρύνει την εγκατάσταση των ψαράδων από τη μεριά του ποταμού, υποστηρίζοντας τη δημιουργία μιας αλιευτικής βάσης. Επιπλέον ,τo 1955, ‘δωρίζει’ στο Yacht Club του Recife πάνω από 2 εκτάρια γης στο βορειότερο τμήμα του Aerial Novo, εν μέσω διαμαρτυριών των ψαράδων, βάζοντας έτσι έναν ακόμα παράγοντα στη διεκδίκηση της περιοχής. Εντoμεταξύ, μέχρι το 1957, 100 ξύλινα mocambos των οικογενειών των ψαράδων έχουν επίσης εγκατασταθεί στην περιοχή με αποτέλεσμα να αρχίσουν να αναπτύσσονται παράλληλα δύο οικισμοί.

‘Aerial Novo’, 1951

Παράλληλες διεκδικήσεις της περιοχής, 1955 26

Η προκήρυξη για πρώτη φορά δημοτικών εκλογών, το 1955, στο κράτος του Pernambuco έφερε στην δημοτική εξουσία του Recife ένα συνασπισμό δυνάμεων7 που υποστηρίζονταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Ο νέος δήμος του Recife συγκρούεται με τις επιδιώξεις της κυβέρνησης της πολιτείας του Pernambuco, αλλά και της Ομοσπονδιακής κυβέρνησης, γεγονός που τους οδηγεί σε επανεκλογή και το 1958. Ταυτόχρονα, το 1958 είναι μια χρονιά που σημαδεύεται από εκτεταμένες ξηρασίες στο εσωτερικό του Pernambuco οι οποίες οδηγούν σε πείνα και μαζική εσωτερική μετανάστευση στο Recife. Τον Φεβρουάριο του ίδιου χρόνου8, ομάδες εξαθλιωμένων μεταναστών αρχίζουν να καταλαμβάνουν το Aerial Novo και μέσα σε περίπου 3 μήνες κατασκευάζονται 3000 σπίτια και περίπου 20.000 άτομα εγκαθίστανται τη περιοχή, με έναν ρυθμό 30-40 σπίτια/ ημέρα9. Παράλληλα με την ‘κύρια κατάληψη’, στην περιοχή δρουν και κερδοσκόποι ακινήτων, αγοράζοντας κατοικίες και χτίζοντας μεταξύ 1955-1959, 165 σπίτια, προσπαθώντας να τα νοικιάσουν στους ‘καταληψίες’ ή σε κατοίκους του κέντρου. Οι ‘καταληψίες’ (invasores) χτίζουν τα σπίτια τους από ξύλινο σκελετό και χρησιμοποιούν κομμάτια σανίδων και χαρτονιών για τοίχους, ενώ δημιουργούν μια ορθοκανονική χάραξη, χωρίζοντας οικόπεδα, γεγονός που δεν συναντάται συχνά σε οικισμούς που, σήμερα, χαρακτηρίζονται ως ‘agglomerados subnormais’. Φαίνεται ότι, με αυτόν τον τρόπο, κατάφεραν να έχουν την τεχνική και νομική υποστήριξη της δημοτικής αρχής, αφού τα χωρισμένα οικόπεδα (lotes) ανταποκρίνονταν στην τότε νομοθεσία σχετικά με τη χρήση και κατοχή της γης.

BrasĂlia Teimosa, 1967

Η Ομοσπονδία Αλιείας αντιδρά στην ‘κατάληψη’ αυτή, υποστηρίζοντας την μεταφορά στην περιοχή κι άλλων ψαράδων για να εγκατασταθούν στις εκτάσεις που τους έχει παραχωρηθεί από την Ομοσπονδιακή κυβέρνηση, πριν προλάβουν να το κάνουν οι ‘νέοι κάτοικοι’. Παράλληλα, προσφεύγει και στην στρατιωτική αστυνομία, η οποία εγκαθίσταται στη βάση των ψαράδων και επεμβαίνει κατεδαφίζοντας τα σπίτια των καταληψιών, αποτρέποντας τυχόν νέες καταλήψεις. Ωστόσο, οι κάτοικοι γυρνούν κάθε βράδυ και ξαναστήνουν τα σπίτια τους. “Για έξι μήνες, έπρεπε να χρησιμοποιούμε ξύλα και μαχαίρια... Η αστυνομία κατέστρεφε τα σπίτια την ημέρα, εμείς τα ξαναφτιάχναμε το βράδυ... Οργανώσαμε μια διαμαρτυρία για να μιλήσουμε με τον δήμαρχο και εξηγήσαμε ότι όλοι είχαν το πολύ δύο κομμάτια γης. Το ένα για το χτίσιμο μιας καλύβας και το άλλο για το χτίσιμο καταστήματος... αλλά γνώριζα και κόσμο που κατείχε 30 οικόπεδα”10. Η προσπάθεια κατάληψης της περιοχής από δύο αντίπαλα στρατόπεδα, με εξιλαστήριο θύμα τους ίδιους τους κατοίκους, βλέπουμε, λοιπόν, να αποτυπώνεται και στη κάτοψη της ΒΤ, με τις δύο χαράξεις να συγκλίνουν στο βορειοανατολικό κομμάτι της περιοχής. Αποκρυσταλλώνεται, έτσι, ένα μοτίβο, όπου κάθε αρχή (ομοσπονδιακή, κρατική, δημοτική) προσπαθεί να οικειοποιηθεί την περιοχή. Μέσα σ’ αυτό το ανταγωνιστικό πλαίσιο, εμπλέκονται οι κάτοικοι της περιοχής, οι ψαράδες, κερδοσκόποι ακινήτων, πολιτικοί σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, τα συμφέροντα του λιμανιού και η Ομοσπονδία Αλιείας.

Σ’ αυτή τη συγκυρία, όπως είδαμε, η τοπική κυβέρνηση, προκειμένου να ισχυροποιήσει την πολιτική της δύναμη, ανατρέχει στη δημιουργία και στήριξη των οργανώσεων των κοινοτήτων σε όλο το Recife, εξασφαλίζοντάς τους εκπροσώπηση, με αποφασιστικό χαρακτήρα, στη δημοτική αρχή. Ταυτόχρονα, παίρνει προστατευτικά μέτρα, απαγορεύοντας τη κατεδάφιση παράνομων οικισμών όταν δεν υπάρχει πρόβλεψη για μεταφορά σε κοινωνική κατοικία και δείχνει ανοχή στις νέες ‘καταλήψεις’ γης. Με αυτόν τον τρόπο στηρίζει, έμμεσα, τη διεκδίκηση των κατοίκων να παραμείνουν στο χώρο.

Palafitas - BrasíliaΤeimosa, δεκαετία του 60΄

Παράλληλα, η περίοδος 1956-1961 με τον πρόεδρο J. Kubitchek11 στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση, χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια εκμοντερνισμού και ραγδαίας εκβιομηχάνισης. ‘Ο στόχος είναι 50 χρόνια πρόοδος μέσα σε πέντε χρόνια’ δηλώνει ο J. Kubitchek. Η δημιουργία, λοιπόν, του οικισμού, με αυτόν τον τρόπο, σε μία εποχή όπου παράλληλα χτίζεται σε ταχύτατους ρυθμούς η νέα μοντέρνα πρωτεύουσα της χώρας Brasilia, έδωσε τον ευφημισμό στη περιοχή Brasilia Teimosa, δηλαδή Brasilia η Πεισματάρα. Η προσπάθεια αυτή για ανάπτυξη σε ομοσπονδιακό επίπεδο συνεχίζεται και μετά το 1961 με τον μεταρρυθμιστή João Goulart12, μέχρι το δικτατορικό πραξικόπημα του 1964.

Mocambos - Brasília Τeimosa, δεκαετία του 60΄

Υποσημειώσεις κεφαλαίου 1 1. Castro Josué, Homens e Caranguejos, Civilização Brasileira, 2001 2. Acioly Jr. Cláudio, Process Mapping In Recife, Brazil, Institute of Housing and Urban Development Studies, Netherlands, 2007, [http://www.claudioacioly.com/downloads/keynotes/Acioly_Recife_%20Proces%20Mapping.pdf] 3. Σύμφωνα με τη νομοθεσία του 1831, οι παραθαλάσσιες περιοχές, που απέχουν 33 μέτρα από την ακτογραμμή, και οι όχθες των πλωτών ποταμών θεωρούνται ομοσπονδιακή ιδιοκτησία, με δυνατότητα παραχώρησης δικαιώματος χρήσης σε ιδιώτες, μετά από έγκριση και πληρωμή ετήσιου φόρου. 4. Getúlio Vargas: Πρόεδρος της Βραζιλίας, αρχικά ως δικτάτορας (1930-1945) και στη συνέχεια δημοκρατικά εκλεγμένος (1951-1954). Εκπρόσωπος του εθνικισμού ,του πολιτικού σγκεντρωτισμού και της εκβιομηχάνισης. 5. Τα mocambos αναφέρονται σε παραδοσιακά χτισμένες κατοικίες ελαφριάς κατασκευής. Χρησιμοποιείται πληθώρα υλικών, όπως πλίνθοι ή καλάμια για τους τοίχους, διάφορα είδη κλαδιών για τη στέγη, κομμάτια ξύλων και μπαμπού, και τενεκέδες. 6. Emphyteusis ή αλλιώς afforamento είναι μία σύμβαση στην οποία η ακίνητη περιουσία μισθώνεται σε ένα άτομο, στο διηνεκές

ή για πολλά χρόνια, με την καταβολή ετήσιου ενοικίου (foro). Ο ενοικιαστής τιτλοδοτείται να χρησιμοποιεί περιουσία άλλου ως δική του. Στη Βραζιλία η emphyteusis ακίνητης δημόσιας περιουσίας, προσδιορίζεται από τον νόμο Decreto-Lei no. 9760 από 6/5/46. (Moura,1987) 7. Frente do Recife και PCB. 8. Κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού, όπου οι δημοτική αστυνομία βρισκόταν απασχολημένη με τον έλεγχο των εκδηλώσεων. Η καταπάτηση γης σε μέρα εκδηλώσεων είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά στη Βραζιλία. 9. Fortin Charles, The politics of Public Land in Recife, Brazil: The Case of Brasília Teimosa- 1934-1984, Brighton, U.K., University of Sussex, 1987, σελ. 152 10. Συνέντευξη κατοίκων από Moura, Alexandrina Sobreira, Brasília Teimosa: The Organization of a Low-income Settlement in Recife, Development Dialogue 1, 1987, σελ.156 11. Juscelino Kubitschek de Oliveira: Πρόεδρος της Βραζιλίας (19561961). Η θητεία του χαρακτηρίζεται από οικονομική ευημερία και πολιτική σταθερότητα. Είναι ιδιαιτέρως γνωστός για την κατασκευή της καινούργιας πρωτεύουσας, Brasília. 12. João Belchior Marques Goulart: Πρόεδρος της Βραζιλίας(1961-1964). Θεωρείται ο τελευταίος αριστερός πρόεδρος της χώρας μέχρι τον Luiz Inácio Lula da Silva (2003).

“Ποτέ ξανά”, μνημείο για τα βασανιστήρια της δικτατορίας, Recife

Κεφάλαιο 2 Η ‘στεγαστική πολιτική’ του δικτατορικού καθεστώτος Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1964 στη Βραζιλία είναι άλλο ένα γεγονός που διαδραματίζεται στα πλαίσια του ψυχρού πολέμου, με πραξικοπήματα σε όλη τη Λατινική Αμερική. Η ραγδαία βιομηχανική ανάπτυξη, που ακολούθησε ο J. Kubitchek τα προηγούμενα χρόνια, εκτίναξε το χρέος και τον πληθωρισμό στα ύψη. Ταυτόχρονα ο φόβος στροφής του μεταρρυθμιστή προέδρου της Βραζιλίας, JoãoGoulart, προς τον ‘κόκκινο κίνδυνο’ στο φόντο της κουβανικής επανάστασης και της Χιλής του Salvador Allende, οδηγεί, μέσα από το ‘δόγμα της εθνικής ασφάλειας’, στο υποστηριζόμενο από τις Η.Π.Α. στρατιωτικό πραξικόπημα του Castelo Branco1 και την ανάκληση των δημοκρατικών ελευθεριών. Η μάχη αυτή, ενάντια σε αυτό που γινόταν αντιληπτό ως κομμουνιστική απειλή, παρείχε την απαραίτητη ιδεολογική πρόφαση για το πραξικόπημα σε μια περίοδο οικονομικής στασιμότητας στην Βραζιλία όπου οι λαϊκίστικοι μηχανισμοί πολιτικού έλεγχου έδειχναν να καταρρέουν. Στην πρώτη περίοδο της δικτατορίας (1964-1974), οι πολιτικές πρακτικές που υιοθετήθηκαν από το καθεστώς χαρακτηρίζονται από ένα μεγάλο βαθμό πολιτικού και οικονομικού συγκεντρωτισμού καθιστώντας τους δήμους άμεσα εξαρτώμενους από τις ομοσπονδιακές αποφάσεις ενώ οι δήμαρχοι διορίζονταν απευθείας απ’ την κεντρική κυβέρνηση.

Ταυτόχρονα αυτή η περίοδος συμπίπτει και με την εφαρμογή των λεγόμενων νεοφιλελεύθερων οικονομικών στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, δηλαδή την απορρύθμιση της αγοράς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι κυβερνήσεις εγκαταλείπουν το στεγαστικό ζήτημα, αφήνοντας τη μέριμνα για στέγαση υπό τον έλεγχο ‘των δυνάμεων των αγορών’. Αυτή η αλλαγή αποτυπώνεται και στη λειτουργία της Eθνικής Στεγαστικής Τράπεζας (Banco Nacional de Habitação-BNH), όπου οι πόροι για κοινωνική κατοικία ελαχιστοποιούνται, ενώ δίνεται προτεραιότητα στις ιδιωτικές επενδύσεις2. H προτεραιότητα που δίνεται στη δημιουργία υποδομών για ιδιωτικές επενδύσεις, σε συνδυασμό με τις γενικευμένες εκριζώσεις των favelas από την αστυνομία, αυξάνουν τις καταπατήσεις γης, ενώ μεγεθύνουν τις ήδη υπάρχουσες. Συγκεκριμένα οι κάτοικοι των favelas που υπολογίζονται στο 45% του πληθυσμού το 1960 αυξάνονται σε 68% μέσα στην επόμενη εικοσαετία3. Από την άλλη, ακόμα και στην περίπτωση όπου υπάρχει στεγαστική μέριμνα, τα στεγαστικά προγράμματα που δρομολογούνται έχουν σαν αποτέλεσμα την περιφερειοποίηση των κατοίκων των favelas, με την μετακίνηση σε περιοχές έξω από την πόλη. Επιπλέον, η κατοχή της γης στα μονοπώλια των λίγων έχει ως αποτέλεσμα να διαμορφώνουν αυτοί τους κανόνες και τις τάσεις της πολεοδομικής ανάπτυξης κερδοσκοπώντας, αφού η γη διατίθεται στην αγορά μόνο όταν κρίνεται ωφέλιμο. Ουσιαστικά στόχος για τον πολεοδομικό σχεδιασμό εκείνης της περιόδου ήταν η περιφερειοποίηση και απομόνωση των favelas στους λόφους και η ελεγχόμενη ‘εκκαθάριση’ των περιοχών υψηλής αξίας κοντά στα αστικά κέντρα.

Ειδικότερα στο Recife δίνεται έμφαση στις υποδομές τουρισμού, γεγονός που θέτει σε κίνδυνο τις favelas που καταλαμβάνουν παραθαλάσσια γη, όπως η ΒΤ. Τη περίοδο αυτή δημιουργούνται, στο Recife, και τα θεσμικά όργανα και εργαλεία για την άσκηση αυτής της πολιτικής στο χώρο. Έτσι, οργανώνεται ένα πολύπλοκο γραφειοκρατικό δίκτυο που εμπλέκει πολλά ιδρύματα, στεγαστικά προγράμματα, το Ινστιτούτο των Βραζιλιάνων Αρχιτεκτόνων (IAB) και διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις, ενώ ταυτόχρονα συστήνεται και η Πολεοδομική Υπηρεσία του Recife (URB).

“Οι κάτοικοι των mocambos δεν ήταν εργάτες. Η μεγάλη πλειοψηφία ήταν άνεργοι που έβγαζαν τα προς το ζην με μικρές δουλειές, και τελευταία ψαρεύοντας καβούρια, αφού δεν μπορούσαν να βρουν άλλο είδος εργασίας. Μόνο οι βάλτοι και τα mocambos ταίριαζαν στην οικονομική τους κατάσταση. Στους βάλτους η γη δεν ανήκει σε κανέναν, μόνο στη παλίρροια.”4

Νέο Πλάνο για αξιοποίηση της ΒΤ “Είμασταν διαποτισμένοι από το πολιτιστικό μοντέλο που ενέπνεε η κατασκευή της καινούργια πρωτεύουσας, Brasília. Τουλάχιστον σε επίπεδο μακέτας, φανταζόμασταν ένα δάσος από ουρανοξύστες παρόμοιους με αυτούς της Brasília.5” Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, το 1969, οι τοπικές υπηρεσίες του Recife αρχίζουν να επεξεργάζονται ένα νέο σχέδιο για την αξιοποίηση της ΒΤ συμβαδίζοντας με την ομοσπονδιακή πολιτική, η οποία δίνει έμφαση στην ανάπτυξη και τη δημιουργία θέσεων εργασίας στα μεγάλα αστικά κέντρα. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε τη μετατροπή της περιοχής σε τουριστικό πόλο με εγκαταστάσεις αναψυχής και ξενοδοχειακές μονάδες. Ουσιαστικά, αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη πρόταση για εναλλακτική χρήση της περιοχής, μετά τα σχέδια του 1958, μπαίνοντας έτσι σε ευθεία διαμάχη με τα συμφέροντα του RPA, το οποίο είχε επαναφέρει την πρόθεση του για επέκταση των λιμενικών εγκαταστάσεων στην περιοχή δύο χρόνια πριν. Η προνομιακή τοποθεσία της BT, με άμεση πρόσβαση στο κέντρο και το αεροδρόμιο καθώς και το φυσικό της τοπίο αποδείκνυαν για, τις τοπικές υπηρεσίες, τη φυσική της κλίση για τουριστικό κέντρο ενώ οι τοπικές εφημερίδες έσπευσαν να υποστηρίξουν την ιδέα, με τον ισχυρισμό ότι ‘δίνει επιτέλους μια λύση σε ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της πόλης βάζοντας τέλος σ’ αυτό το κέντρο της μιζέριας και της εγκληματικότητας’6.

Προφανώς κανένα από αυτά τα επιχειρήματα δεν θα μπορούσαν να πείσουν τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι κινδύνευαν να χάσουν τα σπίτια τους, εν όψει του νέου αυτού έργου. Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον P. Vaz7,“σε εκείνες τις πρώτες σκέψεις δεν υπήρχε καμία πρόθεση για συζήτηση με τους ανθρώπους που κατοικούσαν στην περιοχή. Μόλις οι κάτοικοι θα διώχνονταν και τα σπίτια θα γκρεμίζονταν η αξία των οικοπέδων θα ήταν ανεκτίμητη και η πώληση τους θα κάλυπτε τις όποιες αποζημιώσεις”8. Σε αυτή τη χρονική περίοδο η τοπική κυβέρνηση έδειχνε αμετακίνητη από την απόφασή της για επέμβαση στην περιοχή και αγνοούσε τα όποια παράπονα εκφράζονταν από τους κατοίκους. Το πλάνο οριστικοποιήθηκε το 1973 και ανατέθηκε στο URB. Το τελικό σχέδιο όριζε 60% της περιοχής για δραστηριότητες αναψυχής, 20% για κυκλοφορία και 20% για κτιριακές υποδομές. Σύμφωνα με αυτό, ξενοδοχεία (Hilton, Sheraton, Holiday Inn) και σχετικές με αυτά δραστηριότητες θα τοποθετούνταν σε 10 εκτάρια ενώ παράλληλα θα δημιουργούνταν ένα θαλάσσιο ενυδρείο, μια μαρίνα για το Yacht Club και κτίρια με διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες. Ταυτόχρονα υπολογίζονταν δεκαόροφα κτίρια κατοικίας μεσαίων και υψηλών εισοδημάτων σε 16 εκτάρια. Τέλος, το σχέδιο προέβλεπε και τη διατήρηση ενός τμήματος του οικισμού των ψαράδων, σε 4 εκτάρια με 200 κτίρια κατοικίας για 1.400 περίπου κατοίκους, το οποίο θα λειτουργούσε ως πόλος έλξης για τους τουρίστες που θα έρχονταν σε επαφή με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής των ψαράδων9. Σύμφωνα με το πλάνο από τους 18,500 κατοίκους της περιοχής μόνο οι 1,400 θα παρέμεναν σε αυτή ενώ οι υπόλοιποι θα μεταφέρονταν σε συγκροτήματα της BNH έξω από την

Brasília Teimosa, hotel and tourism complex concept, 1974

πόλη σε γη που ανήκε στο Ναυτικό. Χαρακτηριστικά ο P. Vaz αναφέρει: ‘Άν πετυχαίναμε το σχέδιο αυτό, θα είχαμε δημιουργήσει τον πιο σημαντικό τουριστικό πόλο στη βορειοανατολική Βραζιλία’. Ευτυχώς για τους κάτοικους το σχέδιο αυτό ναυάγησε όταν το Ναυτικό αρνήθηκε να δώσει την έκταση για τα συγκροτήματα κατοικιών στα οποία θα μεταφέρονταν οι κάτοικοι. Η διαδικασία αυτή άργησε τόσο πολύ στις διαπραγματεύσεις που η κρατική κυβέρνηση και ο δήμος έχασαν το ενδιαφέρον τους και η όλη ιδέα ‘πέθανε’.

“Όταν δίνω φαγητό στους φτωχούς, με αποκαλούν άγιο. Όταν ρωτάω γιατί είναι φτωχοί, με αποκαλούν κομμουνιστή.”10 Dom Helder Câmara 42

Ο ρόλος των οργανώσεων της καθολικής εκκλησίας

Η όξυνση της φτώχιας, του αποκλεισμού και της εξαθλίωσης από τη μια πλευρά και η σκληρή καταστολή του καθεστώτος από την άλλη, την περίοδο αυτή, οδήγησαν σε αύξηση της διαμαρτυρίας, η οποία όμως δεν είχε διαύλους και δυνατότητες να εκφραστεί, καθώς η πλειονότητα των πολιτικών και κοινωνικών οργανώσεων ήταν στην παρανομία ή σε καθεστώς διώξεων. Η πρώτη περίοδος της δικτατορίας είναι μια περίοδος περιθωριοποίησης των κοινοτήτων του Recife. Θεωρήθηκαν κομμουνιστικοί πυρήνες ή εστίες ανομίας κι έτσι οι συμμετέχοντες στα κοινωνικά κινήματα κυνηγήθηκαν και εξορίστηκαν. Συγκεκριμένα, κατά το τέλος της πρώτης περιόδου, έμειναν μόνο δύο κοινότητες με οργανώσεις στο Recife από τις 66 που υπήρχαν στην αρχή , η μία εκ των οποίων ήταν αυτή της BT. Μέσα στις συνθήκες αυτές, η απομόνωση της κοινότητας είναι ολοκληρωτική και όποιο αίτημα για παροχή υπηρεσιών αυτή την περίοδο ελάχιστα υλοποιείται. Η B.T. δεν θεωρείται μέρος της πόλης οπότε και οι αρχές δεν είναι υποχρεωμένες να της παρέχουν υπηρεσίες. Γίνεται η εγκατάσταση δικτύου ηλεκτρισμού από το οποίο όμως το μεγαλύτερο μέρος δεν επωφελείται λόγω της οικονομικής του κατάστασης. Ταυτόχρονα, η δημιουργία πιο ‘βαριάς’ υποδομής αποφεύγεται, εν μέσω των σχεδίων που υπάρχουν για μετατροπή του οικισμού σε τουριστικό θέρετρο, διότι σταθεροποιεί τη μονιμότητα του11.

Το πολιτικό κενό δράσης και εκπροσώπησης των κοινοτήτων έρχεται να καλύψει, λοιπόν, η ανάμειξη των οργανώσεων της καθολικής εκκλησίας με τη δημιουργία εκκλησιαστικών οργανώσεων βάσης μέσα στις favelas. Συγκεκριμένα, την περίοδο αυτή, οι εκκλησιαστικές κοινότητες βάσης συγκέντρωναν πάνω από τρία εκατομμύρια άτομα σε όλη τη χώρα12. Ο ρόλος των οργανώσεων της καθολικής εκκλησίας απέκτησε έναν αντιδικτατορικό και κοινωνικό προσανατολισμό και θεωρήθηκε ο κυριότερος πολιτικός αντίπαλος του καθεστώτος, με δράσεις για την εκπαίδευση, την υγεία αλλά και την οικονομική και νομική στήριξη των κατοίκων των κοινοτήτων. Μέσα σε αυτές τις δράσεις, συγκεκριμένα στο Recife, συμπεριλαμβάνεται και η στήριξη των κατοίκων της ΒΤ και η ανάδειξη του ‘Συμβουλίου Κατοίκων’ (Conselho dos Moradores), το 1966. Συγκεκριμένα, μετά τη διάλυση της προηγούμενης Ένωσης Κατοίκων το 1965 (ιδρυθείσα το 1962), οι κάτοικοι συνέχισαν να οργανώνουν συναντήσεις σε σπίτια για να συζητήσουν τα προβλήματα της κοινότητας, με την κάλυψη των οργανώσεων της εκκλησίας, οι οποίες ήταν περισσότερο ανεκτές από το καθεστώς. Η αρχή για το Συμβούλιο Κατοίκων έγινε το Μάρτιο του 1966 με πρωτοβουλία του Dom Helder Câmara13, ο οποίος συγκέντρωσε μια ομάδα κατοίκων στην εκκλησία και τους ενθάρρυνε να οργανωθούν για να υπερασπιστούν τα δικαιώματα τους. Επίσημα το Συμβούλιο ιδρύθηκε τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου. Παρ’ όλα αυτά, μέχρι το 1975, το Συμβούλιο Κατοίκων και γενικότερα η κοινότητα της ΒΤ διατήρησε μια διακριτική στάση, ώστε να επιβιώσει στην καταπιεστική περίοδο της δικτατορίας. Ειδικά μετά το 1968, όπου το καθεστώς γίνεται αυστηρότερο, δραστηριοποιείται μονάχα στο εσωτερικό της κοινότητας με περιορισμένες δράσεις εσωστρεφούς χαρακτήρα.

“Οι άνθρωποι ήταν πιο φοβισμένοι το 1968 απ΄ότι το 1964 και κάθε είδος διαδήλωσης ή δημόσιας συγκέντρωσης ήταν απαγορευμένη. Εδώ, στην Brasília Teimosa, οι θρησκευτικές δραστηριότητες δεν σταμάτησαν, αλλά οι διάφορες ομάδες και το Συμβούλιο Κατοίκων συνέχισαν τη λειτουργία τους με πολύ μεγαλύτερη προσοχή.” Padre Jaime14 Ταυτόχρονα, λόγω του φόβου και του κινδύνου, η συμμετοχή από την πλευρά των κατοίκων στις δράσεις αυτές είναι μειωμένη έως και ανύπαρκτη. Η στάση αυτή, γίνεται εμφανής και στην αδυναμία αντίδρασης της κοινότητας στα σχέδια που ετοιμάζονταν για μετατροπή της περιοχής σε τουριστικό θέρετρο, τα οποία, όπως είδαμε, δεν πραγματοποιήθηκαν από ‘τύχη’.

Υποσημειώσεις κεφαλαίου 2 1. Humberto de Alencar Castelo Branco: Πρόεδρος της Βραζιλίας, μετά το δικτατορικό πραξικόπημα του 1964 μέχρι το 1967. 2. Assies Willem, Chapter 5 “Order.....and Progress?”, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992, σελ.95 3. Assies Willem, Chapter 5 “Order.....and Progress?”, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992, σελ.91 4. Castro Josué, Homens e Caranguejos, Civilização Brasileira, 2001 5. Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.82 6. Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.67 7. Paulo Vaz: Πρώτος πρόεδρος της Πολεοδομικής Υπηρεσίας του Recife (URB). 8. Συνέντευξη Paulo Vaz από Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.85

9. Οι τοπικές αρχές σκόπευαν να ενθαρρύνουν τις γυναίκες της κοινότητας να παράγουν χειροποίητα προϊόντα και να οργανώνουν εκδηλώσεις με παραδοσιακούς χορούς και άλλες δραστηριότητες, ώστε να αναδείξουν τις παραδοσιακές πλευρές της τοπικής κοινωνίας των ψαράδων για τους τουρίστες. 10. Dom Helder Câmara, από Fortin Charles, Rights of way to Brasilia Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.67 11. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου λειτουργίας του καθεστώτος είναι η εγκατάσταση ενός σχολείου στη ΒΤ το 1965. Το σχολείο δεν τοποθετήθηκε μέσα στα όρια της περιοχής αλλά στη περιφέρεια αυτής, μεταξύ των δύο περιοχών BT και Pina, προκειμένου να μην ενισχυθεί η χρήση κατοικίας στην περιοχή και να δωθεί μια διάσταση χωρικού ελέγχου. 12. Το κίνημα αυτό ονομάστηκε ‘Θεολογία της Απελευθέρωσης’ και αναπτύχτηκε μέσα στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας, σε καθαρή διάσταση από αυτή, σε όλη τη Λατινική Αμερική. Η απόπειρα ερμηνείας της Βίβλου με μαρξιστικούς όρους οδήγησε στο να θεωρηθεί αίρεση από την Καθολική Εκκλησία και το Βατικανό. 13. Dom Helder Câmara: Αρχιεπίσκοπος στο Recife (1964-1985). 14. Συνέντευξη Padre Jaime από Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.59

Ο δήμαρχος G. Krause στην BT, 1982

Κεφάλαιο 3.1 Πολιτικό άνοιγμα- Νέα προσέγγιση στο ζήτημα favela

Μετά από 10 χρόνια καταπιεστικής πολιτικής από το δικτατορικό καθεστώς αρχίζει να φαίνεται μια διάθεση εκδημοκρατισμού σε εθνικό επίπεδο. Οι ενδοκυβερνητικές κρίσεις, εν μέσω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, οι πιέσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, η πενιχρή λαϊκή νομιμοποίηση και οι κινηματικές και πολιτικές πιέσεις επιβάλλουν, στις ελίτ εξουσίας, την επιλογή του ‘ανοίγματος’ του καθεστώτος με την δημιουργία ενός δικομματικού συστήματος, προκειμένου να διατηρηθεί ο έλεγχος και η σταθερότητα των συμφερόντων τους. Πέρα λοιπόν από το πολιτικό κόστος συντήρησης ενός δύσκαμπτου δικτατορικού καθεστώτος, δεν πρόκειται απλά για μια αλλαγή είδους διακυβέρνησης. Πρόκειται για μια αλλαγή συνυφασμένη και με την επέκταση και τον εκμοντερνισμό των κρατικών μηχανισμών, την ευρεία γραφειοκρατικοποίηση της βραζιλιάνικης κοινωνίας και την εμφάνιση ‘νέων μεσαίων τάξεων’ και επαγγελματικών ομάδων. Ταυτόχρονα, η δεύτερη περίοδος της δικτατορίας (1974-1985) διακρίνεται για τη στροφή στις ‘συμμετοχικές χειρονομίες’, με ποικίλα κοινωνικά πειράματα σε όλη τη χώρα. Δεν είναι τυχαίο ότι είναι η περίοδος άνθισης των κοινωνικών επιστημών στη Βραζιλία, με την ενσωμάτωση νέων πολιτικών επιστημόνων στον κρατικό μηχανισμό.

Η κυβέρνηση άρχισε να δείχνει, λοιπόν, κάποιες ενδείξεις ότι θα αναθεωρήσει τη διοικητική της προσέγγιση ανταποκρινόμενη περισσότερο στα ζητήματα των πολιτών, κυρίως ενόψει των προκηρυγμένων κρατικών εκλογών του 1974. Παρά, όμως, τα μέτρα για να μονοπωλήσει στην προτίμηση των πολιτών, το καθεστωτικό κόμμα δεν μπόρεσε να εμποδίσει τους υπερασπιστές του κόμματος της αντιπολίτευσης, MDB1, να εκφράσουν την έντονη δυσαρέσκειά τους στην πολιτεία του Pernambuco καθώς και στα βιομηχανικά κέντρα, όπως το Rio de Janeiro, το São Paulo και το Rio Grande do Sul. Συγκεκριμένα, η καταμέτρηση των ψήφων στο Ρεσίφε είναι μια ξεκάθαρη ένδειξη του φαινομένου αυτού, αφού το MDB δέχτηκε το 62% των ψήφων αφήνοντας για το κυβερνών κόμμα, ARENA2, το υπόλοιπο 38%3. Τα αποτελέσματα αυτά αποδεικνύουν την έντονη αντίθεση στο καθεστώς και την σχετική αδυναμία των υποψηφίων του στην περιοχή του Ρεσίφε. Παρ’ όλα αυτά, παραδοσιακά πολιτικά οχυρά του ARENA σε άλλες περιοχές του κράτους έδωσαν τη συνολική πλειοψηφία που χρειαζόταν για να επανεκλεγεί. Μέσα από τα αποτελέσματα των εκλογών, έγινε σαφές για το καθεστώς ότι οι περιοχές χαμηλών εισοδημάτων είχαν ταχθεί υπέρ του κόμματος της αντιπολίτευσης. Αυτή η συνειδητοποίηση, από πλευράς της κυβέρνησης, είχε ως αποτέλεσμα να θελήσει να διεισδύσει μέσα σε αυτούς τους θύλακες εναντίωσης ώστε να μεγεθύνει τον πολιτικό της έλεγχο. Στη θέση, λοιπόν, των προηγούμενων καταπιεστικών μέτρων εισάγει το ‘κλασικό μοντέλο’ επένδυσης σε δημόσια έργα και υπηρεσίες με τον ισχυρισμό ότι ‘ευνοούν’ τα μεσαία και χαμηλά στρώματα, στοχεύοντας στην πολιτική τους στήριξη. Αυτή η πολιτική στροφή είναι συνυφασμένη και με την αλλαγή αντιμετώπισης στο ζήτημα ‘favela’, αφού η πολιτική εξώσεων, που εφαρμόστηκε εκτεταμένα την προηγούμενη περίοδο, κατάφερε μόνο να οδηγήσει στη δημιουργία περιοχών με μεγάλη πυκνότητα

κατοίκησης (megafavelas), γεγονός που τις καθιστούσε δύσκολα ελέγξιμες. Γι’ αυτούς τους λόγους, επιχειρείται μια διαφορετική προσέγγιση στον τρόπο διαχείρισης αυτών των κοινοτήτων και αναζητούνται εναλλακτικές πρακτικές. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, στο Ρεσίφε, οι τοπικές υπηρεσίες έσπευσαν να παράγουν πολεοδομικά σχέδια για την ανάπλαση των περιοχών, συμπεριλαμβανομένης και της ΒΤ, ώστε να αντλήσουν ομοσπονδιακή χρηματοδότηση, επαναφέροντας το κίνδυνο για ενδεχόμενη έξωση των κατοίκων από την περιοχή. Με τις εκλογές του 1979 έχουμε την επανεκλογή του ARENA, μετονομασμένο σε PDS4, σε εθνικό επίπεδο και την εκλογή του Gustavo Krause στο δήμο του Recife, ενός δημάρχου με μεγαλόπνοα σχέδια για την πόλη. Στην εναρκτήρια ομιλία τους στη favela Coque, ο νέος Πρόεδρος, στρατηγός Figueiredo5, δήλωσε την “ακλόνητη πρόθεση του να κάνει την χώρα μία δημοκρατία”6. Ταυτόχρονα, οι δύο πολιτικοί υποστηρίζουν την αλλαγή αντιμετώπισης στο ζήτημα ‘favela’, αναφέροντας ότι “η κατάληψη μη χρησιμοποιούμενων περιοχών είναι μια τέλεια ιδέα”. Ο Figueiredo υπογράφει τη παραχώρηση του δικαιώματος χρήσης των δύο περιοχών, Brasília Teimosa (49.5 εκτάρια) και Coque, από την ομοσπονδία στο δήμο, με στόχο τη ρύθμιση του καθεστώτος ιδιοκτησίας και της αστικοποίησης τους μέσα σε πέντε χρόνια6. Με τη σειρά του, ο νέος λαϊκιστής δήμαρχος G. Krause, έχοντας καταλάβει άμεσα τα επίδικα του πολιτικού ανοίγματος, υπόσχετε την παραχώρηση τίτλων στις φτωχές περιοχές της πόλης.

Moacir Luiz Gomes Filho (Πρόεδρος στο Συμβούλιο Κατοίκων), 1982

“Πως είναι δυνατόν να αλλάξουμε το καπιταλιστικό σύστημα στη Βραζιλία όταν τα κόμματα της αντιπολίτευσης παλεύουν για τα χρήματα; Αυτό μας μπερδεύει και γι’ αυτό τον λόγο ο Πρόεδρος του Συμβουλίου πρέπει να είναι ριζοσπαστικός !”7

Η ανανέωση του Συμβουλίου Κατοίκων

Η συγκυρία αυτή βρίσκει τη ΒΤ σε μια πολύ ευάλωτη κατάσταση, όσον αφορά την κοινωνική της συσπείρωση, και τους κατοίκους της αρκετά απροετοίμαστους. Οι κατασταλτικές δράσεις του καθεστώτος, την προηγούμενη περίοδο, δημιούργησαν κλίμα φόβου στην κοινότητα με αποτέλεσμα την περιορισμένη δράση του Συμβουλίου Κατοίκων και την ασθενή συμμετοχή των κατοίκων στις δραστηριότητες του. Ταυτόχρονα, η αμφίβολη λειτουργία της ηγεσίας του Συμβουλίου και η έλλειψη συνεργασίας με τα μέλη του συντέλεσαν στην αδυναμία της κοινότητας να αντιδράσει σε μια ενδεχόμενη προσπάθεια ‘εκκαθάρισης’ της περιοχής. “Ο Oliveira8 ήταν μοιρολατρικά πεπεισμένος ότι θα έπρεπε όλοι να φύγουμε από την περιοχή. Πρότεινε στους κατοίκους να μαζέψουν ότι έγγραφα μπορούσαν να πιστοποιήσουν την διάρκεια παραμονής τους στην περιοχή, ώστε να εξασφαλίσουν υψηλότερη αποζημίωση από την έξωση 9.” Moacir L. G. Filho

Παρ’ όλα αυτά, την ίδια περίοδο σχηματίζεται, με τη βοήθεια και την καθοδήγηση των οργανώσεων της καθολικής εκκλησίας, μια ομάδα νέων ανθρώπων που εκφράζουν τη θέληση να ασχοληθούν με τα ζητήματα της κοινότητας. Αρχικά, τα άτομα αυτά συμμετέχουν στη σύσταση ενός μικρού σχολείου, σε μια προσπάθεια επιμόρφωσης των κατοίκων σχετικά με την πολιτική κατάσταση της χώρας και ανύψωσης της κοινωνικής τους συνείδησης. Ταυτόχρονα ασχολούνται και με τις δραστηριότητες της εκκλησίας, η οποία προσφέρει ανακούφιση στις οικογένειες που έχουν ανάγκη.

Με αυτό τον τρόπο, σταδιακά, όλο και περισσότεροι κάτοικοι αρχίζουν να δραστηριοποιούνται σε θέματα της κοινότητας. Το κλίμα αρχίζει να αλλάζει και η πλειοψηφία των κατοίκων πλέον καταδικάζει την αμυντική στάση του Συμβουλίου, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να βγει από το λήθαργο του και να υιοθετήσει μια πιο επιθετική προσέγγιση στη διεκδίκηση των αναγκών της κοινότητας. Από το 1976, πολλά από τα άτομα αυτά αρχίζουν να συμμετέχουν ενεργά στο Συμβούλιο Κατοίκων υποστηρίζοντας ότι πρέπει να αλλάξει η λειτουργία του και να αντιπροσωπεύει περισσότερο τα κοινοτικά συμφέροντα. Προετοιμάζουν, με αυτό τον τρόπο, το έδαφος για τις εκλογές του Συμβουλίου το 1977 και την ανασύστασή του, υπό την προεδρεία του νεαρού Moacir Luiz Gomes Filho. Συμφώνα με τον ίδιο, ‘το συμβούλιο ήταν ήδη επίσημα καταχωρημένο από το 1971, γεγονός που παρείχε την απαραίτητη νομιμοποίηση στις δράσεις’9. Ήδη, πριν από τις εκλογές, η ομάδα αυτή είχε κάνει μια έρευνα από σπίτι σε σπίτι καταγράφοντας τα προβλήματα της γειτονιάς -λασπωμένοι δρόμοι, σκουπίδια, έλλειψη νερού και μέσων μεταφοράς- χωρίς να μπορεί όμως ακόμα να θέσει το ζήτημα της ιδιοκτησίας. “Ήταν πολύ δύσκολο για μας να πείσουμε τον κόσμο ότι η μονιμότητα και η σταθερότητα ήταν πιο σημαντικά από τα ζητήματα που καταγράφηκαν στην έρευνα.”9 Moacir L. G. Filho Παράλληλα με την ανασυγκρότηση του Συμβουλίου Κατοίκων, ιδρύεται από τον αρχιεπίσκοπο Dom H. Câmara η Επιτροπή Δικαιοσύνης και Ειρήνης (Commision of Justice and Peace – CJP), η οποία εστιάζει στην προστασία και τη νομική στήριξη των κατοίκων των favelas, σε περιπτώσεις αστυνομικής βίας, εξώσεων και άλλων διεκδικήσεων.

Τα επόμενα χρόνια το Συμβούλιο Κατοίκων, με τη στήριξη της CJP, οργάνωσε διάφορες δράσεις για την διεκδίκηση των άμεσων αναγκών των κατοίκων. Χαρακτηρίστικό παράδειγμα κινηματοποίησης απότελεί το μποικοτάρισμα μιας εταιρίας λεοφορείων, που αρνήθηκε να ακολουθήσει το δρομογόγιο της μέσα από την περιοχή λόγω της κακής κατάστασης των δρόμων. Η κοινότητα σταμάτησε να χρησιμοποιεί το εν λόγω λεοφορείο ενώ ταυτόχρονα έκλεισε τους δρόμους και διαδήλωσε ενάντεια στην εταιρεία. Ο ιδιοκτήτης της εταιρείας άσκησε δίωξη στον πρόεδρο του Συμβουλίου Κατοίκων, ο οποίος συνελήφθη. Με τη νομική στήριξη του CJP, το συμβούλιο απευθύνθηκε στο δήμαρχο ο οποίος έσπευσε να επισκευάσει τους δρόμους της περιοχής ενώ ταυτόχρονα ανέθεσε τις δημόσιες μεταφορές σε άλλη εταιρεία. “Μπορεί ο δήμαρχος να είχε τα δικά του προσωπικά κίνητρα αλλά εμείς θέλουμε να πιστεύουμε ότι η διαμαρτυρία μας έκανε τη διαφορά.” 9 Moacir L. G. Filho Οι μικρές αυτές νίκες αναζωπύρωσαν το κουράγιο και την αυτοπεποίθηση των κατοίκων και συνέβαλαν στην συσπείρωση της κοινότητας. Με αυτόν τον τρόπο, το Συμβούλιο μπαίνει σε μια νέα περίοδο με κινηματικό χαρακτήρα, ενώ ταυτόχρονα μέσα από τακτικές συναντήσεις, που έχουν αισθητά αυξημένη συμμετοχή, γίνεται μια προσπάθεια να υπάρξει μια πιο δομημένη οργάνωση, με τη σύσταση καταστατικού και κανόνων λειτουργίας. Ταυτόχρονα, στην περίοδο αυτή, σημειώνεται και μια σημαντική αύξηση της ενασχόλησης των τοπικών εφημερίδων με την κοινότητα και τις δράσεις της. Το Συμβούλιο Κατοίκων αξιοποίησε προς όφελος του αυτή τη δημοσιότητα, χρησιμοποιώντας ένα ακόμα μέσο έκφρασης των ζητημάτων της κοινότητας.

Brasília Teimosa, δεκαετία του 80΄

Νέα σχέδια δοκιμάζουν τα όρια της κοινότητας Αυτήν την περίοδο, όπως αναφέραμε παραπάνω, επιχειρούνται διάφορα σχέδια για την πόλη του Recife, αλλά και για τη ΒΤ συγκεκριμένα, με σκοπό τη διευθέτηση του ζητήματος των κοινοτήτων, την αστικοποίηση τους αλλά και την άσκηση περεταίρω έλεγχου πάνω σε αυτές.

Projeto Recife Με αυτόν τον τρόπο, δρομολογείται από τις τοπικές αρχές, μεταξύ 1975- 1979, το πολεοδομικό σχέδιο του Recife (Projeto Recife), το οποίο χρηματοδοτείται σε μεγάλο βαθμό από την Παγκόσμια Τράπεζα. Στο σχέδιο αυτό γίνεται η καταγραφή 71 ‘ειδικών’ περιοχών’, βασισμένη κυρίως στo επίπεδο διαβίωσης, με σκοπό την παρέμβαση σε αυτές. Παράλληλα διακρίνονται τέσσερεις από αυτές10, συμπεριλαμβανομένης της BT, για ενδεχόμενη νομιμοποίηση της γης. Σύμφωνα με τον W. Souza, αρχιτέκτονα του URB, “η επιλογή των περιοχών που θα δέχονταν ‘ειδική διαχείριση’ ήταν βασισμένη σε περιορισμένα δεδομένα και σχεδόν αυθαίρετα κριτήρια”11. Το Projeto Recife, υπόσχεται, μεταξύ άλλων, πως θα επωφεληθούν οι περιοχές χαμηλών εισοδημάτων στην πόλη. Εξελίσσεται σε Projeto Grande Recife, το οποίο περιλαμβάνει όλη τη μητροπολιτική περιοχή, επιδιώκοντας να γίνει το μεγαλύτερο πολεοδομικό σχέδιο που χρηματοδοτείται από την Παγκόσμια Τράπεζα στη Λατινική Αμερική (374εκ. $ για τη μητροπολιτική περιοχή - 1982/ 35%World Bank), και να ‘ωφελήσει’ περίπου 700.000 άτομα12.

PROMORAR – ΣΧΕΔΙΟ JAIME LERNER Την ίδια περίοδο, η Εθνική Στεγαστική Τράπεζα (ΒΝΗ), προσλαμβάνει τον Jaime Lerner13 , ως σύμβουλο μια ομάδας τοπικών αρχιτεκτόνων και σχεδιαστών, για την ανάπτυξη διάφορων σχεδίων αναβάθμισης στο Recife. Τα σχέδια αυτά θα συμπεριλαμβάνονταν στο Πρόγραμμα για την Εξάλειψη της ‘Υπό- κανονικής Κατοικίας’ (Programa de Erradicação de Subhabitaçoes – PROMORAR). Το πρόγραμμα αυτό, που θα χρηματοδοτούσε η ΒΝΗ, εισήγαγαν τα Υπουργεία Ναυτιλίας, Εσωτερικών, Σχεδιασμού και Οικονομικών με σκοπό την εξάλειψη όσων κατοικιών θεωρούνταν ‘υπό- κανονικές’ και την αντικατάσταση τους με νέες. To PROMORAR υποσχόταν την παραμονή των κατοίκων στις γειτονιές τους και την αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης. Παρ’ όλα αυτά, απέκλειε την συμμετοχή των επιτροπών κατοίκων από τις διαδικασίες σχεδιασμού και κατηγορήθηκε από αυτές διότι δεν λάμβανε υπ’ όψη την πραγματικότητα αυτών των κοινοτήτων. Και αυτό γιατί με την καταστροφή αυτών των κατοικιών πρακτικά θα καταστρεφόταν η μοναδική περιουσία των ανθρώπων στις κοινότητες. Η ΒΝΗ θα σχεδίαζε καινούργιες κατοικίες με χρηματοδότηση από τις τοπικές τράπεζες, με αποτέλεσμα την μακροχρόνια υποχρέωση των κατοίκων, με ενυπόθηκα δάνεια, σε αυτές. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, λοιπόν, οι χαμηλόμισθοι κάτοικοι θα αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν την περιοχή. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, ο Lerner, ετοιμάζει ένα εναλλακτικό πλάνο για τη ΒΤ, το οποίο θέλει τη περιοχή να μετατρέπεται σε περιοχή μεσαίων εισοδημάτων. Σύμφωνα με τον τεχνικό διευθυντή του URB, “ο Lerner πίστευε ότι αργά ή γρήγορα ο πληθυσμός της Brasilia Teimosa θα εξοριζόταν από την περιοχή. Δεν υπήρχε κανένας μηχανισμός

που θα μπορούσε να εγγυηθεί την παραμονή τους, δεδομένης της πίεσης από την αγορά ακινήτων”14. Το Συμβούλιο Κατοίκων ήταν αποκλεισμένο απ’ όλες τις διαδικασίες σχεδιασμού γεγονός που προκάλεσε υποψίες και έντονο εκνευρισμό στην κοινότητα σχετικά με το σχέδιο αυτό, ενώ και ο τοπικός τύπος εξέφραζε παρόμοια ανησυχία ζητώντας από την τοπική κυβέρνηση να αναζητήσει “μια πιο ανθρώπινη λύση που δεν θα άφηνε άστεγους τόσους ανθρώπους”15. Παράλληλα, ο FIDEM16 άσκησε έντονη κριτική στο σχέδιο Lerner χαρακτηρίζοντας το ως “μια laissez- faire στάση που αφήνει χώρο στις δυνάμεις τις αγοράς να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους στην περιοχή”. Ταυτόχρονα υποστήριξε την παραμονή των κατοίκων στο χώρο και εισηγήθηκε το σχεδιασμό ενός κατάλληλου νομικού πλαισίου που θα εξασφάλιζε στους κατοίκους την κατοχή της γης.

Wall of Shame Ταυτόχρονα, ένα άλλο γεγονός που ήρθε να δοκιμάσει την υπομονή των κατοίκων ήταν η απόφαση του Yacht Club να κατασκευάσει ένα τοίχο που θα διαχώριζε την ιδιοκτησία του17 από την υπόλοιπη ΒΤ. Ο τοίχος αυτός εμπόδιζε την πρόσβαση των κατοίκων στην παραλία της περιοχής και χαρακτηρίστηκε από τους κατοίκους ως ‘τοίχος της ντροπής’. Το Yacht Club είχε κάνει σχέδια για κατασκευή μαρίνας στην περιοχή της παραλίας, όμως ήρθε αντιμέτωπο με τους κατοίκους της περιοχής, δεδομένου ότι η παραλία αυτή αποτελούσε το μοναδικό χώρο αναψυχής της κοινότητας.

“Η παραλία ‘buraco da velha’ είναι δική μας”

Υποσημειώσεις κεφαλαίου 3.1 1. MDB- Movimento Democrático Brasileiro (1965-1979): Το επίσημο κόμμα της αντιπολίτευσης την περίοδο της δικτατορίας. Ενσωμάτωσε πολλά από τα προϋπάρχοντα κόμματα ανεξαρτήτως ιδεολογικής προέλευσης. Το 1979 το κυρίως σώμα του μετατράπηκε σε PMDB (Party of the Brazilian Democratic Movement). 2. ARENA- Aliança Renovadora Nacional: Το επίσημο κόμμα του στρατιωτικού καθεστώτος. 3. Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.99. 4. PDS- Social Democratic Party: Πρώην ARENA. 5. João Baptista de Oliveira Figueiredo: Πρόεδρος της Βραζιλίας( 19791985). Εκπόσωπος του καθεστωτικού κόμματος, εξαιρετικά μη δημοφιλής, κυρίως μέσω των διαδηλώσεων για την επιστροφή της χώρας στη δημοκρατία. 6. Moura Alexandrina Sobreira, Terra do mangue: invasões urbanas no Recife (Serie Estudos e pesquisas), Portuguese Edition, 1990. 7. Alexandrina Sobreira, Brasília Teimosa: The Organization of a Low-income Settlement in Recife, Development Dialogue 1, 1987

8. Edival Rodrigues de Oliveira: Πρόεδρος του Συμβουλίου Κατοίκων της ΒΤ (1971-1977). 9. Συνέντευξη του Moacir L. G. Filho από Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.106. 10. Brasília Teimosa, Coque, Ilha Joana Bezerra και Casa Amarela. 11. Fortin Charles, Rights of way to BrasíliaTeimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.118. 12. Assies Willem, Chapter 6 “Politics of Abertura”, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992, σελ.146. 13. Jaime Lerner: Πρώην δήμαρχος της Curitiba (state of Paraná). 14. Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.128. 15. Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.129. 16. FIDEM - Foundation for the Development of the Metropolitan Region of Recife. Ιδρύθηκε το 1975 και ήταν υπεύθυνος για το μητροπολιτικό σχεδιασμό χρήσεων γης. 17. 2,2 εκτάρια παραχωρημένα από την Ομοσπονδία Αλιείας το 1955.

“Αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε δικούς μας νόμους, τα δικά μας πολεοδομικά σχέδια... Πώς να εμπιστευτούμε το URB, το FIDEM ή τον Πρόεδρο, όταν αυτό που θέλουν είναι να πιούν καρύδες στη παραλία της Brasília Teimosa; Δεν γνωρίζουμε τους τεχνικούς, αλλά κανένας τεχνικός δεν μπορεί να εκτιμήσει την αξία της παράγκας μου. Αξίζει 26 χρόνια πάλης...”1

Κεφάλαιο 3.2 Manifesto a opinião Pública “Η απειλή της έξωσης ήταν πάντα εκεί αλλά εμείς αντισταθήκαμε με αξιοπρέπεια κάτω από τη σταθερή ηγεσία του Συμβουλίου Κατοίκων. Ξέρουμε ότι οι άνθρωποι υπήρξαν άπληστοι για την ΒΤ λόγω της προνομιακής της τοποθεσίας. Αλλά για τον ίδιο λόγο, την επιβίωση, θέλουμε και εμείς να μείνουμε εδώ, κοντά στους φυσικούς πόρους της θάλασσας και με εύκολη πρόσβαση στην εργασία στο κέντρο της πόλης και τη Boa Viagem.”2 Σε μια προσπάθεια να δοθεί ένα τέλος στα σχέδια που είχαν προταθεί κατά καιρούς για την ‘σωτηρία’ της περιοχής τους και αποφασίζοντας να μην δέχονται πια τη διάγνωση της κυβέρνησης για τα προβλήματά τους, οι κάτοικοι της ΒΤ, υπό τον συντονισμό του Συμβουλίου Κατοίκων, συντάσσουν τον Οκτώβριο του 1979 το Manifesto a opinião Pública (Μανιφέστο της Κοινής Γνώμης). Στο Μανιφέστο αυτό, που αποφασίστηκε μέσα από τρεις γενικές συνελεύσεις και υπογράφηκε από περίπου 7.000 άτομα, εξετάζονται οι ανάγκες των κατοίκων, οι στόχοι και οι προτεραιότητές τους, ενώ διεκδικείται και ο πολιτικός τους έλεγχος πάνω στη διαδικασία αστικοποίησης της περιοχής. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, η κοινότητα φαίνεται να έχει πλήρη επίγνωση της κατάστασης του πολιτικού ανοίγματος και της πελατειακής και λαϊκίστικης διάθεσης της τοπικής κυβέρνησης,

η οποία στόχευε στην αύξηση της εκλογικής της δύναμης από τις χαμηλόμισθες ομάδες της πόλης. Προσπάθησε, λοιπόν, να εκμεταλλευτεί αυτή την πολιτική συγκυρία για να διεκδικήσει, ανάμεσα σε άλλα, το δικαιώματα στην γη και στην κατοικία, διεκδικώντας δηλαδή νόμιμους τίτλους ιδιοκτησίας. “Πάνω απ’ όλα, απαιτούμε, τη νομιμοποίηση της γης για μας, τους παρόντες κατοίκους, μέσω της διαδικασίας του aforamento3, ώστε να αποκτήσουμε οριστική ασφάλεια… Ας αναγνωριστεί ότι όλοι μας έχουμε ήδη πληρώσει αρκετά γι’ αυτή τη γη και ας μας παραχωρηθεί δωρεάν… ‘ Η νομιμοποίηση της γης είναι μια ανάγκη που όλοι μας νιώθουμε βαθιά εξ’ αιτίας της απειλής που δεχόμαστε δεκαπέντε χρόνια τώρα ενάντια στο δικαίωμα μας να κατοικούμε εδώ. Πιστεύουμε ότι κάθε οικογένεια θα έπρεπε να έχει ένα σίγουρο μέρος να μείνει 2.” Η νομιμοποίηση της γης ήταν το βασικό εμπόδιο που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι κάτοικοι στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν νόμιμους τίτλους ιδιοκτησίας, ικανοποιώντας με αυτό τον τρόπο το πιο παλιό τους αίτημα. Κυρίαρχο αίτημα, λοιπόν, αποτελεί το δικαίωμα παραμονής τους στη γη όπου είχαν χτίσει τα σπίτια τους, χωρίς τον κίνδυνο της έξωσης. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της παραχώρησης των δικαιωμάτων χρήσης άμεσα στους παρόντες κατοίκους, ακόμα και σε αυτούς που έμεναν σε ενοίκιο, χωρίς καμία απολαβή από αυτούς. Παράλληλα με το βασικό αίτημα για μονιμότητα, η κοινότητα θέτει και τους όρους με τους οποίους θα αστικοποιηθεί η περιοχή. Διεκδικεί, λοιπόν, ένα σχεδιασμό ‘από τα κάτω’ ο οποίος θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες των κατοίκων αλλά και στην οικονομική τους κατάσταση.

“Θα πραγματοποιήσουμε το δικό μας σχέδιο αναβάθμισης με τη συμμετοχή όλης της κοινότητας, την οποία θεωρούμε αναπόσπαστο κομμάτι μιας τέτοιας διαδικασίας 2.” Υπογραμμίζουν ότι μόνο οι ίδιοι έχουν πλήρη επίγνωση της πραγματικής κατάστασης της περιοχής, ενώ παράλληλα κατηγορούν τα σχέδια των διοικητικών υπηρεσιών για ad- hoc επεμβάσεις που ως μοναδικό σκοπό έχουν την άντληση δημόσιας χρηματοδότησης ενώ ταυτόχρονα ενέχουν τον κίνδυνο για έμμεσες εξώσεις κατοίκων. Ταυτόχρονα επισημαίνουν ότι η αναβάθμιση που θα γίνει την περιοχή θα πρέπει να ανταποκρίνεται σε ‘φτωχούς ανθρώπους’. Δεν στοχεύουν σε μεγάλες επεμβάσεις παρά μονάχα στην κάλυψη ορισμένων βασικών αναγκών που στερήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια. Βασικά αιτήματα είναι οι επισκευές των δρόμων στο επίπεδο που θα μπορούν να περπατούνται, τρεχούμενο νερό στα σπίτια καθώς και βασικές υπηρεσίες όπως ένα σχολείο, ένα ιατρείο και μια τοπική αγορά. Επισημαίνουν επίσης ότι μια φαινομενικά καλύτερη από τεχνικής άποψης επέμβαση δεν θα είναι απαραίτητα προς το συμφέρον τους δεδομένου ότι ενδέχεται να προκαλέσει έμμεσες εξώσεις κατοίκων. Γενικότερα, το ζήτημα των εξώσεων, άμεσων ή έμμεσων, τονίζεται συχνά μέσα στο μανιφέστο και χαρακτηρίζεται ως ‘μη αναγκαία πράξη βίας’. Βασική απαίτηση είναι να μην υπάρξει καμία απολύτως έξωση κατά τη διαδικασία της αστικοποίησης, παρά μόνο κάποιες μετακινήσεις κατοίκων εντός περιοχής, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο.

Στη συνέχεια, επισημαίνεται η έμφαση του σχεδίου σε συγκεκριμένες περιοχές όπως η ακτογραμμή με την περιοχή των palafitas4 και η περιοχή που είχε παραχωρηθεί στο Yacht Club. Συγκεκριμένα,, κατά μήκος της ακτογραμμής κατοικούσαν 300 οικογένειες, σε πολύ επισφαλείς συνθήκες, οπότε προτείνεται η μετακίνηση τους σε πιο ασφαλή σπίτια εντός περιοχής και η μετατροπή της περιοχής σε συλλογικό χώρο αναψυχής . Ωστόσο η κοινότητα εφιστά την προσοχή στον τρόπο με τον οποίο θα γίνει αυτή η αναβάθμιση τονίζοντας ότι, “η αναβάθμιση της ακτογραμμής θα είναι δαπανηρή λόγω των έργων προστασίας απ’ τη θάλασσα, αλλά ακόμα και έτσι θα πρέπει να είναι απλή και ταπεινή ώστε να μην προσελκύσει κερδοσκόπους ακινήτων. Θα πρέπει να είμαστε ιδιαιτέρως προσεκτικοί με τα μέτρα που θα παρθούν για τη συγκεκριμένη αναβάθμιση.” 2 Παράλληλα κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντική η διευθέτηση της συγκεχυμένης κατάστασης που είχε δημιουργηθεί από το Yacht Club. Το Yacht Club είχε δικαίωμα χρήσης της περιοχής που αποτελούσε το βασικό χώρο αναψυχής για την κοινότητα με πρόσβαση στην παραλία ενώ πρόσφατα είχε χτίσει και ένα τοίχο ώστε να αποκλείσει την είσοδο των κατοίκων σε αυτή. “Θέλουμε η περιοχή να επιστρέψει σε εμάς και ο τοίχος της ντροπής που κατασκευάστηκε με σκοπό να μας αποκλείσει από την παραλία να καταστραφεί 2.” Τέλος, δηλώνουν ότι όταν το σχέδιο είναι έτοιμο θα το παρουσιάσουν στις Δημόσιες αρχές και θα ζητήσουν τεχνική και οικονομική βοήθεια για την πραγματοποίηση του, βασιζόμενοι στην υπόσχεση που τους είχε δοθεί από την κυβέρνηση μερικούς μήνες νωρίτερα, ενώ ταυτόχρονα τονίζουν ότι αν χρειαστεί θα απαιτήσουν την ενεργοποίηση ειδικών νόμων πάνω σε ζητήματα αστικοποίησης

και νομιμοποίησης όπως και ειδικά μέτρα ώστε στο τέλος όλοι οι κάτοικοι να έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν για τις βελτιώσεις των σπιτιών. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, το μανιφέστο κλείνει με την ανάδειξη του Συμβουλίου Κατοίκων ως το μοναδικό νομιμοποιημένο αντιπρόσωπο της κοινότητας. “Κάθε συλλογικό ζήτημα θα πρέπει να εξετάζεται και να εγκρίνεται από το Συμβούλιο Κατοίκων 2.” Κάθε άλλη οργάνωση μέσα στην κοινότητα θα έπρεπε να διατηρήσει την αντιπροσώπευση της μέσα από το Συμβούλιο Κατοίκων. Με αυτό τον τρόπο προσπαθούν να αποτρέψουν την εξωτερική παρέμβαση από πολιτικά κόμματα ή ΜΚΟ αλλά και τον εσωτερικό ανταγωνισμό από ομάδες αντίπαλων συμφερόντων.

Projeto Teimosinho, 1979, “πραγματοποιήθηκε από τους κατοίκους της περιοχής- 5 ομάδες εργασίας και 92 συνελεύσεις.” 70

Projeto Teimosinho Από τον Ιούνιο μέχρι το Νοέμβριο του 1979, η κοινότητα κινητοποιήθηκε και οργάνωσε το δικό της σχέδιο για την νομιμοποίηση- αναβάθμιση της περιοχής, το Projeto Teimosinho. Σε αυτήν την προσπάθεια είχε την τεχνική υποστήριξη δύο Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, του Κέντρου Έρευνας και Κοινωνικής Δράσης (CRSA) και της Οργανωτικής Ομοσπονδίας για την Κοινωνική και Εκπαιδευτική Υποστήριξη (FASE). Οι θέσεις του προγράμματος συζητήθηκαν πρώτα ανοιχτά με όλους τους κατοίκους της περιοχής, μέσα από 92 γενικές συνέλευσης που διήρκησαν 22 εβδομάδες5. Οι στόχοι που αποφασίστηκαν, στις συνελεύσεις αυτές, συνάδουν με τις κατευθυντήριες γραμμές που είχαν διατυπωθεί στο μανιφέστο που προηγήθηκε. Με αυτόν τον τρόπο το σχέδιο εστιάζει σε τρία κύρια ζητήματα που αφορούν την έλλειψη βασικών υποδομών και υπηρεσιών, τις επισφαλείς συνθήκες των φτωχότερων περιοχών, Beira Mar και Vila da Prata και φυσικά, το ζήτημα της νομιμοποίησης της γης και της παραχώρησης τίτλων ιδιοκτησίας. Θεμελιώδες τμήμα του σχεδίου αποτελούν τα βήματα της διαδικασίας νομιμοποίησης της BT, η οποία, σύμφωνα με τους κατοίκους, θα έπρεπε να προηγηθεί οποιασδήποτε κατασκευαστικής ή βελτιωτικής διαδικασίας. Οι βασικοί κανόνες της διαδικασίας συνοψίζονται στο παράρτημα 1. 6 Μέσα από τη διαδικασία αυτή, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ενδυνάμωση της κοινοτικής δράσης και στη δημιουργία μιας αυτοοργανωμένης διαδικασίας, η οποία θα αποτελούσε παράδειγμα για άλλους αντίστοιχους οικισμούς στο Ρεσίφε.

Παράρτημα 1 • Ο Δήμος υποχρεούται να μεταβιβάσει στους σημερινούς κατοίκους τη γη που του είχε εκχωρηθεί από την Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση, χωρίς την επιβολή οποιασδήποτε επιβάρυνσης. • O κύριος κανόνας είναι: ένα σπίτι, ένας ιδιοκτήτης. Ένα άτομο έχει, παρ’ όλα αυτά, τη δυνατότητα να κατέχει δύο κτίσματα εάν το ένα χρησιμοποιούνταν ως χώρος εργασίας πριν την 1η Ιουλίου, 1979. Η έκταση και των δύο οικοπέδων μαζί δεν πρέπει να ξεπερνάει τα 150 τετραγωνικά μέτρα. • Η Επιτροπή Κατοίκων θα έχει τους τίτλους χρήσης των χώρων εργασίας στην περίπτωση που ο ιδιοκτήτης δεν κατοικεί στη ΒΤ η κατέχει γη που υπερβαίνει τα 150 τετραγωνικά μέτρα. • Οι κάτοικοι που αναγκάζονται να μετακινηθούν λόγω των έργων που θα γίνουν στην περιοχή θα δικαιούνται να λάβουν ένα άλλο οικόπεδο μέσα στα όρια της ΒΤ.

Ταυτόχρονα, επιχειρήθηκε η τοποθέτηση σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της πάλης για το δικαίωμα στην κατοικία, με τη σύνδεσή του με άλλες ανάγκες, όπως αυτές της υγείας, της εκπαίδευσης και της εργασίας. Και αυτό, γιατί όταν αναφερόμαστε σε διαδικασίες αστικοποίησης και αναβάθμισης περιοχών, δεν θα έπρεπε να τις διαχωρίζουμε από μια προσπάθεια για δίκαιη κατανομή των εισοδημάτων. Η εγκατάσταση παροχών και υπηρεσιών στις περιοχές αυτές δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική, αν δεν συνοδεύεται και από μια βελτίωση του εισοδήματος των ανθρώπων που ζουν σε αυτές. “Η μέρα που δεν θα υπάρχει φαγητό για την οικογένεια, χρήματα για το γιατρό ή για το σχολείο, αυτή θα ναι η μέρα που η οικογένεια θα πουλήσει το σπίτι της για να καλύψει αυτές τις πιο άμεσες ανάγκες και θα πάει να ζήσει σε ένα χειρότερο μέρος”2. Τέλος, η δράση αυτή επιχειρεί να ανατρέψει και την κυρίαρχη αντίληψη που υπήρχε για τους ανθρώπους αυτών των κοινοτήτων. Ο χαρακτηρισμός ‘εισβολέας’ και ‘καταληψίας’ ήταν άμεσα συνδεδεμένος με παράνομη πράξη. Έτσι, καθ’ όλη τη διάρκεια των συζητήσεων και του σχεδιασμού τονίζουν τον προσδιορισμό ‘κάτοικος’, αφήνοντας τον όρο ‘καταληψίας’ για όλους αυτούς που κατά καιρούς προσπαθούσαν να βγάλουν κέρδος από τα ενοίκια στην περιοχή.

“Που είναι το aforamento κύριε δήμαρχε;”

Η διεκδίκηση Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας των συνελεύσεων το σχέδιο υποβλήθηκε σε δημοψήφισμα, όπου και εγκρίθηκε από το σύνολο σχεδόν των συμμετεχόντων7, και στη συνέχεια ξεκίνησαν οι διαδικασίες για την επίσημη υποβολή του στις αρμόδιες αρχές. Οι κάτοικοι έφτιαξαν πανό με σύνθημα “Brasília Teimosa é nossa” (η Brasília Teimosa είναι δική μας) και κατευθύνθηκαν στο δημαρχείο για να διεκδικήσουν την εφαρμογή των αιτημάτων τους. Ο G. Krause, αρχικά, συμφώνησε στην εκτέλεση του σχεδίου τονίζοντας ότι “το δημαρχείο δίνει προτεραιότητα στην μεταφορά των δικαιωμάτων χρήσης γης στους παρόντες κατοίκους, όπως και στην υιοθέτηση ειδικής νομοθεσίας, που εγγυάται τη διατήρηση των χαρακτηριστικών της περιοχής”8. Με αυτές της κινήσεις, οι τοπικές αρχές αναγνώρισαν επίσημα, για πρώτη φορά, την ύπαρξη της κοινότητας και τοποθετήθηκαν δημόσια υπέρ της παραμονής των κατοίκων στην περιοχή. Η υπόσχεση, παρ’ όλα αυτά, της νομιμοποίησης της περιοχής μέσα σε πέντε χρόνια, από τη μεταφορά της γης από την ομοσπονδία στο δήμο, δεν εκπληρώθηκε. Η αθέτηση, αυτής της υπόσχεσης από πλευράς της κυβέρνησης, έδειξε στους κατοίκους τα όρια αλλά και το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούσαν να επωφεληθούν από μια συνδιαλλαγή με την εξουσία. Όπως φάνηκε στη συνέχεια, η στήριξη του δημάρχου στην κοινότητα δεν θα ερχόταν χωρίς ανταλλάγματα. Ο G. Krause είχε θέσει υποψηφιότητα για συγκυβερνήτης στην πολιτεία του Pernambuco και, για το σκοπό αυτό, ζήτησε τη στήριξη του Συμβουλίου. Η κοινότητα, όπως έχουμε αναφέρει, πάσχιζε να παραμείνει ανεξάρτητη και να μην επιτρέψει στα κομματικά συμφέροντα να διεισδύσουν σε αυτή. Όταν, λοιπόν, το Συμβούλιο αρνήθηκε να στηρίξει την υποψηφιότητα ‘Krause’, το δημαρχείο

έκοψε κάθε δίαυλο επικοινωνίας με αυτή. Εκπρόσωποι της κοινότητας επισκέφτηκαν επανειλημμένα το δημαρχείο, με σκοπό την εφαρμογή του σχεδίου, χωρίς αποτέλεσμα. “Μας αποκάλεσε ένα μάτσο ταραχοποιούς που δεν σέβονται την κοινότητα. Δήλωσε ότι το Συμβούλιο δεν προσφέρει τίποτα και ότι μόνο η κυβέρνηση ήταν υπεύθυνη για τη ΒΤ. Δεν είχαμε αντιμετωπιστεί πότε ξανά έτσι στο παρελθόν9.” Osmar da Silva10 Την ίδια περίοδο, δημιουργήθηκε και η ‘Ένωση των Κατοίκων’ της ΒΤ (Associação dos Moradores), η οποία αποτελούνταν από τους ιδιοκτήτες ακινήτων στην περιοχή, των οποίων τα συμφέροντα θα πλήγονταν με την εφαρμογή του Teimosinho. Η ‘Ένωση’ αυτή, υποκινούμενη από τον G. Krause11, αρχίσε να δρα παράλληλα και ‘εις βάρος’ του Συμβούλιου Κατοίκων12 , ενώ έβαλε και υποψηφιότητα για αντιπρόσωπος της κοινότητας. Το Συμβούλιο Κατοίκων της BT, αλλά και ο CJP, κατήγγειλαν άμεσα την ‘Ένωση Κατοίκων’, για διαφθορά και εξυπηρέτηση πελατειακών σχέσεων, με αποτέλεσμα να χάσει τη νομιμοποίηση της μέσα στην κοινότητα. “Γνωρίζαμε ότι οι πολιτικοί και οι ιδιοκτήτες ακινήτων προσπαθούσαν να διεισδύσουν στην κοινότητα. Πιστεύαμε ότι ο G. Krause και το δημαρχείο ήταν αυτοί που υποστήριξαν την δημιουργία της Ένωσης Κατοίκων9”. Osmar da Silva Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, η κοινότητα αποφάσισε να λάβει πιο δραστικά μέτρα, προκειμένου να πιέσει την κυβέρνηση να ικανοποιήσει τα αιτήματά της. Τους επόμενους μήνες οργάνωσε συνεχόμενες διαδηλώσεις στο δημαρχείο ενώ ταυτόχρονα κατήγγειλε και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης τη μη εφαρμογή του Projeto Teimosinho, όπως η κυβέρνηση είχε υποσχεθεί.

“Ο κόσμος στους δρόμους, αυτό είναι αποτελεσματικό. Επίσης αποτελεσματική είναι και η δημοσιοποίηση και καταγγελία των ενεργειών, της παραμέλησης και της βίας από την κυβέρνηση9.” Osmar da Silva Μέσα από αυτές τις πιέσεις, οι οποίες κράτησαν χρόνια, η κοινότητα κατάφερε να ικανοποιήσει, σταδιακά, ένα σημαντικό μέρος των αιτημάτων της. Χαρακτηριστικά έχουμε τις μετακινήσεις κατοίκων από mocambos και palafitas στα συγκροτήματα κατοικιών Vila Moacir (1989) και Vila Τeimosinho (1994) μέσα στα όρια της περιοχής, ενώ παράλληλα έγιναν και βελτιώσεις στις υπόλοιπες κατοικίες μέσω δημοτικών προγραμμάτων. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε η εγκατάσταση δύο σχολείων, ενός ιατρείου και ενός εργοστάσιου ζαχαρωτών, που δημιούργησε θέσεις εργασίας για τους κατοίκους, ενώ σταδιακά βελτιώθηκαν ορισμένοι δρόμοι και εγκαταστάθηκε σύστημα αποχέτευσης.

Vila da Prata Vila Moacir Gomes

Conj. Res. BT Vila Teimosinho

Συγκροτήματα Κατοικιών στη ΒΤ

Ο ‘τοίχος της ντροπής’ γκρεμίστηκε και η έκταση του Yacht Club φαίνεται να θεωρείται τμήμα της ΒΤ από το 1996. Τέλος, ο G. Krause παραχώρησε στο Συμβούλιο Κατοίκων 2000 τίτλους μέχρι το 1984. “Μπορεί να μην έχουμε κάνει κάποια φοβερή πρόοδο, όμως, ακόμα και έτσι, έχουμε πολύ περισσότερα από άλλες γειτονιές. Οι πολιτικοί έπαιξαν το παιχνίδι του λαϊκισμού και εμείς το εκμεταλλευτήκαμε. Η οργάνωση μας και το ότι ξέραμε τι θέλαμε έκανε τη διαφορά9.” Osmar da Silva Παρ’ όλα αυτά, οι τίτλοι που δόθηκαν στο Συμβούλιο Κατοίκων, είχαν έλλειψη κάθε νομικής υπόστασης. Οι μόνοι νόμιμοι τίτλοι ήταν αυτοί που παραχωρήθηκαν στην Ένωση Κατοίκων, συγκεκριμένα 23 μέχρι το 1985 και περίπου 200 αργότερα. Φαίνεται, λοιπόν, η επιλεκτική παραχώρηση τίτλων από τη δημοτική κυβέρνηση, με όλους τους πιθανούς κινδύνους που μπορεί να ενέχει αυτό13. Όπως σημειώνεται παραπάνω, η ουσιαστική προϋπόθεση για την εφαρμογή του Teimosinho ήταν η παραχώρηση τίτλων ιδιοκτησίας σε όλους του κατοίκους, πριν από την όποια διευθέτηση σε θέματα βελτίωσης υποδομών και κατοικιών ή μεταφοράς κατοίκων σε νέα συγκροτήματα. Η βελτίωση των συνθηκών του δομημένου περιβάλλοντος είναι καθοριστική για την κοινότητα, η εξάρτησή των κατοίκων της, ωστόσο, συνεχίζει να υφίσταται. “Όπως σημειώνει ο Stepan14, “η απουσία τίτλων (ιδιοκτησίας), δηλαδή η διατήρηση των καταληψιών σε μια κατάσταση θεσμοποιημένης παρανομίας, είναι το κλειδί για τη συνεχόμενη εξάρτηση των καταληψιών από τους ‘πατρόνες’ τους (their patrons). Από την άλλη ... παρέχοντας τίτλους ... θα σήμαινε ότι θα χάσουν μια μεγάλη δυνατότητα ... ‘πατρονικού’ χειρισμού (patronal leverage)”.

Zonas Especiais de Interesse Social - ZEIS Αυτό το καθεστώς “θεσμοποιημένης παρανομίας”, που περιγράφεται παραπάνω, συνδιαλέγεται με τον νόμο περί Χρήσης και Κατοχής της Γης του 1983, ο οποίος καθορίζει τις παραμέτρους λειτουργίας του Ρυθμιστικού Σχεδίου (Projeto Recife), με βασικό εργαλείο το zoning σε όλες τις περιοχές της πόλης. Στο σχέδιο αυτό, γίνεται η καταγραφή και ταυτοποίηση 72 οικισμών, ως “υπό- κανονικών”, σύμφωνα με εισοδηματικά κριτήρια, ενώ άλλες εκτιμήσεις κάνουν λόγο για την ύπαρξη έως και διακοσίων τέτοιων οικισμών. Παράλληλα, λοιπόν, με τον διαχωρισμό της πόλης σε ζώνες (κατοικίας, περιβαλλοντικές, βιομηχανικές κτλ.), θεσπίζονται 27 Ειδικές Ζώνες Κοινωνικού Ενδιαφέροντος- ZEIS (από ένα σύνολο 72) στις οποίες ορίζεται πως θα εφαρμοστούν ειδικές πολεοδομικές ρυθμίσεις με γνώμονα το ‘κοινωνικό ενδιαφέρον’. Οι περιοχές, αυτές, προορίζονται για νομιμοποίηση και ένταξη στον αστικό ιστό, όμως ο τρόπος με τον οποίο θα επιτευχθεί αυτό δεν προβλέπεται από το νόμο. Ειδικότερα για τη ΒΤ, η οποία στο σχέδιο αυτό ορίζεται ως ZEIS, δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν τα αιτήματα του manifesto και οι ρυθμίσεις που προβλέπει το Projeto Teimosinho. Όπως επεσήμαναν, τότε, η CJP, το κίνημα ακτημόνων και διάφορα άλλα κινήματα, η διάκριση, αυτή καθεαυτή, 27 περιοχών ως ZEIS, από ένα σύνολο 72 ταυτοποιημένων ως “υπό- κανονικών”, σημαίνει καταρχάς ότι οι υπόλοιποι οικισμοί θεωρούνται προσωρινοί. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι την ίδια εποχή διεξάγονται διαπραγματεύσεις εκκένωσης περιοχών στη πόλη, που αφορούν περίπου διακόσιες χιλιάδες “favelados”15.

Επιπλέον, οι 27 επιλεγμένοι οικισμοί συγκεντρώνονται σε δύο περιοχές της πόλης. Η πρώτη περιοχή, η Boa Viagem, προορίζεται για τη κατοίκηση των ανώτερων στρωμάτων, ενώ η δεύτερη είναι η περιοχή του ποταμού Capibaribe στο κέντρο της πόλης. Φαίνεται, λοιπόν, η προτίμηση σε περιοχές στις οποίες αυξάνεται ταχύτατα η αξία της γης, γεγονός που τις καθιστά ευάλωτες σε εντάσεις16. Κατά την CJP, αποτελούσε ένα σχέδιο επιλεκτικό και ελλιπές, μια συνέχεια των ελιτίστικων πολιτικών απέναντι στους οικισμούς χαμηλών εισοδημάτων. Στη δεδομένη συγκυρία, η επιλογή των 27 περιοχών δήλωνε, ακριβώς, την πρόθεση εκκαθάρισης τους με πλάγια μέσα, την λεγόμενη “λευκή έξωση”. Η αναβάθμισή τους, σε συνδυασμό με τη δράση της αγοράς και την ασάφεια των πολεοδομικών ρυθμίσεων στον σχετικό νόμο, θα οδηγούσε, έμμεσα, σε αυτό το αποτέλεσμα17.

Projeto de Regularização das ZEIS - PREZEIS Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις, η CJP πρότεινε την προσθήκη ειδικών πολεοδομικών κανόνων για την αστικοποίηση των οικισμών ZEIS και τη δυνατότητα αύξησης του αριθμού και της έκτασής τους για την άρση της διάκρισης. Έτσι, αναθεωρούνται οι ZEIS στη ρύθμιση του 1987, PREZEIS, με βάση τις αρχές του ‘Manifesto ‘και το ‘Projeto Teimosinho’. Για την επίτευξη, λοιπόν, της αστικοποίησης (σε συσχέτιση με τη κοινωνική λειτουργία της αστικής γης και τη διασφάλιση του δικαιώματος στη κατοικία) πρέπει πλέον να τηρούνται μια σειρά προαπαιτούμενων ρυθμίσεων, ‘directrizes’, οι οποίες συνοψίζονται στο παράρτημα 2 (αρ 5). Με αυτές τις ρυθμίσεις, αρχικά, θεσμοθετείται η δυνατότητα κατάληψης αστικής γης, δημόσιας ή ιδιωτικής, σε περιοχές που έχουν οριστεί ως ZEIS, όταν αυτή δεν χρησιμοποιείται. Με αυτό τον τρόπο ανοίγει ο δρόμος για τη νομιμοποίηση των κατοίκων αυτών των περιοχών. Παράλληλα, τονίζεται πως η αστικοποίηση ενός οικισμού ZEIS πρέπει να προσαρμόζεται στις ανάγκες αλλά και στην οικομική κατάσταση των κατοίκων του και να λαμβάνει υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά και την κοινωνική του σύσταση. Ταυτόχρονα, ορίζεται η απενεργοποίηση της κερδοσκοπίας ακινήτων στις περιοχές ZEIS. Αυτή η ρύθμιση υποστηρίζεται από τον ορισμό ενός πρότυπου οικοπέδου, ‘lote padrão’ (αρ. 10 έως αρ. 16), το οποίο δεν μπορεί να ξεπερνάει τα 150 τμ. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, τα ήδη υπάρχοντα οικόπεδα, εκτός από αυτά που προορίζονται για κοινοτική χρήση ή χρήση αναψυχής, πρέπει να χωριστούν ή να μεγεθυνθούν, όπου μπορεί να προκύψει ένα νέο ‘lote padrão’, πριν από οποιαδήποτε επέμβαση.

Παράρτημα 2 • •

•

• • • •

• • •

Προσαρμογή της ιδιοκτησίας στη ‘κοινωνική της λειτουργία’. Προτεραιότητα στο δικαίωμα στη κατοικία σε σχέση με το δικαίωμα στην ιδιοκτησία, δίνοντας δυνατότητα πρόσβασης στην αστική γη. Αποτελεσματικός έλεγχος της χρήσης γης, δίνοντας τη δυνατότητα κατάληψης (ocupação) των αστικών κενών, για να αποτραπεί η απραξία της οικοδομήσιμης αστικής γης. Προσαρμογή των δημόσιων επενδύσεων στα χαρακτηριστικά και την τυπικότητα του τόπου, όπως είναι ο τύπος κατοικίας, οι συνθήκες υγιεινής, οι κυκλοφοριακές χαράξεις και οι ελεύθεροι χώροι αναψυχής. Εγκατάσταση αστικού και κοινοτικού εξοπλισμού, συμβατών με τις ανάγκες και τα κοινωνικοοικονομικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά των κατοίκων. Απενεργοποίηση (invibilizar) της κερδοσκοπίας ακινήτων στην αστική γη των ZEIS. Πρόληψη για την αποφυγή της διαδικασίας έμμεσης έξωσης των κατοίκων των ZEIS. Διατήρηση και ενίσχυση των ήδη υπαρχόντων δραστηριοτήτων στη περιοχή. Δυνατότητα να ενισχυθεί (estimular) η συμμετοχή των κατοίκων των ZEIS στην οικονομία, παρέχοντάς τους τις απαραίτητες υποδομές και πραγματοποιώντας μαθημάτων (επαγγελματικής) εξειδίκευσης. Χρήση του τοπικού εργατικού δυναμικού στην εκτέλεση του πολεοδομικού σχεδίου σε κάθε ZEIS. Ευαισθητοποίηση της κοινοτικής συμμετοχής στη διαδικασία αστικοποίησης και ρύθμισης των ZEIS. Διατήρηση, στο μέτρο που είναι αυτό δυνατό, των υπαρχόντων κτηρίων.

Ακόμη, δημιουργούνται οι Επιτροπές Νομιμοποίησης και Αστικοποίησης (COMUL), για κάθε ZEIS ξεχωριστά, που ως σκοπό έχουν τη διαχείριση της διαδικασίας της αστικοποίησης. Οι COMUL αποτελούνται από επτά μέλη, έναν εκπρόσωπο της γραμματείας νομικών υποθέσεων, έναν εκπρόσωπο του URB ο οποίος πρέπει να είναι κάτοικος της ZEIS, έναν εκπρόσωπο δημόσιας υπηρεσίας για τη παραχώρηση της περιοχής, έναν εκπρόσωπο του δικτύου δικηγόρων της Βραζιλίας, ένα επιλεγμένο από τη κοινότητα πρόσωπο για παροχή βοήθειας και τέλος δύο εκλεγμένους εκπροσώπους από τις οργανώσεις της κοινότητας. Τέλος, οργανώνονται τα βήματα της αστικοποίησης ενός οικισμού ZEIS. Αρχικά γίνεται η καταμέτρηση των κατοίκων του οικισμού και η ανακατανομή των οικοπέδων με βάση τον ορισμό του ‘lote padrão’. Μετά την ολοκλήρωση αυτής της διαδικασίας, κάθε οικόπεδο θα δίνεται σε έναν “καταληψία”, με προτεραιότητα στους πιο φτωχούς. Κάθε άτομο θα έχει δικαίωμα σε ένα μόνο οικόπεδο, με χρήση κατοικίας ή μεικτή χρήση, ενώ το δικαίωμα σε δεύτερο οικόπεδο, για επαγγελματική χρήση, θα δίνεται μόνο όταν έχει ολοκληρωθεί η δόμηση του πρώτου και έχει αποκλειστικά χρήση κατοικίας. Τέλος, η διαδικασία αυτή, καθώς και όποια επέμβαση, πρέπει να πάρει πρώτα, την έγκριση της COMUL.

Υποσημειώσεις κεφαλαίου 3.2 1. Alexandrina Sobreira, Brasília Teimosa: The Organization of a Low-income Settlement in Recife, Development Dialogue 1, 1987 2. Dweller’s Council of Brasília Teimosa, Manifesto of October 1979, http://www.cedla.uva.nl/50_publications/pdf/OnlineArchive/63OutOfTheMud/pp.297-308(Appendix).pdf 3. Emphyteusis ή αλλιώς afforamento είναι μία σύμβαση στην οποία η ακίνητη περιουσία μισθώνεται σε ένα άτομο, στο διηνεκές ή για πολλά χρόνια, με την καταβολή ετήσιου ενοικίου (foro). Ο ενοικιαστής τιτλοδοτείται να χρησιμοποιεί περιουσία άλλου ως δική του. Στη Βραζιλία η emphyteusis ακίνητης δημόσιας περιουσίας, προσδιορίζεται από τον νόμο Decreto-Lei no. 9760 από 6/5/46. (Moura,1987) 4. Palafitas: Κατασκευαστικό σύστημα οικίας το οποίο χρησιμοποιείται σε πλημμυροπαθείς περιοχές, βαλτώδη έλη και όχθες ποταμών. Κατασκευασμένα με ξύλινους πάσσαλους, ώστε να αντέχουν τις πλημμύρες και το ρεύμα των ποταμών. 5. Η “συνειδητοποίηση” και κινητοποίηση των κατοίκων της Brasília Teimosa υπήρξε μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Τα προβλήματα βιοπορισμού των κατοίκων, που σχετίζονταν μεταξύ άλλων με προβλήματα ασθενειών, υποσιτισμού και αναλφαβητισμού, τους άφηναν για πολύ καιρό αδιάφορους σε σχέση με τη κατάσταση

του οικισμού. Για να μπορέσουν να τους ευαισθητοποιήσουν, τα μέλη του Συμβουλίου των Κατοίκων, διοργάνωσαν θεατρικές παραστάσεις με θέμα το Teimosinho και άρχισαν, έτσι, να συζητούν με τους κατοίκους τα ζητήματα του οικισμού. 6. Alexandrina Sobreira, Brasília Teimosa: The Organization of a Low-income Settlement in Recife, Development Dialogue 1, 1987, σελ.166. 7. 2.160 ψήφοι υπέρ, 12 κατά και 9 λευκά. 8. Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.136. 9. Συνέντευξη Osmar da Silva από Fortin Charles, Rights of way to Brasília Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014, σελ.165. 10. José Osmar Pereira da Silva: Πρόεδρος του Συμβουλίου Κατοίκων, μετά τον Moacir, το 1983. 11. Γενικότερα, ο G. Krause, εκείνη την περίοδο, οργανώνει τη δημιουργία ενός συστήματος κοινοτικών δράσεων προκειμένου να μπορεί να ασκήσει επιρροή στις νεοσύστατες επιτροπές κατοίκων. Οι κάτοικοι τους ενθαρρύνονται να συμμετέχουν σε ποικίλες ομάδες και οργανώσεις και έτσι, μεταξύ 1980-1983, 100 περίπου ομάδες δημιουργούνται στις favelas της πόλης (κλαμπ, σχολικές, θρησκευτικές, μητρικές, γυναικείες, νέων κτλ) και διοργανώνονται 543 εκδηλώσεις για να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή σε αυτές.

12. Το 1980, ο G. Krause υποσχέθηκε τη μεταφορά τίτλων χρήσης στο Συμβούλιο των κατοίκων, μέσω της COMUL. Τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου το Συμβούλιο των κατοίκων νοίκιασε λεωφορείο για τη μετάβαση των κατοίκων στο δημαρχείο για περαιτέρω πίεση. Ωστόσο πριν το λεωφορείο φτάσει στο Δημαρχείο η αντίπαλη ‘Ένωση των Κατοίκων’ έκανε ‘πειρατεία’ εμποδίζοντας το λεωφορείο να φτάσει στο Δημαρχείο. Η όποια παραχώρηση νόμιμων τίτλων στο επόμενο διάστημα έγινε στην ‘Ένωση των κατοίκων’. 13. Assies Willem, Chapter 7 “Exercises in Institutional Innovation”, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992, σελ. 278-284. 14. Fortin Charles, The politics of Public Land in Recife, Brazil: The Case of Brasília Teimosa- 1934-1984, Brighton, U.K., University of Sussex, 1987, σελ. 349. 15. Diário de Pernambuco aug, 12, 1979 από Assies Willem, Chapter 6 “Politics of Abertura”, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992, σελ.146. 16. Σχετικά με την αντιμετώπιση αυτών των οικισμών από το κράτος, μια συγκριτική μελέτη, για τις πολιτικές διαχείρισης της γης και των οικισμών σε τρεις διαφορετικές χώρες (Valência, Venezuela, Bogotá, Colômbia, Mexico City), αναφέρει πως “ενώ καμία από αυτές τις χώρες δεν είχε τότε στρατιωτικό καθεστώς και συνεπώς, θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι οι κυβερνήσεις τους θα ήταν

πιο ανταποκρινόμενες στις ανάγκες των φτωχών ... είναι φανερό πως η κρατική παρέμβαση για τους φτωχούς συνέβη μόνο όταν οι φτωχοί έχουν διεγείρει σοβαρή απειλή για τη κοινωνική σταθερότητα ή όταν το κράτος έδρασε για την ενθάρρυνση συγκέντρωσης κεφαλαίου και οι φτωχοί ωφελήθηκαν έμμεσα από αυτή από αυτή τη δράση ή όταν η υποστήριξη στους φτωχούς υποστήριζε τα κρατικά συμφέροντα”.(Gilbert and Ward, 1985) 17. Assies Willem, Chapter 6 “Politics of Abertura”, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992, σελ.148. 18. Για το νόμο ZEIS, βλ. http://www.legiscidade.recife.pe.gov.br/ lei/14511/ 19. Για το νόμο PREZEIS, βλ. http://cm-recife.jusbrasil.com.br/legislacao/853472/lei-14947-87

Κεφάλαιο 4 Το Σύνταγμα του 1988

Η διαμάχη γύρω από το ζήτημα καθιέρωσης της πολεοδομικής πολιτικής μεταφέρθηκε σε εθνικό επίπεδο και κορυφώθηκε στα τέλη τις δεκαετίας του 80΄, με τις διαπραγματεύσεις για το σύνταγμα του 88’, στις οποίες μετείχαν ποικίλα πολιτικά κόμματα, μεταξύ των δύο μεγάλων παρατάξεων1 που ηγούνταν τη διαδικασία, με το PT2 να διαφωνεί και να αποκλείεται από το μεγαλύτερο μέρος των διαπραγματεύσεων. Οι διαπραγματεύσεις, αυτές, οδηγούν στην επίσημη επιστροφή της αστικής δημοκρατίας στη χώρα, ενώ το Σύνταγμα περιλαμβάνει, για πρώτη φορά, δύο άρθρα (αρ. 182 και αρ. 183) σχετικά με τη πολεοδομική πολιτική. Το άρθρο 1823, ορίζει τους δήμους, σε πόλεις με πληθυσμό άνω των 20.000 κατοίκων, ως υπεύθυνους για τη παραγωγή ‘Γενικού σχεδίου’ (Master Plan), με γνώμονα την “κοινωνική λειτουργία της αστικής ιδιοκτησίας”. Ταυτόχρονα, ορίζει πως οι απαλλοτριώσεις γης θα γίνονται με πρόληψη για τη στέγαση των κατοίκων και δίκαιη αποζημίωση σε χρήματα, ενώ θεσπίζει όρους για την αξιοποίηση των αστικών κενών στις περιοχές του Ρυθμιστικού Σχεδίου. Στο δεύτερο, άρθρο 1834, θεσμοθετείται η παραχώρηση χρήσης γης στον κάτοικο, σε περιπτώσεις κατοχής αστικής γης μέχρι και 250 τ.μ., με την προϋπόθεση ότι αυτός κατοικεί σ’ αυτήν για πέντε χρόνια, αδιάκοπτα και χωρίς αντίσταση, και ότι δεν είναι κάτοχος άλλου αστικού ή αγροτικού ακινήτου.

Βλέπουμε, λοιπόν, πως σταδιακά γίνονται βήματα για τη παραχώρηση χρήσης (αστικής) γης και μια προσπάθεια αποκέντρωσης του πολεοδομικού σχεδιασμού, που δεν υπόκειται, πλέον, άμεσα στη κεντρική ομοσπονδιακή εξουσία. Ωστόσο, ειδικά στη περίπτωση του Recife, το νέο Σύνταγμα του 88’ δεν φαίνεται να ξεπερνά τα ήδη υπάρχοντα όρια που τίθενται στη διεκδίκηση γης από τους φτωχούς πληθυσμούς. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο του Recife (1979) δεν περιλαμβάνει μεγάλα τμήματα πληθυσμού που κατοικούν σε ‘favelas’, κυρίως στη περιφέρεια. Αυτό σημαίνει πως, η θεωρούμενη αγροτική γη, που συνήθως ανήκει σε μεγαλοκτηματίες, δεν είναι προς διαπραγμάτευση για παραχώρηση χρήσης και η ύπαρξη κατάληψης δεν έχει ελπίδες κάποιου βαθμού νομιμοποίησης. Ακόμα όμως και στην περίπτωση αστικής γης που έχει καταληφθεί, υπάρχουν λίγες πιθανότητες να μην διεκδικηθεί από τον κάτοχο σε ένα διάστημα πέντε χρόνων. Από τη στιγμή, μάλιστα, που ο νόμος θεωρεί πως το διάστημα πρέπει να είναι αδιάκοπτο, τα περιθώρια είναι στενά. Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις όπου ισχύουν όλες οι προϋποθέσεις, δεν ορίζεται το πως αποδεικνύεται από τον κάτοικο η ‘κατοχή’ της γης. Όπως έχει πραγματοποιηθεί στο παρελθόν, εδικά στις περιοχές που δεν έχουν το status ZEIS, πλαστά έγγραφα ή η απόδειξη φορολόγησης της κατοικίας μπορεί να θεωρηθούν ως αποδεικτικά στοιχεία από εκάστοτε δήμους ή πολιτικούς. Ωστόσο, όταν η γη επαναδιεκδικηθεί, με νομικά μέσα, από κάτοχο που έχει τίτλους ιδιοκτησίας, που αναγνωρίζονται από το Ομοσπονδιακό Κράτος ως έγκυροι, ή άλλα ισχυρότερα νομικά έγγραφα, υπερισχύει προφανώς το νομικό κύρος του τίτλου ιδιοκτησίας. Συγκεκριμένα, δεν φαίνεται, μέσω του Συντάγματος, να υπάρχουν έμπρακτα περιθώρια νομιμοποίησης για τους κατοίκους μίας

περιοχής στο κέντρο του Recife και ειδικά στη BT, όταν αυτή η ομοσπονδιακή γη διεκδικείται από τόσα πολλά αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Αυτό που οδήγησε στην παραμονή των κάτοικων στη γη είναι το αδιέξοδο των συμφερόντων, σε συνδυασμό με τη συγκυρία του πολιτικού ανοίγματος, το οποίο φρόντισε να εκμεταλλευτεί η κινηματική οργάνωση των κατοίκων. Το ζήτημα, λοιπόν, νομιμοποίησης γίνεται ξεκάθαρα πολιτικό με όλες τις προεκτάσεις που ενέχει αυτό. Σε αυτά τα πλαίσια, η ρύθμιση των ZEIS του 1987, όπως προτάθηκε από τη JCP, μοιάζει να είναι η μόνη διέξοδος για μεγαλύτερες πιθανότητες νομιμοποίησης των φτωχών πληθυσμών. Η οργανωμένη αντίσταση και τα πολιτικά παιχνίδια σ’ αυτές τις περιοχές είναι αυτά που υπερισχύουν, δεδομένου ότι δεν υπάρχει, ούτε με το Συνταγμα του 88, μια έμπρακτη εφαρμογή προτεραιότητας στο ζήτημα της στέγασης των φτωχών πληθυσμών. Αν και η εμπειρία του ZEIS, με το πιλοτικό πρόγραμμα του ‘Teimosinho’ και τη ρύθμιση του PREZEIS στο Recife, είναι από τα πιο σημαντικά στη προσπάθεια για τη κοινωνική στέγαση και προηγείται του συντάγματος του 88’, αυτή δεν συμπεριλαμβάνεται στις πολεοδομικές του ρυθμίσεις. Γι’ αυτό ευθύνονται, κυρίως, η έλλειψη τότε οργανωμένης κοινωνικής πίεσης και οι δράσεις πολιτικών δυνάμεων που λειτουργούσαν αντίθετα. Η συνειδητοποίηση, αυτή, οδήγησε στο σχηματισμό, με μια πολύ ευρύτερη κινητοποίηση, του National Urban Reform Forum, στο οποίο συμμετείχαν ακαδημαϊκοί, καταληψίες, ομάδες νομικής υποστήριξης, ΜΚΟ, κινήματα στέγης και γης, με σκοπό τη μεταρρύθμιση των πολεοδομικών άρθρων του Συντάγματος, γεγονός που επιτυγχάνεται αργότερα, με το Statute of the City.

Η πολιτική ανέλιξη του PT Η δεκαετία του 90 βρίσκει τη Βραζιλία σε μία από τις χειρότερες περιόδους για τα φτωχά κοινωνικά στρώματα. Η χώρα καταγράφει έναν από τους μεγαλύτερους δείκτες ανισότητας στον κόσμο5, ενώ η ανεργία, η φτώχεια και ο υποσιτισμός χαρακτηρίζουν τις μεγάλες πόλεις του Nordeste, με αυτό να συνεχίζει να είναι η πιο υπανάπτυκτη περιοχή της χώρας. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια, η κυβέρνηση PSDB6, του σοσιαλδημοκράτη Προέδρου F. H. Cardoso7, σε συνεργασία με άλλα κεντροδεξιά κόμματα8, αναλαμβάνει να σταθεροποιήσει την οικονομία της χώρας, με την εφαρμογή μιας πολιτικής που χαρακτηρίστηκε τότε ως ο ‘τρίτος δρόμος’, μια μίξη φιλελευθέρων και σοσιαλιστικών πολιτικών. Είναι η περίοδος όπου θεσμοθετείται το πάγωμα των τιμών σε βασικά είδη ανάγκης, όπως το ψωμί και το γάλα, ενώ δημιουργούνται διάφορα κοινωνικά επιδόματα, όπως το Bolsa Escola, Auxílio Gas, Bolsa Alimentação, Cartão Alimentação, που στηρίζουν πολλά εκατομμύρια βιοπαλαιστών. Ταυτόχρονα, όμως, συνεχίζεται το ‘άνοιγμα της οικονομίας’ στις αγορές, με πληθώρα ιδιωτικοποιήσεων σε όλους τους τομείς, όπως η ενέργεια, οι επικοινωνίες, τα ΜΜΜ και οι ΔΕΚΟ. Αυτό το μείγμα κρατικού παρεμβατισμού στις τιμές των προϊόντων και ιδιωτικοποιήσεων των κρατικών επιχειρήσεων, συνεχίζει να κρατά ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε σχέση άμεσης εξάρτησης από τα κρατικά επιδόματα, χωρίς τα οποία η επιβίωση είναι αμφίβολη. Η κατάσταση αυτή, οδηγεί συνεπώς στην εξάρτηση τους από λαϊκιστές πολιτικούς, που εκμεταλλεύονται κάθε

περιθώριο, που θα τους δώσει μία θέση στο Palácio do Planalto. Ειδικά στο ζήτημα της κατοικίας, μοιάζει να είναι ο κανόνας, ότι οι υποσχέσεις, για τα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας, αρχίζουν να δρομολογούνται με το έναυσμα των προεκλογικών περιόδων για να αφεθούν, αμέσως μετά την εκλογική νίκη, στο έλεος της γραφειοκρατίας. Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο, όμως, είναι να αποδομήσουμε σε κάποιο βαθμό την άποψη, εκείνη, που θεωρεί την πολιτική της επόμενης περιόδου, με την άνοδο στην εξουσία του Κόμματος των Εργατών (PT), ως μια πολιτική που κατάφερε να ανατρέψει το κυρίαρχο αυτό μοντέλο, χωρίς να θέλουμε να υποβαθμίσουμε τη πρωτοφανή, για τα δεδομένα της χώρας, βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των χαμηλότερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. H άνοδος του PT, στο πολιτικό στερέωμα, έρχεται το 2003, με την εκλογή του χαρισματικού Προέδρου Luis Inácio da Silvα. Χαρισματικού, διότι κατάφερε να συνδυάσει μια δημοτικότητα της τάξης του 80% στο τέλος της δεύτερης θητείας του και γιατί απεμπόλησε το μεγαλύτερο μέρος των προεκλογικών του στόχων. Δεν θεωρούμε ότι είναι απλό να συνδέσει κανείς τα διάφορα νήματα που εξηγούν τη πολιτική του Προέδρου Lula. Επί της προεδρίας του, χαρακτηρίστηκε ως “ο πιο επιτυχημένος Πρόεδρος της γενιάς του” και “ο πολιτικός με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη” από διάφορες πλευρές, αφ’ ενός γιατί έβγαλε σαράντα εκατομμύρια Βραζιλιάνων από ένα καθεστώς ακραίας φτώχειας9 και αφετέρου γιατί η πολιτική προσωπικότητα, ενός αγράμματου εργάτη που έγινε Πρόεδρος, αιχμαλώτιζε τις μάζες με τρόπο που η επιρροή του υπήρξε καθοριστική στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας. Η άνοδος του ΡΤ, όμως, δεν στηρίχθηκε μονάχα στη προσωπικότητα του Lula, αλλά αντιθέτως στη πιο μαζική

Oμιλία του Lula σε απεργία των συνδικάτων μεταλλουργών, 1979.

συνδικαλιστική κινητοποίηση του 20ου αιώνα, στη Βραζιλία, η οποία δημιούργησε το πρώτο, ακόμα μοναδικό, σύγχρονο μεγάλο κόμμα στη χώρα. Στη διάρκεια, λοιπόν, της μεγαλύτερης προεκλογικής διαμάχης, στη Βραζιλία το 2002, οι ‘αγορές’ δημιούργησαν μια τεχνητή κρίση, έναν οικονομικό εκβιασμό, που υποχρέωσε το Lula να υπογράψει συμφωνία με τη κυβέρνηση FHC, πριν τις εκλογές, ότι θα τηρήσει όλες τις συμφωνίες με το ΔΝΤ, σε περίπτωση που εκλεγεί, και ότι θα αποπληρώσει το νέο δάνειο στο ακέραιο του. Με αυτόν τον τρόπο, μεγάλες προεκλογικές υποσχέσεις, όπως εθνικοποιήσεις ή αναδιανομή της γης, για σύγκρουση ενάντια της νεοφιλελεύθερης πολιτικής, μπήκαν σε δεύτερη μοίρα. Πως γίνεται, όμως, να επιτευχθεί μια επιτυχής πολιτική διαχείριση αυτών των αντίρροπων δυνάμεων; Αυτό που έκανε το PT είναι να συνδυάσει μια επιλεκτική ικανοποίηση λαϊκών διεκδικήσεων, καθησυχάζοντας ταυτόχρονα τις ελίτ εξουσίας, με την θεαματική ενίσχυση των τομέων του εξαγωγικού εμπορίου. Σημαντικό όμως, είναι το συμβολικό μήνυμα που εκπέμπει αυτή η κυβέρνηση, ότι το κράτος νοιάζεται για τον απλό πολίτη και για τους φτωχούς. Η κυβέρνηση Lula κατορθώνει να αποπληρώσει, στο σύνολο του, το δάνειο του IMF νωρίτερα από το προβλεπόμενο, ανακτώντας την ‘εμπιστοσύνη’ των αγορών. Αυτή η πολιτική εδραιώνει τη Βραζιλία ως το πιο δυναμικό αναπτυσσόμενο καπιταλιστικό κράτος στη Λατινική Αμερική και διεθνώς ως μέλος των BRICS. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, τίθεται, λοιπόν, το ζήτημα του κατά πόσο αυτή η λογική διαχείρισης μεταφράζεται και στην πολεοδομική πολιτική που θα έρθει να εφαρμόσει το ‘statute of the city’ και του κατά πόσο τελικά αλλάζει ο διαχρονικός χαρακτήρας του αποκλεισμού των κατώτερων τάξεων από τον πολεοδομικό σχεδιασμό.

Estatuto da Cidade Το Statute of the City είναι ο πρώτος (και μέχρι τώρα σημαντικότερος) νόμος που αναγνωρίζει την ύπαρξη των κοινοτήτων και θεσμοθετεί τη λειτουργία τους, σε εθνικό επίπεδο. Ανεξάρτητα από τις επιδιώξεις όλων των αντιμαχόμενων παρατάξεων, στις οποίες συμμετέχει σταδιακά και το PT, η θεσμοθέτηση του Καταστατικού, δεν θα ήταν εφικτή χωρίς τις οργανωμένες πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις που ασκήθηκαν, σε όλη τη δεκαετία του 90’, για την αναθεώρηση της πολεοδομικής πολιτικής του Συντάγματος. Θα προσπαθήσουμε στο σημείο αυτό να παραθέσουμε επιλεκτικά συγκεκριμένα σημεία του νόμου τα οποία μας βοηθούν στην ανάλυση μας. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν αναφέρεται πουθενά στο νόμο ο χαρακτηρισμός ‘favela’ ή κάποιος άλλος παρεμφερής χαρακτηρισμός.

Το Καταστατικό Στις γενικές κατευθύνσεις του, το Statute of the City, θέτει ως σκοπό της πολεοδομικής πολιτικής, την πλήρη ανάπτυξη της ‘κοινωνικής λειτουργίας’ της πόλης μέσα από δεκαέξι άρθρα. Με την παραδοχή ότι η ανάπτυξη των πόλεων δημιουργεί οφέλη και επιπτώσεις αυτό που, ουσιαστικά, επιδιώκει το statute είναι η δίκαιη κατανομή τους. Για την επίτευξη αυτής της κοινωνικής λειτουργίας θεσμοθετείται, λοιπόν, η ‘δημοκρατική αντιπροσώπευση’, με τη συμμετοχή των οργανώσεων των κοινοτήτων στις διαδικασίες αστικοποίησης, ενώ παράλληλα με αυτή, υποστηρίζεται και η ‘νέα σχέση μεταξύ κράτους, ιδιωτικής πρωτοβουλίας και μερών της κοινωνίας των πολιτών’ (αρ.2).

Απαιτείται πλέον ένας συνολικός σχεδιασμός, σε εθνικό, κρατικό και τοπικό επίπεδο, για τη δημιουργία ρυθμιστικών σχεδίων (master plan) και συνάρτηση του ρυθμιστικού σχεδίου ορίζονται πολεοδομικά εργαλεία (αρ. 4). Σε αυτά, μεταξύ άλλων, ορίζεται και το zoning των ZEIS, μαζί με τις ρυθμίσεις που αυτό χρησιμοποιεί, όπως η παραχώρηση χρήσης γης, οι απαλλοτριώσεις, η χρηματοδότηση συμμετοχικού σχεδιασμού, η παραχώρηση ειδικής χρήσης με σκοπό τη κατοικία και οι κανόνες για τον διαχωρισμό ή συνένωση των οικοπέδων. Πέρα από τις ZEIS, προστίθενται και κάποιες άλλες ενδιαφέρουσες ρυθμίσεις, που μπορεί να χρησιμοποιηθούν παράλληλα. Αρχικά, ορίζεται πως ο δήμος έχει το δικαίωμα να αποφασίσει για τις ‘υπό διαμάχη’ περιοχές, όταν αυτές, με βάση το master plan, προορίζονται για νομιμοποίηση ή για στεγαστικά προγράμματα (αρ. 25 και αρ. 26). Παράλληλα, ορίζεται πως όταν η αστική ιδιοκτησία χρησιμοποιείται παρακάμπτοντας το master plan, ο ιδιοκτήτης επιβαρύνεται με φόρο (ΙPTU), τα πέντε πρώτα χρόνια, ο οποίος αυξάνεται προοδευτικά (αρ. 7), ενώ σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, ο δήμος μπορεί να προχωρήσει σε απαλλοτρίωση της περιοχής με την παροχή αποζημίωσης (αρ. 8). Από την άλλη, όμως, αφήνει και το περιθώριο να υπάρξει υπέρβαση του συντελεστή δόμησης (που ορίζεται από το master plan) μιας περιοχής, αν ο επωφελούμενος προσφέρει αποζημίωση (award with costs of the right to build - αρ. 28). Ταυτόχρονα, συμπεριλαμβάνει το νόμο περί χρησικτησίας (usucapion), ο οποίος δίνει το δικαίωμα σε άτομα, χωρίς ακίνητη ιδιοκτησία, να χρησιμοποιήσουν ανεκμετάλλευτη γη, για χρήση κατοικίας, όπως αυτό ορίστηκε στο άρθρο 183 του Συντάγματος του 88΄. Τέλος, προϋποθέτει την ύπαρξη κοινωνικής και περιβαλλοντικής μελέτης των οικισμών, πριν την οποιαδήποτε παρέμβαση σε αυτούς.

Μέσα από το Statute, θεσμοθετούνται, για πρώτη φορά, και τα μέσα προς την επίτευξη της δημοκρατικής διαχείρισης των πόλεων. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται οι επιτροπές πολεοδομικής πολιτικής (σε εθνικό, κρατικό και δημοτικό επίπεδο), δημόσιες ακροάσεις, διαλέξεις πολεοδομικού ενδιαφέροντος και ‘λαϊκές’ πρωτοβουλίες (popular initiative), ενώ παράλληλα δημιουργείται και το Υπουργείο των Πόλεων (Ministério das Cidades).

Η σημασία του ‘καταστατικού’ Η θεσμοθέτηση του Καταστατικού είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα για την ανάπτυξη και οργάνωση των πόλεων της Βραζιλίας, τα επόμενα χρόνια. Υπάρχει μία θεώρηση που επιμένει στην άποψη πως οι πόλεις της Βραζιλίας, έτσι όπως διαμορφώθηκαν τη δεκαετία του 60’ και 70’ αλλά και έτσι όπως αναπτύσσονται σήμερα, είναι αποτέλεσμα έλλειψης πολεοδομικού σχεδιασμού. Αντίθετα, αυτό που θέλουμε να δείξουμε, είναι πως δεν πρόκειται για έλλειψη σχεδιασμού, αλλά για μια διαχρονική κοινωνική και οικονομική σχέση που εξυπηρετεί ένα μικρό κομμάτι στη κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Ένας αστικός σχεδιασμός που αναπαράγει την ανισότητα, μέσω της χωροταξικής διευθέτησης της πόλης. Υπό ένα πρίσμα, το Statute of the City έρχεται να αναγνωρίσει και να θεσμοθετήσει συνταγματικά τις κοινότητες, δίνοντας προτεραιότητα στο δικαίωμα στη κατοικία και στην κοινωνική λειτουργία της πόλης. Αντιμετωπίστηκε, έτσι, από πολλούς ως μια μεταρρύθμιση που βάζει φρένο στην οικονομική ελευθερία. Υπό ένα διαφορετικό πρίσμα, μοιάζει μέσω της υποστήριξης της νέας σχέσης μεταξύ κράτους, ιδιωτών και μερών της κοινωνίας των πολιτών, να εξισώνει την έννοια της κοινότητας με ιδιωτικές πρωτοβουλίες με κοινωνικό πρόσχημα. Μία τέτοια ρύθμιση,

θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μια λογική που τελικά ανταποκρίνεται στον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό, δίνοντας προτεραιότητα στην ελευθερία των επιχειρήσεων. Αυτό που εμείς θέλουμε να αποδείξουμε, ανεξάρτητα από την οπτική που ερμηνεύει κανείς τον νόμο, είναι ότι σίγουρα μπορεί να ειδωθεί ως μια εργαλειοθήκη στην διάθεση των διαφορετικών μερών. Για να μπορέσουμε να εξετάσουμε το πως λειτουργεί ο νόμος στην πράξη και το αν και πως μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες και στα διακυβεύματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι κοινότητες, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τον ρόλο που έχει στα νέα δεδομένα πολεοδομικής και οικονομικής ανάπτυξης του Recife και πιο συγκεκριμένα της BT.

Υποσημειώσεις κεφαλαίου 4 1. Οι παρατάξεις που ηγούνταν της διαδικασίας ήταν το PDS (Πρώην ARENA) και το MDB (πρώην PMDB). 2. ΡΤ: Partido dos Trabalhadores (θα αναφερθούμε εκτενώς στη συνέχεια). 3. Για άρθρο 182, βλ. http://www.jusbrasil.com.br/topicos/10657746/ artigo-182-da-constituicao-federal-de-1988# 4. Για άρθρο 183, βλ. http://www.jusbrasil.com.br/topicos/2721464/artigo-183-da-constituicao-federal-de-1988 5. “Brazil’s Income Inequality Compared Globally”, Structured Procrastination on Cities, Demography, Transport Policy and Spatial Analysis , June 3 2015, http://urbandemographics.blogspot.gr/2015/06/brazils-income-inequality-compared.html 6. Partido da Social Democracia Brasileira (PSDB): Κόμμα του κεντρώου χώρου, που ιδρύθηκε μέσα από τις διασπάσεις του αντικαθεστωτικού PMDB και αποτελεί τον κύριο πολιτικό αντίπαλο του PT σε όλες τις εκλογικές διαμάχες.

100

7. Fernando Henrique Cardoso: Ιστορικό στέλεχος του αντικαθεστωτικού PMDB, ανέλαβε καθήκοντα ως Πρόεδρος της Βραζιλίας (1995-2003) με βασικό οικονομικό διακύβευμα τη μείωση του υπερπληθωρισμού 8. με το κεντρώο MDB και με μία συμμαχία δεξιών κομμάτων (PFL, PTB). 9. “Encouraging Brazil’s emerging middle class to buy sustainably”, The Guardian, 6 August 2014, http://www.theguardian.com/sustainable-business/2014/aug/06/encouraging-brazil-emerging-middle-class-buy-sustainably 10. Για το Staute of the City, βλ. The Statute of the City: New tools for assuring the right to the city in Brasil, http://www.polis.org.br/uploads/916/916.pdf

101

102

Μέρος β

103

104

To ‘σύγχρονο’ Recife Η ταχεία ανάπτυξη του Recife, την τελευταία δεκαετία, το καθιστά την πέμπτη μεγαλύτερη μητροπολιτική περιοχή στη χώρα, με πληθυσμό 3.743.000 κατοίκους1 (censo 2010), ενώ η παρουσία ενός διεθνούς αεροδρομίου και δύο διεθνών λιμανιών, το καθιστούν οικονομικό και βιομηχανικό κέντρο του Nordeste. Το ΑΕΠ της πόλης αυξάνεται, μεταξύ 2006 και 2010, ενώ η επίσημη ανεργία μειώνεται από το 20,37% σε 12,11%, μεταξύ 2000 και 2010, και φτάνει το 6,2%, το 2014. Ταυτόχρονα, όμως, με τη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης, παρατηρείται ότι, το 23% των κατοίκων της ζουν σε ‘favelas’, καθιστώντας την τη 4η πόλη, σε ποσοστό επί του πληθυσμού της, στη Βραζιλία, όπου οι κάτοικοι διαμένουν σε αυτές τις περιοχές1. Το 2009, η τάξη της ακραίας φτώχειας έφτανε το 11,7%, όντας η μεγαλύτερη ανάμεσα στις κυριότερες μητροπόλεις της χώρας. Μεταξύ των 109 favelas του Recife, δεσπόζει και η 6η μεγαλύτερη της χώρας, η Casa Amarela με 53.030 κατοίκους1 (Censo 2010). Παρ’ όλα αυτά, η πόλη του Recife δεν θυμίζει, τόσο πολύ πλέον, την πολωμένη κατάσταση του παρελθόντος, με την ακραία φτώχεια και εξαθλίωση να χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο μέρος της πόλης και την μειοψηφία των πλουσίων να οχυρώνεται, κυριολεκτικά, στους ουρανοξύστες. Μία ανισότητα, όπου το πέρασμα από το ένα οικοδομικό τετράγωνο στο άλλο, ισοδυναμούσε με την πτώση του προσδόκιμου ζωής ανά περιοχή. Αν και η Βραζιλία πέρασε από μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή, ο διαχρονικός χαρακτήρας του αποκλεισμού των κατώτερων τάξεων από το πολεοδομικό σχεδιασμό δηλώνει το παρόν, και στην περίπτωση του Recife. Αυτή η πόλωση μετασχηματίστηκε,

105

106

107

Recife ‘under construction’

Η ανάπτυξη του Recife (στο βάθος η Brasilia Teimosa)

108

ενσωματώνοντας τη διευρυμένη μεσαία τάξη, δημιουργώντας μια νέα πολυκατακερματισμένη (fragmented) πόλη. Μία πόλη, όπου τα gated communities, οι ουρανοξύστες, η λογική της υψηλής περίφραξης και της ασφάλειας δημιουργούν κλειστούς απομονωμένους θύλακες που χαρακτηρίζουν τη στέγαση όλων των κοινωνικών τάξεων. Ταυτόχρονα, το Recife χαρακτηρίζεται από τον κορεσμό του δομημένου περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με υποτίμηση του δημόσιου χώρου, περιβαλλοντική υποβάθμιση και κυκλοφοριακή συμφόρηση. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια του κορεσμού, η προσπάθεια του να αναδειχθεί ως μια ‘σημαντική’ πόλη του 21ου αιώνα, δημιουργεί νέου τύπου πιέσεις, χωρικές, κοινωνικές και οικονομικές στις περιοχές των χαμηλών εισοδημάτων. Τις δεκαετίες του 70’ και του 80’, το Recife επεκτάθηκε προς την περιφέρεια, περικυκλώνοντας όσες περιοχές χαμηλών εισοδημάτων δεν μπόρεσε να εκτοπίσει. Σήμερα, η αστική ανάπτυξη επιστρέφει από τη περιφέρεια στο κέντρο και συνεχίζει να πιέζει, με νέο τρόπο, τις περιοχές αυτές. Σε αυτό το αστικό περιβάλλον, η περιοχή της Brasilia Teimosa, παράλληλα με την επέκταση του Recife, εξελίσσεται από μια περιφερειακή περιοχή, κοντά στο κέντρο της πόλης, σε κεντρική περιοχή. Ταυτόχρονα, η διαμάχη για τη διεκδίκηση των δήμων και των κυβερνήσεων περνάει μέσα από τις πυκνοκατοικημένες περιοχές του Recife, με μαζικές συσπειρώσεις ψηφοφόρων, όπως είναι η ΒΤ, και τις καθιστά καθοριστικές για το εκλογικό αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα, τη δεκαετία του 2000, έχουμε μια σειρά κεντρώων κυβερνήσεων στο Pernambuco, αρχικά με το PMDB, που συγκυβερνά με το PT, και στη συνέχεια με το PSB. Σε αντίθεση, στον δήμο του Recife το PT βρίσκεται στην διαχείριση από το 2001 μεχρι το 2013 (δήμαρχοι: João Paolo Lima e Silva και João Costa Bezerra Filho), όπου ανατρέπεται από το PSB, με δήμαρχο τον Geraldo Júlio.

109

110

111 Brasilia Teimosa - Σχέση με το κέντρο του Recife

Brasília Teimosa - Σχέση με Boa Viagem

112

Η Brasília Teimosa σήμερα Η ΒΤ περιλαμβάνει, σήμερα, περίπου 5.909 κατοικίες και 18.334 κατοίκους1 (censo 2010). Σύμφωνα με τον δήμο του Recife, έχει έκταση 61 εκταρίων, γεγονός που τη καθιστά τη περιοχή με τη δεύτερη μεγαλύτερη πυκνότητα κατοίκησης (302,81κάτ/εκ), σε όλη την πολιτεία του Pernambuco2. Οι κατοικίες της Brasília Teimosa είναι κτισμένες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, από τούβλινους τοίχους και μπετό, ενώ αρκετά μεγάλο μέρος από αυτές έχουν αποκτήσει ύψος, φτάνοντας έως και τέσσερεις ορόφους. Ταυτόχρονα, η περιοχή περιλαμβάνει τρία ιατρεία, δύο γραμμές λεωφορείων, εφτά δημόσια σχολεία και τρία ιδιωτικά και δύο σχολεία του Συμβουλίου Κατοίκων. Ο οικισμός είναι, πλέον, ενταγμένος στο master plan και θεωρείται επίσημα τμήμα και περιοχή της πόλης. Αν και η περιοχή θεωρείται ‘Bairro’, συνοικία της πόλης, στο νομικό σκέλος, η ρύθμιση του καθεστώτος ιδιοκτησίας της γης και των ακινήτων, μέσω του ZEIS, δεν έχει ολοκληρωθεί σε μεγάλο βαθμό μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα, μόνο στο 20% της περιοχής ZEIS έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία παραχώρησης τίτλων ιδιοκτησίας, συγκεκριμένα σε περίπου 1791 κατοικίες3.

113

114

115

Προβλήματα της περιοχής σύμφωνα με τους κατοίκους Σε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε τα σημερινά προβλήματα της ΒΤ, εντοπίσαμε μία έρευνα του Ομοσπονδιακού Πανεπιστημίου του Pernambuco, σχετικά με τη γνώμη των κατοίκων για τη κατάσταση των υποδομών και υπηρεσιών του οικισμού. Καταγράφεται, λοιπόν, ότι το 81,8% δηλώνει ευχαριστημένο με την ηλεκτροδότηση, το 54,5% με τον δημόσιο φωτισμό, το 59,1% με την αποχέτευση, το 54,5% με τη δημόσια συγκοινωνία. Σύμφωνα με το σημερινό πρόεδρο του Συμβουλίου των Κατοίκων, Wilson Lapa, 18 δρόμοι της περιοχής αντιμετωπίζουν προβλήματα με ανοιχτούς υπονόμους στις εισόδους των κατοικιών, ενώ σε σχέση με τις δημόσιες μεταφορές, οι δύο γραμμές, που υπάρχουν, εξυπηρετούνται μόνο από τρία λεωφορεία, τα οποία υπολειτουργούν.

Η κοινότητα

Αυτοσχέδιες επισκευές κατοικιών

116

Σημειώνουμε, εδώ, ότι η παροχή νερού δεν έχει να κάνει με πόσιμο νερό. Το σύστημα ύδρευσης, όλης της πόλης, είναι πολύ κακής ποιότητας, με τη προμήθεια πόσιμου νερού να γίνεται μόνο από ιδιωτικές εταιρίες διανομής. Όπως φαίνεται, λοιπόν, στην BT υπάρχουν ακόμα υποδομές με ανάγκη βελτίωσης, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων. Αναφορικά με την κατάσταση των κατοικιών, το 77,3% δηλώνει προβλήματα με υγρασία και ρωγμές, 36,4% με τις εγκαταστάσεις, ενώ το 27,3% δηλώνει προβλήματα με το είδος της κατασκευής. Παρ’ όλη τη παρουσία αυτών των προβλημάτων, όμως, το 100% των ερωτηθέντων δηλώνει τη θέλησή του να συνεχίσει να κατοικεί στην περιοχή, με το 42.9% να πραγματοποιεί αναβαθμίσεις στις κατοικίες του.4

Προβλήματα της περιοχής - Πλημμύρες

117

118

Καθημερινή ζωή των κατοίκων- Δημόσιος χώρος

119

Η Brasília Teimosa είναι, λοιπόν, σήμερα μια ‘communidade’, που, παρά τη κατακόρυφη δόμηση που απέκτησαν πολλές κατοικίες της, διατηρεί, με τους αρκετούς στενούς δρόμους της, τον αέρα της ‘γειτονιάς’, που είχε εκείνη η πρώτη κατάληψη. Η πυκνότητα κατοίκησης και οι σχέσεις που αυτή παράγει μπορεί να ευθύνεται για τους συχνούς ‘τσακωμούς’ των κατοίκων της, αλλά είναι ταυτόχρονα αυτή που δίνει μια διαφορετική ποιότητα ζωής, σε σχέση με άλλες περιοχές κατοικίας. Η μικρή κλίμακα, λοιπόν, καθιστά τους μικρούς της δρόμους, έναν δημόσιο χώρο σε άμεση επαφή με την είσοδο της κατοικίας. Δεν επικρατεί στη ΒΤ η λογική της περίφραξης, που βρίσκουμε σαν κανόνα στην πόλη του Recife. Αξίζει να σημειωθεί πως, το συγκρότημα κατοικιών Brasília Teimosa που πραγματοποιήθηκε το 2004, μέσα στη περιοχή της ΒΤ, έχει ακριβώς αυτή τη λογική. Στη ΒΤ, μπορεί να συναντήσει κανείς υπαίθριο εμπόριο, σε αντίστιξη με την λογική των κλειστών εμπορικών κέντρων της πόλης, μικρά καταστήματα με είδη χειροτεχνίας, μικρές επιχειρήσεις αλλά και πληθώρα κέντρων δράσεων και πολιτισμού. Η εργασία των κατοίκων σχετίζεται, ακόμα, σε μεγάλο βαθμό με την παραδοσιακή αλιεία, αλλά και με τη παρασκευή προϊόντων, την προσφορά υπηρεσιών για τη παραλία της Boa Viagem και τις επιχειρήσεις εστιατορίων στην παραλιακή μεριά, την εργασία σε οικοδομή και το μικροεμπόριο. Ταυτόχρονα, ειδικά στα νεότερη μέλη της κοινότητας, συνεχίζουν να πραγματοποιούνται προγράμματα κοινωνικής ένταξης και επαγγελματικής εξειδίκευσης, στα πλαίσια του ZEIS.

120

121

122

Εργασία και συλλογικότητες

123

124

Η θρησκευτική πίστη είναι έντονη και βαθιά χαραγμένη στη συνείδηση των κατοίκων. Καλλιεργείται, σήμερα, μέσω της μνήμης των ιστορικών αγωνιστικών προσώπων της καθολικής κοινότητας, κυρίως μέσω των συναθροίσεων και συλλογικοτήτων των καθολικών οργανώσεων βάσης. Γενικότερα, η Brasília Teimosa είναι ένας τόπος όπου κυριαρχεί η έννοια της συλλογικότητας, με πληθώρα οργανώσεων και ομάδων, ανάμεσα στις οποίες είναι και η διαχρονική κοινότητα των ψαράδων, το ‘Συμβουλίου Κατοίκων’ αλλά και η μεταγενέστερη ‘Ένωση Κατοίκων’, οργανώσεις των συγκροτημάτων κατοικίας, νεανικές ομάδες, ομάδες μουσικής, χορού και αθλητισμού. Αυτός ο τρόπος έντονης κοινοτικής ζωής με οργανώσεις, συνελεύσεις αλλά και υπαίθριες γιορτές φτιάχνει ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων που επηρεάζει τη διαμόρφωση της ταυτότητας των κατοίκων. Ταυτόχρονα, μπορούμε να αναφερθούμε σε μία προσπάθεια για ‘παγίωση συνείδησης’ όσον αφορά την περιοχή, μέσα από μια σειρά δράσεων: την έκδοση βιβλίων και εφημερίδων, τη διαχρονική μετάδοση της ‘αγωγής των καταπιεσμένων’ του Paulo Freire, επιτραπέζια εκπαιδευτικά παιχνίδια με θέμα την ίδια τη περιοχή, επιμορφωτικές συναθροίσεις για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, πολιτισμικές και ψυχαγωγικές δράσεις, συνεντεύξεις κατοίκων που δηλώνουν την υπερηφάνειά τους για το ότι είναι ‘teimosinhos’, ακόμα και τον ύμνο της Brasília Teimosa που μαθαίνουν στους μαθητές των σχολείων. “...από εδώ δεν φεύγω, από εδώ κανείς δεν με διώχνει”.

125

Η κομματική ανάμειξη Παρ’ όλα αυτά, η παρουσία σήμερα, διάφορων πολιτικών κομμάτων (κυρίως PT, PSB και PSDB) ανάμεσα στις οργανώσεις της κοινότητας, είναι ισχυρή και μέσα από ένα δίκτυο σχέσεων μπορεί να κατακερματίσει, πολλές φορές, την ενιαία στάση της κοινότητας, ως προς μια συνολική ιεράρχηση των στόχων και των προτεραιοτήτων της. Σε αυτό το πλαίσιο, η αύξηση επιρροής του PT στην κοινότητα (που θεωρείται οχυρό του PT) βασίζεται στον σταδιακό προσεταιρισμό των θρησκευτικών ομάδων των καθολικών οργανώσεων βάσης, που

Εκλογές 2014, Lula και Dilma στη BT

126

είχαν χτίσει συνεκτικούς και ανθεκτικούς δεσμούς με τους κατοίκους των favelas από την εποχή της δικτατορίας. Από την άλλη, μπορούμε να αναφερθούμε στη στήριξη του PSB στην ‘Ένωση Κατοίκων’, που εκφράζει διαχρονικά τα συμφέροντα των ιδιοκτητών ακινήτων, οι οποίοι νοικιάζουν σπίτια στους κατοίκους της περιοχής. Ειδικότερα, η μαζική πολιτική στράτευση της BT, φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο στις εκλογές του Pernambuco, δεδομένου ότι οι πρόεδροι Lula (ο οποίος κατάγεται από το Pernambuco) και Dilma Russef5 αρχίζουν και τελειώνουν εκεί τις προεκλογικές τους εκστρατείες6.

To PSB αυξάνει την επιρροή του

127

O Lula στα palafitas, 2003

128

Σύγχρονες επεμβάσεις Με βάση τα παραπάνω, στη συνέχεια, επιχειρούμε να αναλύσουμε συγκεκριμένα γεγονότα και χωρικές επεμβάσεις που έγιναν στη BT την τελευταία δεκαετία. Σκοπός μας είναι να εξετάσουμε τις χωρικές αλλά και κοινωνικές πιέσεις που δέχεται σήμερα η περιοχή, τη λειτουργία του status ZEIS, την εφαρμογή ή μη των αποφάσεων του Projeto Teimosinho, αλλά και τις δυνατότητες που μπορεί να προσφέρουν τα νέα εργαλεία του Statute of the City στους κατοίκους μιας ZEIS.

Avenida Brasília Formosa Η πρώτη επέμβαση στην οποία θα αναφερθούμε αφορά την περιοχή με τα palafitas, μπροστά απ’ την παραλία. Αυτή η περιοχή του οικισμού, που ήταν ευάλωτη λόγω της παλίρροιας και στερούταν υποδομών, ανάγκαζε τους κατοίκους σε συνεχείς επισκευές των κατοικιών τους και διέγειρε ζητήματα υγιεινής και ασθενειών. Μετά την εκλογή του (2003), ο Πρόεδρος Lula δεσμεύτηκε να ικανοποιήσει τα αιτήματα του Συμβουλίου Κατοίκων, για μέριμνα της παραλιακής ζώνης και των palafitas, δεδομένου ότι η ΒΤ αποτελούσε μια περιοχή της εκλογικής του επιρροής. Με τη πρωτοβουλία του νέο-ιδρυθέντος Υπουργείου των Πόλεων δρομολογήθηκε, λοιπόν, η μεταφορά σε κοινωνική κατοικία 561 οικογενειών, της πλειοψηφίας των διαμενόντων σε palafitas.

129

Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται μεταφορά κατοίκων από την περιοχή αυτή. Σε προηγούμενες μετακινήσεις κατοίκων, ο χώρος έμενε κενός, αφού δεν πραγματοποιούταν καμία πολεοδομική παρέμβαση, και ανακαταλαμβανόταν από palafitas. Αυτή τη φορά, όμως, συνέβη κάτι διαφορετικό. Παράλληλα, με τη μεταφορά των κατοίκων, οι δημοτικές αρχές επανακτούν, μετά από πολύ καιρό, το ενδιαφέρον τους για τη περιοχή, με τον Lula να δεσμεύεται ότι θα δοθούν κονδύλια στον Δήμο του Recife για την ανάπλαση της παραλιακής ζώνης.

Έτσι, σχεδιάζεται ένας παραλιακός δρόμος, που εκτείνεται για 1,3 χιλιόμετρα και ενώνει πρακτικά τη παραλία της Boa Viagem με την περιοχή του Yacht Club. Η επέμβαση αυτή φαίνεται να προσπαθεί, μεταξύ άλλων, να σταθεροποιήσει την κατάσταση σ’ αυτήν την πλευρά του οικισμού, ώστε να αποφευχθούν τυχόν νέες καταλήψεις. Ο δρόμος αυτός, που παραδόθηκε το 2004, περιλαμβάνει εξοπλισμό αναψυχής για τους κατοίκους. Μ’ αυτό τον τρόπο, η

130

επέμβαση βασίστηκε στην λογική ότι ανταποκρίνεται στο αίτημα των κατοίκων για ανάπλαση της παραλιακής ζώνης, ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες κατοίκησης και αναψυχής. Παρ’ όλα αυτά, όμως, έρχεται σε αντίθεση με τις βασικές αρχές του Teimosinho. Ο σχεδιασμός της παραλιακής ζώνης, όντως, αποτελεί διαχρονικό αίτημα των κατοίκων. Διασαφηνίζεται, όμως, ότι η όποια επέμβαση απαιτεί προσοχή στη διαχείρισή και ότι η μεταφορά των κατοίκων πρέπει να γίνει εντός της κοινότητας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν σε διαφορετική περιοχή, με την δικαιολογία ότι δεν υπήρχε χώρος για την πραγματοποίηση κοινωνικής κατοικίας μέσα στη ζώνη ZEIS ή κοντά στην κοινότητα. Με αυτόν τον τρόπο, οι κάτοικοι μεταφέρονται περίπου 10 χιλιόμετρα μακριά από τη BT, στο συγκρότημα κατοίκησης ‘Conjunto Habitacional do Cordeiro’, στα περίχωρα του Recife. Αξίζει να σημειωθεί ότι, το Συμβούλιο Κατοίκων και η πολεοδομική τους επιτροπή αποδέχτηκαν αυτήν την επέμβαση και ότι οι κάτοικοι των palafitas αντιμετώπισαν, αρχικά, με θετικό τρόπο την μεγάλη αυτή αλλαγή, από τις αυτοσχέδιες κατοικίες τους σε συγκροτήματα κατοικιών από τούβλο. Από τη μία, λοιπό, δεν υπήρξε μια συλλογική κινητοποίηση, με το εύρος εκείνης του ‘Projeto Teimosinho’, για μία ανάπλαση που να ευνοεί το σύνολο της κοινότητας. Μία τέτοια κινητοποίηση ενδεχομένως να μπορούσε να εξασφαλίσει μια πιο διαλεκτική πρόταση για την ανάπλαση της παραλιακής ζώνης ή να διεκδικήσει αύξηση της ζώνης ZEIS για τις ανάγκες στέγασης. Από την άλλη, όμως, μια τέτοια διαδικασία, που θα κινητοποιούσε το σύνολο της κοινότητας, (λαμβάνοντας υπόψη τη δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος) θα ήταν εξαιρετικά χρονοβόρα. Ο δρόμος παραδόθηκε προς χρήση εντός ενός χρόνου. Το περιορισμένο χρονικό πλαίσιο για ένα πιο συμμετοχικό εγχείρημα άφησε, λοιπόν, τη παρέμβαση στα χέρια των θεσμικών εκπροσωπήσεων.

131

Η περιοχή των palafitas πριν από την επέμβαση

132

Avenida Brasilia Formosa

133

Η λογική που παράγεται σε αυτές τις συνθήκες, είναι η γρήγορη διευθέτηση του ζητήματος της κατοικίας, με μεταφορά σε συγκροτήματα που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η κατασκευή, η ποιότητα και η σχέση με τις ανάγκες των κατοίκων τους, είναι υπό συζήτηση, ενώ ταυτόχρονα βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση από τον προηγούμενο τόπο εργασίας. Μια μεγάλη λεωφόρος περνάει στη παραλία, χωρίς να εξετάζεται το αν κάποια από αυτά τα σπίτια επιδέχονταν βελτίωση ή ανακατασκευή και χωρίς να εξετάζεται αν μπορεί απλά να γίνει με τρόπο που δεν διώχνει όλες τις χρήσεις κατοικίας. Ο δρόμος παρουσιάζεται σαν το νέο καμάρι της κοινότητας, που αποκτά μια παραλιακή ζώνη αντάξια της Boa Viagem, αναβαθμίζει το προφίλ της και την ‘ανοίγει’ στη διπλανή πόλη.

Παραλία της BrasíliaTeimosa

134

Ο δρόμος παίρνει το όνομα ‘Avenida Brasília Formosa’, δηλαδή ‘Λεωφόρος της Όμορφης Brasilia’, όνομα με το οποίο το Συμβούλιο Κατοίκων διαφώνησε αντιπροτείνοντας το όνομα Padre Jaime. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι, η διαμάχη για την επιλογή των ονομάτων δεν είναι τυχαία, ούτε πρόκειται για ένα μεμονωμένο γεγονός. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η επέμβαση που έγινε παίρνει, εκτός από τη διάσταση της ‘προόδου’, και μια διάσταση ‘ωραιοποίησης’ (beautification), ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλές επεμβάσεις σε slums7. Γενικότερα, το ζήτημα των κοινοτήτων στο Recife αντιμετωπίζεται ως μια ‘άσχημη εικόνα’ για τη σύγχρονη πόλη, που αυτό επιδιώκει να είναι8.

Παραλία της Boa Viagem

135

Βλέποντας την επέμβαση στη χωρική της διάσταση, ο εξωτερικός παρατηρητής μπορεί εύκολα να φτάσει στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια παρέμβαση μόνο οφέλη δημιούργησε. Επιτέλους η κοινότητα αποκτά έναν χώρο εκτόνωσης και αναψυχής που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του πληθυσμού της, οι κάτοικοι των palafitas πηγαίνουν σε νέες κατοικίες από τούβλο, ενώ στο ζήτημα της κινητικότητας η πρόσβαση από τη παραλιακή πλευρά αποσυμφορίζει την κίνηση και λύνει χωρικά τη σχέση με το θαλάσσιο όριο. Κοιτώντας, όμως, το εγχείρημα σε βάθος χρόνου τίθεται το ζήτημα της υπερτίμησης των ακινήτων, σε αυτή τη μεριά του οικισμού, και το κατά πόσο, αυτό, μπορεί να αποτελέσει την αχίλλειο πτέρνα της κοινότητας, όσον αφορά τη δυνατότητά των σημερινών κατοίκων να μένουν σε αυτά τα ακίνητα. Όπως αναφέρεται και στο Projeto Teimosinho, μια φαινομενικά καλύτερη από τεχνικής άποψης επέμβαση δεν θα είναι απαραίτητα προς το συμφέρον των κατοίκων, δεδομένου ότι ενδέχεται να προκαλέσει έμμεσες εξώσεις. Ταυτόχρονα, το Conjunto Habitational dο Cordeiro, στο οποίο μετακινήθηκαν οι κάτοικοι των παλαιών palafitas, βρίσκεται σε μια περιφερειακή περιοχή, με κακή εξυπηρέτηση από τα μέσα μεταφοράς, έλλειψη ικανοποιητικού συστήματος ύδρευσης, ενώ από σημαντική μερίδα κατοίκων, η διαμονή τους εκεί κρίνεται χειρότερη, κυρίως λόγω της απόστασης από τον τόπο εργασίας και το κέντρο 9. Ως αποτέλεσμα, πολλοί από αυτούς αποφάσισαν να ξαναγυρίσουν στη ΒΤ, νοικιάζοντας διαμερίσματα στα συγκροτήματα κατοικιών που βρίσκονταν εντός της περιοχής. Σε μία ακρόαση στη Γραμματεία Στέγασης του Recife, σχετικά με τις συνθήκες διαμονής στο Conjunto, μια κάτοικος ανέφερε χαρακτηριστικά ότι, “Το σπίτι είναι αξιοπρεπές αλλά η κατασκευή του όχι. 80% των κατοίκων δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν το λογαριασμό του νερού και του ηλεκτρισμού και έχουν σαν εισόδημα

136

μόνο το Bolsa Família. Το 40% πούλησαν ή νοίκιασαν το σπίτι τους για να γυρίσουν στη Brasília Teimosa. Σήμερα η αστυνομία δρα με τρόπο επιθετικό και κατασταλτικό και μ’ αυτό τον τρόπο η θνησιμότητα των νέων στη κοινότητα αυξήθηκε, αυξήθηκε η επιθετικότητα προς τους κατοίκους, που δεν σεβόντουσαν την απαγόρευση κυκλοφορίας της αστυνομίας. Η δρομολόγηση ενός project για τη κατασκευή ενός κτηνιατρικού νοσοκομείου, σε χώρο προοριζόμενο για την αγορά του οικιστικού συγκροτήματος, δεν έγινε ποτέ σε διαπραγμάτευση με τη κοινότητα10”. Γι’ αυτούς τους λόγους, λοιπόν, η διαχείριση μιας τέτοιας μετακίνησης δεν θα έπρεπε να περιορίζεται σε ποσοτικά κριτήρια.

Conjunto Habitational do Cordeiro

137

Επαναφορά του ζητήματος παραχώρησης χρήσεων γης Σε συνέχεια με την επέμβαση στην περιοχή της παραλίας, το 2006, ο Πρόεδρος Lula και ο δήμαρχος του Recife, υπογράφουν σύμβαση για παραχώρηση χρήσης γης (aforamento), για πενήντα χρόνια, από την Ομοσπονδία στον Δήμο του Recife, αναζωογονώντας τη διαδικασία για παραχώρηση τίτλων ιδιοκτησίας στους κατοίκους της ΒΤ. Σύμφωνα με την τοπική κυβέρνηση, οι κάτοικοι θα αποκτούσαν, πλέον, δικαίωμα χρήσης γης, αφορολόγητα, μέσω του δημοτικού προγράμματος ‘Minha Terra’ (δική μου γη), η λειτουργία του οποίου καθιερώθηκε με το PT11. Το γεγονός αυτό, μας αποδεικνύει, αφ’ ενός, τον κάλπικο ισχυρισμό για μεταφορά της χρήσης γης της περιοχής, στο δήμο του Recife, την περίοδο του Gustavo Krause και τον παραπλανητικό ισχυρισμό για παράδοση τίτλων ιδιοκτησίας στους κατοίκους. Αφ’ ετέρου, μας δείχνει τη δυσκολία και την πολεμική που υπάρχει για μετάβαση χρήσεων γης, από τις ομοσπονδιακές αρχές στις κυβερνήσεις των πολιτειών και από αυτές στους δήμους, μέχρι τις περιοχές χαμηλών εισοδημάτων. Ταυτόχρονα, φαίνεται και από αυτή την ενέργεια, η παράκαμψη των αρχών του Projeto Teimosinho, στην προαναφερθείσα ανάπλαση της παραλιακής ζώνης, δεδομένου ότι η κατασκευή του δρόμου προηγήθηκε της όποιας διαδικασίας παραχώρησης τίτλων. Στο Teimosinho ορίζεται σαφώς πως η παραχώρηση τίτλων ιδιοκτησίας και η νομιμοποίηση της περιοχής πρέπει να προηγηθεί οποιαδήποτε επέμβασης. Με την κατασκευή του δρόμου φαίνεται η σημασία αυτής της προϋπόθεσης. Πριν την επανεκκίνηση της διαδικασίας του ‘aforamento’, το 2006, οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν ενοίκιο για τις κατοικίες τους στο δήμο ή σε τρίτα πρόσωπα που είχαν αγοράσει οικόπεδα. Η ανάπλαση της παραλιακής ζώνης έφερε

138

κατακόρυφη αύξηση της αξίας των οικοπέδων και των ακινήτων σε αυτά, με τα οικόπεδα πάνω στην λεωφόρο να φτάνουν σήμερα έως και τα 150.000 Reais12. Παράλληλα με αυτή τη διατίμηση, αυξήθηκαν και τα ενοίκια, καθιστώντας τη διαμονή των πιο φτωχών κατοίκων δυσμενέστερη. Ακόμα όμως και με το aforamento που δόθηκε, δεν εξασφαλίζεται η απόκτηση τίτλων ιδιοκτησίας και η μονιμότητα των κατοίκων. Όπως αναφέρουμε παραπάνω, μέχρι σήμερα, μόνο στο 20% των κατοικιών έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία παραχώρησης τίτλων ιδιοκτησίας. Η διαδικασία που κρατάει πάνω από τριάντα χρόνια ενέχει πληθώρα προϋποθέσεων, νομικών κολλημάτων και γραφειοκρατία. Συγκεκριμένα η άδεια χρήσης δίνεται για περιορισμένο χρονικό διάστημα και μέσα σ’ αυτό ο κάτοικος πρέπει να καταφέρει να νομιμοποιηθεί. Σε αντίθετη περίπτωση η άδεια χρήσης πρέπει να ξαναδοθεί. Η κατάσταση αυτή συντηρεί ένα κλίμα ανασφάλειας και διατηρεί τους κατοίκους άμεσα εξαρτώμενους από την εκάστοτε κυβέρνηση. Μπορεί το σημερινό κράτος να παραχωρήσει στους κατοίκους αυτή τη δυνητικά τόσο κερδοφόρα περιοχή ή θα συνεχίζει να αρκείται σε μια περιοδική παραχώρηση χρήσης γης; Κι αν ναι τότε τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τη ΒΤ;

139

140 Κτίριο γραφείων - JCPM

Επέμβαση JCPM Στις 9 Σεπτεμβρίου του 2006, εγκαινιάζεται το κτίριο γραφείων της εταιρείας JCPM, στη νοτιοδυτική πλευρά της BT, μέσα στα όρια της ZEIS. Το κτίριο αυτό ανήκει στον μεγάλο-επιχειρηματία του Recife, João Carlos Paes Mendonça (JCPM), που συνεργάζεται με τη ‘Moura Dubeux’, τη μεγαλύτερη κατασκευαστική εταιρία του Pernambuco13.

Η ανάπτυξη της Boa Viagem (1961-2002) Η ταχύτατη οικοδόμηση της Boa Viagem, με τον κορεσμό του δομημένου περιβάλλοντος από ουρανοξύστες, καθιστά ασφυκτικές τις πιέσεις της αγοράς πάνω στη ΒΤ και στη διπλανή κοινότητα της Pina. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η ανέγερσή αυτού του επιχειρησιακού κτηρίου μπορεί να δώσει μια απάντηση στο ερώτημα ‘γιατί οι πρώην κάτοικοι των Palafitas μεταφέρθηκαν τόσα χιλιόμετρα μακριά από τη ΒΤ και δεν υπήρξε χώρος γι’ αυτούς μέσα στη ZEIS’. Μέσα από αδιαφανείς διαδικασίες, το οικόπεδο του επιχειρηματία και μαζί μ’ αυτό μια μεγάλη έκταση της περιοχής, σταματάει να θεωρείται τμήμα της ZEIS, με αποτέλεσμα τη μείωση της έκτασης της ζώνης. Το γεγονός αυτό, αφήνει πλέον αμέριστη ελευθερία σε επεμβάσεις στο κομμάτι που αφαιρέθηκε.

141

Η τότε αντιπρόσωπος της κοινότητας στην πολεοδομική επιτροπή COMUL αναφέρει: “Συμμετείχα στη συνάντηση που διαπραγματεύτηκε την ανέγερση του JCPM. Ήμουν τότε η πρόεδρος της πολεοδομικής επιτροπής και η συνάντηση έγινε στη Πολεοδομική Υπηρεσία του Recife (URB). Ο δικηγόρος του JCPM συμμετείχε στη συνάντηση, όπου κανονικά συμμετέχουν μόνο οι εκπρόσωποι της COMUL. Το οικόπεδό του περιλάμβανε ένα τμήμα της περιοχής ZEIS, 30% περίπου. Όπως και να χε θα το έκτιζε. Εμείς (οι αντιπρόσωποι της COMUL στη κοινότητα) δεν το δεχτήκαμε και αντισταθήκαμε. Έτσι υπήρξε μία δεύτερη συνάντηση με τη διαδικασία του κατ’ επείγοντος, όπου ειπώθηκε ότι ήταν στο προσωπικό ενδιαφέρον του δημάρχου (João Paulo με το PT) η απελευθέρωση της περιοχής για την ανέγερση του κτηρίου. Βλέποντας πως δεν θα τα καταφέρναμε, αποφασίσαμε να διαπραγματευτούμε την απελευθέρωση μέρους της περιοχής με αντάλλαγμα 1.000.000 Reais για την κοινότητα. Αυτά τα λεφτά όμως δεν ήρθαν ποτέ. Αντί αυτού η επιχείρηση πρωτοστατεί σήμερα στην ένταξη των νέων σε εργασίες στο κτήριο αυτό.14”

142

Με βάση αυτή τη δήλωση, είναι, λοιπόν, εμφανής η επικράτηση των θεσμικών διαδικασιών, αποστειρωμένων από μία συλλογική χειρονομία που θα κινητοποιούσε και θα πληροφορούσε τα μέλη της κοινότητας. Ταυτόχρονα, η συμμετοχή του δικηγόρου της JCPM στην COMUL, αφήνει περιθώρια για αμφισβήτηση της διαδικασίας. Σαν αντιστάθμισμα, η επιχείρηση δεσμεύτηκε να επενδύσει 1.000.000 Reais για τη δημιουργία θέσεων εργασίας στο παραλιακό τμήμα της ΒΤ, που μέχρι τώρα δεν έχει πραγματοποιηθεί. Πλέον, ισχυρίζεται ότι τα χρήματα αυτά δόθηκαν για την ανέγερση των συγκροτημάτων κατοικιών του Conjunto Habitational do Cordeiro, στο οποίο μεταφέρθηκαν οι κάτοικοι των palafitas, με τον πρόεδρο του Συμβουλίου των Κατοίκων να το διαψεύδει15. Επιπλέον, ο ισχυρισμός “θα κτιζόταν έτσι κι αλλιώς”, δεν ανταποκρίνεται μόνο στην έλλειψη κινητοποίησης και πληροφόρησης της κοινότητας, αλλά δείχνει και ότι η άδεια ανέγερσης του κτηρίου είχε ήδη δοθεί, δεν ήταν προς διαπραγμάτευση από τη πολιτική εξουσία και παρουσιάστηκε εκβιαστικά σαν τετελεσμένο γεγονός. Για την ακρίβεια, σύμφωνα με τον ίδιο τον μεγαλοεπιχειρηματία, João Carlos, “η άδεια ανέγερσης του κτηρίου είχε δοθεί και χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να εγκριθεί μεταξύ 1998 και 2002”16. Όπως αναφέρεται στο Statute of the City, υπάρχει δυνατότητα ιδιωτικής επέμβασης σε μια περιοχή ZEIS, αρκεί να επιτευχθεί μέσα από τη συνεργασία της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, του κράτους και της κοινότητας της περιοχής. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η διαδικασία έγινε μέσα σε νόμιμα πλαίσια, δεδομένου ότι η διαπραγμάτευση έγινε μέσω της COMUL. Παρ’ όλα αυτά, το Statute ορίζει ότι για μια τέτοια επέμβαση, η οποία παρακάμπτει τους συντελεστές δόμησεις που ορίζει το ZEIS, ο ιδιώτης υποχρεούται να καταβάλλει φόρο (IPTU). Για να αποφύγει ο επιχειρηματίας αυτή την επιβάρυνση υποκίνησε διαδικασίες για αφαίρεση του οικοπέδου του από τη ZEIS, μαζί

143

με ένα μεγάλο κομμάτι της περιοχής. Ταυτόχρονα, οι αντιρρήσεις των αντιπροσώπων της κοινότητας παρακάμθηκαν και οι ίδιοι υποχρεώθηκαν έμμεσα να συμφωνήσουν στην αφαίρεση του ZEIS με χρηματικό αντάλλαγμα. Συμπερασματικά, λοιπόν, βλέπουμε πως η δημοκρατική διαχείριση μιας περιοχής ZEIS, στα πλαίσια του Statute, είναι συνυφασμένη με τη κινητοποίηση μίας κοινότητας και την χρήση των εργαλείων του Statute προς το άμεσο όφελος της. Όταν αυτή δεν υπάρχει, τα ίδια εργαλεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν από την ιδιωτική πρωτοβουλία και να νομιμοποιήσουν μια τέτοια επέμβαση. Η επέμβαση μπορεί να δικαιολογηθεί στα πλαίσια του Statute, με τη νέα σχέση κράτους-κοινότητας-ιδιωτών. Ο όρος αυτός, σε συνδυασμό με την αδυναμία της κοινότητας να αντιδράσει με έναν πιο δυναμικό τρόπο, νομιμοποίησε τη διαδικασία μέσω της COMUL, με την αποδοχή του ανταλλάγματος της επένδυσης στη παραλιακή περιοχή. Ακόμα, όμως, και αυτή η μετριοπαθής λύση δεν τηρείται από το JCPM, αφού ο ιδιώτης, με προτεραιότητα την ικανοποίηση των δικών του συμφερόντων, επενδύει στην εκπαίδευση ατόμων, τα οποία θα προσλάβει για να δουλέψουν στο κτήριο της επένδυσής του. Είναι μια κίνηση που για τον ίδιο έχει μελλοντικά κέρδη, ενώ παράλληλα προσφέρεται εργασία στους κατοίκους της περιοχής. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι κάτοικοι δεν κερδίζουν με την δημιουργία θέσεων εργασίας. Η ενίσχυση, όμως, των επιχειρήσεων που σχετίζονται με την αλιεία ή άλλων μικρών επιχειρήσεων μέσα στη κοινότητα, ήταν πιο πιθανό να ωφελήσει την μικροοικονομία της περιοχής17.

144

Κλίμα και πιέσεις κατά του ZEIS Λαμβάνοντας υπόψη την κινηματική νηνεμία στην προαναφερθείσα επέμβαση, έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε τη στάση και την άποψη των κατοίκων σε σχέση με τις επεμβάσεις στην περιοχή τους και το status ZEIS. Έτσι, με βάση μια έρευνα του πανεπιστημίου του Pernambuco, θα διαπιστώσουμε ότι, ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων “ταυτοποιείται με την κοινότητα της ΒΤ” (93,8%) και έχει “γνώση της πολιτικής της ιστορίας” (89.5% ), το 72,1% των κατοίκων δεν γνωρίζει ότι η περιοχή έχει το status ZEIS18. Διαφαίνεται, και από εδώ λοιπόν, μια τάση άγνοιας των συλλογικών διαδικασιών της κοινότητας και των δυνατοτήτων που τους δίνει η νομοθεσία. Η στάση αυτή έρχεται, μ’ αυτόν τον τρόπο, σε αντίθεση με το κινηματικό παρελθόν της κοινότητας. Αυτή η διαδικασία αποσυσπείρωσης έδωσε χώρο στην ακόμα μεγαλύτερη διείσδυση πολιτικών κομμάτων και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων στην κοινότητα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι οι δράσεις που έχει αναλάβει το JCPM στη περιοχή κατά της χρήσης ναρκωτικών, γεγονός που χαίρει μεγάλης εκτίμησης από τους κατοίκους, δεδομένης της ασθενικής κρατικής μέριμνας σ’ αυτόν τον τομέα. Χωρίς να αμφισβητούμε το έργο, αυτό κάθε αυτό, και τη σημασία του για τους κατοίκους της ΒΤ, θέλουμε εδώ να υποστηρίξουμε πως τα σχέδια που υπάρχουν για τη περιοχή υπερβαίνουν τις χειρονομίες κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων και ότι αυτές οι δράσεις έχουν ως σκοπό να εξωραΐσουν τις ίδιες της επιχειρήσεις στην κοινή γνώμη των κατοίκων. Δεν υπάρχει αμφιβολία γι’ αυτόν τον ισχυρισμό, όταν ο αντιπρόσωπος της κατασκευαστικής εταιρείας ‘Moura Dubeux’, Jarbas Vasconscelos, σε συνέντευξή του υποστηρίζει πως, “...Πρέπει

145

πάντα να διακρίνουμε, τι είναι απαρχαιωμένο και τι είναι παλιό. Τα πράγματα πρέπει να ανανεώνονται. Χρειαζόμαστε ένα νέο αστικό ιστό. Άμα διατηρήσουμε το 100% του συχνά υποβαθμισμένου αστικού ιστού, ακατάλληλου για χρήση, τότε δεν ανανεώνεται η πόλη. Δεν υπάρχει ανάπτυξη χωρίς ‘κλάδεμα’, πρέπει συνέχεια να ‘κλαδεύεις’ και να ετοιμάζεις το περιβάλλον για ανανέωση. Η Brasília Teimosa είναι ένας τόπος, που χωρίς αυτή τη κατάληψη θα ήταν άψογος. Ένας τόπος που βρέχεται και από τις τρεις μεριές. Η κατάληψη που υπάρχει σήμερα, δεν επιτρέπει πια την ανάπτυξη ακινήτων, εκτός και αν υπάρξει μια αυστηρή παρέμβαση της δημόσιας εξουσίας, που θα διαθέσει πραγματικά τη περιοχή για να δημιουργηθούν νέα ακίνητα για τη πόλη. Είναι καταδικασμένη να μην περάσει από αυτό. Εκτός αν υπάρξει μια σοβαρή παρέμβαση του δήμου που θα θεωρήσει σημαντικό, να περάσει αυτή η περιοχή μέσα στη πόλη, να αποκτήσει ξενοδοχεία, μαρίνα και τουριστικό εξοπλισμό. Είναι όμως, ένα μεσοπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο όραμα. Υπάρχουν άλλες σημαντικές περιοχές, για να ανακαταλάβουμε, όπως το λιμάνι και οι αποβάθρες, περιοχές με πιο απλή, εδαφική σχέση...”19. Ο αντιπρόσωπος της ‘Moura Dubeux’ συμπυκνώνει, με τα λόγια του, τις προκλήσεις του κατασκευαστικού κλάδου στο Recife και ειδικότερα στο κέντρο της πόλης. Η κατασκευαστική φούσκα αυξάνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των επίδοξων επενδυτών στην αγορά ακινήτων και η διαμάχη για τη γη επανέρχεται δριμύτερη στο προσκήνιο με τους ενδιαφερομένους να αγωνίζονται για να ανακαταλάβουν τις περιοχές, όπως η ΒΤ. Το Plano Diretor (Ρυθμιστικό Σχέδιο) του Recife περιλαμβάνει, ακόμα, για την αστικοποίηση της ΒΤ, τα σχέδια του Teimosinho και με βάση αυτά γίνεται η όποια επέμβαση. Παρ’ όλα αυτά, τα σχέδια για τη τουριστική αξιοποίηση της επανέρχονται. Από τη συνέντευξη φαίνεται ότι, συνεχίζει να υπάρχει η ρητορική εκείνη που θέλει την περιοχή να έχει το status της κατάληψης, παρά τη

146

σχετική πρόοδο στη κατάσταση νομιμοποίησης της και την εμφανή βελτίωση των υποδομών και των κτιρίων της. Η λογική, αυτή, των κατασκευαστικών οδηγεί στο ότι οι αρχιτέκτονες και οι πολιτικοί μηχανικοί, δεν χρειάζεται (μάλλον) να ανησυχούν για το που θα καταλήξουν οι κάτοικοι της περιοχής, αφού αυτό είναι δουλειά του κράτους ή άλλων ειδικών. Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι η περιοχή θα περάσει στη πόλη και “θα αξιοποιηθεί επιτέλους”, προσφέρει το αίσθημα κοινωνικής προσφοράς που λείπει από τον αντιπρόσωπο της κατασκευαστικής. Υπενθυμίζουμε ότι, κατά την γεωγραφική υπηρεσία η περιοχή θεωρείται, ακόμα, aglomerado subnormal ή favela (Censo 2010), ενώ το status ZEIS, που έχει ως στόχο τη διαδικασία ρύθμισης του καθεστώτος ιδιοκτησίας του συνόλου του οικισμού, έχει τελματωθεί κατ’ επανάληψη όλα αυτά τα χρόνια. Μέσα σ’ αυτή τη τελματώδη κατάσταση, που διαρκεί από το 1983, υπάρχει πολλή αρθρογραφία, σήμερα, που επιχειρηματολογεί κατά της ύπαρξης των ZEIS, ως θεσμού που τελικά “βλάπτει τις κοινότητες χαμηλών εισοδημάτων λόγω της διαχρονικής αναποτελεσματικότητας και δεν αφήνει τους ίδιους τους κατοίκους να ανελιχθούν οικονομικά. Η πόλη συνεχίζει να αναπτύσσεται και το zoning ZEIS κρατάει τους κατοίκους δεμένους20”. Παράλληλα, άλλες δημοσιεύσεις, εσφαλμένα, αναφέρουν ότι η διαδικασία ρύθμισης της γης έχει ολοκληρωθεί, οπότε το status ZEIS δεν έχει πλέον λόγο ύπαρξης, επιχειρηματολογώντας για τη μετατροπή της ΒΤ σε ζώνη ARU, δηλαδή Ζώνη Αστικής Ανοικοδόμησης21.

147

Πρόταση για ξενοδοχειακή μονάδα της Rio Ave

148 Περιοχή του Yacht Club

Ξενοδοχείο Rio Ave Στις 11 Απριλίου του 2014, το δημοτικό συμβούλιο του Recife φαίνεται να απαγορεύει την κατασκευή ενός υπερπολυτελούς ξενοδοχείου 44 ορόφων στην έκταση που ανήκει ακόμα στο Yacht Club. Ωστόσο, σύμφωνα με τη κατασκευαστική εταιρία, αυτή δεν έχει λάβει ακόμα ειδοποίηση απόρριψης της αίτησης ανέγερσης κτηρίου.

Η εταιρία Rio Ave, σε συνεργασία με τις ξενοδοχειακές επιχειρήσεις

Marriott, Accor και Meliá, προσβλέπει στην αξιοποίηση συνολικά της ΒΤ και όχι μόνο της περιοχής του Yaght Club, ενώ ένα χαρακτηριστικό δημοσίευμα στην εφημερίδα Jornal do Comércio, που ανήκει στον επιχειρηματία João Carlos Paes Mendonça, αναφέρει πώς, “...αυτό που οι επενδυτικές επιχειρήσεις κρύβουν είναι ότι το τρίτο κτήριο σχεδιάζεται να κτιστεί στη περιοχή Brasília Teimosa, σε γειτνιάζον οικόπεδο από το ναυπηγείο. Ο Geraldo Júlio22, θα πρέπει να δείξει κουράγιο προκειμένου να αλλάξει το παρόν νομικό πλαίσιο που διέπει τη περιοχή, αφού η δεξιά δημαγωγία ‘πάγωσε’, την οικοδόμηση στη περιοχή, με την αναχρονιστική Ειδική Ζώνη Κοινωνικού Ενδιαφέροντος.

149

Θα είναι μια διαμάχη μεταξύ της προόδου και της οπισθοδρόμησης, σ’ αυτή τη πόλη περικυκλωμένη από καβούρια και λάσπη”.23 Το δημοσίευμα αυτό, λοιπόν, αντιμετωπίζει τη νομοθεσία των ZEIS, παρά την εξέλιξη της, σαν αποτέλεσμα της λαϊκιστικής πολιτικής της περιόδου του εκδημοκρατισμού και παραβλέπει ότι ο οικισμός υπάρχει σήμερα κυρίως λόγω της κινητοποίησης των τότε κατοίκων, με το Projeto Teimosinho. Η επέμβαση με το ξενοδοχείο, φαίνεται να θέλει να αποτελέσει σύμβολο όλου του σύγχρονου και αναπτυσσόμενου Recife, αντάξιο μιας πόλης που θέλει να προσαρμοστεί στον εγχώριο και παγκόσμιο ανταγωνισμό. Πρόκειται για μία έτοιμη μελέτη, για τη πραγματοποίηση της οποίας χρειάζεται πλέον μόνο η έγκριση από το δημοτικό συμβούλιο του Recife. Σύμφωνα, όμως, με το ZEIS, οποιαδήποτε επέμβαση οφείλει να έχει τη σύμφωνη γνώμη της κοινότητας, ενώ, σύμφωνα με το Statute, πρέπει να προϋποθέτει μελέτη αντίκτυπου γειτνίασης και περιβαλλοντική μελέτη, τις οποίες το συγκεκριμένο σχέδιο δεν προβλέπει. Ακόμα όμως και αν αυτές υπήρχαν, η επέμβαση αυτή δεν ανταποκρίνεται σε μια συνολική διαχείριση της περιοχής, όπως ορίζει το ZEIS, και ταυτόχρονα παραβιάζει τους συντελεστές δόμησης που ορίζονται από αυτό. Συγκεκριμένα στη ΒΤ, μετά και τη πολεοδομική ρύθμιση του ZEIS το 95’, όπου αυξήθηκε ο συντελεστής δόμησης, μπορούν να χτιστούν μέχρι και τετραώροφα κτήρια μέσα στην περιοχή. Με βάση τα παραπάνω κριτήρια, λοιπόν,το δημοτικό συμβούλιο, στο οποίο συμμετέχουν και αντιπρόσωποι της κοινότητας, απέρριψε την αίτηση ανέγερσης του ξενοδοχείου. Φαίνεται, λοιπόν, εδώ ότι το Statute of the City και η νομοθεσία ZEIS, σε συνδιασμό με τη συμμετοχή της κοινότητας στη λήψη των αποφάσεων, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εμπόδιο σε αυτού του είδους την ιδιωτική πρωτοβουλία για επένδυση στη περιοχή.

150

Ανάπλαση του ορίου με τη Boa Viagem Παράλληλα με τη πρόταση αυτή, έχουν κατά καιρούς προταθεί και διάφορα άλλα σχέδια για την αξιοποίηση της ΒΤ. Δυο χαρακτηριστικά από αυτά είναι η μετατροπή της παραλιακής ζώνης σε γαστρονομικό πόλο, που έτυχε άμεσα εχθρικής αντιμετώπισης από το ‘Συμβούλιο Κατοίκων’ και η τοποθέτηση πάρκου αναψυχής, στη νοτιοδυτική πλευρά, την οποία αναλύουμε παρακάτω. Το σχέδιο αυτό υποστηρίχτηκε από το ‘Instituto Pelópidas da Silveira’, στα πλαίσια του προπτυχιακού προγράμματος αρχιτεκτονικής του Ομοσπονδιακού Πανεπιστημίου του Pernambuco, μέσω συνεντεύξεων και διαλόγου με κατοίκους της περιοχής για δύο μήνες. Σημειώνεται ότι στο σχέδιο δεν υπήρχε πρόβλεψη για αφαίρεση κατοικιών ή μετακίνηση κατοίκων. Το σχέδιο περιελάμβανε τη κατασκευή σχολείου, εστιατορίου, βιβλιοθήκης, πολιτιστικών κέντρων, κοινοτικού εξοπλισμού και πάρκου σε όλο το μήκος του νοτιοδυτικού ορίου της κοινότητας, στην περιοχή δηλαδή που αφαιρέθηκε νωρίτερα από τη ζώνη ZEIS.

151

Αυτή η πρωτοβουλία παρουσιάστηκε σε μια ακρόαση με το ‘Συμβούλιο Κατοίκων’, με την παρουσία κατοίκων της κοινότητας. Οι κάτοικοι υποδέχθηκαν το project ‘τρομαγμένοι’, δεδομένου ότι παράλληλα απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα στις τοπικές εφημερίδες. Υποστήριξαν ότι “η εφαρμογή ενός τέτοιου σχεδίου θα οδηγούσε στην αφαίρεση των κατοικιών”, ένα λογικό επιχείρημα, δεδομένου ότι το συγκεκριμένο κομμάτι της περιοχής είχε σταματήσει να προστατεύεται από το status ZEIS, λόγω της επέμβασης του JCPM. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η αξία των ακινήτων, σε αυτό το τμήμα της περιοχής, είχε φτάσει στα 1800 Reais/τ.μ. το 201024. Η άλλη μεριά υποστήριξε πως κάτι τέτοιο δεν προβλεπόταν από το project αλλά ότι “η κοινότητα θα κερδίσει μέσω ενός πάρκου περισσότερο δημόσιο χώρο”. Ο πρόεδρος του Συμβουλίου Κατοίκων και ο Συντονιστής του Forum do PREZEIS, τάχθηκαν ανοικτά κατά του σχεδίου, τονίζοντας πως οι πολεοδομικές επεμβάσεις στη περιοχή τους καταλήγουν πάντα σε αποκλεισμό των κατοίκων. Αν και η πρωτοβουλία αυτή δεν έγινε στα πλαίσια των διατάξεων του Statute of the City, ο ίδιος ο νόμος δίνει έμφαση στο διάλογο των κοινοτήτων με δημόσιες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες σε δημόσιες ακροάσεις. Η αρνητική στάση των εκπροσώπων του PREZEIS και του Συμβουλίου Κατοίκων μπορεί να κριθεί, με αυτούς τους όρους, ‘αντιπαραγωγική’. Ωστόσο, οι ανησυχίες αυτές έχουν πραγματική βάση, δεδομένης της άποψης που προωθεί το Instituto Pelópidas da Silveira για την αφαίρεση του status ZEIS της ΒΤ25, την οποία αναφέρουμε παραπάνω.

152

Εναλλακτικές μορφές πίεσης – Διαχείριση της εικόνας των κατοίκων Μέσα από την αρνητική στάση του ‘Συμβουλίου Κατοίκων’ στις διάφορες προτάσεις για ανάπλαση της περιοχής, την συμμετοχή της κοινότητας σε διάφορα κινήματα στο Recife, αλλά και του μπλοκαρίσματος της ανέγερσης του ξενοδοχείου στην περιοχή του Yacht Club, φαίνεται ότι η κοινότητα δεν έχει χάσει ακόμα τη μάχη της με την κερδοσκοπία ακινήτων. Υπάρχει, τα τελευταία χρόνια, μια τάση κινητοποίησης, σε αντίθεση με την ‘παγωμένη’ στάση της στην ανάπλαση του παραλιακού μετώπου και στην απώλεια τμήματος του ZEIS με το JCPM. Σ’ αυτή τη συγκυρία, η προσπάθεια για εκμετάλλευση της περιοχής κατευθύνεται, σύμφωνα με τον Πρόεδρο του Συμβουλίου, W. Lappa, στην “εξαγορά των κατοίκων και της συνείδησής τους, με μεγάλα ποσά το μέγεθος των οποίων δεν είναι σε θέση να αρνηθούν”. Tο ‘Συμβούλιο Κατοίκων’ εναντιώνεται και προτρέπει τους κάτοικους να μην πουλήσουν τα σπίτια τους, στις περιοχές που αφαιρέθηκε το ZEIS, ενώ ο πρόεδρος του Συμβουλίου τονίζει πως “κανείς που έφυγε από εδώ δεν βγήκε κερδισμένος, όλοι θέλουν να επιστρέψουν στη ΒΤ”. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια έμμεσης πίεσης, μπορούμε να παρατηρήσουμε και μια προσπάθεια διαχείρισης της εικόνας της κοινότητας, μέσα από την επιλεκτική προβολή συγκεκριμένων πτυχών της καθημερινότητας των κατοίκων της. Μ’ αυτόν τον τρόπο, απ’ τη μία έχουμε, την προβολή της διακίνησης ναρκωτικών, που στιγματίζει τη BT ως κακόφημη περιοχή και δημιουργεί ένα κλίμα προκατάληψης προς τους κατοίκους και τις συλλογικότητες της κοινότητας. Η προβολή αυτή, όπως παρατηρήσαμε παραπάνω, αφήνει περιθώρια διείσδυσης στην κοινότητα ιδιωτών και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων με την πρόφαση του ‘σωτήρα’.

153

Απ’ την άλλη, έχουμε τη δημιουργία μια ταινίας μήκους δύο ωρών, με τίτλο ‘Η Λεωφόρος της Όμορφης Μπραζίλια’, με πρωταγωνιστές κατοίκους της κοινότητας. Η ταινία αυτή προβάλει, κατά κύριο λόγο, την ‘αναβαθμισμένη’ καθημερινή ζωή των κατοίκων, μετά την επέμβαση της Avenida Brasilia Formosa26. Η παρουσίαση αυτή δίνει ένα πολύ ενδιαφέρον υλικό για τη καθημερινότητα των κατοίκων στην ΒΤ, αλλά και αυτών που μεταφέρθηκαν από τις palafitas στο Conjunto. Παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να μην σημειώσουμε τη μονόπλευρη προβολή του αντίκτυπου που είχε η επέμβαση στην κοινότητα, αφού δείχνει μόνο τη θετική της πλευρά, αποκρύπτοντας τις αρνητικές συνέπειες που είχε για μεγάλο μέρος της κοινότητας. Ταυτόχρονα, στην ταινία δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ιστορικό και αγωνιστικό παρελθόν ή τη σημερινή ‘πεισματάρικη’ στάση της κοινότητας. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η ‘πεισματάρικη’ Μπραζίλια δίνει τη θέση της στη νέα ‘Όμορφη Μπραζίλια’. Επιπλέον, η συμμετοχή μιας πρωταγωνίστριας, μέλους των εκλογικών εκστρατειών του PSB, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφισβήτησης της στοχευμένης προσπάθειας διαχείρισης της εικόνας των κατοίκων. Κατά τη γνώμη μας, η διαχείριση, αυτή έρχεται ενδεχομένως να ενισχύσει τις απόψεις όλων αυτών που υποστηρίζουν, σήμερα, την ανάγκη περεταίρω επεμβάσεων στην περιοχή, δημιουργώντας ένα κλίμα έμμεσων πιέσεων για την κοινότητα.

154

155

Αντίρροπες δυνάμεις Μέσα στα πλαίσια αυτών των πιέσεων, η κοινότητα της BrasíliaTeimosa μοιάζει διχασμένη. Σ’ αυτό το σημείο, αξίζει να σημειωθεί η στροφή ενός μέρους των κατοίκων από το PT προς το PSB, το οποίο υποστηρίζει τη κατάργηση των ζωνών ZEIS. Το PSB φαίνεται να έχει πείσει πολλούς κατοίκους, ότι μια τουριστική επέμβαση μπορεί να δημιουργήσει για τους ίδιους οφέλη, με τους ενδιαφερόμενους επενδυτές να επιδιώκουν να επενδύσουν και στο ‘ανθρώπινο κεφάλαιο’ της κοινότητας. Έχει, λοιπόν, καταφέρει να διεισδύσει η ιδιωτική πρωτοβουλία σε αυτή τη κοινότητα και αν ναι σε ποιό βαθμό; Απ’ την άλλη, υπάρχει και η άποψη πολλών κατοίκων, που μαζί με το ‘Συμβούλιο’, συνεχίζει να διεκδικεί την παραμονή τους στην περιοχή. Έτσι, απευθύνεται στη Πρόεδρο Dilma Roussef με τη παρακάτω επιστολή: “Προς την εξοχότατη πρόεδρο της Δημοκρατίας Dilma Rousseff… Εμείς οι παρακάτω υπογράφοντες, κάτοικοι της περιοχής Brasilia Teimosa, θέλουμε να επιστήσουμε την προσοχή, στην απαίτηση που εκφράζουμε, με στόχο οι δημόσιες, δημοτικές και κρατικές εξουσίες, να λάβουν μέτρα, το γρηγορότερο δυνατόν, για να διασφαλίσουν τη μονιμότητα όλων των κατοίκων της περιοχής…Πολλά χρόνια έχουν περάσει από τότε που εδώ, στη Brasília Teimosa έφτασαν οι πρώτοι κάτοικοι. Οι πλούσιοι δεν θέλουν να συμμορφωθούν με το γεγονός ότι απλοί άνθρωποι , όπως εμείς, μένουμε σε μια περιοχή τόσο διατιμημένη. Μπροστά σ’ αυτή τη κατάσταση, το Συμβούλιο Κατοίκων, στις αρχές της δεκαετίας του 80’, κινητοποίησε τον κόσμο και ετοίμασε το Σχέδιο Teimosinho…Οι επιχειρηματίες του κατασκευαστικού τομέα, μαζί με τους εργολάβους, θέλουν με οποιοδήποτε κόστος να μας διώξουν. Τώρα δεν έχουν μαζί τους τη δύναμη της αστυνομίας, όπως τη

156

δεκαετία του 60’ και του 70’. Χρησιμοποιούν τη δύναμη του χρήματος για να αγοράσουν τα σπίτια μας, προετοιμάζουν αρχιτεκτονικά project, με μοναδικό στόχο ‘να στείλουν τους πιθήκους από την άλλη’, να μας στείλουν δηλαδή σε περιοχές πολύ απομακρυσμένες από το κέντρο της πόλης και πιέζουν τη δημόσια αρχή, ώστε η περιοχή μας να σταματήσει να είναι Ειδική Ζώνη Κοινωνικού Ενδιαφέροντος (ZEIS) ή να μειώσουν την έκτασή της… Ο κόσμος της Brasília Teimosa συνεχίζει να είναι πεισματάρης και δεν θα σταματήσει να παλεύει εναντίον τους. Παραμένουμε στη γη αυτή, με αντίτιμο πολύ αγώνα και ιδρώτα. Κατασκευάσαμε μια κληρονομιά που δεν είναι μόνο τούβλα και τσιμέντο. Εδώ βρίσκονται τα όνειρά μας, η αξιοπρέπεια μας, η ιστορία μας. Μερικοί από μας έχουμε θάψει εδώ τους γονείς μας, τα παιδιά μας, τους παππούδες και αγαπημένους φίλους, και γι’ αυτό επίσης δεν μπορούμε να τους αφήσουμε να μας διώξουν… Τα λεφτά δεν μπορούν να εξαγοράζουν την αξιοπρέπεια μας. Όπως στον ηρωικό αγώνα των πρώτων κατοίκων, άλλη μια φορά, είμαστε μαζί και ενωμένοι ενάντια στη κερδοσκοπία ακινήτων. Όπως λέει και ο ύμνος της Brasília Teimosa, ‘από εδώ εγώ δεν φεύγω, από εδώ κανείς δεν με διώχνει’… Έτσι, είμαστε σίγουροι ότι το αίτημά μας θα ικανοποιηθεί, δηλαδή η BrasíliaTeimosa θα συνεχίσει να είναι μια ZEIS, χωρίς να μειωθεί η έκτασή της και καμία πολεοδομική πρόταση δεν θα θέσει σε κίνδυνο την παραμονή των κατοίκων στη περιοχή.27”

157

Projeto Novo Recife

Στη πραγματικότητα, όλες αυτές οι πιέσεις, που υπάρχουν πάνω στη ΒΤ, σχετίζονται με ένα γενικότερο σχέδιο για τη περιοχή αλλά και το κέντρο του Recife. Όπως προαναφέρθηκε, τα σχέδια αστικοποίησης του Teimosinho περιλαμβάνονται ακόμα στο ρυθμιστικό σχέδιο του Recife, όπως αυτό διαμορφώθηκε το 1979, χωρίς όμως αυτό να είναι δεσμευτικό, δεδομένου ότι το Master Plan μπορεί να επαναρυθμίζεται κάθε δέκα χρόνια, σύμφωνα με το Statute. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο του 1979 δεν φαίνεται να ικανοποιεί, πλέον, τον κατασκευαστικό κλάδο του Recife. Οι νέες προθέσεις πολεοδομικής ανάπτυξης, λοιπόν, εμφανίζονται με το ‘Projeto Novo Recife’, με τη χορηγία μίας σύμπραξης τεσσάρων κατασκευαστικών εταιρειών, ανάμεσά τους και η προαναφερθείσα ‘Moura Dubeux’.

Ουρανοξύστες της Moura Dubeux απέναντι από τη ΒΤ

158

Η σύμπραξη αυτή, λοιπόν, απέκτησε, μέσω παραχώρησης από το δήμο, τον έλεγχο της περιοχής των αποβάθρων του λιμανιού για την ανέγερση δέκα ουρανοξυστών μπροστά από το ZEIS της κοινότητας Coque (περιοχή στη όχθη του ποταμού Capibaribe, ακριβώς απέναντι από τη BT). Η σταδιακή παραχώρηση της περιοχής, για την οποία προορίζεται το σχέδιο, είχε ήδη αρχίσει, εν μέσω δημαρχίας του PT, με την ανέγερση δύο ουρανοξυστών της ‘Moura Dubeux’. 28 Η εκλογή του PSB στο δήμο του Recife, το 2013, οδηγεί στην παραχώρηση όλης της περιοχής στην κοινοπραξία των κατασκευαστικών εταιριών, εν μέσω μεγάλων αντιδράσεων29. Φαίνεται έτσι, ότι οι κοινοπραξίες ιδιωτικών επιχειρήσεων διαμορφώνουν τη πόλη, με το PSB να ηγείται της προσπάθειας.

Πρόταση για 10 ουρανοξύστες

159

Η επέμβαση, αυτή, αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού για το κέντρο του Recife, ο οποίος δεν προβλέπεται από το Ρυθμιστικό Σχέδιο. Το Recife είναι μία πόλη που αναπτύσσεται με γνώμονα την ιδιωτική πρωτοβουλία και οι σχεδιασμοί της εντάσσονται τμηματικά, χωρίς κανένα διάλογο, παρακάμπτοντας τις απαιτήσεις zoning των ZEIS και συμβάλλοντας στη μείωση της έκτασης τους. Σύμφωνα με το κίνημα ‘Occupy Estelita’, που εναντιώνεται στο Projeto Novo Recife και στο οποίο συμμετέχουν και ομάδες της ΒΤ και της κοινότητας Coque, το ‘Projeto Novo Recife’ είναι ένας σχεδιασμός που συσχετίζει διάφορους θύλακες ανάπτυξης μέσα στη πόλη, γύρω από τους οποίους θα συγκεντρώνονται οι υψηλότεροι μισθοί. Το σχέδιο που περιλαμβάνει το νομικό πόλο (ZEIS κοινότητας Coque), ιατρικό πόλο, ψηφιακό πόλο (στο λιμάνι) και εμπορικό πόλο. Ο τελευταίος έχει ήδη πραγματοποιηθεί, με το τρίτο μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της χώρας, ‘Shopping Rio Mar’, από τη JCPM και τη ‘Moura Dubeux’ πάνω σε άλλη μια περιοχή ZEIS. Ταυτόχρονα, θα περιλαμβάνει τουριστικό πόλο και επιχειρηματικό πόλο, η ανάπτυξη των οποίων φαίνεται να έχει αρχίσει στα όρια της BT με τη Boa Viagem, από τη στιγμή που μειώθηκε η έκταση του ZEIS της BT30. Η παράκαμψη των ZEIS στο Recife βρίσκει στη ΒΤ μια εξαίρεση με το Συμβούλιο να μην διεκδικεί μόνο τη παγίωση του ZEIS της ΒΤ αλλά και την αύξησή του.

160

Projeto Novo Recife

161

Υποσημειώσεις β΄ μέρους 1. Γεωγραφική υπηρεσία της Βραζιλίας (IBGE), http://www.ibge.gov. br/home/ 2. http://www2.recife.pe.gov.br/servico/brasilia-teimosa 3. Santos Caroline Gonçalves, De cima para baixo e de baixo para cima: Intervenção estatal e investimentos habitacionais em assentamentos de baixa renda do Recife, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2011 σελ. 135. 4. Για την έρευνα του UFPE, βλ. Santos Caroline Gonçalves, De cima para baixo e de baixo para cima: Intervenção estatal e investimentos habitacionais em assentamentos de baixa renda do Recife, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2011 σελ. 164-197. 5. Dilma Rousseff: Τωρινή Πρόεδρος της Βραζιλίας από το 2011. 6. Αίσθηση προκάλεσε, στη προεκλογική εκστρατεία για τις δημοτικές εκλογές του Recife το 2004, το συμβάν με την κάτοικο Donna Maria do Soccoro. Μία πρώην κάτοικος της ΒΤ, που διέμενε σε Palafitas, συντάχθηκε με το τότε κόμμα της αντιπολίτευσης και προέβη σε δηλώσεις, που απείλησαν να ματαιώσουν την προσπάθεια επανεκλογής του Δημάρχου του PT, Joao Paulo. Η πρώην κάτοικος της ΒΤ δήλωσε πως κατά τη δημαρχεία του Joao Paulo της αφαίρεσαν το σπίτι, χωρίς να της δοθεί άλλη κατοικία,

162

με αποτέλεσμα να μείνει άστεγη. Η προεκλογική στρατηγική του αντίπαλου κόμματος, PSB, που εστίαζε στην τουριστική αξιοποίηση του Recife, παρουσίασε την Donna Maria ως θύμα των οξύμωρων πολιτικών του PT, “ενός κόμματος που υποσχέθηκε να βοηθήσει τον λαό”. 7. Davis Mike, Planet of Slums, εκδ. Verso, 2006. 8. Χαρακτηριστικά, αν κανείς κοιτάξει τους τουριστικούς οδηγούς του Recife, ειδικά στη Boa Viagem, οι περιοχές αυτές ‘λείπουν’. 9. Santos Caroline Gonçalves, De cima para baixo e de baixo para cima: Intervenção estatal e investimentos habitacionais em assentamentos de baixa renda do Recife, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2011 σελ. 136 10. Brasília Teimosa: Luta antiga contra os Ladrões de Paisagens, Recife Resiste, 2014, http://reciferesiste.pelivre.org/brasilia-teimosa-lutaantiga-contra-a-os-ladroes-de-paisagens/ 11. Santos Caroline Gonçalves, De cima para baixo e de baixo para cima: Intervenção estatal e investimentos habitacionais em assentamentos de baixa renda do Recife, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2011 σελ. 136. 12. Santos Caroline Gonçalves, De cima para baixo e de baixo para cima: Intervenção estatal e investimentos habitacionais em assentamentos de baixa renda do Recife, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2011 σελ. 176

163

13. “O Falso Progresso”, Direitos Urbanos Recife, 7-7-20012, https://direitosurbanos.wordpress.com/tag/jcpm/ 14. Cavalcante de Vasconcelos Rosiglay, Conflitos Ambientais Urbanos -Uma análise do Poder público e do Setor imobiliário Formal na Communiadade de Brasília teimosa, Recife/Pernambuco, UFPE, 2011, σελ.111. 15. “Brasília Teimosa está à venda”, Leia Ja, 02/05/2015, http://www. leiaja.com/noticias/2015/05/02/brasilia-teimosa-esta-venda/ 16. JC- Entrevista João Carlos Paes Mendonça, 2013, https://www.youtube.com/watch?v=M_iJ7q7lYL0,2013 17. “Instituto JCPM investe na capacitação de jovens de Brasília Teimosa”, ΝΕ10, 22-8-2008, http://ne10.uol.com.br/canal/educacao/ noticia/2008/08/22/instituto-jcpm-investe-na-capacitacao-de-jovens-de-brasilia-teimosa-166488.php 18. Cavalcante de Vasconcelos Rosiglay, Conflitos Ambientais Urbanos -Uma análise do Poder público e do Setor imobiliário Formal na Communiadade de Brasília teimosa, Recife/Pernambuco, UFPE, 2011, σελ.108-109 19. Συνέντευξη του Jarbas Vasconscelos, https://vimeo.com/31354876 20. Lucena Pierre, “Por que as ZEIS prejudicam os pobres do Recife?”, LeiaJa, 2012, http://acertodecontas.blog.br/economia/por-que-aszeis-prejudicam-os-pobres/

164

21. “Bairro pode deixar de ser uma ZEIS”, Diario de Pernambuco, 2010. 22. Δήμαρχος του Recife, με το σοσιαλδημοκρατικό PSB, από το 2013. 23. “Construtora Rio Ave planeja construir hotel Renaissance em plena Brasília Teimosa”, blog de Jamildo, 08/02/2013, http://blogs.ne10. uol.com.br/jamildo/2013/02/08/construtora-rio-ave-planeja-construir-hotel-renaissance-em-plena-brasilia-teimosa/ 24. Passos, “O boom de Brasília Teimosa”, Diario de Pernambuco, 2010. 25. “Projeto de estudantes para Brasília Teimosa discutido em audiência pública”, Camara Municipal do Recife, 03.06.2013, http://www.recife. pe.leg.br/noticias/projeto-de-estudantes-para-brasilia-teimosa-discutido-em-audiencia-publica 26. Για την ταινία “ Avenida Brasília Formosa, https://vimeo. com/31704689 27. Για την επιστολή, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina 28. Οι ουρανοξύστες αυτοί στέρησαν τον χαρακτηρισμό του κέντρου του Recife ως ‘πολιτιστική κληρονομιά’, από την UNESCO. 29. Αξίζει να σημειωθεί ότι, το 2014 η κυβέρνηση του Pernambuco πέρασε σχέδιο νόμου για τη νομιμοποίηση της χρηματοδότησης των κομμάτων από ιδιωτικές επιχειρήσεις. 30. “Pina se torna atrativo no âmbito imobiliário”, Edmar Lyra, 2013, http://edmarlyra.com/pina-se-torna-atrativo-no-ambito-imobiliario/

165

166

Συμπεράσματα

167

Η Brasília Teimosa είναι ένα τόπος, όπου μπορεί κάποιος να παρατηρήσει, αποκρυσταλλωμένη και σε πολλά επίπεδα ανάγνωσης, μια κοινωνική, ιδεολογική, ταξική και πολιτική διαμάχη. Ένας τόπος όπου, η σύγκρουση των αντιθέσεων είχε ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος της πόλης και τη θέσπιση των Ειδικών Ζωνών Κοινωνικού Ενδιαφέροντος στο Recife. Στη περίπτωση της BT, οι ίδιοι οι κάτοικοι, χωρίς να το επιδιώκουν άμεσα, μετατράπηκαν, μέσα από τη θέληση τους να παραμείνουν στη περιοχή, από εμπόδιο στα σχέδια της παλαιάς φεουδαρχικής ολιγαρχίας του Recife, σε εμπόδιο για την ανάπτυξη της πόλης, σύμφωνα με τις ανάγκες της κερδοσκοπίας ακινήτων και των κατασκευαστικών εταιριών. Το Recife είναι μια πόλη που πρέπει να ακολουθήσει το ‘verticalization’ των ουρανοξυστών και την ανάπτυξη των σύγχρονων πόλεων. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, επιστρατεύονται λογικοφανή επιχειρήματα υπέρ της απαλοιφής αυτών των κοινοτήτων, όπως “τα μη κανονικά σπίτια, η μεταφορά σε πιο αξιοπρεπή κατοικία, η έλλειψη υποδομών, η χαμηλή δόμηση, με μεγάλη πυκνότητα κατοίκησης και η λανθασμένη (not appropriate) χρήση της γης”. Ανεξάρτητα, όμως, από το αν κάποιος μπορεί να τοποθετηθεί συνολικά υπέρ ή κατά της ύπαρξης αυτών των οικισμών, η όποια προσπάθεια βελτίωσης του δομημένου περιβάλλοντος σε αυτούς, ώστε να ενταχτούν στη σύγχρονη πόλη, δεν συντελεί απαραίτητα και σε αναβάθμιση του επιπέδου διαβίωσης των ανθρώπων που ζουν σε αυτές. Όπως παρατηρήσαμε παραπάνω, αλλά και με βάση τους ίδιους τους κατοίκους, ο κίνδυνος για επιδείνωση των συνθηκών της ζωής τους θα συνεχίσει να υπάρχει και στην περίπτωση της αναβάθμισης, δεδομένου ότι πιθανότατα θα οδηγήσει σε περιθωριοποίηση. Συνεπώς αποτελεί απλά μια μετάθεση του προβλήματος. Oι συνθήκες αυτές θα συνεχίσουν να υπάρχουν απλά δεν θα είναι ορατές στη σύγχρονη πόλη.

168

Ταυτόχρονα, αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό πως η ποιότητα ζωής δεν μπορεί να περιοριστεί στις ποσοτικές καταγραφές των στεγαστικών προγραμμάτων και στην εικόνα του δομημένου περιβάλλοντος, αλλά συνδέεται κυρίως με το πως νιώθουν και σκέπτονται οι κάτοικοι μέσα σε αυτό. Γιατί, όπως τονίζει χαρακτηριστικά ένας κάτοικος της ΒΤ, “μέσα σ’ αυτές τις γειτονιές υπάρχει και κάτι ακόμα, που αφορά τους κοινωνικούς δεσμούς, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την καθημερινή ζωή, το οποίο δεν μπορεί να καταγραφεί σε καμία έρευνα.” Πρόκειται για τη δημιουργία ενός ιδιαίτερου συμπλέγματος κοινωνικών σχέσεων, που οικοδομείται στη βάση των διαφόρων αξιών που διαπερνούν την ΒΤ αλλά ταυτόχρονα την τροφοδοτούν, παγιώνοντας έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα. Αυτός είναι και ο λόγος που κάποιοι άνθρωποι εξακολουθούν να θέλουν να μένουν σ’ αυτό το περιζήτητο κομμάτι γης πάνω στη θάλασσα. Η συνθήκη αυτή, από τη δημιουργία της ΒΤ μέχρι σήμερα, ξεπερνάει στην πράξη την επιχειρηματολογία που υποστηρίζει την απαλοιφή της, σε όλες τις κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις μέχρι στιγμής. Σε ένα βαθμό, οι κάτοικοι της ΒΤ προσαρμόστηκαν και ενσωματώθηκαν στις απαιτήσεις του δομημένου περιβάλλοντος της ‘κανονικής’ πόλης, προκειμένου να παραμείνουν εκεί και να αποκτήσουν πρόσβαση στις υπηρεσίες της. Παρόλη την εξέλιξη της, όμως, η ΒΤ κατατάσσεται, ακόμα και σήμερα, ως υπο-κανονικός οικισμός, αφού δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα η διαδικασία παραχώρησης τίτλων ιδιοκτησίας. Σε αυτή τη συνθήκη, η σημερινή ανάπτυξη της πόλης, εκμεταλλεύεται την ιδιοκτησιακή ασάφεια που χαρακτηρίζει τη ΒΤ αλλά και γενικά αυτού του τύπου τις κοινότητες, θέτοντας νέα χωρικά και κοινωνικά όρια.Με βάση τις σύγχρονες επεμβάσεις, που αναλύσαμε παραπάνω, διαφαίνεται, λοιπόν, ένα νέο είδος χωροταξικής διαχείρισης της περιοχής. Η έκταση του

169

zoning ZEIS μειώνεται τμηματικά μέσω επεμβάσεων, με πρόφαση τη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης, τις επιπτώσεις των οποίων αναλαμβάνουν να διαχειριστούν οι ιδιώτες. Ταυτόχρονα, η διαχείριση των αντιδράσεων των κατοίκων, μέσω παράλληλων ομάδων ή οργανώσεων που δρουν αυτόνομα από το Συμβούλιο Κατοίκων, όπως επιχειρήθηκε και στο παρελθόν, φαίνεται πως έχει γίνει μέρος της πολιτικής ζωής της κοινότητας. Σ’ αυτό το σημείο, αποκτούν ιδιαίτερη σημασία και φαίνεται να επιβεβαιώνονται οι προτεραιότητες που προέτασσαν οι κάτοικοι στο ‘Projeto Τeimosinho’, μέσω μιας συλλογικής διαχείρισης της κοινότητας. Η συλλογική διεκδίκηση τίτλων ιδιοκτησίας (με προτεραιότητα το δικαίωμα στη κατοικία) και παράλληλα η νομιμοποίηση για όλους, είναι καθοριστική για τη διασφάλιση της σταθερότητας του συνόλου των κατοίκων. Η διάκριση μιας νομιμοποιημένης μειοψηφίας με πρόσβαση στην ιδιοκτησία ή άλλων ομάδων, που βάζουν τις δικές τους προτεραιότητες πάνω από το δικαίωμα στη κατοικία, είναι αυτή που καθιστά τη ΒΤ ιδιαίτερα ευάλωτη και πιθανή την αφαίρεση της ζώνης ZEIS ή την τμηματική της μείωση. To zoning ZEIS, μέχρι στιγμής, μοιάζει να έχει λειτουργήσει ιδιαίτερα αποτελεσματικά έναντι της κερδοσκοπίας ακινήτων και είναι αυτό που, ουσιαστικά, προστατεύει τον οικιστικό χαρακτήρα της περιοχής και διασφαλίζει το δικαίωμα των κατοίκων να παραμένουν σε αυτή, γι’ αυτό και πρέπει να διατηρηθεί. Ωστόσο, όπως διαπιστώσαμε παραπάνω, οι νόμοι και τα θεσμικά πλαίσια δεν είναι παρά μια ‘εργαλειοθήκη’ η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί απ’ όλες τις πλευρές. Η συνταγματική κατοχύρωση των ZEIS, που προσφέρει το Statute of the City, αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημα σε σχέση με την απουσία νομικού πλαισίου του παρελθόντος, όμως είναι απαραίτητη η συνεχής

170

επαγρύπνηση των κατοίκων, για τη διασφάλιση μιας λειτουργίας του που θα ωφελεί την κοινότητα στο σύνολό της. Στο παρελθόν, η παραμονή τους στο χώρο επιτεύχθηκε μέσα από την αναγνώριση και εκμετάλλευση της τότε πολιτικής συγκυρίας, την οργάνωση και τη συλλογικότητα της κοινότητας και την ύπαρξη συγκεκριμένων στόχων, με την καθοδήγηση του Συμβουλίου Κατοίκων και τη στήριξη της CJP. Σήμερα η κοινότητα φαίνεται να αντιστέκεται στη μάχη με την κερδοσκοπία ακινήτων, με το Συμβούλιο να διεκδικεί όχι μόνο τη διατήρηση του ZEIS αλλά και την αύξηση του. Παρ’ όλα αυτά σημαντική μερίδα των κατοίκων δεν γνωρίζει ότι η περιοχή έχει αυτό το status. Η αντίφαση αυτή άφησε σε πολλές περιπτώσεις τη λήψη των αποφάσεων στις επιτροπές θεσμικής εκπροσώπησης. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι μια προωθητική στάση, προκειμένου να διασφαλιστούν τα δικαιώματα των κατοίκων, είναι η συστηματική ενημέρωση τους σχετικά με ότι προβλέπει η νομοθεσία, ώστε οι ίδιοι να γνωρίζουν τις δυνατότητες που αυτή τους δίνει. Μια τέτοια δράση θα μπορούσε συσπειρώσει εκ νέου τους κατοίκους με στόχο τη διατήρηση του ZEIS αφενός, αλλά και τη διεκδίκηση της πλήρους νομιμοποίησης από την άλλη. Η ΒΤ, ως ένας διαχρονικός ‘πεισματάρικος τόπος’, έχει αποκτήσει μία εξέχουσα θέση στη ‘συλλογική μνήμη’ των κοινοτήτων του Recife. Το αν τελικά παραμείνει ‘Τeimosa είναι κάτι που θα φανει στο μέλλον.

171

Προβληματισμός για περαιτέρω έρευνα

Η εργασία αυτή ανοίγει καινούρια ερωτήματα για το μέλλον της Brasília Teimosa. Με βάση τα παραπάνω προβληματιζόμαστε για την πορεία αυτής της κοινότητας, αν η διαδικασία νομιμοποίησης επιτευχθεί. Στην περίπτωση αυτή, ο στόχος του προγράμματος ZEIS ολοκληρώνεται και ενδέχεται να σταματήσει η περιοχή να προστατεύεται από τη Ζώνη Κοινωνικής Προστασίας. Σ΄ αυτή την περίπτωση, λοιπόν, οι κάτοικοι θα επιλέξουν να πουλήσουν τα (ακριβά) σπίτια τους για να ζήσουν αλλού ή θα παραμείνουν εκεί; Η αναζήτηση ενός νέου θεσμικού -ή μη -πλαισίου, το οποίο θα διασφαλίζει την διατήρηση του χαρακτήρα της περιοχής εμποδίζοντας τον εξευγενισμό και τη σταδιακή μεταμόρφωση της, θα αποτελούσε ένα πολύ ενδιαφέρον και διεπιστημονικό πεδίο έρευνας.

Η Brasilia Teimosa δεν είναι προς πώληση

172

173

Βιβλιογραφικές Αναφορές Βιβλιογραφία Ελληνικά Lefebvre Henri (1968), Το δικαίωμα στη Πόλη: Χώρος και Πολιτική, (μτφ) Παναγιώτης Τουρνικιώτης, εκδ. Κουκκίδα,2007

Αγγλικά Assies Willem, To Get Out of the Mud: Neighborhood Associativism in Recife, 1964-1988, Center for Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class No.63, 1992 Davis Mike, Planet of Slums, εκδ. Verso, 2006 Fortin Charles, Rights of way to Brasilia Teimosa: The politics of Squatter Settlement, Sussex Academic Press, 2014

Βραζιλιάνικα Castro Josué, Homens e Caranguejos, Civilização Brasileira, 2001 Moura Alexandrina Sobreira, Terra do mangue: Invasões urbanas no Recife (Serie Estudos e pesquisas), Portuguese Edition, 1990.

Επιστημονικές Εργασίες Αγγλικά Acioly Jr. Claudio, Process Mapping In Recife, Brazil, Institute of Housing and Urban Development Studies, Netherlands, 2007, [http://www.claudioacioly. com/downloads/keynotes/Acioly_Recife_%20Proces%20Mapping.pdf]

174

Alexandrina Sobreira, Brasilia Teimosa: The Organization of a Low-income Settlement in Recife, Development Dialogue 1, 1987 Fortin Charles, The politics of Public Land in Recife, Brazil: The Case of Brasília Teimosa- 1934-1984, Brighton, U.K., University of Sussex, 1987 Perlman Janice, “Present and future cities: Ideas, innovations, and shared solutions”, Mega-Cities project, ECOSOC, 2014, [http://www.un.org/en/ecosoc/ integration/pdf/janice.perlman.pdf]

Βραζιλιάνικα Santos Caroline Gonçalves, De cima para baixo e de baixo para cima: Intervenção estatal e investimentos habitacionais em assentamentos de baixa renda do Recife, Universidade Federal de Pernambuco, Recife, 2011 Cavalcante de Vasconcelos Rosiglay, Conflitos Ambientais Urbanos -Uma análise do Poder Público e do Setor Imobiliário Formal na Communiadade de Brasília teimosa, Recife/Pernambuco, UFPE, 2011

Οπτικοακουστικά Gabriel Mascaro, Avenida Brasilia Formosa, [https://vimeo.com/31704689] Jarbas Vasconscelos, [https://vimeo.com/31354876] JC- Entrevista João Carlos Paes Mendonça, 2013, [https://www.youtube.com/ watch?v=M_iJ7q7lYL0,2013]

Αρθρογραφία Ελληνικά Σαρηγιάννης Γεώργιος, “Παραγκουπόλεις, ένα τυπικό καπιταλιστικό φαινόμενο”, Διάπλου τ. 28, Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2008

175

Αγγλικά “Encouraging Brazil’s emerging middle class to buy sustainably”, The Guardian, 6 August 2014, [http://www.theguardian.com/sustainable-business/2014/ aug/06/encouraging-brazil-emerging-middle-class-buy-sustainably] “The Statute of the City: New tools for assuring the right to the city in Brasil”, [http://www.polis.org.br/uploads/916/916.pdf The Statute of the City: New tools for assuring the right to the city in Brasil, http://www.polis.org.br/uploads/916/916.pdf]

Βραζιλιάνικα “Bairro pode deixar de ser uma ZEIS”, Diario de Pernambuco, 2010. Brasília Teimosa: Luta antiga contra os Ladrões de Paisagens, Recife Resiste, 2014, [http://reciferesiste.pelivre.org/brasilia-teimosa-luta-antiga-contra-a-osladroes-de-paisagens/] “Brasília Teimosa está à venda”, Leia Ja, 02/05/2015, [http://www.leiaja.com/ noticias/2015/05/02/brasilia-teimosa-esta-venda/] Cisneiros Leonardo “O Falso Progresso”, Direitos Urbanos Recife, 7-7-20012, [https://direitosurbanos.wordpress.com/tag/jcpm/] “Construtora Rio Ave planeja construir hotel Renaissance em plena Brasília Teimosa”, blog de Jamildo, 08/02/2013, [http://blogs.ne10.uol.com.br/jamildo/2013/02/08/construtora-rio-ave-planeja-construir-hotel-renaissance-em-plena-brasilia-teimosa/] “Instituto JCPM investe na capacitação de jovens de Brasília Teimosa”, ΝΕ10, 22-8-2008, [http://ne10.uol.com.br/canal/educacao/noticia/2008/08/22/instituto-jcpm-investe-na-capacitacao-de-jovens-de-brasilia-teimosa-166488.php] Lucena Pierre, “Por que as ZEIS prejudicam os pobres do Recife?”, LeiaJa, 2012, [http://acertodecontas.blog.br/economia/por-que-as-zeis-prejudicam-os-pobres/] “Moradores do Conjunto Habitacional Brasília Teimosa protestam em frente ao prédio da Cehab”, Diário de Pernambuco, 20-5-2015, [http://www.diariodepernambuco.com.br/app/noticia/vida-urbana/2015/05/20/interna_vidaurbana,577324/moradores-do-conjunto-habitacional-brasilia-teimosa-protestam-em-frente-ao-predio-da-cehab.shtml]

176

Passos, “O boom de Brasilia Teimosa”, Diário de Pernambuco, 2010. “Pina se torna atrativo no âmbito imobiliário”, Edmar Lyra, 2013, [http://edmarlyra.com/pina-se-torna-atrativo-no-ambito-imobiliario/] “Projeto de estudantes para Brasília Teimosa discutido em audiência pública”, Camara Municipal do Recife, 03.06.2013, [http://www.recife.pe.leg.br/noticias/ projeto-de-estudantes-para-brasilia-teimosa-discutido-em-audiencia-publica]

Δικτυακοί τόποι IBGE, http://www.ibge.gov.br/home/ UN-Habitat, http://mdgs.un.org/unsd/mdg/SeriesDetail.aspx?srid=710 http://www.legiscidade.recife.pe.gov.br/lei/14511/ http://cm-recife.jusbrasil.com.br/legislacao/853472/lei-14947-87 http://www.jusbrasil.com.br/topicos/10657746/artigo-182-da-constituicao-federal-de-1988# http://www.jusbrasil.com.br/topicos/2721464/artigo-183-da-constituicao-federal-de-1988 http://www2.recife.pe.gov.br/servico/Brasília-teimosa Brasilina Teimosina, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina (Ομάδα των κατοίκων στο facebook)

Άλλα Dweller’s Council of Brasilia Teimosa, Manifesto of October 1979, [http:// www.cedla.uva.nl/50_publications/pdf/OnlineArchive/63OutOfTheMud/ pp.297-308(Appendix).pdf]

177

Πηγές εικόνων Brasília Teimosa, http://www.skyscrapercity.com/ [14] Brasília Teimosa, http://cafehistoria.ning.com/profiles/blogs/50-anos-de-brasilia-teimosa-em [15] Χάρτης Recife 1908, http://edsonprof.blogspot.gr/2012/05/mapa-antigo-do-recife.html [22] Aerial Novo 1951 ,http://cadernorecifense.blogspot.gr/2014/04/imagens-aereas-do-recife-em-1951-parte-2.html [25] Brasília Teimosa 1967, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [28] Palafitas - Brasília δεκαετία του 60’, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts?fref=ts [30] Mocambos - Brasília Teimosa δεκαετία του 60, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [31] “Ποτέ ξανά”, μνημείο για τα βασανιστήρια της δικτατορίας, https://www.flickr.com/photos/canoafurada/742069390/ [34] Brasília Teimosa, hotel and tourism complex concept, 1974, Domingues do Nascimento, Luis, “Recife: a northeast capital in late capitalism”, 2014, [41] Dom Helder Câmara, http://www.gahetna.nl/collectie/afbeeldingen/fotocollectie/zoeken/weergave/detail/q/id/ac58e206-d0b4-102d-bcf8-003048976d84 [42] Ό δήμαρχος G. Krause στη ΒΤ 1982, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [48] Moacir Luiz Gomes Filho (Πρόεδρος στο Συμβούλιο Κατοίκων) , https://www. facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [52]

178

Brasília Teimosa δεκαετία του 80’, https://www.facebook.com/photo.php?fbid =1522884301321344&set=a.1522884091321365.1073741912.100007993662808&type=3&theater [56] Brasília Teimosa δεκαετία του 80’, http://www.benoitdoncoeur.com/fr/portfolio-24946-0-40-bresil-1983.html [57] ‘Η παραλία buraco da velha είναι δική μας’, https://scontent-mxp1-1.xx.fbcdn.net/ hphotos-xpa1/v/t1.0-9/10448832_1426452774297831_3364642971547523895_n. jpg?oh=4603c4610c8b274cd1d8fbbc1505585b&oe=5617C62E [60] Projeto Teimosinho 1979, https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1440024 682940640&set=t.100003067486727&type=3&theater [71] “Που είναι το aforamento κύριε δήμαρχε;”, https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1535039850105789&set =t.100003067486727&type=3&theater [74] Ομιλία του Lula σε απεργίατων συνδικάτων μεταλλουργών 1979, http://www. ogolpe.com.br/a-greve-de-1979/ [94] Recife, http://www.skyscrapercity.com/ [104] Recife under construction, https://www.youtube.com/watch?v=dJY1XE2S9Pk [106-107] Η ανάπτυξη του Recife, http://www.skyscrapercity.com/ [108] Brasília Teimosa - σχέση με το κέντρο του Recife, http://www.skyscrapercity. com/ [110-111] Brasília Teimosa - σχέση με Boa Viagem, http://www.skyscrapercity.com/ [112] https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=Ts και Mascaro Gabriel, Avenida Brasília Formosa, 2010, https://vimeo.com/3170468 [114-115] Αυτοσχέδιες επισκευές κατοικιών, Mascaro Gabriel, Avenida Brasília Formosa, 2010, https://vimeo.com/31704689 [116]

179

Προβλήματα της περιοχής - πλυμήρες, https://www.facebook.com/brasilina. teimosina?fref=ts [117] Καθημερινή ζωή των κατοίκων- δημόσιος χώρος, https://www.youtube.com/ watch?v=x9EFO8B-Vtg [118-119] Εργασία και συλλογικότητες, http://www.rbcnews.com.br/especiais/brasilia-teimosa/, https://vimeo.com/31704689, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [121-123] https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [124] Εκλογές 2014: Lula και Dilma στη BT, http://www.vermelho.org.br/noticia/249021-333 [126] Το PSB αυξάνει την επιρροή του, http://avozdopovobj.com.br/site/no-embalo-da-onda-amarela-paulo-comanda-maior-caminhada-da-historia-de-brasilia-teimosa/ [127] O πρόεδρος Lula και ο δήμαρχος João Paolo στα palafitas το 2003’, http://blogs.diariodepernambuco.com.br/politica/?p=18559 [128] Η περιοχή των palafitas πριν από την επέμβαση, http://img.terra.com. br/i/2003/01/09/28455_ga.jpg [132] Avenida Brasília Formosa [133] Παραλία της Brasília Teimosa, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=ts [134] Παραλία της Boa Viagem, http://www.skyscrapercity.com/ [135] Conjunto Habitational do Cordeiro, https://vimeo.com/31704689 [137] ‘Κτήριο γραφείων του JCPM’, http://www.skyscrapercity.com/showthread. php?t=737792 [140] Η ανάπτυξη της Boa Viagem (1961-2002), Cavalcante de Vasconcelos Rogislay, Conflitos Ambientais Urbanos - Uma Análise do Poder Público e do Setor Imobiliário Formal na Communidade de Brasília Teimosa, Recife/ Pernambuco, UFPE, 2011 [141]

180

Πρόταση για ξενοδοχειακή μονάδα της Rio Ave, http://blogs.ne10.uol. com.br/jamildo/2014/04/11/prefeitura-recife-barra-construcao-de-megahotel-da-rio-ave-em-Brasília-teimosa/ [148 πάνω] Περιοχή του Yacht club, http://www.skyscrapercity.com/ [148 κάτω] Ουρανοξύστες της Moura Dubeux απέναντι από τη ΒΤ, http://www.skyscrapercity.com [158] Πρόταση για 10 ουρανοξύστες’, http://www.releasevirtual.com.br/o-davi-do-ocupeestelita-contra-o-golias-das-empreiteiras-e-construtoras-no-recife/#sthash.tz9koxtD.dpbs [159] Brasília teimosa não está a venda, https://www.facebook.com/brasilina.teimosina?fref=Ts [171]

181

Σχετική βιβλιογραφία Βιβλία Αγγλικά Holston James, Insurgent Citizeship: Disjunctions of Democracy and Modernity in Brazil, Princeton, Princeton University Press, 2007 Perlman Janice, Favela: Four Decades of Living on the Edge in Rio de Janeiro, New York, Oxford University Press, 2010

Βραζιλιάνικα Fernanda Magalhães, Francisco di Villarosa, Urbanização de Favelas: Lições Aprendidas no Brasil, 2012 Freyre Gilberto, Sobrados e Mucambos, Global Editora, 2003 Ridenti Marcelo/ Pato Rodrigo / Reis Daniel, A Ditadura que Mudou o Brasil: 50 Anos do Golpe de 1964, Zahar, 2014

Επιστημονικές εργασίες Αγγλικά Borsdorf Axel/ Rodrigo Hidalgo, Decentralized Development in Latin America, Experiences in Local Governanceand Local Development, Capter 2:From Polarization to Fragmentation. Recent Changes in Latin American Urbanization,Lindert/ Verkoren eds., 2010 Carazzai Valeria, Community Participation and the use of Geo Information in Informal Settlement Upgrading Programs, A Case Study of Recife,International Institute for Aerospace Survey and Earth Sciences, enschede, nl, 2002

182

Carvalho Santos/Rossbach Anaclaudia, The City Statute: A commentary São Paulo : Cities Alliance and Ministry of Cities - Brazil, 2010 1st Edition Debates 2, Rethinking Urban Inclusion, Spaces Mobilizations, Interventions, Duxbury ed., n.2 June 2013, Della Cava Ralph, The role of Church and the Abertura, in Brazil, 1974-1985, City University of New York, The Hellen Kellogg Institute for International Studies,1988 Edesio Fernandes, ‘Constructing the Right to the City’ in Brazil, UK, University College London, SAGE publications, 2007 Effects of Urban Development on Socioeconomic Aspects of a Tropical Artisanal Fishing Community, Indian Journal of Traditional Knowledge Vol 13 Ferreira De Souza Pedro, Poverty Inequality and Social Policies in Brazil, 19952009,IPEA, Institute for Applied Economic Research, Centre for Inclusive Growth, 2012 Kostner Martijn/ Monique Nuijten, From Preamble to Post Project Frustrations: The shaping of a slum Upgrading Project in Recife, Brazil, Netherlands, Antipode, 2011 Slater Tom, Gentrification of the City, Chapter 50, Blackwell Publishing Ltd, 2011

Βραζιλιάνικα BarretoTulio, Recife, 2004: A Reeleição de João Paulo (PT), Fundação de Joaquim Nabuco Densidade Urbana das Orlas Costeiras. O Caso da Orla Maritima da Cidade do Recife, Simpósio Brasileiro de Sensoriamento Remoto, PR, Brasil, INPE, 2013 Fernandes Ana, Zeis e Moradia, Uma Alternativa Formosa Para a Brasília Teimosa?,Recife, UFPE, Centro de Ciências Sociais e Aplicadas, 2010 Figueiredo Carlos, Narrando Escândalos: eleições, Campo Jornalístico e Drama Político, UFPE, Estudos em Jornalismo e Mídia, 2011 Figueiredo Carlos, O Caso “Maria do Socorro”: Escândalo Político, Imprensa e Eleições, UFPE, Centro de Artes e Comunicação, 2009

183

Lacerda Norma, Mercados Imobiliários em Areas Pobres: Singularidades, Particularidades e Universalidades, UFPE, Programma de Pós-Graduação em Desenvolvimento Urbano, 2013 Lacerda Norma, Transformações Urbanas e Ambientais em Áreas Pobres da Região Metropolitana de Recife, Brasil, 2012 Lima Rosa Maria, A Cidade Autoconstruida, Rio de Janeiro, Universidade Federal de Rio de Rio de Janeiro,Centro de Pesquisa e Planejamento Urbano e Regional, 2005 Vidal Dominique, Categorias Morais e Política: Uma Abordagem Etnográfica do Voto numa Favela do Recife, Centre d’ Ethnologie et de Sociologie da Universidade de Lille - 3, p 53-60, 1998

Αρθρογραφία Ελληνικά Αθανασίου Κώστας, Μικαέλ Λεβί, “Η θεολογία της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική”, 18/7/2013, [http://rednotebook.gr/2013/07/theologia-ths-apeleutherwshs/] Ηλιόπουλος Κρίτων, “Βραζιλία: Τέλος Εποχής, Αγωνία για το Μέλλον”, Εφημερίδα Η Εποχή, 14/10/2014, [http://bundamundo.blogspot.gr/2014/10/blogpost.html] Νικολάου Πέτρος, “Ordem e Progresso” , [https://contramee.wordpress. com/2013/06/24/ordem-e-progresso/] Anderson Perry, “Lula’s Brazil”, London Review of Books, 2011, μτφ Ρακκάς Γιώργος, [http://netlibertad.blogspot.gr/2013/06/blog-post_27.html]

Αγγλικά Brasilia Teimosa - Neighborhoods, October 7, 2013, [https://eyesonrecife.wordpress.com/2013/10/07/brasilia-teimosa-neighborhoods/]

184

Durand-Lasserve Allain, “Treating People and Communities as Assets, Informal Settlements and the Millenium Development Goals: Global Policy Debates on Property Ownership and Security of Tenure”, Global Urban Development Magazine, [http://www.globalurban.org/GUDMag06Vol2Iss1/Durand-Lasserve.htm] Srinivas Hari, “Defining Squatter Settlements”, GDRC Research Output E-036, Kobe, Japan: Global Development Research Center, 2015, [http://www.gdrc. org/uem/squatters/define-squatter.html]

Βραζιλιάνικα “Brasília Teimosa: Resistencia de Origem”, Revista Radis, n 129, 2013, [http://www6.ensp.fiocruz.br/radis/sites/default/files/copia_de_radis_129_ 23maio2013.pdf] Fabricio Mariana, “Brasília Teimosa, o bairro que nunca dorme e nunca desiste”, 2014, [http://www.diariodepernambuco.com.br/app/noticia/vida-urbana/2014/02/07/interna_vidaurbana,488302/brasilia-teimosa-o-bairro-que-nuncadorme-e-nunca-desiste.shtml] Jamildo, “Distribuição de apartamentos em Brasília Teimosa promete esquentar o debate na Assembléia”, Jamildo, 2007, [http://blogs.ne10.uol.com.br/ jamildo/2007/09/10/distribuicao-de-apartamentos-em-brasilia-teimosa-promete-esquentar-o-debate-na-assembleia/] Lira Isaac, “A resistência da brasília litorânea”, 2011, [http://tribunadonorte. com.br/noticia/a-resistencia-da-brasilia-litoranea/179999] Nassif Luis, “Lula e Dilma em Brasília Teimosa, no Recife, por Urariano Mota”, 5/09/2014 Sierra de Alcântara Clênio, “Um olhar francês sobre Brasília Teimosa, A Cidade e a Historia”, 2011, [http://acidadeeahistoria.blogspot.gr/2011/12/um-olhar-frances-sobre-brasilia-teimosa.html] Viera Thomaz, Leao Carolina, “Ordenamento para salvar Brasilia Teimosa contra Especulação Imobiliária”, Folha de Pernambuco Digital, 2014, [http://www. folhape.com.br/cms/opencms/folhape/pt/cotidiano/noticias/arqs/2014/04/0391. html] Συνεντεύξεις Κατοίκων, “Ocupação Urbana Intervenção Popular”, [http:// www.rbcnews.com.br/especiais/brasilia-teimosa/]

185

Συνέντευξη Gomes Moacir, “Brasília Teimosa Exemplo de Urbanização”, Jornal do Commercio, 1999, [http://www2.uol.com.br/JC/_1999/3110/cd3110d.htm] Συνεντεύξεις κατοίκων, “Desenvolvimento Urbano: Onde Ficam as Pessoas?”, capitulo Brasilia Teimosa: Resistencia de origem, 2013, [http://www6.ensp. fiocruz.br/radis/sites/default/files/copia_de_radis_129_23maio2013.pdf]

Οπτικοακουστικά A Vida em Brasília Teimosa-PE, 2010, [https://www.youtube.com/watch?v=dJOdzChNbgk] BRASILIA TEIMOSA - parte 1 de 3, RBCNEWS, 2014, [https://www.youtube. com/watch?v=qffNSGtV-ww] Lappa Wilson, Wilson Lapa de Brasília Teimosa, 2007, [https://www.youtube. com/watch?v=by9WRbOc-K4] Mascaro Gabriel, Avenida Brasília Formosa, 2010, [https://vimeo. com/31704689] Microfone Aberto em Brasilia Teimosa, 2011, [https://www.youtube.com/ watch?v=ig4eWXye7ug] Occupe Estelita, Recife, Cidade Roubada, 2014, [https://www.youtube.com/ watch?v=dJY1XE2S9Pk] Occupe Estelita, Novo Recife - O Redesenho de uma Mentira, 2014, [https:// www.youtube.com/watch?v=XZLZRjmkWuA]

186