Statute of the city, ένα εργαλείο για τα κινήματα πόλης. H περίπτωση του ocupe estelita

‘Statute of the City’ ένα εργαλείο για τα κινήματα πόλης Η περίπτωση του Ocupe Estelita

Μίχα Μαργαρίτα

Μίχα Μαργαρίτα Φεβρουάριος 2017

2.

Περιεχόμενα Εισαγωγή

5

Ξετυλίγοντας το ‘Καταστατικό της πόλεως’.

11

Τα εργαλεία του ‘καταστατικού’ Η σημασία του ‘καταστατικού’

12 14

Η περίπτωση Cais Jose Estelita

16

Το ‘σύγχρονο’ Ρεσίφε Projeto Recife – Olinda Projeto Novo Recife Ocupe Estelita Η Διαμάχη

16 21 22 25 25

Συμπεράσματα

28

Βιβλιογραφία

30

3.

Boa Viagem και κοινότητα Brasilia Teimosa, Recife (προσωπικό αρχείο) 4.

Εισαγωγή City Statute: (ορισμός) Συνταγματική νομοθεσία που εισήχθηκε τη 10η Ιουλίου του 2001 στη Βραζιλία και ρυθμίζει λεπτομερώς το κεφάλαιο ‘πολεοδομική πολιτική’ με στόχο να εξασφαλίσει το δικαίωμα στη πόλη, ως ένα από τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα1.

Το δικαίωμα στην πόλη και ειδικότερα το δικαίωμα στην αξιοπρεπή στέγαση αποτελεί, ίσως, ένα από τα πιο φλέγοντα ζητήματα των ημερών μας, μέσα σε ένα περιβάλλον όπου τα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας και του κέρδους υπερισχύουν κάθε άλλης έννοιας δικαιώματος2. Αχανή πολυκαταστήματα, διαγωνισμοί για τον πιο ψηλό ουρανοξύστη, περιφραγμένα συγκροτήματα υψηλών εισοδημάτων κατακτούν ολοένα και περισσότερο το αστικό τοπίο. Ταυτόχρονα, η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού τις επόμενες δεκαετίες θα είναι συσσωρευμένη σε άτυπους οικισ μούς. Υπάρχουν ήδη 1 δισεκατομμύριο κάτοικοι τέτοιων οικισμών και αυτό το μέγεθος αναμένεται να αυξηθεί σε 2 δισεκατομμύρια μέχρι το 2030 και σε 3 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050 αντιπροσωπεύοντας το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού. Η Βραζιλία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μία χώρας που αστικοποιήθηκε με ραγδαίους ρυθμούς δημιουργώντας άνισες κατανομές. Μέσα σε διάρκεια 50 χρόνων εξελίχθηκε από μία αγροτική χώρα σε μία παγκόσμια οικονομική δύναμη (BRICS) με το 82% των κατοίκων τις να κατοικούν σε αστικά κέντρα. Αυτή η διαδικασία μεταβολής παρήγαγε μία αστικοποίηση επιθετική, ανόμοια και πάνω απ’ όλα άνιση3. Συγκεκριμένα, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμού, από τις αγροτικές περιοχές στις πόλεις, ξεκίνησαν τη δεκαετία του 50’ και έκτοτε οι favelas στα μεγάλα αστικά κέντρα αυξάνονται γρηγορότερα από ποτέ. Η μεγέθυνση των ήδη σχηματισμένων favelas κορυφώθηκε στις δεκαετίες του 60’ και του 70’, όπου εκατοντάδες χιλιάδες ‘favelados’ εκδιώχθηκαν βίαια από τις κατοικίες τους, υπό τις εντολές της στρατιωτικής δικτατορίας, οδηγώντας στην αύξηση του πληθυσμού στις εναπομείνασες.

1.από τον κυβερνητικό ιστότοπο: http://www.senado.gov.br/senado/programas/estatutodacidade/oquee.htm 2.Harvey David, Rebel cities, Verso, London, 2012, σελ.37 3.Isabelle Cristina de Oliveira, Estatuto da cidade: para compreender

5.

Pernambuco

Recife Recife metropolitan

Olinda Recife center

Suape port

Βραζιλία

Pernambuco

Recife metropolitan

historical center

capibaribe

atlantic

Recife center

Τοποθεσία (προσωπικό αρχείο) 6.

Με την σταδιακή μετάβαση στη δημοκρατία το 1979, οι πολιτικές συνθήκες έγιναν πιο ελαστικές για τα κοινωνικά κινήματα και οι κυβερνήσεις άρχισαν να ανταποκρίνονται στα αιτήματα αυτών των κοινοτήτων, γεγονός που οδήγησε σε ποικίλα πειράματα αναβάθμισης περιοχών και παραχώρησης τίτλων ιδιοκτησίας. Με το Σύνταγμα του 1988 σε πρωταρχικό επίπεδο και στη συνέχεια με το ‘Καταστατικό της Πόλης’ (Statute of the City) το 2001, βγαίνει στο προσκήνιο το ζήτημα της κοινωνικής λειτουργίας της πόλης και της ‘αξιοπρεπούς κατοικίας’. Είναι μία νέα νομοθεσία που συχνά αποδίδεται στο αποτέλεσμα κοινωνικών διεκδικήσεων και ερμηνεύεται ως επίτευξη ενός κοινωνικού ελέγχου πάνω στην αστική ανάπτυξη που θέτει σε προτεραιότητα τη κοινωνική λειτουργία του αστικού χώρου, μία εφαρμογή αυτού που ο Η. Lefebvre ονόμασε “Δικαίωμα στη πόλη”. Σ’ αυτήν την εργασία θα ασχοληθούμε με την περίπτωση του Recife, μία παραλιακή πόλη στην πολιτεία του Pernambuco που θεωρείται πρωτοστάτης στη διαμάχη για αξιοπρεπή στέγαση και έδωσε τη βάση για τις Ειδικές Ζώνες Κοινωνικού Ενδιαφέροντος (ZEIS), ένα από τα βασικά πολεοδομικά εργαλεία του ‘Καταστατικού της Πόλης. Συγκεκριμένα, αφορμή αποτέλεσε η χρόνια διαμάχη για την περιοχή Cais Jose Estelita, μια πρώην βιομηχανική έκταση στο ιστορικό κέντρο της πόλης που περιβάλλεται από περιοχές χαμηλών εισοδημάτων. Η έκταση αυτή αποτελεί, ίσως, το πιο περιζήτητο αστικό κενό του Ρεσίφε, διεκδικούμενο τόσο από τις κοινότητες που το περιβάλουν όσο και από κατασκευαστικές επιχειρήσεις. Η διαμάχη γύρω από το Cais Jose Estelita, ουσιαστικά, συνδιαλέγεται με τη σύγχρονες πολιτικές εξελίξεις της χώρας (Ολυμπιακοί αγώνες, Παγκόσμιο Κύπελλο, αποπομπή της Προέδρου Dιlma Rousseff)4 με έναυσμα το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης το 2008. Σε αυτή τη πορεία οι συγκυρίες και τα σημεία καμπής βρίσκουν το κίνημα Ocupe Estelita κάθε φορά σε θέση διαφορετικής διαπραγματευτικής ισχύος στη διένεξη για το μέλλον ουσιαστικά του κέντρου της πόλης. Μέσα από το συγκεκριμένο παράδειγμα θα επιχειρήσουμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε τα εργαλεία και τις δυνατότητες που δίνει το ‘statute of the city’ σε σχέση με τη διεκδίκηση του αστικού χώρου, αφού πρώτα περιγράψουμε συνοπτικά τον νόμο.

4. ‘The Guardia view on Dilma Rousseff’s impeachment: the political system sould be on trial, not one woman’, The Guardian, 12 may 2016

7.

8.

Cais Jose Esteluta (skyscraper city) 9.

Ξετυλίγοντας το ‘Καταστατικό της πόλεως’. Ο όρος ‘Καταστατικό της πόλεως’ αναφέρεται στη συνταγματική νομοθεσία που ψηφίστηκε στη Βραζιλία το 2001 και αφορά την προσπάθεια εγκαθίδρυσης ενός νέου status quo για την αστική ανάπτυξη των πόλεων. Ο νόμος αυτός πολεμήθηκε σε μεγάλο βαθμό, ενώ θεωρείται γενικά μια νομοθεσία που αφορά την καθιέρωση του ‘δικαιώματος στην πόλη’ και ευνοεί την διαδικασία διεκδίκησης αστικής γης από τα φτωχά μέρη του πληθυσμού. Το 2002 προτάθηκε από το UN Habitat ως πρότυπος νομοθεσία για τη διάδοση της δημοκρατικής αστικής ανάπτυξης, ως ανταποκρινόμενη στους στόχους που το ίδιο έθετε για τη καταπολέμηση της αστικής φτώχειας. (1) Η νομοθεσία αυτή αποτελεί ένα σημείο καμπής σε μία σειρά από μακροχρόνιες διαδικασίες που ενέπλεξαν όλα τα μέλη της κοινωνίας καθώς και διεθνείς παράγοντες και οι ρίζες της μπορούν να αναζητηθούν πίσω στη δεκαετία του 80’. Με το τέλος της δικτατορίας στη Βραζιλία και τη σταδιακή μετάβαση στη δημοκρατία η χώρα γίνεται κέντρο πληθώρας κοινωνικών πειραματισμών με μερικές πόλεις, όπως το Recife, το Porto Alegre και τη Diadema, να πρωτοστατούν θεσμοθετώντας νόμους που αφορούν τηv ‘κοινωνική λειτουργία’ της πόλης. Η προσπάθεια για καθιέρωση της πολεοδομικής πολιτικής μεταφέρθηκε σε εθνικό επίπεδο και κορυφώθηκε στα τέλη τις δεκαετίας του 80΄ με το σύνταγμα του 88’ που περιλαμβάνει, για πρώτη φορά, δύο άρθρα (αρ. 182 και αρ. 183) σχετικά με τη πολεοδομική πολιτική. Με το άρθρο 1826, ορίζονται οι δήμοι, σε πόλεις με πληθυσμό άνω των 20.000 κατοίκων, ως υπεύθυνοι για τη παραγωγή ‘Γενικού σχεδίου’ (Master Plan), με γνώμονα την “κοινωνική λειτουργία της αστικής ιδιοκτησίας”, ενώ ταυτόχρονα, ορίζεται πως οι απαλλοτριώσεις γης θα γίνονται με πρόληψη για τη στέγαση των κατοίκων και δίκαιη αποζημίωση σε χρήματα, ενώ θεσπίζονται και όροι για την αξιοποίηση των αστικών κενών στις περιοχές του Ρυθμιστικού Σχεδίου. Ταυτόχρονα, με το άρθρο 187, θεσμοθετείται και η ‘υπό όρους’ παραχώρηση χρήσης γης στους κάτοικους των favelas.

6. Άρθρο 182, http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constituicao.htm#art182 7. Άρθρο 183, http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constituicao.htm#art183

11.

Στην πραγματικότητα το ‘Statute of the City’ δεν θεσμοθέτησε ριζικά νέους νόμους, αλλά αποτελεί μία αλυσίδα νόμων που ήρθε να ανανεώσει αυτά τα δύο κεφάλαια του βραζιλιάνικου συντάγματος του 88’ που ήδη είχαν εφαρμοστεί ως ‘πιλοτικά προγράμματα’ σε διάφορες περιοχές της χώρας. Μέσα από το πρίσμα του ‘δικαιώματος στην πόλη’, καθιέρωσε εθνικά τη δυνατότητα χρήσης των εργαλείων του σε πολιτείες και πόλεις όπου δεν αυτό δεν ήταν πριν δυνατόν, λόγω της τοπικής (σε επίπεδο πολιτείας και δήμων) πολιτικής κατάστασης. Με αυτό τον τρόπο το Statute of the City είναι ο πρώτος (και μέχρι τώρα σημαντικότερος) νόμος που αναγνωρίζει και προστατεύει την ύπαρξη των κοινοτήτων, σε εθνικό επίπεδο, μέσα από τις Ειδικές Ζώνες Κοινωνικού Ενδιαφέροντος (ZEIS). Έχοντας λάβει υπ’ όψη τα παραπάνω, θα γίνει μια προσπάθεια παράθεσης επιλεκτικών σημείων του νόμου τα οποία μας βοηθούν στην περαιτέρω ανάλυση.

Τα εργαλεία του ‘καταστατικού’ Στις γενικές κατευθύνσεις του, το Statute of the City, θέτει ως σκοπό της πολεοδομικής πολιτικής, την ‘πλήρη ανάπτυξη της κοινωνικής λειτουργίας της πόλης’ μέσα από δεκαέξι άρθρα8. Με την παραδοχή ότι η ανάπτυξη των πόλεων δημιουργεί οφέλη και επιπτώσεις αυτό που, ουσιαστικά, επιδιώκει είναι η δίκαιη κατανομή τους. Για την επίτευξη αυτής της κοινωνικής λειτουργίας θεσμοθετείται, λοιπόν, η ‘δημοκρατική αντιπροσώπευση’, με τη συμμετοχή των οργανώσεων των κοινοτήτων στις διαδικασίες αστικοποίησης, ενώ παράλληλα με αυτή, υποστηρίζεται και η ‘νέα σχέση μεταξύ κράτους, ιδιωτικής πρωτοβουλίας και μερών της κοινωνίας των πολιτών’ (αρ.2)9. Απαιτείται πλέον ένας συνολικός σχεδιασμός, σε εθνικό, κρατικό και τοπικό επίπεδο, για τη δημιουργία ρυθμιστικών σχεδίων (master plan) και συναρτήσει του ρυθμιστικού σχεδίου ορίζονται πολεοδομικά εργαλεία (αρ.4). Στα εργαλεία αυτά θα βρει κανείς οικονομικά, νομικά, θεσμικά και πολεοδομικά εργαλεία10.

8,9. Αρθρο 2, The Statute of The City, New tools for assuring the right to the city in Brazil, σελ.40 10. Αρθρο 4 παρ. ΙΙΙ ,The Statute of The City, New tools for assuring the right to the city in Brazil, σελ.44

12.

Σε αυτά, μεταξύ άλλων, ορίζεται και το zoning των ZEIS, μαζί με τις ρυθμίσεις που αυτό χρησιμοποιεί, όπως η παραχώρηση χρήσης γης, οι απαλλοτριώσεις, η χρηματοδότηση συμμετοχικού σχεδιασμού και η παραχώρηση ειδικής χρήσης με σκοπό τη κατοικία. Ειδικά για τις ZEIS μπορούμε να πούμε ότι είναι, ίσως, ένα εργαλείο που συμπυκνώνει όλους τους παράγοντες που αφορούν τη πραγματοποίηση της αστικοποίησης. Πρόκειται, ουσιαστικά, για zoning που μπορεί να εφαρμοστεί σε περιοχές όπου υπάρχει αναγνωρισμένη, από τις δημόσιες αρχές, οργάνωση κοινότητας και θέτει σε προτεραιότητα τη πραγματοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής κατοικίας μέσα στις ίδιες τις περιοχές, από δημόσιες ή ιδιωτικές επενδύσεις, με τις οργανώσεις των κοινοτήτων να έχουν αποφασιστικό ρόλο. Ταυτόχρονα είναι και zoning που αφορά την ίδια τη διατήρηση της ιδιαιτερότητας της κλίμακας και του κοινωνικού πλέγματος των κοινοτήτων, αφού αυτές θεωρούνται ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Λατινοαμερικάνικων πόλεων και κρίνονται άξιες διατήρησης. Οι ZEIS λοιπόν διακρίνονται σε 4 κατηγορίες, τις ZEIS 1, ZEIS 2, ZEIS 4 που αφορούν ήδη υπάρχουσες εγκατεστημένες κοινότητες και τη ZEIS 3 που δίνει τη δυνατότητα να οριστεί μια περιοχή που διεκδικείται ως ζώνη πραγματοποίησης προγραμμάτων κοινωνικής κατοικίας11. Πέρα από τις ZEIS, προστίθενται και κάποιες άλλες ενδιαφέρουσες ρυθμίσεις, που μπορεί να χρησιμοποιηθούν παράλληλα. Αρχικά, ορίζεται πως ο δήμος έχει το δικαίωμα να αποφασίσει για τις ‘υπό διαμάχη’ περιοχές, όταν αυτές, με βάση το master plan, προορίζονται για νομιμοποίηση ή για στεγαστικά προγράμματα(αρ.25 και αρ. 26)12. Παράλληλα, ορίζεται πως όταν η αστική ιδιοκτησία χρησιμοποιείται παρακάμπτοντας το master plan, ο ιδιοκτήτης επιβαρύνεται με φόρο (ΙPTU), τα πέντε πρώτα χρόνια, ο οποίος αυξάνεται προοδευτικά (αρ. 7), ενώ σε περίπτωση μη συμμόρφωσης, ο δήμος μπορεί να προχωρήσει σε απαλλοτρίωση της περιοχής με την παροχή αποζημίωσης (αρ.

8). Από την άλλη, όμως, αφήνει και το περιθώριο να υπάρξει υπέρβαση του master plan μιας περιοχής, αν ο επωφελούμενος προσφέρει αποζημίωση (award with costs of the right to build), (αρ. 28)13. Ταυτόχρονα, συμπεριλαμβάνει το νόμο περί χρησικτησίας (usucapion), ο οποίος δίνει το δικαίωμα σε άτομα χωρίς ακίνητη ιδιοκτησία, να χρησιμοποιήσουν ανεκμετάλλευτη γη, για χρήση κατοικίας, όπως αυτό ορίστηκε στο άρθρο 183 του Συντάγματος του 88.

11. Como delimitar e regulamentar Zonas Especiais de Interesse Social, ZEIS de Vazios Urbanos 12. Αρθρο 25 και αρθρο 26, The Statute of The City, New tools for assuring the right to the city in Brazil, σελ.57 13. Αρθρο 7,8 και 28, The Statute of The City, New tools for assuring the right to the city in Brazil, σελ.48,49,59

13.

Σημαντικό κομμάτι του νόμου, αποτελούν επίσης και μια σειρά από οικονομοτεχνικές διατάξεις που αφορούν την αστικοποίηση περιοχών, όπως κυκλοφοριακή μελέτη, μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων και μελέτη επιπτώσεων στις γειτνιάζουσες κοινότητες (neighborhood impact study)14. Τέλος, μέσα από το Statute, θεσμοθετούνται, για πρώτη φορά, και τα μέσα προς την επίτευξη της δημοκρατικής διαχείρισης των πόλεων. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται οι επιτροπές πολεοδομικής πολιτικής (σε εθνικό, κρατικό και δημοτικό επίπεδο) στις οποίες συμμετέχουν αντιπρόσωποι των κοινοτήτων, δημόσιες ακροάσεις, διαλέξεις πολεοδομικού ενδιαφέροντος και ‘λαϊκές’ πρωτοβουλίες (popular initiative).

Η σημασία του ‘καταστατικού’ Η θεσμοθέτηση του Καταστατικού είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα για την ανάπτυξη και οργάνωση των πόλεων της Βραζιλίας, τα επόμενα χρόνια. Υπάρχει μία θεώρηση που επιμένει στην άποψη πως οι πόλεις της Βραζιλίας, έτσι όπως διαμορφώθηκαν τη δεκαετία του 60’ και 70’ αλλά και έτσι όπως αναπτύσσονται σήμερα, είναι αποτέλεσμα έλλειψης πολεοδομικού σχεδιασμού. Αντίθετα, αυτό που θα ήθελα να υπογραμμίσω, είναι πως δεν πρόκειται για έλλειψη σχεδιασμού, αλλά για μια διαχρονική κοινωνική και οικονομική σχέση που εξυπηρετεί ένα μικρό κομμάτι στη κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Ένας αστικός σχεδιασμός που αναπαράγει την ανισότητα, μέσω μιας προνομιακής χωροταξικής διευθέτησης της πόλης. Υπό ένα πρίσμα, το Statute of the City έρχεται να αναγνωρίσει και να θεσμοθετήσει συνταγματικά τις κοινότητες, δίνοντας προτεραιότητα στο δικαίωμα στη κατοικία και στην κοινωνική λειτουργία της πόλης. Αντιμετωπίστηκε, έτσι, από πολλούς ως μια μεταρρύθμιση που περιορίζει την οικονομική ελευθερία. Υπό ένα διαφορετικό πρίσμα, μοιάζει μέσω της υποστήριξης της νέας σχέσης μεταξύ κράτους, ιδιωτών και μερών της κοινωνίας των πολιτών, να εξισώνει την έννοια της κοινότητας με ιδιωτικές πρωτοβουλίες με κοινωνική απεύθυνση.

14. Αρθρο 4, The Statute of The City, New tools for assuring the right to the city in Brazil, σελ. 46

14.

Μία τέτοια ρύθμιση, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μια δικλείδα που τελικά ανταποκρίνεται στις ανάγκες των επιχειρήσεων αλλά στη λεγόμενη ‘κοινωνική ευθύνη’ μιας επιχείρησης, δείχνοντας τους έναν πιο κοινωνικά αποδεκτό τρόπο δράσης. Αν αναλογιστεί κανείς σήμερα πως δεκάδες χιλιάδες ΜΚΟ δρουν σε περιοχές ευπαθών κοινοτήτων, είτε λόγω ανάγκης πολιτικής και νομικής κάλυψης, είτε με ένα πρόσταγμα αστικής και κοινωνικής ανανέωσης μέσα από τη προσφορά ιδιωτών ευεργετών, καταλαβαίνει κανείς ότι η κατάσταση είναι πολύπλοκη. Αυτό που θα προσπαθήσω να αποδείξω, ανεξάρτητα από την οπτική που ερμηνεύει κανείς τον νόμο, είναι ότι το πνεύμα του νόμου σίγουρα μπορεί να ειδωθεί ως μια εργαλειοθήκη στην διάθεση των διαφορετικών μερών. Για να μπορέσουμε να εξετάσουμε το πως λειτουργεί ο νόμος στην πράξη και το αν και πως μπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες και στα διακυβεύματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι κοινότητες, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τον ρόλο που έχει στα νέα δεδομένα πολεοδομικής και οικονομικής ανάπτυξης του Recife μέσα από την περίπτωση του Estelita.

15.

Η περίπτωση Cais Jose Estelita Το ‘σύγχρονο’ Ρεσίφε Το Ρεσίφε είναι μια ταχέως αναπτυσσόμενη πόλη, η πέμπτη μεγαλύτερη στη χώρα, με πληθυσμό 3.743.000 κατοίκους1 (censo 2010), ενώ η παρουσία ενός διεθνούς αεροδρομίου και δύο διεθνών λιμανιών ( Suape και Porto do Recife ), το καθιστούν οικονομικό και βιομηχανικό κέντρο όλου του βορειοανατολικού τμήματος της Βραζιλίας (Nordeste). Το ΑΕΠ της πόλης αυξάνεται, μεταξύ 2006 και 2010, ενώ η επίσημη ανεργία μειώνεται από το 20,37% σε 12,11%, μεταξύ 2000 και 2010, και φτάνει το 6,2%, το 201415. Παράλληλα, όμως, με τη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης, παρατηρείται ότι, το 23% των κατοίκων της ζουν σε ‘favelas’, καθιστώντας την τη 4η πόλη, σε ποσοστό επί του πληθυσμού της, στη Βραζιλία, όπου οι κάτοικοι διαμένουν σε αυτές τις περιοχές. Το 2009, η τάξη της ακραίας φτώχειας έφτανε το 11,7%, όντας η μεγαλύτερη ανάμεσα στις κυριότερες μητροπόλεις της χώρας. Μεταξύ των 109 χαρτογραφημένων favelas του Recife, δεσπόζει και η 6η μεγαλύτερη της χώρας, η Casa Amarela με 53.030 κατοίκους (Censo 2010). Αν και η Βραζιλία πέρασε από μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή, ο χαρακτήρας του αποκλεισμού των κατώτερων τάξεων από το πολεοδομικό σχεδιασμό δηλώνει το παρόν, και στην περίπτωση του Recife. Αυτή η διαχρονική πόλωση μετασχηματίστηκε, ενσωματώνοντας τη διευρυμένη μεσαία τάξη, δημιουργώντας μια νέα πολυκατακερματισμένη (fragmented) πόλη. Μία πόλη, όπου τα gated communities, οι ουρανοξύστες, η λογική της υψηλής περίφραξης και της ασφάλειας δημιουργούν κλειστούς απομονωμένους θύλακες που χαρακτηρίζουν τη στέγαση όλων των κοινωνικών τάξεων. Ταυτόχρονα, το Recife χαρακτηρίζεται από τον κορεσμό του δομημένου περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με υποτίμηση του δημόσιου χώρου, περιβαλλοντική υποβάθμιση και κυκλοφοριακή συμφόρηση. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια του κορεσμού, η προσπάθεια του να αναδειχθεί ως μια ‘σημαντική’ πόλη του 21ου αιώνα, δημιουργεί νέου τύπου πιέσεις, χωρικές, κοινωνικές και οικονομικές στις περιοχές των χαμηλών εισοδημάτων.

15. http://www.cidades.ibge.gov.br

16.

Η πόλη μετά την αποβιομηχάνιση του κέντρου της είναι αναγκασμένη να ανταγωνιστεί τη νέα βιομηχανική περιοχή Suape. Αυτός ο ανταγωνισμός δεν αφορά όμως πλέον βιομηχανικές δραστηριότητες αφού δεν υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές και χώρος αλλά γίνεται μέσω της προσέλκυσης ξένων επενδυτών της τριτογενοποίησης και της δημιουργίας χρηματιστικών κέντρων (λ.χ. City of London, Defence). Τα αστικά κενά των παλαιών βιομηχανικών εγκαταστάσεων μπαίνουν σταδιακά στα νέα σχέδια δημιουργίας χρηματιστικών και καταναλωτικών κέντρων. Βλέποντας, σήμερα, το κέντρο της πόλης, φαίνεται να πέρασε μια διαδικασία που ανταποκρίνεται στο κλασικό μαρξιστικό μοντέλο που έθετε ο Engels στο ‘ζήτημα της κατοικίας’, χωρίς αυτό να το ανάγω σε κάτι καθολικό: βιομηχανικές περιοχές περιβάλλονται από φτωχούς οικισμούς βασικό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η στενότητα του χώρου16. Σκεπτόμενοι, λοιπόν, πως για τις βιομηχανίες βασική απαίτηση ήταν τα φθηνά εργατικά χέρια, μπορούμε να αναλογιστούμε σήμερα το πρόβλημα του αποκλεισμού όταν για τις νέες επιχειρήσεις που θα εγκατασταθούν, βασική προϋπόθεση είναι η ολοκληρωμένη επιστημονική κατάρτιση, σε μια χώρα όπου η πρόσβαση στην ανώτατη βαθμίδα εκπαίδευσης είναι πολύ δύσκολη. Με αυτό τον τρόπο ο σχεδιασμός της πόλης του Recife από τη δεκαετία του 90’ μπαίνει στη λογική των ‘ανταγωνιστικών πόλεων’ με βασική στρατηγική τις αναπλάσεις των παραλιακών ή παράκτιων μετώπων (λ.χ. Βαρκελώνη, Πόρτο, Barcode project στο Όσλο).

16. Engels Friedrich, The Housing Question

17.

Boa Viagem (skyscraper city)

Olinda

ψηφιακός πόλος

νομικός πόλος

Δίδυμοι πύργοι

Νομικός πόλος

Εμπορικό κέντρο

Eπιχειρησιακό κέντρο

Boa Viagem

αριστερά: ‘πόλοι ανάπτυξης’, σχέδιο Recife-Olinda (προσωπικό αρχείο) δεξιά: Δίδυμοι Πύργοι, Recife (προσωπικό αρχείο) 20.

Projeto Recife – Olinda Οι νέες προθέσεις πολεοδομικής ανάπτυξης, λοιπόν, εμφανίζονται, το 2005, με το σχέδιο ‘Recife-Olinda’ που ως στόχο έχει την τουριστική ανάπτυξη της πόλης. Το σχέδιο αυτό προβλέπει την ενοποίηση των παράκτιων μετώπων της πόλης από την Boa Viagem, περιοχή με ήδη έντονη τουριστική ανάπτυξη έως το ιστορικό κέντρο της Olinda17. Το σχέδιο απορρίφθηκε λόγω έντονων αντιδράσεων, παρ’ όλ’ αυτά όμως μέρη του σχεδίου πραγματοποιούνται τμηματικά δημιουργώντας θύλακες έντονης ανάπτυξης μέσα στο κέντρο, καταπατώντας σε αρκετές περιπτώσεις τις ζώνες προστασίας των περιοχών χαμηλών εισοδημάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανέγερση των ‘δίδυμων πύργων του Ρεσίφε’, η οποία ‘άνοιξε το δρόμο’ για τις αναπλάσεις του κέντρου, ενώ παράλληλα έγινε η αιτία να χάσει το ιστορικό κέντρο τον χαρακτηρισμό ‘παγκόσμιας κληρονομιάς’ από την UNESCO18.

17. Apresentação do projeto Urbanístico Recife-Olinda 18. https://direitosurbanos.wordpress.com/tag/direitos-urbanos/

21.

Projeto Novo Recife Μέσα στα πλαίσια αυτά, αναδύεται το σχέδιο ‘Novo Recife’ για την περιοχή μελέτης Cais Jose Estelita. Πρόκειται, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, για μια πρώην βιομηχανική περιοχή στα όρια του ιστορικού κέντρου της πόλης, με αποθήκες σιδηροδρομικό δίκτυο και αμαξοστάσιο που εξυπηρετούσε τις ανάγκες μεταφοράς εμπορευμάτων (ζάχαρης) από το εσωτερικό της πολιτείας στο λιμάνι. Η περιοχή που εκτείνεται για 1,3 χιλιόμετρα (έκταση 17 εκτάρια) πλάι στο ποτάμι Capibaribe, περιβάλλεται από περιοχές χαμηλών εισοδημάτων και αποτελεί ένα από τα πιο περιζήτητα αστικά κενά του Ρεσίφε, διεκδικούμενο τόσο από τις κοινότητες που το περιβάλουν όσο και από κατασκευαστικές επιχειρήσεις. Η έκταση πωλήθηκε το 2008 σε μία σύμπραξη τεσσάρων κατασκευαστικών εταιρειών κάτω από αμφίβολες διαδικασίες και το 2012 κατατέθηκε πρόταση για την αστικοποίηση της, χωρίς να έχει ενταχθεί στο πολεοδομικό σχέδιο από τον δήμο. Η πρόταση αφορά την οικοδόμηση δώδεκα ουρανοξυστών 40 ορόφων19, για πολυτελείς κατοικίες, ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις και κτήρια γραφείων, στην όψη του ιστορικού κέντρου της πόλης, μπροστά από φτωχές συνοικίες, την ίδια στιγμή που το στεγαστικό έλλειμμα της πόλης αφορά 60.000 με 80.000 κατοίκους. H πρόταση αυτή, λοιπόν, όχι μόνο δεν απαντά στο βασικό πρόβλημα της πόλης, αλλά δημιουργεί μία ‘φούσκα’ αποκλεισμού, δυσχεραίνοντας την παραμονή του φτωχού πληθυσμού στο κέντρο. Αν, λοιπόν, υποθέσουμε ότι το σχέδιο αυτό δημιουργεί πλεονεκτήματα στην πόλη, γεγονός που κατά πολλούς δεν κάνει, οι κάτοικοι του κέντρου δεν θα επωφεληθούν από αυτά20. Η εικόνα αυτού του μεγάλης κλίμακας σχεδίου ουρανοξυστών μπροστά στη όψη της πόλης δείχνει τη σημερινή δυναμική του βραζιλιάνικου καπιταλισμού αλλά και τη τεράστια ανάγκη η πόλη να αναδυθεί ως επιχειρηματικό κέντρο μεγάλου βεληνεκούς. Το παλαιό ιστορικό κέντρο αφημένο στην εγκατάλειψη υπόκειται σε μια ‘δημιουργική καταστροφή’ για να παραχθεί το ‘νέο προϊόν’ των κατασκευαστικών: οι περίκλειστοι ουρανοξύστες με πισίνες, γήπεδα τένις, ποδοσφαίρου, χώρους άθλησης και αναψυχής που απευθύνονται μόνο στους ενοίκους τους.

19. Για το Projeto ‘Novo Recife’, www.novorecife.com.br 20. Gouvea Cris, Sidetracks, https://www.youtube.com/watch?v=uY7xA5c8Zic, 0:34 21. Watts Jonathan, Brazilian police criticised over raid on protest camp, The Guardian,18-6-2014

22.

Το πλάνο αυτό είχε σχεδιαστεί με στόχο να παραδοθεί το 2014 κατά τη διάρκεια του Παγκόσμιου πρωταθλήματος ποδοσφαίρου, μια στρατηγική περίοδο για τη προσέλκυση επενδύσεων, με την υπόσχεση δημιουργίας ενός ευνοϊκού επενδυτικού κλίματος για τη χώρα. Ωστόσο το σχέδιο ‘πάγωσε’ μέσα από εκτεταμένες αντιδράσεις που προέρχονται κυρίως από δύο ομάδες πολιτών. Την ομάδα Direitos Urbanos και την πολιτική κίνηση Ocupe Estelita. Το σχέδιο αυτό δίχασε τη κοινή γνώμη της πόλης ενώ το 2012 επιχειρήθηκε κατάληψη του οικοπέδου για 40 μέρες από 10,000 άτομα, όταν άρχισαν οι εργασίες για την ανοικοδόμηση των κτηρίων. Η υπόθεση έληξε με την επέμβαση της στρατιωτικής αστυνομίας21.

Novo Recife (www.novorecife.com.br) 23.

Ocupe Estelita Το Ocupe Estelita γίνεται, λοιπόν, διαμεσολαβητής όλων των δράσεων που τάσσονται κατά του σχεδίου με κινηματικές δράσεις αλλά και με νομικά μέσα. Η κίνηση, αυτή, αποτελείται από ακτιβιστές, οργανώσεις κοινοτήτων, φοιτητές, πολιτικά κόμματα καθώς και από μια ομάδα από πολεοδόμους, κοινωνιολόγους, ιστορικούς κλπ., την Direitos Urbanos και αποτελεί μέρος του παγκόσμιου δικτύου κινημάτων ‘Occupy’. Το Ocupe Estelita, λοιπόν, μέσω της κατάληψης καταφέρνει να αναδειχθούν τα κοινωνικά προβλήματα της πόλης, με βασικό το έλλειμμα της στέγασης. Κύριο αίτημα της κατάληψης, αποτέλεσε όχι μόνο η κατάργηση του σχεδίου και της λογικής που το διέπει αλλά η παραχώρηση του οικοπέδου για κατοικίες χαμηλών εισοδημάτων και δημόσιο χώρο που θα απευθύνεται σε όλη την πόλη. Μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία το κίνημα έχοντας τη στήριξη του κόσμου και χρησιμοποιώντας νομικά μέσα καταφέρνει να αμφισβητηθεί η πώληση και το σχέδιο να παγώσει μέχρι και σήμερα. Ταυτόχρονα, ο κινητοποιημένος άστεγος κόσμος, κάνει κατάληψη σε μία διπλανή έκταση δημιουργώντας την κοινότητα Vila Sul, η οποία μαζί με το Ocupe Estelita και τις γύρω κοινότητες συνεχίζουν να διεκδικούν το οικόπεδο.

Η Διαμάχη Μέσα από διάφορες διαδικασίες, νομικές αλλά και κινηματικές, οι δύο αυτές ομάδες ανέλαβαν να καλύψουν τα ‘κενά’ του αστικού σχεδιασμού αναλαμβάνοντας τον ρόλο που δεν ανέλαβε το κράτος. Εκπόνησαν δηλαδή μελέτες αερισμού της πόλης, μελέτη κυκλοφορίας και συμφόρησης, εκτίμηση πολιτιστικής και ιστορικής αξίας των γύρω κτηρίων, μελέτες επιπτώσεων στο περιβάλλον και στους γύρω φτωχούς οικισμούς αλλά και πολεοδομικό σχέδιο με γενικές κατευθυντήριες αρχές για την αστικοποίησή της. Πέρα από τις οικονομοτεχνικές μελέτες ανέδειξε και μια σειρά σοβαρών παραπτωμάτων κατά τη διαδικασία πώλησης και έγκρισης οικοδόμησης του οικοπέδου22.

22. Truffi Renan, A batalha pelo Cais José Estelita, www.cartacapital.com.br, 18-6-2014

25.

Συγκεκριμένα, η δημοπράτηση του οικοπέδου έγινε όπως ορίζει ο νόμος για τις κοινοπραξίες επιχειρήσεων, αλλά σε μια διαδικασία μόνο με έναν αγοραστή ενώ υπήρχαν ακόμα άλλοι 10 που εκδήλωσαν ενδιαφέρον. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη πτώση της αξίας πώλησης σε πολύ χαμηλότερα της εκτιμώμενης αξίας επίπεδα. Παράλληλα παραγκωνίστηκαν θεσμικοί φορείς οι οποίοι είναι αναγκαίοι, ιδιαίτερα για αυτή τη περιοχή της πόλης που συνορεύει με το zoning της ιστορικής προστασίας και διατήρησης του ολλανδικού και πορτογαλικού αποικιακού χαρακτήρα κέντρου. Δεν υπήρξε, λοιπόν, έγκριση από τους φορείς DNIT, ANTT και FUNDARPE, δηλαδή φορείς που αφορούν τις μεταφορές, τις υποδομές και τον πολιτισμό αντίστοιχα σε πολιτειακό επίπεδο23. Ταυτόχρονα, το σχέδιο είχε απουσία όλων των προϋποθέσεων και προδιαγραφών που αφορούν αυτές τις επεμβάσεις. Με εργαλείο τα παραπάνω και βασικό αίτημα την ακύρωση του σχεδίου αλλά και της πώλησης το κίνημα οδήγησε την υπόθεση στο περιφερειακό ομοσπονδιακό δικαστήριο (Regional) της πολιτείας του Pernambuco το οποίο και αποφάσισε την ακύρωση της πώλησης του οικοπέδου καθώς θεωρήθηκε παράνομη. Ταυτόχρονα, η πολιτική κατάσταση τη περίοδο αυτής, με τις μαζικές κινητοποιήσεις κατά του Παγκοσμίου Κυπέλλου σε όλες τις πόλεις της Βραζιλίας, δεν επέτρεπε την αγνόηση των διαδηλωτών και έτσι η τοπική εξουσία αναγκάστηκε να διαπραγματευτεί με αυτούς. Με αυτά τα δεδομένα οι δημοτικές αρχές αναγκάσθηκαν να πραγματοποιήσουν εκ νέου δημόσιες ακροάσεις, παρουσιάσεις κλπ όπως ορίζεται στο Statute. Αυτή η διαδικασία οδήγησε σε έναν επανασχεδιασμό που προσπάθησε να εντάξει τις βασικές απαιτήσεις των κινημάτων που άλλωστε είναι και βασικές απαιτήσεις οποιαδήποτε σχεδιασμού. Πέραν όμως της ανεπάρκειας του σχεδίου να ικανοποιήσει βασικές οικονομοτεχνικές προϋποθέσεις, ο επανασχεδιασμός οδήγησε σε μία καλύτερη από άποψης δημόσιου χώρου πρόταση. Οι ουρανοξύστες μετακινήθηκαν πιο μακριά από το παράκτιο μέτωπο αφήνοντας ‘αέρα’ για χρήσεις αναψυχής και για εκτόνωση των κινήσεων των πεζών24. Μέσω αυτής της διαδικασίας το κίνημα κατάφερε να κερδίσει χρόνο για να ευαισθητοποιήσει και να πείσει την κοινή γνώμη της πόλης, για την ιστορική και πολιτισμική σημασία της όψης του κέντρου αλλά και τις σοβαρές επιπτώσεις που προκαλεί το σχέδιο σε αυτό.

23. Departamento Nacional de Infrastrutura de Transportes (DNIT), Agência Nacional de Transportes Terrestres (ANTT), Fundação do Patrimônio Histórico e Artístico de Pernambuco (FUNDARPE) 24. Diario de Pernambuco, Consórcio Novo Recife apresenta redesenho do projeto no Cais José Estelita, 6-11-2014

26.

Ο επανασχεδιασμός λοιπόν, υπορράφθηκε εκ νέου από το κοινό, με τον ίδιο κατηγορηματικό τρόπο αν και κατάφερε να περάσει από το δημοτικό συμβούλιο με μικρή διαφορά. Ουσιαστικά, λοιπόν, το ύψος των κτηρίων αποτέλεσε το μήλο της έριδος καθώς η κυρίαρχη άποψη που διαμορφώθηκε στη πόλη αφορούσε την επίπτωση πάνω στον ιστορικό και πολιτισμικό κορμό της πόλης, όπως αντίστοιχα με τη περίπτωση των δίδυμων πύργων. Η ακύρωση προήλθε κυρίως λόγω μιας κακεντρεχούς όψης του κέντρου της πόλης παρά λόγω των αντιδράσεων των κοινοτήτων τη εκείνη τη δεδομένη στιγμή. Τα ύψη των κτηρίων έπρεπε να μειωθούν. Η πίεση του κινήματος Ocupe Estelita και Direitos Urbanos, ανέδειξε στη συνέχεια τη κοινωνική διάσταση του ζητήματος φτιάχνοντας πεδία συνεργασίας με τις κοινότητες της γύρω περιοχής που πλέον ζητούν να έχουν λόγο πάνω στην αστικοποίηση της, όπως και η κατάληψη αστέγων Vila Sul που προαναφέρθηκε. Ενώ η διένεξη λοιπόν βρίσκεται σε τελματώδη κατάσταση, το 2015 το ινστιτούτο ιστορικής, εθνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας, κήρυξε τη περιοχή που περιλαμβάνει το σιδηροδρομικό δίκτυο ως ‘σιδηροδρομική κληρονομιά’ στην ενότητά του δηλαδή μαζί με τις κτηριακές του υποδομές, παγώνοντας ουσιαστικά οποιαδήποτε διαδικασία οικοδόμησης στα τμήματα αυτά του οικοπέδου25. Το Ινστιτούτο αυτό, αποκαλούμενο IPHAN, οι καταβολές και η λειτουργία του οποίου πρέπει να αναζητηθούν στο συγκεντρωτικό χαρακτήρα της γραφειοκρατίας της χούντας, έχει λοιπόν προεδρικοκεντρικό χαρακτήρα. Η λήψη αυτής της απρόσμενης απόφασης από το τότε προεδρικό περιβάλλον ( Πρόεδρος D. Rousseff ) έδωσε και εθνικές διαστάσεις στη διαμάχη με πολλές αναφορές στον διεθνή τύπο. Αν και το τι σημαίνει σιδηροδρομική κληρονομιά είναι κάτι νέο και δεν διευκρινίζεται ρητά από κάποιον νόμο ο χαρακτηρισμός του ως τέτοιο μεταφέρει τη διαμάχη στην διαμόρφωση του επόμενου Master Plan της πόλης αρχής γενομένης από το 2018.

25. Monteiro Lidiane, http://www.revistaforum.com.br, 25-2-2015

27.

Συμπεράσματα Τα κινήματα ocupe Estelita και Direitos urbanos έκαναν μια εφαρμογή ακριβώς όλων των απαιτήσεων που θέτει το ίδιο το Statute of the city για τον σχεδιασμό της πόλης. Εκδημοκρατικοποίηση του σχεδιασμού, επιστημονικές μελέτες , προσπάθεια για διαύγεια και πληροφόρηση. Είδαμε, επιπλέον, οικονομοτεχνικά επιχειρήματα για τη διατήρηση της ιστορικής κληρονομιάς και της τοπιογραφίας να λειτουργούν κατά αυτής της μορφής καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αρχής γενομένης από αυτό, το κίνημα μπόρεσε να συσπειρώσει τις κοινότητες, που σήμερα είναι σε θέση να απαιτήσει τον ορισμό της περιοχής ως ζώνης κοινωνικού ενδιαφέροντος (ZEIS 3). Σήμερα η διαμάχη έχει μεταφερθεί στα ανώτατα δικαστήρια της πρωτεύουσας Brasilia όπου θα αποφανθεί ξανά αν η πώληση ήταν έγκυρη ή όχι26. Η διαμάχη λοιπόν για τη περιοχή βρίσκεται σε άλλο ένα σημείο καμπής το οποίο κατά τη γνώμη μου θα κριθεί ξανά σε τοπικό πολιτειακό επίπεδο. Η τωρινή πολιτική συγκυρία στη Βραζιλία αναδύεται ως μια κοινωνική και οικονομική κρίση που έχει καταστεί και πολιτική. Η νέα κυβέρνηση μετά της αποπομπή της D. Rousseff και υπό τον Πρόεδρο Temer έχει δώσει το έναυσμα για μια σειρά από αντιδημοκρατικές και κατά βάση αντεργατικές μεταρρυθμίσεις στους νόμους του κράτους που ξεριζώνουν εκ βάθρων το κοινωνικό συμβόλαιο της προηγούμενης περιόδου27. Η πολιτική αδράνεια από τη μία αλλά και η σκληρή καταστολή των κινημάτων, ελλοχεύει τον κίνδυνο να περιορίσει το κίνημα σε μια νομική διαδικασία η οποία μπορεί να εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από κεντρικές αποφάσεις, στις οποίες ηγούνται κάθε φορά οι πιο καλοπληρωμένοι δικηγόροι. Από την άλλη μεριά, η εμβάθυνση της οικονομικής και πολιτικής κρίσης έχει οδηγήσει στη χρεοκοπία του συστήματος ανάπτυξης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας μέσα από κρατικές πρωτοβουλίες. Οι ίδιες οι σημερινές τάσεις ανάπτυξης δεν καθιστούν το novo recife’ βιώσιμο από άποψη σχέσης προσφοράς και ζήτησης. Οι κατασκευαστικές θα πρέπει να αναγκασθούν να μειώσουν τα ύψη χωρίς να μειώσουν το δημόσιο χώρο που κατάφερε να κερδίσει το κίνημα στον επανασχεδιασμό ή να επεκταθεί προς την επιφάνεια που καταλαμβάνει το σιδηροδρομικό δίκτυο και έτσι δεν τις συμφέρει οικονομικά.

26. https://www.youtube.com/watch?v=HcenLcp1w2U 27. Assis P. Marianna, Brazil is in crisis. And once again, the poorest will bear the burden, The Guardian, 2-12-2016

28.

Το οικόπεδο, λοιπόν, που ανήκει ακόμα στις κατασκευαστικές θεωρητικά είναι σε θέση να αρχίζει να χτίζεται άμεσα. Σε αυτό το σημείο γίνονται σαφή τα εξής: η καταλυτική επέμβαση της κατάληψης του Estelita καθυστέρησε την επένδυση με μέσο τα εργαλεία του Statute τόσο όσο χρειαζόταν ώστε να καταστεί μη βιώσιμη οικονομικά, όπως επίσης και ότι η επαναφορά των διεκδικήσεων των κατασκευαστικών θα επανέλθει μόνο με ένα ξεπέρασμα της οικονομικής κρίσης. Το Ocupe Estelita μέσα σε ένα εχθρικό πολιτικό περιβάλλον κατόρθωσε να πολιτικοποιήσει τη διαμάχη για την πόλη. Στις δημοτικές εκλογές της πολιτείας το 2016, τα κόμματα χωρίστηκαν σε δύο μεγάλες παρατάξεις εκ των οποίων η μία (PT) υποσχόταν την απαλλοτρίωση του οικοπέδου και την επαναδιαπραγμάτευση του με κοινωνικό πρόσημο28. Σε αυτό το δυσχερές πολιτικό περιβάλλον, όπου το κίνημα προσπαθεί να μεταφέρει ξανά τη διαμάχη σε τοπικό επίπεδο, ο νόμος του Statute, που θεσμοθετεί μια συνταγματικά κατοχυρωμένη στασιαστική ιδιότητα του πολίτη29, είναι σε θέση να προσπελάσει τα δημοτικά και πολιτειακά πολιτικά συμφέροντα. Η μόνη δυνατότητα να αφαιρεθούν τα επιχειρήματα από το κίνημα πλέον είναι να σταματήσει να υπάρχει το Statute αυτό καθ’ αυτό ως συνταγματικός νόμος. Η επιτυχία του κινήματος, πέρα από τη μαζική κινητοποίηση του κόσμου και το πάγωμα του σχεδίου, είναι ότι κατάφερε να πάρει εθνικές διαστάσεις επηρεάζοντας αντίστοιχα κινήματα πόλης, όπως το Ocupe Cais Maua στο Porto Alegre και το κίνημα κατά των αναπλάσεων στο λιμάνι του Ρίο, ανοίγοντας δρόμο για τη διεκδίκηση ενός πιο δημοκρατικού και συλλογικού σχεδιασμού για τις πόλεις της Βραζιλίας.

28. Araújo Mariana, João Paulo promete desapropriar área do Cais José Estelita, http://jconline.ne10.uol.com.br 29. Harvey David, Rebel cities, σελ.25

29.

Βιβλιογραφία • • • • •

Holston James, Insurgent Citizenship: Disjunctions of Democracy and Modernity in Brazil, Princeton, Princeton University Press, 2007 Harvey David, (2012) Εξεγερμένες πόλεις: Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, εκδόσεις ΚΨΜ, 2013 Friedrich Engels, Για το Ζήτημα της κατοικίας, εκδόσεις Σύγχρονη εποχή, 2012 Henri Lefebvre (1968), Το δικαίωμα στην πόλη: χώρος και πολιτική, (μτφ) Παναγιώτης Τουρνικιώτης, εκδόσεις Κουκκίδα, 2007 Davis Mike, Planet of Slums, εκδόσεις Verso 2007

Επιστημονικές εργασίες • • •

Assies Willem, To get out of the Mud: Neighborhood Associactivism in Recife, 1964-1988, Center or Latin American Research and Documentation (CEDLA), Amsterdam, Class no. 63, 1992 Mahmood B. Sofia, Santos Otavio Augusto, Mega-empreendimentos urbanos e injusticas ambientais: Algumas reflexes a propoisto do Projeto novo Recife, UFPE, Recife, 2016 Silva Santos Renata, Renovacao Urbana ou Restauro Urbano?: O Pátio Ferroviário das Cinco Pontas em Recife, UFPE, Recife, 2011

Αρθρογραφία • •

30.

Rolnic Raquel, Documentário propõe reflexão sobre o espaço público do Recife e seus processos de transformação, 26-4-2012 [https://raquelrolnik.wordpress.com/tag/novo-recife/] Rolnic Raquel, Recife pra quem?, 22-5-2014, [https://raquelrolnik.wordpress. com/2014/05/22/recife-pra-quem/]

•

•

Watts Jonathan, ‘Why are Brazil’s politicians ousting Rousseff from the presidency, what is Operation Car Wash, and who is implicated in the corruption investigation?’, 31-8-2016 [https://www. theguardian.com/news/2016/aug/31/dilma-rousseff-impeachment-brazil-what-you-needto-know] Addley Esther, ‘Dozens of politicians have been caught up in the Petrobras corruption inquiry, which coincides with Brazil’s worst recession in a century’, 17-3-2016, [https://www.theguardian.com/ world/2016/mar/17/brazil-government-crisis-briefing-dilma-rousseff-lula-petrobas]

Διαδικτυακοί τόποι • • • •

https://direitosurbanos.wordpress.com http://www.novorecife.com.br http://www.polis.org.br/uploads/916/916.pdf https://www.youtube.com/user/ocupeestelita

Βίντεο • • • • • • •

Recife, cidade roubada, 2014 [https://www.youtube.com/watch?v=dJY1XE2S9Pk&t=30s] Cabeca de predio, 2014 [ https://www.youtube.com/watch?v=HcenLcp1w2U] Retomada do Cais José Estelita, 2015 [https://www.youtube.com/watch?v=aV9L_cHYoPg] David Harvey @ #OcupeEstelita, 2014 [https://www.youtube.com/watch?v=DxW-lnT8XHk] Novo Recife - O Redesenho de uma Mentira, 2014, [https://www.youtube.com/watch?v=XZLZRjmkWuA] Estelita Life, 2014, [https://www.youtube.com/watch?v=G_rWOfkI6JA] Sidetracks, 2014, [https://www.youtube.com/watch?v=uY7xA5c8Zic]

31.