روش ﻖ ﻋ ﻢاﻃﻼﻋﺎت و دا ﺶ ﻨﺎ ﯽ
LIBRARIANSHIP
ﻣﻘﻄﻊ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ ﻧﻮﮐﺎرﯾﺰي
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٢
Table of Contents ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻢ ١ ............................... ................................ ................................................................ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻈﺮﯾﻪ ١ ............................................................................................................................. وﯾﮋﮔﯿﮭﺎی ﻧﻈﺮﯾﮫ ٤ ..................................................................................................................... ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ٥ ..................................................................................................................... ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻗﻮاﻧﯿﻦ ٥ ..................................................................................................................... روش ﻋﻠﻤﯽ ٦ ............................... ................................ ................................................................ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ٧ ........................................................................................................................ ﻣﺮاﺣﻞ روش ﻋﻠﻤﯽ ٩ ...................... ................................................................ ................................ ﻓﺮق ﺳﺆال و ﻣﺴﺄﻟﮫ ١٠ .................................................................................... ................................ ﻣﻔﮭﻮم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ١٠ ..................... ................................................................................................ ﻓﻠﺴﻔﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ١٢ ..................... ................................................................................................ راﺑﻄﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﮫ ١٤ ................. ................................................................................................ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ١٤ ........................................................................................................................... ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ١٥ ......................... ................................................................................................ ﻓﺮﺿﯿﮫ ١٦ ... ................................................................................................................................ ﻣﺘﻐﯿﺮ ١٧ ................................................................................................................................. ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻌﺪﯾﻠﮑﻨﻨﺪه ٢٠ .................................................................................... ................................ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل ٢٠ ........................................................................................................................ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﺧﯿﻞ/ﻣﺰاﺣﻢ ٢١ ................. ................................................................................................ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي ٢٣ ......................... ................................................................................................ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ٢٣ ....................................................................................................................... روش/روﺷﺸﻨﺎﺳﯽ ٢٤ .................................................................................... ................................
روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ٢٥ ........................................................................................................................... طﺮﺣﮭﺎی آزﻣﺎﯾﺸﯽ ٣٣ ................. ................................................................................................ طﺮح ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل ٣٣ ................ ................................................................ روش ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ٣٦ ..................... ................................................................................................
وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﻤﻬﺘﺠﺮﺑﯽ ٣٨ ......................................................................................................
روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ٣٩ ........................................................................................................................
ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ روﺷﮭﺎی ﭘﮋوھﺶ ٤٠ ................ ................................................................ اﻧﻮاع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ٤١ .............................................................................................................
ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ٤١ ................. ................................................................................................ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ٤٣ ......................................................................................................... ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﻬﺎ٤٤ .................................................................................................................. اﻫﺪاف اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ٤٦ ... ................................................................................................
ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ٤٧ .................................................................................................................. اھﺪاف ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮫ ٤٨ ............ ................................................................................................ ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ٤٨ ...........................................................................................................................
ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻣﺎري ٤٩ ............................................................................................................................
وﯾﮋﮔﯿﮭﺎي ﻧﻤﻮﻧﮫ ٤٩ .................................................................................... ................................ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ٥٠ ................................................................................................. دﻻﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ٥٠ ..................... ................................................................................................
روﺷﻬﺎي ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي٥١ ..................................................................................................................
ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ٥١ ........................................................................................................... روش ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﻨﻈﻢ ٥٢ ... ................................................................................................ روش ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻬﺎي ٥٣ ................................................................................................
ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺧﻮﺷﻬﺎي ٥٥ ...................................................................................................... روﺷﻬﺎي ﻧﻤﻮﻧﻬﮕﯿﺮي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ٥٦ ...............................................................................................
ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ )درﺳﺘﺮس( ٥٦ ............ ................................................................................................ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﯿﻤﻬﺎي ٥٧ ....................................................................................................................... ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮﻓﯽ ٥٨ ......................................................................................................................
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ٥٨ .......................... ................................................................................................ ﻧﻤﻮﻧﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ )ﺧﻮدﮔﺰﯾﺪه( ٥٩ .......................................................................................................
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ ٥٩ ............................................................. ................................................................ روﺷﻬﺎي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت٦٠ .........................................................................................................
ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ٦٠ .............................. ................................................................................................
ﻣﺰاﯾﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ٦١ ..................... ................................................................................................ ﻣﻌﺎﯾﺐ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ٦٣ ..................... ................................................................................................
اﻧﻮاع ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از دﯾﺪ ﺷﯿﻮه ﺗﻨﻈﯿﻢ ٦٤ .............................. ................................................................
ﻣﺰﯾﺘﻬﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز ٦٥ ..............................................................................................................
ﻣﺤﺪودﯾﺘﻬﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ ٦٥ .....................................................................................................
ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ٦٦ .................................................................................... ................................
ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ٦٧ ................................................................................................................................. اﻧﻮاع ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ٦٧ .......................... ................................................................................................
ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ٦٩ ................ ................................................................................................ ﻣﻌﺎﯾﺐ روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ٧٠ ................. ................................................................................................
ﻣﺸﺎﻫﺪه ٧٠ .................................................................................................................................
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ٧١ .............................................................................................................. اﻧﻮاع ﻣﺸﺎﻫﺪه ٧٢ .......................... ................................................................................................
ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺸﺎﻫﺪه ٧٢ ................ ................................................................................................
ﻣﻌﺎﯾﺐ ٧٢ ... ................................................................................................................................ رواﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ در روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ٧٣ ... ................................................................................................ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ٧٤ ................. ................................................................................................
ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ٧٦ ............................................... ................................ ................................ ﺑﯿ ﺎن ﻣﺴﺄﻟﮫ ٧٦ ........................................................................................................................... ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪی ﻓﺮﺿﯿﮫ ٧٧ ................. ................................................................................................
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤
ﮔﺮدآوری اطﻼﻋﺎت ٧٧ ................ ................................................................................................ ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ٧٨ ...................................................................................................... ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﺘﯿﺠﻬﮕﯿﺮي ٧٨ ......................................................................................
روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ٧٩ ...................................................................................................................
اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ٨٦ .................................................................................... ................................ روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎي ﯾﺎ ﺳﻨﺪي ٨٨ .......................................................................... ................................ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ٩٠ ......................... ................................................................................................
ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ٩١ ............ ................................................................................................
روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ٩٢ .....................................................................................................
ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ٩٤ ...................................................................................................... ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ٩٥ ..................................................................................................................
دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ٩٨ ............ ................................................................................................
ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد :ﺷﻤﺎرش اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻬﻨﺠﺎر ﺷﺪه ١٠٠ ............................................................................
ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺠﻼت :ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ ١٠١ ..................................................................................... ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري :اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻧﺸﺮ ١٠٢ ............................................................................................. ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ١٠٣ ...............................................................................................
ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ١٠٤ .....................................................................................................................
اﺳﺘﻔﺎدﻫﻬﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي در ﺣﻮزﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ١٠٦ ......... ................................................................
ﻧﻘﺪ ١٠٦ ..................................................................................................................................... اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ١٠٧ ................ ................................................................................................
ﺷﺎﺧﺼﻬﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ١٠٩ ............. ................................ ................................ ................................ روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻬﺎي ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ١١٠ .......................................................................................................
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ )ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻠﯿﺎت( ١١١ ...................................................................................
ﮐﻨﺸﭙﮋوﻫﯽ ،ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻞ ،ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻤﻞ ) در ﺣﯿﻦ ﻋﻤﻞ( ١١٣ .......................................................... روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﮑﺎﺷﻔﻬﺎي ١١٩ ......................... ................................................................
ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮاي ﺑﻬﯿﻨﻬﺴﺎزي ﺷﺎﻧﺲ اﮐﺘﺸﺎف ١٢٢ ................ ................................................................ ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﯾﺎﺑﯽ ،ﭘﮋوﻫﺶ ارزﯾﺎﺑﺎﻧﻪ ١٢٤ ................................ ................................................................
ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ١٢٧ .....................................................................................................................
دﻻﯾﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ١٢٨ ................................................................................................... اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ١٢٩ ...........................................................................................................
راﻫﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ١٢٩ ...................................................................................................
ﻣﻨﺎﺑﻊ١٣٠ .................................................................................................................................. :
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻢ
ﻋﻠﻢ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻘﯿﻦ ،ﻣﻌﺮﻓﺖ و داﻧﺶ اﺳﺖ .واژه ﻋﻠﻢ در ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺷﯿﺎء ،ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ،و رواﺑﻂ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ،ﺧﻮاه در ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻠﻢ ﺑﺸﺮ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﮔﺎﻫﯽﻫﺎ، داﻧﺶﻫﺎ و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي ﻣﺎده و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﭼﻮن آﮔﺎﻫﯽ- ﻫﺎ و داﯾﺮه ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺸﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ،ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻠﻢ او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻋﻠﻢ در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم knowledgeاﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد .وﻟﯽ از واژه ﻋﻠﻢ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و آن scienceاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر آن ﺑﺨﺶ از داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎ و آﮔﺎﻫﯽﻫﺎي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ .اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻧﯿﺸﺘﯿﻦ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﻋﻠﻢ ﮐﻮﺷﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺣﺴﯽ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺘﻨﻮع ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮي ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﯾﮏ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ .در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت واﺣﺪ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺮي ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮري ﻫﻤﺒﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ آنﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ«.
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻈﺮﯾﻪ
ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻤﯽ از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ .ﺑﺮداﺷﺖ دوﮔﺎﻧﻪاي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮد دارد ﯾﮑﯽ ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻧﻈﺮ« ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و دوم ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﻠﻤﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎد ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺧﻮد واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي زﯾﺎدي را ﮔﺮدآوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﻣﺎ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ و زﯾﺎد
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٢
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي آنﻫﺎ ،ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻌﻨﯽدار، وﺟﻮد دارد ﺗﺎ ﺑﯿﻦ دادهﻫﺎي ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ،رواﺑﻂ ﻣﻌﻨﯽدار ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﻮد .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ
داﻧﺸﻤﻨﺪان در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ .ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از رواﺑﻂ دروﻧﯽ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎ )ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ( ،ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻨﻈﻤﯽ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻌﯿﯿﻦ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ،ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ،ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. رﻓﯿﻊﭘﻮر ﻧﻈﺮﯾﻪ را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ» :ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﯾﮕﺪﯾﮕﺮ در ارﺗﺒﺎط و ﻣﺒﯿﻦ ﺑﺨﺸﯽ از واﻗﻌﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ« .در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ: .1ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ .2ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ )ﻗﯿﺎس( .3ﺗﺒﯿﯿﻦ واﻗﻌﯿﺖ )از راه ﻗﯿﺎس( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪف .4ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ،ﯾﺎ ﺑﺮرﺳﯽ و آزﻣﺎﯾﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﺘﺒﯿﻦﻫﺎ در ﻋﻤﻞ ﭘﺲ در ﻫﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ اﺻﻞ ﻣﺘﻌﺎرف وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮدن ﺑﻪ زﻣﺎن ،ﻣﮑﺎن و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﺎد ﺷﺪه ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﻔﺘﺎر ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻣﻔﻌﻮل و ﯾﮏ ﺻﻔﺖ و ﻣﺤﺘﻮاي ﺧﺒﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ،ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻓﻼن ﻫﻤﻪ داﻧﺸﺠﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﯾﺎ ﻫﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﮏ ﻣﺎﺷﯿﻦ دارد .ﻣﻔﻌﻮلﻫﺎ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﮐﺎرﺑﺮان ،ﮐﺘﺎﺑﺪاران ،ﮐﺘﺎبﻫﺎ ،ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ ،و ﺻﻔﺎت ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ ،ﮐﺎراﯾﯽ ،ﮐﯿﻔﯿﺖ ،دﺳﺘﺮسﭘﺬﯾﺮي ،ﮐﻤﯿﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ. وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻧﺴﺎن ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد دﺳﺘﺮسﭘﺬﯾﺮي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﻦ رواﺑﻂ در ﻫﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و در ﻫﺮ دوره ﯾﺎ ﻋﺼﺮ و ﻫﺮ ﺗﻤﺎم زﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ.
٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﯾﺎ اﺻﻮل ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ .در آن ﺻﻮرت ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ دو ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺮﺳﯿﻢ .ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﺶﺗﺮي در دﺳﺘﺮس اﻓﺮاد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ،از ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻔﯽ ﻧﯿﺰ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ رﺿﺎﯾﺖ او از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد .ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽ- ﺷﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،رﺿﺎﯾﺖ او از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ. ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ در ﺑﺎره ﻋﻠﺖ وﻗﻮع ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ وﻗﻮع آن از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﻨﻄﻘﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ .زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را از ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺎرﺑﺮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ،ﺗﺼﻮرﻣﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺰاﯾﺶ دﺳﺘﺮس- ﭘﺬﯾﺮي و ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ. ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از واﻗﻌﯿﺖ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺖ .ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎر ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ،زﻣﺎن ،و ﻣﻔﻌﻮل ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﺤﺪود ﺷﻮد )در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪاي را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮدهاﯾﻢ( ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺧﺎﺻﯽ را ﺳﻨﺠﯿﺪ .ﺳﭙﺲ در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮاﻧﻊ دﺳﺘﺮﺳﯽ را در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و ﮐﻤﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را اﻓﺰاﯾﺶ داد و ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد آﯾﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮ رﺿﺎﯾﺖ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ اﮔﺮ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ در آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ دارد .ﻫﺮ ﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻨﺒﻪاي ﻓﺮﺿﯿﻪ آن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ. از ﻧﮑﺘﻪ آﺧﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن ﭼﻪ را از راه ﻗﯿﺎس ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﺘﺒﯿﻦ( ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﻤﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و آزﻣﺎﯾﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺮار داد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ،ﻣﯿﺰان ﻓﺮﺿﯿﻪاي و ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدن ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤
ﺑﻪ ﻣﯿﺰان آزﻣﺎﯾﺶ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد .ﭘﺲ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯿﺰان ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮐﻢ و در دﯾﮕﺮي زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ. ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ،داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﻗﺎدر ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ .ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻋﻠﻢ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺖ .ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮏ ﺗﺒﯿﯿﻦ آزﻣﺎﯾﺸﯽ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ اﺳﺖ .ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺒﯿﯿﻨﯽ ﻣﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﻨﺘﺮل و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ.
وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻧﻈﺮﯾﮫ
.1ﻣﺒﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ رواﺑﻂ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ. .2از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ،ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﯾﮋه ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ درﺑﺎره ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي واﺣﺪ را ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ. .3ﻗﺪرت ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ و آﯾﻨﺪهﻧﮕﺮي دارد ،زﯾﺮا ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﯽء ﯾﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ. .4ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻧﻈﺮي از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻞ آزﻣﺎﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻣﮑﺎن ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ .ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزﻣﻮنﻫﺎي ﺳﺨﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻮرد و ﻣﺼﺪاﻗﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻗﺾ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺸﻒ ﺷﻮد ،ﻧﻈﺮﯾﻪ ارزش ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽ- دﻫﺪ. .5ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ،ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﭘﺮدازش آن ،و ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ و ﻣﺪلﻫﺎي ﻋﻠﯽ و ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ روشﻫﺎي ﮐﺎر اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ. .6ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻄﻌﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪه و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻣﻮر ﺑﺪﯾﻬﯽ در ﺗﻀﺎد و ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻘﻖ وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﭘﮋوﻫﺶ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ آن را ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ.
٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از راﺑﻄﻪ ﺣﺘﻤﯽ ،ﻗﻄﻌﯽ و داﯾﻤﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ. ﻣﺜﻼً آب در ﺻﺪ درﺟﻪ ﻣﯽﺟﻮﺷﺪ .ﻓﻠﺰات ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮارت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ راﺑﻄﻪ- ي ﺑﯿﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ و وﻗﺎﯾﻊ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺣﻘﺎﯾﻖ ﯾﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ .ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﯾﮏ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ دو ﭘﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ ،ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻔﺘﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺎﻣﺤﺪود و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻼت اﮔﺮ... ﭘﺲ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ/ﮐﻢﺗﺮ ...ﭘﺲ ﺑﯿﺶﺗﺮ/ﮐﻢﺗﺮ ...ﺑﻮده ﺗﺎ راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد و از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺑﺎ ارزش ﺑﺎﺷﺪ .ﻣﺜﻞ :اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﯾﺎ اﮔﺮ اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و اﺧﺘﻨﺎق ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﺎﺳﺖ )رﻓﯿﻊﭘﻮر ،1379 ،ص .(99
ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻗﻮاﻧﯿﻦ
ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻠﯽ ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﻮد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ ﺑﺎ آن دﯾﺪه ﻧﺸﻮد. دﻗﯿﻖ ،روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد و دوﭘﻬﻠﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ. در ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻮارد و ﺗﻤﺎﻣﯽ زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﺑﺎﺷﺪ. ﺑﺎ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻧﺘﯿﺠﻪ واﺣﺪ و ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪﻫﺪ. ﺑﺮاﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﺻﺤﯿﺢ ،وﺳﯿﻊ و اﺳﺘﺪﻻل اﺻﻮﻟﯽ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٦
راﺑﻄﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺘﻐﯿﺮ ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ. ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و درﺟﻪ ﻗﻄﻌﯿﺖﭘﺬﯾﺮي آنﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ اﺳﺖ.
روش ﻋﻠﻤﯽ در دوره ﺑﺎﺳﺘﺎن و از زﻣﺎن ارﺳﻄﻮ از ﻧﻮﻋﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﻒ و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ .اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻل را ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻔﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﯽرﺳﯿﻢ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﻮد را ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﭘﺮدازد .اﯾﻦ ﮐﺎر از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﯿﺎس ﻣﻨﻄﻘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺟﺰء اﺳﺖ: .1ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺒﺮي ،ﻣﺜﺎل :ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. .2ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺻﻐﺮي ،ﻣﺜﺎل :ﺣﺴﻦ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ. .3ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ،ﻣﺜﺎل :ﺣﺴﻦ ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ. اﯾﻦ روش ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻓﺮض )ﭘﺬﯾﺮه( ﮐﻠﯽ و ﯾﮏ ﻓﺮض ﻓﺮﻋﯽ و ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ .اﻣﺎ اﯾﻦ روش ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد .زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد .زﯾﺮا ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺴﻂ اﻃﻼﻋﺎت اوﻟﯿﻪ اﺳﺖ .ﭘﮋوﻫﺶ- ﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﻨﺪ .در اﯾﻦ روش ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ رواﺑﻂ ﻣﻮﺟﻮد ،رواﺑﻂ ﺟﺪﯾﺪي ﮐﺸﻒ ﮐﺮد ،اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد .در ﭘﮋوﻫﺶ ،از اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد
٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد ،ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ .ﻧﻘﻄﻪ ﺿﻌﻒ اﯾﻦ روش در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺎﯾﺪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ درﺳﺘﯽ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ آن ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد .در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ.
اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ ﺑﯿﮑﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﻮه ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺮاي درك ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ واﻗﻌﯿﺖ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد .ﺑﯿﮑﻦ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﻃﺮح »ﭼﺮا« ﻓﺮﺿﯿﻪاي را ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان دﯾﮑﺘﻪ ﮐﺮده- اﻧﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮد .وي ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺳﺎس واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﮐﺴﺐ ﺷﺪه از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮐﻠﯽ ﺑﭙﺮدازد و ﺗﻌﺼﺐﻫﺎ و ﻋﻘﺎﯾﺪي را ﮐﻪ او ﺧﺪﯾﺎن دروﻏﯿﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪ ،ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد. ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺟﻤﻊآوري ﺟﺰﺋﯿﺎت و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ .ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺑﻪ اﯾﻦ دو روش اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد:
اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ )ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻠﯽ( ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺣﺴﻦ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ. ﺣﺴﻦ ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ.
اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه ﻓﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٨
در روش اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻫﻤﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮﻧﺪ .اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در روش اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﺎﻗﺺ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ .اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ .اﻣﺎ در اﯾﻦ روش ﮐﺎر را روي ﮔﺮوهﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﯽ- دﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺮاد دارد. ﺑﯿﮑﻦ ﺑﺎ روش ﻗﯿﺎﺳﯽ و ﻣﻨﻄﻖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ روش ﻓﻼﺳﻔﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶداوري ﺑﻮد، ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي او ﺗﺤﻮﻟﯽ را در رﮐﻮد ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺑﺎﻋﺚ روﻧﻖ ﮐﺎر ﻋﻠﻤﯽ ﺷﺪ. ﻧﻘﻄﻪ ﺿﻌﻒ اﯾﻦ روش آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ﻧﻘﺶ اﻧﺪﮐﯽ در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ داﺷﺖ و در دﻧﯿﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ روش اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﻧﺒﻮد. اﻣﺎ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ دو روش ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي آن دو روش را ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪ و روﺷﯽ اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم روش ﻋﻠﻤﯽ اراﺋﻪ ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺨﺴﺖ داروﯾﻦ اﻧﺠﺎم داد .در اﯾﻦ روش ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎي ﺧﻮد ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻣﯽ- ﮐﻨﺪ .ﺳﭙﺲ اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم را ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮده و ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮض ﻣﯽﭘﺮدازد .اﯾﻦ روش ﻋﺼﺎرهي روش ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺖ. ﮐﺎرﻫﺎي داروﯾﻦ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻮد ،ﮐﺎﻣﻞ و ﭘﺮﺛﻤﺮ ﻧﺒﻮد .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ- ﻫﺎﯾﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪاي آزﻣﺎﯾﺸﯽ اراﺋﻪ دﻫﺪ ﺗﺎ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﮔﺮدآوري ﺷﺪه را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ،ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ .ﺳﭙﺲ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪاش ﭘﺮداﺧﺖ و اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ﮐﻨﺪ.
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ،روش ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ،ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد ،ﻓﺮﺿﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ، ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻮل اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد .در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ
٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ .اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ ،دوﺑﺎره ﻓﺮﺿﯿﻪ آزﻣﻮن ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ﮔﺮدد. ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ روش ﻋﻠﻤﯽ و اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ در ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺳﺖ .در اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﯾﯽ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه را ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ .در روش ﻋﻠﻤﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﺿﯿﻪاش ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد ﺷﻮد ،ﭼﻪ اﺗﻔﺎق ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد. ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻪ ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رد ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪاش ﻣﯽﭘﺮدازد.
ﻣﺮاﺣﻞ روش ﻋﻠﻤﯽ روش ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮏ روش ﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ .ون داﻟﻦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺟﺎن دﯾﻮﯾﯽ ﻣﺮاﺣﻞ روش ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ:
.1اﺣﺴﺎس ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ، .2ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ، .3ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد راهﺣﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ )ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻓﺮﺿﯿﻪ(، .4اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻗﯿﺎﺳﯽ درﺑﺎرهي ﻧﺘﺎﯾﺞ راهﺣﻞﻫﺎي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي، .5آزﻣﻮدن ﻓﺮﺿﯿﻪ. روشﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ روشﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺴﺘﺪل و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آنﻫﺎ ﻣﯽ- ﺗﻮان ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪدي را ﺣﻞ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﭘﺎﺳﺦ داد .ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد. ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺎﻫﺪه و آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ داد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ .در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﺳﺆال ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٠
ﻓﺮق ﺳﺆال و ﻣﺴﺄﻟﮫ ﺳﺆال ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺟﻬﻞ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻢ اﺳﺖ .ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺪارد وﻟﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺟﺴﺘﺠﻮ دارد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﺑﺮﺳﯿﻢ .ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ داﻧﺶ ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺑﺰارﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻫﺴﺘﯿﻢ. »اﻟﺴﺆال ﻧﺼﻒ اﻟﻌﻠﻢ« اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻣﺜﺎل :ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رﻓﺘﺎر اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ
ﻣﻔﮭﻮم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻫﺮ ﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال ﯾﺎ ﺳﺆالﻫﺎي ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﺑﭙﺮدازد ،ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ او ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ .وﻟﯽ ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال و ﻫﺮ ﺟﺴﺖ- وﺟﻮ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ،ﺑﺎ ﻫﺮ روش و ﺿﻮاﺑﻄﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪ .از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦﯾﺎﺑﯽ و ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎرﺑﺮد ﺷﺨﺼﯽ دارد و اﺻﻮﻻً ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﮑﺮاري ﺑﺎﺷﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺣﻮزه ﯾﺎ رﺷﺘﻪي ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ .ﭘﺲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ از اﺻﻮﻟﯽ ﺧﺎص ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﻣﻨﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ .ﺗﺤﻘﯿﻖ داﻣﻨﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﺎم دارد و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ .اﻣﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ داﻣﻨﻪ ﺷﻤﻮﻟﯽ ﺧﺎص دارد و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در ﯾﮑﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎي داﻧﺶ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ رﺷﺘﻪاي ﺧﺎص ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد .اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ دارد:
١١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
.1ﺗﺒﻌﯿﺖ از اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻈﻢ و ﺧﺎص .ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮاﯾﻨﺪي ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي و ﺧﺎص اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻨﻈﻢ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد .اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ- اي اﻧﺘﺨﺎب و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ،ﮐﺎﻣﻼٌ ﻣﺤﺪود ﺷﻮد ،ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد .ﺳﭙﺲ ﻃﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي آن ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد ،ﻓﺮﺿﯿﻪ- ﻫﺎ و ﯾﺎ ﺳﺆالﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي داﻧﺶ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﻮد .روشﻫﺎي ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪوﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت و اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت و روشﻫﺎي ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺎﻣﻼً در اﯾﻦ ﻃﺮح ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد .و در اﻧﺘﻬﺎ ﭘﺲ از ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻬﯿﻪ و ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻗﺪام ﻻزم ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد. .2ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ ﺣﺮﻓﻪ ﯾﺎ رﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ .ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎزهاي را ﮐﺸﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺤﺚ ﻧﻮﯾﯽ را در آن ﺣﻮزهي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ ﯾﺎ دﯾﺪي ﻧﻮ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاي را ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﯿﺎﻣﻮزاﻧﺪ .ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺟﺪﯾﺪي را ﻣﻄﺮح ﺳﺎزد ،و ﯾﺎ ﻣﺠﻬﻮﻟﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﺎﯾﺪ. .3ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﺎرج ذﻫﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮوﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺘﻮان ﺑﺮاي آنﭼﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪه ،ﻣﺼﺪاق واﻗﻌﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد.
ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻼش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻨﻈﻢ و ﺧﺎص ﺑﺎ ﻫﺪف ﮐﺸﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤﺮو داﻧﺶ ﺑﺸﺮ در ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺼﺪاق ﺧﺎرﺟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٢
ﻓﻠﺴﻔﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ،ﻧﯿﺎز ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ اﻣﺮي ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺪﯾﻬﯽ و واﺿﺢ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد: ﻧﯿﺎز ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن .اﻧﺴﺎن ذاﺗﺎً ﻣﻮﺟﻮدي ﮐﻨﺠﮑﺎو و ﺟﺴﺖوﺟﻮﮔﺮ اﺳﺖ و دﻧﺒﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺪاﻧﺪ و رﻣﻮز ﺟﻬﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﺪ .اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را در ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد .اﻧﺴﺎن ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎﺳﺖ .ﻫﻤﻮاره دﻧﺒﺎل ﮐﺸﻒ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ ،ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﺣﺎﮐﻢ در ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ،ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﻠﻞ ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎ و ﻫﺰاران ﺳﺆاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ذﻫﻨﺶ ﺑﺮﺳﺪ. ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺧﻮﯾﺶ .اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﺣﯿﺎت ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﺴﺄﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روﺑﺮوﺳﺖ .او ﻋﻀﻮي از ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ آن در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ .از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻮﯾﺶ ،ﻣﺎوراي ﻃﺒﯿﻌﺖ ،و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻨﺎ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي و ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ راﺑﻄﻪ دارد .او ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺣﯿﺎت ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮدات در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ رﻣﻮز ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﺪ و در راه ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺑﺰار ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﯿﻌﺖ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد .اﯾﻦ ﺿﺮورت ﻧﯿﺎز اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺤﺺ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺳﺎزد.
ﺗﺤﻘﯿﻖ
.1ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻧﻈﺎمﯾﺎﻓﺘﻪ و روﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ آزﻣﻮن ﯾﮏ ﺣﺪس ﻋﻠﻤﯽ درﺑﺎره ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ،واﻗﻌﻪ ﯾﺎ روﯾﺪاد. .2ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﻧﻈﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﻢ داﻧﺶ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد .ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ درﺳﺖ ﮐﺮدن ،رﺳﯿﺪﮔﯽ ،ﭘﮋوﻫﯿﺪن و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ.
١٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
.3ﯾﮏ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺠﺴﺲ ،آزﻣﻮن و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﺳﺖ ،ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در داﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﻧﻈﺮ ﻓﻨﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد: .1ﺟﺴﺖوﺟﻮ :1اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺸﺘﻦ در داﺧﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺟﻤﻊآوري رﺷﺘﻪاي از دادهﻫﺎ و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﺎ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﭘﮋوﻫﺶ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ. .2ﭘﮋوﻫﯿﺪن :2ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از دادهﻫﺎ رﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﻣﻨﻌﺎي ارزﺷﯿﺎﺑﯽ دادهﻫﺎ و ﯾﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﭘﮋوﻫﯿﺪن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﺴﺖوﺟﻮ ،درك و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار دادن ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ و ﭘﯿﻮﻧﺪ آنﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از ﭘﯿﺶ ﻣﯽداﻧﯿﻢ. ﻣﻨﻈﻮر داﻧﺴﺘﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺤﻘﻖ و اﺻﻼح و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن و ﯾﺎ رد ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن داﻧﺶ ﺟﺪﯾﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺖ .ارزش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﺑﯿﺶ از ﺟﺴﺖوﺟﻮ اﺳﺖ.
اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻟﻔﻆ ﭘﮋوﻫﺶ اﻃﻼق ﮐﺮد و ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻮﻟﯽ ﺑﺮ ﮐﺎر ﭘﮋوﻫﺶ و ﻧﻮع اﻃﻼﻋﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ،ﺑﺮاي ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻟﻔﻆ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد: اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ. اﺳﺘﻨﺘﺎجﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮاﺳﺎس داﻧﺴﺘﻪﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد. ﻗﻀﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ رد دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد. ___________________________________________________________________________ . Searching 2Research
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٤
راﺑﻄﮫ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﮫ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﺪه راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ اﺻﻼح ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد .در ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ،ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺎر از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﻼح ﻣﯽﺷﻮد. راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ و اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﮋوﻫﺶ و ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را در اﻧﺘﺨﺎب روش ﻣﻄﻠﻮب ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﯿﺰ در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻮع آزﻣﻮن آﻣﺎري ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪيﻫﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرل ﻟﺴﺘﺮوﮐﺴﯽ اﺳﺖ .او ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ: .1ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ آزﻣﻮن ﺑﺎﺷﺪ، .2ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ، .3اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻨﺎﺳﺐ .4ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﻨﺎﺳﺐ، .5ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت، .6ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪه، .7ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه و ﺑﺤﺚ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي در ﺑﺎره آنﻫﺎ، .8ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺰارش ﺗﺤﻘﯿﻖ.
١٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد ،ﺳﺎﺧﺖ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ .اﯾﻦﻫﺎ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ از ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ،ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺸﺮﯾﺎت ادواري ،ﮐﺎراﯾﯽ ،و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﻧﺘﺰاﻋﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ داراي ﺗﻌﺎرﯾﻒ و ارزشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺳﺎس روش اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺳﻨﺠﺶ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮﻧﺪ .ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ،ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺎ را درك ﮐﻨﻨﺪ و آن را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ،ﺑﻮﯾﮋه ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ .در واﻗﻊ ،در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻃﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ رﻓﻊ اﺑﻬﺎم اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺟﺰاي ﻣﺴﺄﻟﻪ ،ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺻﻄﻼﺣﺎت ،ﯾﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد .ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ دو ﻧﻮع ﺗﻌﺮﯾﻒ ،واژهﻧﺎﻣﻪاي و ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮان اراﺋﻪ داد ﮐﻪ ﺷﺮح ﻫﺮ ﯾﮏ در ذﯾﻞ ﻣﯽآﯾﺪ: .1ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﯾﺎ واژهﻧﺎﻣﻪاي :ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﮐﻪ داﻣﻨﻪ آن و ﯾﺎ ارزﺷﮕﺬاري ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آن رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺤﻮي و ﮐﺎرﺑﺮدش ﻧﺪارد. .2ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ :ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﺧﺎص ﻫﻤﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ در دﺳﺖ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ درﺟﺎت ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ در ﯾﺎداﺷﺖ داﻣﻨﻪ ﺳﺮﻋﻨﻮانﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﯾﺎ اﺻﻄﻼﺣﻨﺎﻣﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﺎص .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ،در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺳﻨﺪي ارﺟﺎع ﻧﻤﯽﺷﻮد ،ﭼﻮن در آن ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﯾﻒ ،ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ واژهﻧﺎﻣﻪ- اي اﺳﺖ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٦
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻻزم و ﺿﺮوري ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺳﻨﺠﺶ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺧﺎص ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد .ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﻻزم اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺒﻬﻢ و داراي ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻌﺪد از ﻧﻈﺮ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ .ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻐﯿﺮ را ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺳﺎزد و آن را ﻓﻘﻂ از ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﭘﮋوﻫﺶ در دﺳﺖ اﻧﺠﺎم روﺷﻦ و واﺿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
ﻓﺮﺿﯿﮫ
1
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺣﺪس ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﭘﯿﺶ از دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ و در آﻏﺎز ﮐﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻓﺮﺿﯿﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺤﮏ آزﻣﺎﯾﺶ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و ﻓﺮﺿﯿﻪ درﺻﺪد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮع راﺑﻄﮥ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ .اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد:
ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ آن ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪاي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻣﯿﺰان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﻌﻨﺎداري وﺟﻮد دارد. ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داراي ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻏﻨﯽ دارد. در ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪ رد ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاي ﻓﺮﺿﯿﻪ ﮐﻠﻤﻪ آزﻣﻮن 1را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ .رد ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﺿﯿﻪ داراي ارزش ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ،ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ. ___________________________________________________________________________ . Hypothesis
١٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻷ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ رواﺑﻂ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ،از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ:
ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﺗﻔﺎوت ﺗﺄﺛﯿﺮ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺰان راﺑﻄﻪ و ﺟﻬﺖ راﺑﻄﻪ ﯾﺎ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ راﺑﻄﻪي ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ
ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﯿﺶﻓﺮض/ﭘﺬﯾﺮه ﯾﺎ ﻓﺮض 2ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد .ﭘﯿﺶﻓﺮض ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ ﺑﺪﯾﻬﯽ در زﻣﺎن ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ آن را ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪ در ﺣﺎل ﺑﺮرﺳﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺖ .ﻫﯿﭻﮔﺎه در ﻫﯿﭻ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻓﺮضﻫﺎ در ﺧﻮد ﻫﻤﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ از آﻧﻬﺎ دﻓﺎع ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﺘﺎب در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﯾﺮان ﭘﯿﺶ ﻓﺮض :ﮐﺘﺎبﻫﺎ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ.
3
ﻣﺘﻐﯿﺮ
ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﯾﺎ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﯾﺎ از آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﯿﺮد. ﻣﺘﻐﯿﺮ را از دو دﯾﺪﮔﺎه دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ :ﻣﺤﺘﻮا و ﻧﺤﻮهي ﺗﺄﺛﯿﺮ . Test . Assumption . Variable
١٨
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻐﯿﺮ ﯾﺎ ﮐﻤﯽ 1و ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯽ 2اﺳﺖ. .1ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻤﯽ :ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ،ﺳﻨﺠﺶ و اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ،ﻣﺜﻞ ﻗﺪ ،وزن ،ﻣﯿﺰان ﺣﻘﻮق و ﺳﻨﻮات ﺧﺪﻣﺖ ،ﺗﻌﺪاد ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﯾﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻮاد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ،ﻧﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن. .2ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﯿﻔﯽ :ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﻤﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آن را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ .ﻣﺜﻞ اﯾﻤﺎن ﯾﺎ دﯾﻦ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﻣﯿﺰان داﻧﺶ ،ﻋﻼﻗﻪ، رﺿﺎﯾﺖ ،ﺗﻘﻮا .ﻧﻤﺮه دادن ﻣﺜﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﮐﻤﯽ ﮐﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﯿﻔﯽ.
اﻣﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را از ﻧﻈﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ: ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ) 3ﻣﺤﺮك ﯾﺎ دروﻧﺪاد( :ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد. ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ،ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﯾﺎ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و دﺳﺘﮑﺎري و ﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﺎ راﺑﻄﻪي آن ﺑﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد. ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ) 4ﭘﺎﺳﺦ ﯾﺎ ﺑﺮوﻧﺪاد( :ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﯾﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه واﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد.
ﻧﮑﺘﻪ :در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻏﯿﺮﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن دﺳﺘﮑﺎري در ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد ،ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد ﻗﺒﻼً ﻣﻮرد دﺳﺘﮑﺎري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ___________________________________________________________________________ . Quantitative . Qualitative . Independent . Dependent
١٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ »ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ« »رﺿﺎﯾﺖ« ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ و »ﺧﺪﻣﺎت« ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. »ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﻮﺳﻂ واﺣﺪﻫﺎي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ« »ﺧﺪﻣﺎت« ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ و »اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ« ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ
و ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ: ﻣﺴﺄﻟﻪ .1ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺎداش ﮐﺘﺎﺑﺪاران ﺑﺮ ﮐﺎراﯾﯽ آﻧﺎن )ﭘﺎداش ﻣﺴﺘﻘﻞ ،ﮐﺎراﯾﯽ واﺑﺴﺘﻪ( ﻣﺴﺄﻟﻪ .2ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد )ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪ اي ﻣﺴﺘﻘﻞ، دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد واﺑﺴﺘﻪ( ﻣﺴﺘﻘﻞ :ﻣﯿﺰان داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﻬﺮﺳﺖ راﯾﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ. واﺑﺴﺘﻪ :دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺴﺄﻟﻪ .3ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش داﻧﺸﺠﻮي ﮐﺘﺎﺑﺪاري در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺮات درﺳﯽ داﻧﺸﺠﻮ در اﯾﻦ دوره ﻣﺴﺘﻘﻞ :داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ واﺑﺴﺘﻪ :ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺮات درﺳﯽ
ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ درﺑﺎره ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ:
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٢٠
.1ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮي ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻮاره واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. .2ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﺷﻮد ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﺘﻐﯿﺮ در ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺻﻮرت ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮب آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﺑﺘﻮان از آن اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮد. .3ﻫﯿﭻ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻫﺪف و روش ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺪون ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ.
ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه
ﻣﺘﻐﯿﺮﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﺎﻧﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻧﺘﺨﺎب ،اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و دﺳﺘﮑﺎري ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .در واﻗﻊ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ آن در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﯾﺎ ﻧﻪ .ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ: ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺎداش ﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﺎراﯾﯽ در ﺑﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺪاران زن و ﻣﺮد در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﻒ. در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه :ﭘﺎداش ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ،ﮐﺎراﯾﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ،و ﺟﻨﺴﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل
ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن را در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺑﺴﺘﻪ ﺣﺬف ﯾﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد. ﭼﻮن در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد، ﻣﻮاردي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را ﺧﻨﺜﯽ ﯾﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد .ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎد ﮐﺮد .در
٢١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﭘﺎداش و ﮐﺎراﯾﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد ﻣﯽ- ﺗﻮان آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي دو ﮔﺮوه را از ﯾﮏ رده ﺳﻨﯽ ﺧﺎص اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺧﻨﺜﯽ ﺷﻮد. ﻣﺘﻐﯿﺮ دﺧﯿﻞ/ﻣﺰاﺣﻢ
ﻣﺘﻐﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺣﯿﻦ ﮐﺎر ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد و در آﻏﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻋﯿﻨﯽ و اﻗﻌﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽ- ﺷﻮﻧﺪ .ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪو اﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺛﺮﮔﺬار ﯾﺎ اﺛﺮﭘﺬﯾﺮ ﻣﺆﺛﺮاﻧﺪ ،ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و آن ﻋﻮاﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺰاﺣﻢ و دﺧﯿﻞ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ آﻏﺎزﯾﻦ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮده ﯾﺎ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ. اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﻗﻌﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﺿﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد. ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ،اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و دﺳﺘﮑﺎري ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ رﺧﺪادﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد. ﺑﻪ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮﻋﻬﺪهدارﻧﺪ ،ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﮐﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﯽ- ﮔﻮﯾﻨﺪ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ آنﻫﺎ را ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺰاﺣﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ،ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه و ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﻗﺘﻪﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد .ﺗﺎﮐﻤﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ،واﺑﺴﺘﻪ ،ﺗﻌﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪه ،ﮐﻨﺘﺮل ،و ﻣﺰاﺣﻢ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ 1ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ.
ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ
ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﮫ
ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﻣﺰاﺣﻢ
ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪه
ﻣﺘﻐﯿﺮھﺎی ﮐﻨﺘﺮل
٢٢
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺷﮑﻞ .1راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ
ﺗﺤﻘﯿﻖ را از دﯾﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ: .1ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ :اﮔﺮ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﺣﺪس ﻧﺰﻧﯿﻢ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آنﻫﺎ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ،ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻧﻮع ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ اﺳﺖ. .2ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ :اﮔﺮ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺣﺪس ﺑﺰﻧﯿﻢ )ﻓﺮﺿﯿﻪ در آن ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آزﻣﻮن ﻓﺮض ﺑﭙﺮدازﯾﻢ( ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻧﻮع ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﯾﺎ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ،ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻮع روﯾﮑﺮد 1آن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﯾﺎ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ روش ﺷﻨﺎﺳﯽ 2آن .در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ در ﻣﻮاردي از واژه ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮع روش اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،اﺻﻄﻼح درﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ.
ﺗﺤﻘﯿﻖ را از دﯾﺪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ: .1ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي ،ﻣﺤﺾ ،ﻧﻈﺮي .2ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي
3
4
___________________________________________________________________________ . Approach . Methodology . Basic, Pure, Theoritical Research . Applied Research
1 2 3 4
٢٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻨﯿﺎدي ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در زﻣﺎن اﺟﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﻮد ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ .ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﺪﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺸﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺸﺘﺮك ﯾﺎ اﺻﻮل ﮐﻠﯽ اﺳﺖ .در اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ،ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ،روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي دﻗﯿﻖ ،اﺳﺎس ﮐﺎر اﺳﺖ .ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻨﯿﺎدي در ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﻬﺮهرﺳﺎﻧﯽ و ﻏﻨﺎ ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﻞ در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن اﺳﺖ.
ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در زﻣﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﺑﺮاي ﮐﺎرﺑﺮدي ﻣﺸﺨﺺ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﻔﺮوﺿﯽ را ﺑﺮاي آن ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺴﯿﺎري از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدي ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻮل ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎ و ﺗﻌﻤﯿﻢﻫﺎ از ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ درﺑﺎره ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ ،را داراﺳﺖ .اﻣﺎ ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻬﺒﻮد و اﺻﻼح ﯾﮏ ﻓﺮاورده ﯾﺎ ﺷﯿﻮه ﻋﻤﻞ ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و آزﻣﻮدن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻈﺮي و ﻣﺠﺮد در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي واﻗﻌﯽ اﺳﺖ .اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري ،ﺑﻪ وﯾﮋه در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ،در اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺪاران و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﻮزه روزاﻧﻪ در ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﺑﯽﺷﻤﺎر روﺑﺮو ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ آنﻫﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﺎرﺑﺮدي راه ﺣﻠﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ .اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮان ،ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ،ﺧﺪﻣﺎت ،روشﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٢٤
از ﻧﻈﺮ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﻮع دﯾﮕﺮي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪاي 1را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﮐﻼن و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود. ﺟﺪاﺳﺎزي اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎرﺑﺮدي ﻧﻈﺮ ﻏﻠﻄﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﺰو ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮐﺎرﺑﺮدي اﺳﺖ.
ﺷﺮح ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼح در ﺗﺤﻘﯿﻖ: ﻣﺸﺎﻫﺪه .2ﯾﮑﯽ از اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ،ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ .ﻣﺸﺎﻫﺪه در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﻌﻨﯽ درﯾﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﺮاﻫﺎي ﺣﺴﯽ –ادارﮐﯽ .در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺲ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮐﻨﻨﺪه و ﻣﺸﺎﻫﺪهﺷﻮﻧﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ .ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از اﺑﺰار ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻠﺴﮑﻮپ ،ﺗﻠﻔﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن.
ﺷﺎﻫﺪ 3ﯾﺎ ﺷﻮاﻫﺪ .ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت و دادهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﺮاﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮔﺮدآوري ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي از ﯾﮏ روﯾﺪاد ﺑﭙﺮدازﯾﻢ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮارﻣﯽﮔﯿﺮد.
روش/روشﺷﻨﺎﺳﯽ
4
وﺟﻪ دﯾﮕﺮ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮ اﺳﺎس روش اﺳﺖ .ﻣﻨﻈﻮر از روش ،ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﺪاﺑﯿﺮ و ﻓﻨﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﯾﺎﺑﯽ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﺎص ﯾﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﺷﺮاﯾﻂ آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻣﻮرد ___________________________________________________________________________ 1 . Developmental Research 2 . Observation 3 . Evidence . Method/Methodology
٢٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .اﯾﻦ ﻓﻨﻮن و ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ،ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ. اﯾﻦ روشﻫﺎ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ از ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﻣﺤﺾ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ ،ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﺪهاي ﻣﺸﺘﺮﮐﺎً در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ اﺑﺪاع و ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ .اﻣﺮوزه ﻫﯿﭻ روﺷﯽ در اﻧﺤﺼﺎر ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪاي در ﻫﺮ ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد. ﺑﺮاﺳﺎس ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ ،روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺎﻣﻞ ،ﺗﺠﺮﺑﯽ ،ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ ،ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ،ﺗﺎرﯾﺨﯽ ،ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ،ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ،ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﯾﺎ اﺳﻨﺎدي ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ، ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ،ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ،ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي ،ارزﯾﺎﺑﯽ ﯾﺎ ارزﯾﺎﺑﺎﻧﻪ ،و ﮐﻨﺶ ﭘﮋوﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ روشﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ.
روش ﺗﺠﺮﺑﯽ
1
آزﻣﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ در اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ آزﻣﻮن ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ،ﯾﺎ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ،ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ ﻫﺪف ﮐﺸﻒ ﭼﯿﺰي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﯾﺎ آزﻣﻮدن اﺻﻞ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯽ؛ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﻒ ﯾﺎ اﺛﺒﺎت ﭼﯿﺰي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﺳﺖ زدن ﮐﻮدك ﺑﻪ ﺑﺨﺎري ﺑﺮاي اﻃﻼع از اﯾﻦ ﮐﻪ واﻗﻌﺎً ﺑﺨﺎري داغ اﺳﺖ ،آزﻣﺎﯾﺶ ﮐﺮدن اﺳﺖ .او اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ ادﻋﺎي واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ داغ ﺑﻮدن ﺑﺨﺎري واﻗﻌﯿﺖ دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﺰ ﻣﻔﻬﻮم داغ ﺑﻮدن در ﻣﻮرد ﺑﺨﺎري ﭼﯿﺴﺖ.
___________________________________________________________________________ . Experimental Method
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٢٦
در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺸﻒ ﯾﺎ اﺛﺒﺎت ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﻮدن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ،اﻣﺎ در اﯾﻦ روش از ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺨﺖﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮐﻮدك اﻧﺠﺎم داد ،ﺑﺮاي آزﻣﻮدن و ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺨﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎرﻫﺎي زﯾﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد:
ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺮاي آزﻣﻮدن
ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ از آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ
ﻋﻠﻤﯿﺎﺗﯽﺳﺎزي اﺻﻄﻼﺣﺎت ﮐﻠﯿﺪي در ﻓﺮﺿﯿﻪ ،ﯾﺎ اراﺋﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﯾﺎ اﺷﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻮاﻫﺪ ﺳﺎزهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ
اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺑﺰار آزﻣﺎﯾﺶ ﺷﺪه داراي وراﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ﻣﺸﺨﺺ
ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻄﺎ در اﻧﺪازهﮔﯿﺮي و ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪن آنﻫﺎ
اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻨﻮن آﻣﺎر اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﺑﺮ روي دادهﻫﺎي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﺪه
روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ،روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﯽ آن ﺗﻌﺪادي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و در وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ دﺳﺘﮑﺎري ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﯾﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ،ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ دﺳﺘﮑﺎري ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ اﺛﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮﻧﺪ .ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﻣﺮوز ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻮده و درﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ،در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آﻣﻮزش اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﻬﺎرت اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ» .آﻣﻮزش« ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و »ﻣﻬﺎرت اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ« ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ. ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻤﯽ از آن ﯾﺎد ﺷﺪه در روش ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺖ و در دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي روشﻫﺎ از ﻋﻠﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎﯾﯿﻦ ،روش ﺗﺠﺮﺑﯽ در رأس اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .دﻟﯿﻞ آن
٢٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در روش ﺗﺤﻘﯿﻖ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ اﻫﻤﯿﺖ دارد ،ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل و دﺳﺘﮑﺎري ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ. ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺮاﯾﻂ و ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ دو ﻋﻨﺼﺮ زﯾﺮ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ:
ﻋﻨﺼﺮ آزﻣﻮدﻧﯽ ) 1ﯾﮏ آزﻣﻮدﻧﯽ وﺟﻮد دارد ( -ﻋﻨﺼﺮ ﮔﻮاه/ﮐﻨﺘﺮل) 2ﯾﮏ ﮔﻮاه وﺟﻮد دارد (
اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮐﻠﯿﺪي در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ و ﮔﺮوه ﮔﻮاه 3ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﺑﺮﺧﯽ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻈﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻔﮑﺮ و رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺟﻬﺎن واﻗﻌﯽ را ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﺪ ،اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺎرتﻫﺎ دﻗﯿﻘﺎً آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﺗﮑﺮارﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺳﺎزد .ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ،در دﻧﯿﺎي واﻗﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ داوران ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺘﺎﺑﺪاران را ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﻣﺮﺟﻊ از ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ،ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ .در آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ داوران و ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽ- ﺷﻮد ،ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد .ﭼﻮن در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاران و ارﺑﺎب رﺟﻮع ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد را از ﮐﯿﻔﯿﺖ دارﻧﺪ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺳﻨﺠﺶ ﮐﯿﻔﯿﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ.
___________________________________________________________________________ 1 . Experimental Element 2 . Control Element 3 . Experimental Group/ Control Group
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٢٨
در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻼش ﺑﺮاي آزﻣﻮدن آن ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺑﻮﺗﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي روﺷﻦ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻋﻤﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ،درﺻﺪ ﮐﻤﯽ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري از روش ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ در آﯾﻨﺪه اﯾﻦ ﻣﯿﺰان اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ. دو ﻣﺆﻟﻔﻪ آزﻣﺎﯾﺶ و ﮐﺸﻒ ﯾﺎ اﺛﺒﺎت ،روش ﺗﺠﺮﺑﯽ را از ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد .در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺷﯿﺎ آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻣﺜﻞ آﻣﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﮐﺎرﺑﺮد ﭘﺎﯾﮕﺎه- ﻫﺎي داده ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ( اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ،ﺑﻠﮑﻪ در ﻋﻮض ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ اﺷﯿﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﺎ ﻣﻨﺰﻟﺖ ارﺑﺎب رﺟﻮع ﺑﺎ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺎﯾﮕﺎه داده راﺑﻄﻪ دارد( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد. در ﺣﺎدﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ،ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﺑﯿﻦ اﺷﯿﺎ )آﯾﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد؟( ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺖ ،ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﺪون ﺟﺴﺖ- وﺟﻮي ﻋﻠﯿﺖ ،ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﯾﻦ روش ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮداﯾﻦ اﻟﮕﻮﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺒﺘﺪي ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﺷﻮد.
اﻋﺘﺒﺎر آزﻣﺎﯾﺶ در روش آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮح ﻣﺎ از دو ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ:
.1اﻋﺘﺒﺎر )رواﯾﯽ( دروﻧﯽ
1
___________________________________________________________________________ 1 . Internal validity
٢٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
.2اﻋﺘﺒﺎر )رواﯾﯽ( ﺑﯿﺮوﻧﯽ
1
اﻋﺘﺒﺎر دروﻧﯽ .در اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺳﺆالﻫﺎ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ،ﯾﺎ آﯾﺎ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ واﻗﻌﺎً در ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ .در واﻗﻊ ،در اﯾﻦ ﺟﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺛﺮ واﻗﻌﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﯾﺎ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد ،ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ در ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﻤﺮاﻫﯽ او در ﺗﺸﺨﯿﺺ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ دﻗﯿﻖ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ )ﻫﺎي( ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد.
ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر دروﻧﯽ در ﻃﺮحﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ .1ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ .واﻗﻌﻪ ﯾﺎ وﻗﺎﯾﻌﯽ وﯾﮋه ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﺑﺎر اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ در آزﻣﺎﯾﺶ ﯾﺎ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ از آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺸﯽ اﺳﺖ ،ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ .اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ اﺳﺖ و ﻣﻮرد اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ،و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﮐﻨﺘﺮل آنﻫﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪارد ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ )ﺳﺮ و ﺻﺪا ،ﻧﻮر ،ﮔﺮﻣﺎ ،ﺳﺮﻣﺎ ،ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻌﻠﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن(. .2ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻠﻮغ .ﻣﻨﻈﻮر ﻫﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﺴﻤﯽ ،رواﻧﯽ ،ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻃﻮل زﻣﺎن اﺟﺮاي آزﻣﻮن در آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ رخ دﻫﺪ و ﺑﺮ ﭘﺎﺳﺦ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد ،ﻣﺜﻞ ﻣﺴﻦﺷﺪن ،ﺧﺴﺘﻪ- ﺷﺪن ،ﻋﺎﻗﻞﺗﺮ ﺷﺪن ،ﻣﺠﺮب ﺷﺪن و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن. .3ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن .اﻧﺠﺎم ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن آزﻣﻮنﻫﺎي ﺑﻌﺪي آﻣﺎده- ﺗﺮ ﺳﺎزد و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎزد. ___________________________________________________________________________ 1 . External validity
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٣٠
.4وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي .اﮔﺮ از وﺳﺎﯾﻞ ﻏﯿﺮﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺳﺎزد .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻣﻨﻈﻮر از وﺳﺎﯾﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﺎﺷﯽ از اﺑﺰار اﻧﺪازهﮔﯿﺮي اﺳﺖ .ﻣﺜﻼً اﮔﺮ از آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺪازه- ﮔﯿﺮي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺖ و ﺛﺒﺎت ﺳﻨﺠﺶ آنﻫﺎ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ ،ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯽ- اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺷﻮد. .5اﻓﺖ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ .اﺣﺘﻤﺎل ﮐﻢ ﺷﺪن آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ،ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺗﺪاوﻣﯽ ،در ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺷﮑﺎل اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﭼﻮن در اﺑﺘﺪاي ﮐﺎر ﻣﺤﻘﻖ آزﻣﻮدنﻫﺎي ﻫﺮ دو ﮔﺮوه را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ،وﻟﯽ در اﻧﺘﻬﺎ و زﻣﺎن ﭘﺲ آزﻣﻮن اﯾﻦ ﺷﺮط ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺤﺮاف در ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﺷﻮد. .6ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻣﺎري .در ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻤﺮات ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﯾﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ آﻧﺎن در آزﻣﻮن)ﻫﺎي( ﺧﺎﺻﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ .ﻣﺜﻼٌ ده آزﻣﻮدﻧﯽ از ﮔﺮوﻫﯽﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺮه را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ده آزﻣﻮدﻧﯽ از ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺮه را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ،اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ .در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻧﻤﺮات آنﻫﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﮔﺮوه اﺻﻠﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ ،دارد و اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻣﺎري اﺳﺖ .اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻖ از اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮐﺴﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد. .7اﻧﺤﺮاف در ﮔﺰﯾﻨﺶ .در ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ را ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص، ﻣﺜﻼً ﮔﺮوهﻫﺎي داوﻃﻠﺐ و ﻏﯿﺮداوﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﺎﻣﻞ و درﺑﺴﺖ ﯾﮏ ﮐﻼس ﺑﺮاي ﮔﺮوه ﺗﺠﺮﺑﯽ، اﻧﺘﺨﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻏﯿﺮﺗﺼﺎدﻓﯽ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف در ﮔﺮوهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺷﻮد و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺳﻮق دﻫﺪ. .8ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﻦ ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﺑﻠﻮغ ،ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن .ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻧﻤﺮات دو ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ و ﮔﻮاه در ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ،اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎ
٣١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ در اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﻣﺜﻼً از ﻧﻈﺮ ﻫﻮش ،ﯾﺎ اﻧﮕﯿﺰه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮي در اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد .اﯾﻦ ﮐﺎر اﻋﺘﺒﺎر دروﻧﯽ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﻣﯽاﻧﺪازد .ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻮغ ،اﻧﮕﯿﺰه ،ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ. اﻋﺘﺒﺎر ﺑﯿﺮوﻧﯽ .اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد و اﯾﻦ ﺳﺆال را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺰرگﺗﺮ ﯾﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﻢ داد .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢﭘﺬﯾﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ارﺗﺒﺎط دارد .ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﻣﻌﺮف و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎخ ﺧﯿﺮ .ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌ ﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻗﺼﺪ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ آن را دارد ،اﻣﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ آن، ﺗﻌﻤﯿﻢ دادن ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﻧﺴﺒﺖ داد. ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﮐﻨﺘﺮل رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ را ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم داد) .ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ رﺳﺎﻧﺪ (.اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن را ﺧﺪﺷﻪدار ﮐﻨﺪ ،ﻋﺒﺎرت ﻫﺴﺘﻨﺪ از:
.1اﺛﺮات واﮐﻨﺸﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ آزﻣﻮن .اﯾﻦ اﺛﺮات وﻗﺘﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﯿﺰان ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ آزﻣﻮدﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺶ را اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ ،و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ .اﮔﺮ در ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﻣﻬﺎرتﻫﺎي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺷﻮد ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ در ﭘﺲآزﻣﻮن ﺑﺎﻻﺗﺮ رود .اﻣﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر از اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ ﻧﺎﺷﯽ از آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ وي ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺶ- آزﻣﻮن از ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ،و ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده وي را از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٣٢
.2اﺛﺮات ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻮﮔﯿﺮاﻧﻪ و ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺶ .اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺷﺒﯿﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ در رواﯾﯽ دروﻧﯽ ﺑﻮد .ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺎده ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﮑﺮد .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن داراي اﻓﺘﺨﺎرات ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺮاي ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ ،اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد ﮐﻪ آنﻫﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﺑﯿﺶﺗﺮي در درﯾﺎﻓﺖ آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻮان ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ. .3اﺛﺮات ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ را ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ در ﺧﺎرج از ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ،ﺗﻌﻤﯿﻢ دﻫﺪ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ،ﯾﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ،ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد .رﻓﺘﺎر در آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل دﻗﯿﻘﺎً ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ ،ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮوف اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه در ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎوﺛﻮرن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ .در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮان ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ،ﺑﻬﺮهوري ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎري آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﺗﺮ ،و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. .4اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺪاﺧﻠﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ رخ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ دﺳﺘﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﺛﺮات ﻣﺪاﺧﻠﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺤﻮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ،ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ،داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ آﻣﻮزشﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﯾﮏ
٣٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﺛﺮ ﺗﺠﻤﻌﯽ ﺑﺮ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي داﻧﺸﺠﻮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ .در ﻧﺘﯿﺠﻪ ،ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﯿﻦ اﺛﺮات ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﻮاع آﻣﻮزش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و اﺛﺮات ﻧﻮع دﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ اﺳﺎﺳﺎً ﺷﺎﻣﻞ اﺛﺮات ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ ،از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺸﯽ و ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ .از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺪﺷﻪدار ﮐﺮدن رواﯾﯽ دروﻧﯽ ،ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﻤﺮات واﺑﺴﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ .آنﻫﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺪاﺧﻠﻪ آزﻣﺎﯾﺸﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد. ﭼﻮن ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﯾﮏ ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻮع دﯾﮕﺮ را ﮐﺎﻫﺶ دﻫﺪ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻼش ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر ﺗﻌﺎدل ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ .وي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎﻋﯽ اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ.
طﺮحھﺎی آزﻣﺎﯾﺸﯽ
ﻃﺮحﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻣﺜﻞ ﻃﺮح ﺗﮏ ﮔﺮوﻫﯽ و ﺗﮏ ﻧﻮﺑﺘﯽ ،ﻃﺮح ﺗﮏ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ،ﻃﺮح ﮔﺮوﻫﯽ اﯾﺴﺘﺎ ،ﻃﺮح ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن .اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ .در اﯾﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻃﺮح ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.
طﺮح ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل
در اﯾﻦ ﻃﺮح آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب و در ﮔﺮوهﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺶ و ﮔﻮاه ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽ- ﺷﻮﻧﺪ .در ﻣﺮﺟﻠﻪ ﺑﻌﺪ ،ﻗﺒﻞ از اﺟﺮاي ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ ،از ﮐﻞ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ اﻣﺘﺤﺎﻧﯽ )ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن( ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﻮد. ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻐﯿﺮ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺶ دﺳﺘﮑﺎري ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﺛﺮ آن را
٣٤
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
روي ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ .در ﮔﺮوه ﮔﻮاه ﻫﯿﭻ دﺳﺘﮑﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد .در ﻧﻬﺎﯾﺖ از ﻫﺮ دو ﮔﺮوه ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از دو ﮔﺮوه را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد آﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه )در ﺻﻮرت اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ( در ﮔﺮوه آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﻧﺎﺷﯽ از دﺳﺘﮑﺎري ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده ﯾﺎ ﻧﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ دﺧﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از آن .ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از ﺑﻪﮐﺎرﺑﺮدن ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ آزﻣﻮﻧﯽ از ﻫﺮ دو ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ و ﮔﻮاه ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻤﺮاﺗﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﻣﺜﺎل :ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ درس ﺷﯿﻮه ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ا ز ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از آن. ﻧﻤﺮات ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از اﺟﺮاي ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن و ﭘﺲ آزﻣﻮن ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ:
ﭘﺲ آزﻣﻮن
ﭘﯿﺶ آزﻣﻮن
75
12
19
13
ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ ﮔﺮوه ﮔﻮاه
در ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﻔﺎوت دو ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﻌﻨﯽدار اﺳﺖ .در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻬﺎرت داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن در اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﭘﯿﺶ و ﺑﻌﺪ از ﮔﺬراﻧﺪن درس ﺷﯿﻮه ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﻣﯿﺰان اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﻬﺎرت ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ درس را ﮔﺬراﻧﺪهاﻧﺪ ،ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻌﻨﯽدار اﺳﺖ. در روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻋﻠﻤﯽﺗﺮﯾﻦ روش در ﻣﯿﺎن روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﺰاﺣﻢ ﯾﺎ دﺧﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ از وﺟﻮد آن ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰ از دﺧﺎﻟﺖ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ )در ﺣﻮزه ﺗﺠﺮﺑﯽ( ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ
٣٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺴﺖ ﯾﺎ آزﻣﺎﯾﺶ .دو ﻣﺤﯿﻂ در اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ:
روش آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ :1آﻧﭽﻪ در اﺑﺘﺪا اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ،ﺑﺮدن آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ درﺑﺎرة آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﺟﺎﻧﺪار ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه واﮐﻨﺶﻫﺎﯾﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ آزﻣﻮدﻧﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯿﺪاﻧﯽ :2در اﯾﻦ روش ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ آزﻣﻮدﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺗﺎ واﮐﻨﺶ او ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد .ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﻮاﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،اﻣﺎ در روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻐﯿﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد.
ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺳﻌﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪاي ﺑﺮﻗﺮارﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ را درﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪ .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ،ﺻﺪاي ﭘﺮﻧﺪة ﻣﺎده را در ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي ﭘﺮﻧﺪه ﻧﺮ ﭘﺨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﯾﺎ اردك ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ را ﻣﯿﺎن اردكﻫﺎ رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻗﻄﻌﯿﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﺪارﻧﺪ. ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻃﺮاﺣﯽ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن روا و ﭘﺎﯾﺎ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼش ﮐﻨﺪ از ﻣﻮارد زﯾﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ: .1اﻋﺘﻤﺎد ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ آزﻣﺎﯾﺶ واﺣﺪ .2اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰاري ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه ﯾﺎ اﺑﺰار ﮔﺮدآوري داده ﻧﺎدرﺳﺖ .3ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ ___________________________________________________________________________ 1 . Lab experimental 2 . Field experimental
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٣٦
.4ﻋﺪم اﻧﺘﺨﺎب آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .5ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺳﻮﮔﯿﺮي آزﻣﺎﯾﺸﮕﺮ .6ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺳﻮﮔﯿﺮي آزﻣﻮدﻧﯽ .7آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ از ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻼﯾﻢ ﯾﺎ رﻓﺘﺎر ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ اﯾﺸﺎن آزﻣﻮن ﻣﯽﺷﻮد .8اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ آﻣﻮدﻧﯽ
روش ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ
1
در ﺑﺴﯿﺎر از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﻮزه ﭘﮋوﻫﺶ را ﮐﺎﻣﻼً ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد ،اﻣﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﯾﮏ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ روش ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ آن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ .در اﯾﻦ روش اﮔﺮﭼﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ ،ﯾﺎ اﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎدﻓﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ از روﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ« ﺑﻬﺮه ﺟﻮﯾﺪ. ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺰﯾﻨﺶ و ﺗﻘﺴﯿﻢ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و دﺳﺘﮑﺎري ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺠﺮﺑﯽ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺟﻮد دارد ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻃﺮحﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺆوﻻن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺟﺎزه اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﺑﺮ روي ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮد در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﺪﻫﻨﺪ و ﯾﺎ اﻣﮑﺎن اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺴﺎزﻧﺪ ،در آن ﺻﻮرت ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ از ﯾﮏ ﻃﺮح ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ.
___________________________________________________________________________ 1. Quasi-Experimental
٣٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
در ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﺎﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ آﻧﺎن را از ﻧﻔﻮذ اﺛﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺘﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺼﻮن ﻧﮕﻪدارد ،وﺟﻮد ﻧﺪارد ،در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده روش ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﺖ .روش ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻌﻄﺎف- ﭘﺬﯾﺮي ﮐﻪ دارد ،در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﺗﻨﻬﺎ راه ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم ،و در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص اﺳﺖ. اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻃﺮحﻫﺎ از ﺑﺮﺧﯽ ﻃﺮحﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ )ﮐﻪ اﻟﺘﺒﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ ،ﻣﺜﻞ ﻃﺮح ﺗﮏ ﮔﺮوﻫﯽ ﯾﺎ ﻃﺮح اﯾﺴﺘﺎ( ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺘﻌﺒﺮﺗﺮ اﺳﺖ .در اﯾﻦ روش اﻣﮑﺎن ﺣﻀﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺰان ﮐﺎراﯾﯽ ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪ ﺑﺎز در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ .اﮔﺮ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺎز و ﻗﻔﺴﻪ ﺑﺴﺘﻪ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ آنﻫﺎ را ﺑﺮداﺷﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺎز و ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺴﺘﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮازي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﮐﺎرﺑﺮان را در دو ﻧﻈﺎم ﻗﻔﺴﻪﺑﺎز و ﻗﻔﺴﻪﺑﺴﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮد .در ﻧﻮع اول آن را اﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ و در ﻧﻮع دوم آن را ﺗﻮاﻟﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ )درزﻣﺎﻧﯽ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .دراﯾﻦزﻣﺎﻧﯽ دو ﭘﺪﯾﺪه ﻫﻤﺰﻣﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. در ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ دﺳﺘﮑﺎري ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺘﻐﯿﺮ)ﻫﺎ( وﺟﻮد ﻧﺪارد ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ و ﮔﺴﺘﺮش آﮔﺎﻫﯽ ﻻزم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ روش ﺧﻮد را ﺑﻪ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ. در اﯾﻦ روش اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺗﺼﺎدﻓﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺷﺎﻫﺪ و آزﻣﻮن وﺟﻮد ﻧﺪارد .در اﯾﻦ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮاي اﻃﻼع از وﺟﻮد ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه ﺷﺎﻫﺪ و آزﻣﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از دو ﮔﺮوه را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ و در ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﻮدن ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ آن را ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ دو ﮔﺮوه ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ .و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را در
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٣٨
ﮔﺰارش ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻧﻤﺎﯾﺪ .در ﻏﯿﺮاﯾﻦ ﺻﻮرت ،آن را ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺎﻧﺲ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ دو ﮔﺮوه از ﻧﻈﺮ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﻃﺮحﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ:
.1ﻃﺮح ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺮوه ﮔﻮاه و ﺑﺪون ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎدﻓﯽ؛ .2ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﻣﻨﻈﻢ زﻣﺎﻧﯽ و ﯾﮏ ﮔﺮوه آزﻣﻮدﻧﯽ؛ .3ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﻣﻨﻈﻢ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮔﻮاه.
وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﻤﻪﺗﺠﺮﺑﯽ .1در اﯾﻦ روش اﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺼﺎدﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ .2در اﯾﻦ روش از ﮔﺮوهﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺮوه آزﻣﻮن و ﮔﻮاه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد؛ .3ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘِﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ،ﺗﺎ ﺣﺪي اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ را ﺣﺬف ﮐﻨﺪ .اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﻧﯿﺴﺖ ،ﻣﺜﻞ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻠﻮغ ،ﺗﺎرﯾﺦ ،ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آزﻣﻮن و ﺑﻠﻮغ و آزﻣﻮن و ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن؛ .4ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﻮزه ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﺗﻌﺪاد ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪه در آزﻣﻮن ،رواﯾﯽ ﺑﺮوﻧﯽ آن را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ.
اﮔﺮ در اﯾﻦ روش ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺮات ﭘﯿﺶآزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﺷﺪ ،و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﯿﺶآزﻣﻮن ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﯿﻦ ﭘﯿﺶ- آزﻣﻮن و ﭘﺲآزﻣﻮن ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ.
٣٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﺴﯿﺎري ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﻞ و ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه دﻗﯿﻖ و ﺣﺘﻤﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ .ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻌﻀﯽ اﯾﻦ روش را در ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ آن ﻏﯿﺮ از ﺷﺒﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﻤﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ و روشﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﺧﯿﻞ و ﻣﺰاﺣﻢ ﻓﺮاوان ،ﻧﯿﻤﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ .ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﺪوده اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود.
روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮔﺮوﻫﯽ از روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﺞ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪهاي ﺧﺎص ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد .ﭘﯿﺶﻓﺮض اﺳﺎﺳﯽ اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮي دﻗﯿﻖ روﻧﺪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺧﺎﺻﯽ در ﮔﺮوه ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگ ،ﻣﯽ- ﺗﻮان اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎﯾﯽ در ﺑﺎره آن ﮔﺮوه ﺑﺰرگ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻧﺠﺎم داد .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ،اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ آراي ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺪاران داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﯾﺮان را در ﻣﻮرد ﺳﻮاد اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ،ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﮐﺘﺎﺑﺪار اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ و از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﺑﺮآورد آراي ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاران داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ. از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮي ،واژه ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﺎﺣﯽ ،ﯾﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﯾﺎ وارﺳﯽ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ .اﻣﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪات اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﻃﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد ،و ﻓﻨﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﺞ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد. ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻘﺎط ﻗﻮت ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ،اﮔﺮ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد، ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ را ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه، ﺗﻌﻤﯿﻢ داد .ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﺮف ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻨﻮﻧﯽ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .ﮔﺮوه ﺑﺰرگﺗﺮ را ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﯿﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﺤﺪﯾﺪ و ﺑﻪ ﻇﺮاﻓﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤٠
ﻣﺸﺎﻫﺪات و اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﻃﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﻟﯿﺪ داده و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .در ﻃﯽ ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﻦ دادهﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻌﺮض ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﺑﻨﺎﺑﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ در ﮐﻞ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﮐﺎوش در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺟﻬﺖ ﯾﺎ ﺟﻬﺎﺗﯽ داراي وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﺧﺎﺻﯽ آنﻫﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﻢ .ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﻤﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري( اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎص ﺣﻮزه روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ اﺳﺖ .ﭼﻮن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺟﻮد دارد در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ دﺧﯿﻞ اﺳﺖ .ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻘﺶ آدمﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻟﯿﮑﻦ در ﺟﻤﻌﯿﺖ )ﻓﺮق آن ﺑﺎ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ( ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻣﻨﻄﻘﺎً ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازد .اﺳﺘﻘﺮاء ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ :ﺗﺎم )ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻤﺎم ﻣﺼﺎدﯾﻖ ( و ﻧﺎﻗﺺ.
ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ روشھﺎی ﭘﮋوھﺶ
ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ دارد اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آنﻫﺎ دارد. ﻣﺜﻼً ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﺟﺎري ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮاي دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﺮﺧﯽ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ،دﺳﺖﮐﻢ در زﻣﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ،ﮐﻢﺗﺮ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ روش ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ. ﺑﺮﺧﻼف ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ،در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ را دﺳﺖﮐﺎري ﮐﻨﺪ و ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﭘﮋوﻫﺶ دارد و از اﯾﻦ رو ،ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺪود و ﺧﺎص راﺑﻂ ﻋﻠﯽ ﺑﺮاي
٤١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻢﺗﺮي دارد. از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ و ﺗﻌﺪاد ﻣﻮارد زﯾﺎد از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻧﻘﺎط ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دوري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ،ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﺨﺼﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ رواﺑﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ.
اﻧﻮاع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ در ﮔﺰﯾﻨﺶ روش ﭘﮋوﻫﺶ ،و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺶ، ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻄﻠﻮب ،ﻣﺎﻫﯿﺖ دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮدآوري ﺷﻮد ،و ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﯾﺎد آورد .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،اﮔﺮ ﻫﺪف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﯾﺎ ﻃﺮاﺣﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ رﺳﻤﯽﺗﺮ اﺳﺖ ،آن ﮔﺎه ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﯿﻔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﺳﺆال اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ؛ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ روﺷﻨﮕﺮي ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ،در اﯾﺠﺎد اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ آﺗﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ،ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺪﯾﺪي را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ،و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت داراي ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ،ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻫﻤﻮاره ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد .اﻧﻮاع ﺧﺎص ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺳﺖ:
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤٢
.1ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ .ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﯾﺎ ﻣﺮورﻫﺎي ﭘﯿﺸﻨﻪﻫﺎ از ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻬﺎت ﻣﺎﻫﯿﺘﺎً اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ،ﺑﺮ اﯾﺠﺎد ﻓﺮﺿﯿﺎﺗﯽ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﯽ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي اﺳﺖ .ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺘﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،اﻣﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ .در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺗﻘﻮﯾﺖﮐﻨﻨﺪه ﭘﮋوﻫﺶ در دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺧﻮد ﭘﮋوﻫﺶ. .2ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ .ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ،ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﺎم آنﻫﺎ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ،ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن و ﯾﺎ ﮐﺎروران را در ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﮔﺮدآوري و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﯽ- ﮐﻨﻨﺪ .آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﻫﺪفﺷﺎن ﮐﺴﺐ »ﺑﯿﻨﺶ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﺳﺖ ﻧﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮي دﻗﯿﻖ از اﻣﻮر ﺟﺎري ﯾﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ در ﻣﻮرد ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮر«) (1اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻋﻼﻗﻪ اوﻟﯿﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در آنﻫﺎ ﮐﺴﺐ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﺗﺤﺮﯾﮏآﻣﯿﺰ و ﺑﯿﻨﺸﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي آﺗﯽ ،ﻧﻪ آﻣﺎري ﺧﺎص( اﺳﺖ .ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ،و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮﺿﯿﺎت ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺑﺎره اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ آورد .ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ،آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد ﻣﮑﺎن ﮐﺴﺐ اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ،ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ،ﺳﺮﻋﺖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ،و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ .ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ در آن ﺣﻮزه و ﺧﻼﺻﻪﺳﺎزي داﻧﺶ ﮐﺎروران در ﺑﺎره اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ روشﻫﺎ و روﯾﻪﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع ،ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮر در ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. .3ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﯿﻨﺶﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ .ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﯿﻨﺶ و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮﺿﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي آﺗﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ .اﯾﻦ روش ﺑﺎ روﯾﮑﺮد
٤٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي از آن ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در آن داﻣﻨﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﻣﺤﺪودﺗﺮ اﺳﺖ .ﻧﻮع ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻٌ داراي ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ارزش ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ در دﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ،اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ،ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻀﺎدﻫﺎي ﺣﺎد را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ ،ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺎرزي دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮدﻣﻨﺪي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺑﯿﻨﺶﻫﺎ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ را آزﻣﻮن ﮐﻨﻨﺪ .ﺑﺎ ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺧﺎﺻﯽ دارﻧﺪ ،ﻣﺎ ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ را در دﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﻓﺰون ﺑﺮ آن ،در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط وﺟﻮد ﻧﺪارد ،و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻣﮑﺎن آزﻣﻮن راﺑﻄﻪ- اي ﺧﺎص ،ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ » .ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد؛ ﺑﺮاي آزﻣﻮدن اﯾﻦ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﺎم دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ ،ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺎ ﮐﻨﺘﺮل دﻗﯿﻖﺗﺮ اﺳﺖ(2)«.
ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ دوﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﮐﻠﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ،وﻟﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد، ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ اﺳﺖ .ﻟﯿﺪي روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »روﺷﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﮐﻢ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﻨﺎيﺷﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آﻣﺎر اﺳﺖ (3)«،ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ. اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ ،ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ را اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻤﺎﯾﺰي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ .در واﻗﻊ ،ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤٤
ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﺳﺖ ،و ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان »روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ« و »ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ« را ﻣﺘﺮادف ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ.
ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎ ﮔﻮﻟﺪن در ﮐﺘﺎب ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﻤﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد ،ﻧﻪ ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ را ﺑﺮﺷﻤﺮد ،ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در زﯾﺮ اﻧﻮاع ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺒﺴﻮط- ﺗﺮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪ ،دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮد .اﯾﻦ ﻧﻪ ﻧﻮع ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ: .1ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﻄﻌﯽ -ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ،ﻧﻈﯿﺮ ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﮔﺎﻟﻮپ ،ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﯾﮏ ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﮐﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد. .2ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روﻧﺪ -ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﯾﮏ دوره زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺪازهﮔﯿﺮي روﻧﺪﻫﺎ ،اﻟﮕﻮﻫﺎ ،ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد. .3ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ -ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ از ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺑﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد .اﻓﺮاد ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ اﻣﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن از ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﯾﮑﺴﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. .4ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺰﮔﺮد -ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ از ﻧﻤﻮﻧﻪاي واﺣﺪ از آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و اﻏﻠﺐ در ﻃﯽ زﻣﺎن ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻮد .در واﻗﻊ ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روﻧﺪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺰﮔﺮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻃﻮﻟﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ. .5ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮﻟﯽ -ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاي ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮﻟﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﯾﺎدآوري رﻓﺘﺎر ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آنﻫﺎﺳﺖ.
٤٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
.6ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮازي -ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ داراي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﺰاي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ. ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺮات داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ. .7ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎﻓﺘﯽ -ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درﯾﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎره ﺷﺨﺺ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃﻼﻋﺎت ﺷﺨﺺ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻮرد آن ﺷﺨﺺ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد. .8ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺳﻨﺠﯽ -ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﺟﺎﻣﻊ در ﺑﺎره ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﮔﺮوه ،ﺷﺎﻣﻞ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوه- ﻫﺎﺳﺖ .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺎﻣﻞ ادﺑﯿﺎت ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪآرﻧﺪﮔﺎن، ﻣﻨﺘﻘﺪان ،ﻧﺎﺷﺮان ،ﮐﺘﺎﺑﺪاران ،واﻟﺪﯾﻦ ،و ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺎﺷﺪ. .9ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ روﯾﺪاد ﺣﺴﺎس -ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻤﯿﻖ واﻗﻌﻪ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺧﺎص اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺴﯿﺎري از رﺧﺪادﻫﺎ؛ اﯾﻦ روش ﺷﺒﯿﻪ روش »ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺤﺮﯾﮏﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ« ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه در ﺑﺎﻻﺳﺖ (4).ﻓﻦ روﯾﺪاد ﺣﺴﺎس ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎن ﺳﯽ .ﻓﻠَﻨﮕﻦ 1ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﭘﮋوﻫﺶ- ﻫﺎي رﻓﺘﺎري وي در ﻧﯿﺮوﻫﺎي ارﺗﺶ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه در ﻃﯽ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ(5).
ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﺑﺎره اﯾﻦ اﻧﻮاع ﺧﺎص ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻮن اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ.
___________________________________________________________________________
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤٦
اﻫﺪاف اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ اﻫﺪاف اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ،ﺗﺸﺮﯾﺢ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ،ﺑﺮآورد ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ،اﻧﺠﺎم ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﻫﺎي ﺧﺎص ،و آزﻣﻮدن رواﺑﻂ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺳﺖ) .آنﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ رواﺑﻂ ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ (.ﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ )اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ( اﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف اﺳﺘﻮار اﺳﺖ — از اﯾﻦ رو ،اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد. ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ،ﺑﺮآورد )اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد( ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻫﯿﻤﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ .ﺑﺪون ﭼﻨﯿﻦ دادهﻫﺎﯾﯽ ،اﻃﻼﻋﺎت اﻧﺪﮐﯽ در ﺑﺎره ﻣﻌﻨﺎداري ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻣﯽﺗﻮان ارﺋﻪ داد .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،اﻃﻼع از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاران ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﺪرك ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ دارﻧﺪ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ،اﻣﺎ ﺑﺪون اﻃﻼع از درﺻﺪ ﮐﺘﺎﺑﺪاران ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ داراي ﻣﺪرك ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ،ﮐﺎر اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد. اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﺴﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ رواﺑﻄﯽ ﺧﺎص ﻧﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ .در ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ درﺻﺪ ﺑﺎﻻﯾﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داراي ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ﻣﺸﺨﺺ ،از ﮐﺘﺎﺑﺪران داراي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ- ﮐﻨﻨﺪ .ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ دادهﻫﺎ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد، ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داراي ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ﺑﯿﺶ از ﻣﺒﻠﻐﯽ ﻣﺸﺨﺺ ،در واﻗﻊ ﮐﺘﺎﺑﺪاران داراي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد. در واﻗﻊ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺎﻣﯽ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﻨﺪ و راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ و ﻣﺪارك ﮐﺘﺎﺑﺪاران را »ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ« .آزﻣﻮن راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از دو ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ،اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآوري ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ آزﻣﻮنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﺑﺮ
٤٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻋﻠﯽ ﭘﺮداﺧﺖ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را آزﻣﻮد ،اﻣﺎ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺗﻮان رواﺑﻂ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ را آزﻣﻮد .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺒﺴﮕﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ و ﻣﺪارك ﮐﺘﺎﺑﺪاران وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻮد ﮐﺘﺎﺑﺪاران داراي ﻣﺪرك ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮﻧﺪ .ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮي ،ﻧﻈﯿﺮ ﻣﯿﺰان ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮔﺮوهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ، ﻧﻘﺶ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ در اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺘﺎب ،و ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ،وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﯿﺰان ﺑﻮدﺟﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺘﺎﺑﺪاراﻧﯽ ﺧﺎص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﭼﻮن در ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺮد ،ﻧﻤﯽﺗﻮان راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯽ را آزﻣﻮن ﮐﺮد) .ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺤﺚ ﺷﺪ ،اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ،و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻓﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ،ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﺷﺪ(. ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ،ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ دﻗﺖ ﮐﻢﺗﺮي دارد ،اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ از ﻧﻈﺮ آزﻣﻮدن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ،ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ .اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﻌﯽ ﺷﻮد دﻗﯿﻖﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ،اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود .ﺧﻼﺻﻪ ،در اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﻤﻮﻻً روﺷﯽ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺧﺎص ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد.
ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﮔﺮدآوري ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ،ﻋﻤﻠﯿﺎت ،ﮐﺎرﮐﻨﺎن ،اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﮐﺎرﺑﺮان در زﻣﺎن ﯾﺎ دوره ﻣﺸﺨﺺ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .از ﻣﺸﺨﺼﺎت اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮوري
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٤٨
ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﻌﺪد و ﯾﺎ ﻣﺮوري ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﻌﺪود را در زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﯾﺎ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ،درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد. ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻠﯽ ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻣﯿﺪ ،اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺎرﻫﺎي روزﻣﺮهي ﺑﺨﺶ ﺧﺎص ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻣﯿﺪ .ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺎرﻫﺎي روزﻣﺮهي ﺑﺨﺶ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻮاد در ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي داﻧﺴﺖ.
اھﺪاف ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮫ
.1ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ )ﺗﺴﻬﯿﻼت ،ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ،ﻣﺎﻫﯿﺖ ﮐﺎرﺑﺮان ،ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي( .2ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب .3اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ .4اﯾﺠﺎد اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎ
ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از اﻓﺮاد ،اﺷﯿﺎ ﯾﺎ رﺧﺪادﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن از ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ،ﺗﻨﻮع وﺟﻮد دارد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از واﺣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه اﯾﻦ واﺣﺪﻫﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺘﺎﺑﺪاران اﯾﺮان ﯾﺎ ﺧﺮاﺳﺎن ،ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﺎن ﻣﺸﻬﺪ ،ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ .ﻣﻨﻈﻮر از واﺣﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ )ﻓﺮد ،ﺷﯽء ﯾﺎ رﺧﺪاد( ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ را درﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
٤٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻣﺎري ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﺮف و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪي آﻣﺎري ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه واﻗﻌﯽ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻬﻢ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ دارا ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .ﺑﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪي ﺧﺎص ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ .دو ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻻً ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،و دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد. دﻟﯿﻞ اﻧﺘﺨﺎب آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺒﻮه اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﮑﺎﯾﮏ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺴﺖ، ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮاﮐﻨﺪه )ﺑﺎ ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن( اﺳﺖ .زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد .در ﻣﻮاردي ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد .در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺮﮐﺐ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻞ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد.
وﯾﮋﮔﻲھﺎي ﻧﻤﻮﻧﮫ .1ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد. .2در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ ،رﻋﺎﯾﺖ اﻧﺼﺎف و ﻋﺪم ﻓﺮض ﻣﻼك ﻗﺮار ﮔﯿﺮد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٥٠
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ دﺳﺖﮐﻢ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ ﮐﻠﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻻزم ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ آﻣﺎري ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ: ﻣﯿﺰان دﻗﺖ ﻻزم ﺑﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ .ﻫﺮﭼﻪ دﻗﺖ ﮐﻢﺗﺮ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ،ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮي ﻧﯿﺎز اﺳﺖ. ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ .اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻻزم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻄﺢ دﻗﺖ و ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد .ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ،ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻻزم ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي .روش ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺪازه ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد .ﻣﺜﻼٌ در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻄﺢ دﻗﺖ ﻣﺸﺨﺼﯽ، ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻢﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ﯾﺎ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. روش ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ .اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در ﻣﻮرد ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد .ﻧﻤﻮﻧﻪ- ﻫﺎي ﮐﺎﻣﻼً ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺤﺪودﻫﺎﯾﯽ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي را ﺑﺮاي اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي آﻣﺎرياي ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ،اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ.
دﻻﯾﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي .1ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ و ﺗﺴﺮﯾﻊ ﮐﺎر در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺷﻮد.
٥١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
.2درﺑﺮﺧﯽ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ ،ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه در ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺣﺘﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن آن ﻣﯽ ﺷﻮد )ﻣﻮاد ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺛﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻓﺮآورده در آزﻣﺎﯾﺶ ﻫﺪر ﻣﯽرود(. .3ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ وﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ از ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ . .4در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺷﻮار و ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ. .5ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺎﻻي ﭘﮋوﻫﺶ. .6ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻫﻤﮑﺎران ﻧﺨﺒﻪاي ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻧﺒﻮد آنﻫﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ. .7زﻣﺎن زﯾﺎد اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﺷﻮد. .8ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﮑﻞ و اﻣﮑﺎن اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود.
روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ روشﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﺳﺖ .ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ روﺷﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻌﺪادي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ و ﺑﺪون اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﻣﻼك ﮐﺎر ﻣﺤﻘﻖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ .اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از :روش ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ،ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﻨﻈﻢ ،ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي و ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺧﻮﺷﻪاي.
ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده در اﯾﻦ روش ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ )واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي( اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي را در ﻧﻤﻮﻧﻪ دارد .اﯾﻦ روش ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺪون ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ .در روش ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪن ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺑﺎر را دارد .در روش ﺑﺪون ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٥٢
ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم روش ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده و در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﺷﯿﻮه زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد: روش ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ .در اﯾﻦ روش ،ﭘﺲ از ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﻞ )ﺟﺎﻣﻌﻪ( از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎرهاي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﺛﺒﺖ ﺷﺪه در داﺧﻞ ﻇﺮﻓﯽ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺲ از ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪن ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻤﺎرهﻫﺎ ،ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از داﺧﻞ ﻇﺮف ﺷﻤﺎره اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد. اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ .در اﯾﻦ روش ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎره اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ. ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ )ﮐﻪ در اﻧﺘﻬﺎي اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ آﻣﺎري وﺟﻮد دارد( ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﯾﮏ ﺳﻄﺮ و ﯾﮏ ﺳﺘﻮن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد .ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻼﻗﯽ آن دو ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ .از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ )ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ،ﺿﺮﺑﺪري، ﻗﻄﺮي ،ﻋﺮﺿﯽ ،ﻃﻮﻟﯽ ،و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن( ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد.
روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﻨﻈﻢ در اﯾﻦ روش ﻧﺨﺴﺖ از ﮐﻠﯿﻪ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻧﻈﻤﯽ ﺳﯿﺎﻫﻪﺑﺮداري ﻣﯽﺷﻮد .ﺳﭙﺲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻻزم ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﻤﯽ ﻣﻌﯿﻦ از ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد .ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ در اﯾﻦ روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد: N n
i
در ﻓﺮﻣﻮل ﯾﺎد ﺷﺪه: = iﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب
٥٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
= Nﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ = nﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﺎم ﺑﻌﺪي در اﯾﻦ روش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ .ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﺑﯿﻦ ﻋﺪد ﯾﮏ ﺗﺎ ﻋﺪد ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮑﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﺪد اﻧﺘﺨﺎب از ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ دوﻣﯿﻦ ﻋﻀﻮ ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﻋﻀﺎي ﺑﻌﺪي ﮐﺎر را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ .ﻣﺜﺎل: ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎري ﺷﻤﺎ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﻣﻮﺟﻮد در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن 400ﻧﻔﺮ اﺳﺖ .اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ 100ﻧﻔﺮي )ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ( از ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ .در آن ﺻﻮرت ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻤﺎ ﺑﺮاﺑﺮ 4ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ از ﺑﯿﻦ اﻋﺪاد ﯾﮏ ﺗﺎ 4ﻋﺪد 3را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﺪ .اﮐﻨﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﻀﻮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻀﻮ ﺷﻤﺎره 3اﺳﺖ. ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻀﻮ ﺑﻌﺪي 3ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب ،ﯾﻌﻨﯽ ،4ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ.
روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي در ﻣﻮاردي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ داراي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ )ﻣﺘﻐﯿﺮ( از ﻃﺒﻘﻪاي ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در درون ﻃﺒﻘﻪ ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ و اﻧﺴﺠﺎم وﺟﻮد دارد .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻘﺎت اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺒﻘﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ او ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ .در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت واﻗﻌﯽ ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﻼك ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت در درون ﮔﺮوه و ﺗﻔﺎوت در ﺑﯿﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ. در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي آن در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻀﻮ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد .ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻃﺒﻘﻪاي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﺎﺷﺪ .ﯾﻌﻨﯽ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٥٤
ﺟﺎﻣﻌﻪ را در ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﻪ در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﻃﺒﻘﺎت در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﻓﺮﻋﯽﺗﺮي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ. ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ:
.1ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﺣﺪود ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻋﻀﺎي آن، .2ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻀﻮر ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ، .3ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎ ﯾﺎ روشﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد، .4اﻧﺘﺨﺎب اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ.
ﻣﺜﺎل: ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﯿﺮﺟﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ .ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و ﻓﺮﺿﺎً ﮐﺘﺎبﻫﺎي آن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد .ﻃﺒﻘﺎت ﺧﻮد را ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ. ﺳﭙﺲ ﺣﺠﻢ ﻃﺒﻘﺎت را در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﮐﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ .ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎ 400ﻣﻨﺒﻊ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ .اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺠﻢ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ )ﻣﻮﺿﻮع( از ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول اﻋﺪاد ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻻزم اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ .ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ اﮔﺮ ﺣﺠﻢ ﻃﺒﻘﻪاي %10ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﻣﻮﺿﻮع 40ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ. اﯾﻦ روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو ﺷﯿﻮه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد :ﻧﺴﺒﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻧﺴﺒﯽ .در روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﺴﺒﯽ ،ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ ،ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد ،اﻣﺎ در ﺷﯿﻮه ﻏﯿﺮﻧﺴﺒﯽ ﭘﺲ از ﺗﻘﺴﯿﻢ
٥٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت ،از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎوي واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد .در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺘﺨﺎب از واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ. در اﯾﻦ روش اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ و اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ در آن ،ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻧﺴﺒﯽ ،رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد .ﺗﻔﺎوت در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت و ﺗﺠﺎﻧﺲ در درون ﻃﺒﻘﺎت از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ روش اﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.
ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺧﻮﺷﻪاي اﯾﻦ روش ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .در ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﺳﯿﺎﻫﻪاي از اﻋﻀﺎي آن ،ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻮدن ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ و ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﻧﺒﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر ،اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ ،و ﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺎس ﻧﻤﯽﺗﻮان از روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ،از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد. در اﯾﻦ روش واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه واﺣﺪ ﻧﯿﺴﺖ ،ﺑﻠﮑﻪ واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻃﺒﻘﻪ، ﺟﻤﻊ ﯾﺎ ﮔﺮوه اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﯾﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮرد اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .در اﯾﻦ روش ،ﺷﯿﻮه ﮐﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي اﺳﺖ .اﻣﺎ ﻣﻼك اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوت در درون ﻃﺒﻘﻪ ﺑﯿﻦ اﻋﻀﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ،و ﺗﺠﺎﻧﺲ در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ .اﯾﻦ روش ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺒﻘﻪ ﯾﺎ ﺧﻮﺷﻪ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﺷﻮد ،ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد ،ﺳﭙﺲ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻓﺮﻋﯽﺗﺮي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد .وﻟﯽ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﯾﺎ ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٥٦
روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ اﺣﺘﻤﺎل ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺎﺻﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ .در واﻗﻊ ،ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺎﺻﯽ اﺣﺘﻤﺎل دارد در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ .از اﯾﻦ رو ،ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﺿﻌﻒﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي دارﻧﺪ .وﻗﺘﯽ اﺣﺘﻤﺎل اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ،ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺘﯽ از آﻣﺎر اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﮐﺮد .ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ اﻣﮑﺎن ﺗﻌﯿﻤﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﭼﻮن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ،ﺧﻄﺮات اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻮﺟﻮد در اﺳﺘﻨﺒﺎط از ﻧﻤﻮﻧﻪ را ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﮐﻨﺪ. از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﺳﺎدهﺗﺮ و ارزانﺗﺮ اﺳﺖ ،و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻘﺎﺻﺪ ،ﻧﻈﯿﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼً ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .در ﭘﯿﺶآزﻣﻮنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً »ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ« ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﺞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ.
ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ )درﺳﺘﺮس( ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ ،ﻓﻘﻂ ﻣﻮاردي را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دردﺳﺘﺮس ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺳﺪ .اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي درﺑﺎره ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﺎن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود ﯾﺎ ﺧﺮوج از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﯿﻢ .اﻣﮑﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﯾﺎ ﮐﻢ اﺳﺖ و ﯾﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد. ﭘﺮواﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن اﻧﺪﮐﯽ وﺟﻮد دارد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف واﻗﻌﯽ ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻏﯿﺮﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ
٥٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
در ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﮐﺎرﺑﺮان را ﻣﻮرد ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮﺳﺪ .ﻧﻤﻮﻧﻪ- ﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ.
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﯿﻤﻪاي ﻧﻮﻋﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻬﺘﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺳﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﻤﯿﻪ- اي اﺳﺖ .ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ اﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در آن ﻣﺮاﺣﻞ ﻃﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ و ﻣﺘﻨﻮع ﺟﺎﻣﻌﻪ در آن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ .در روش ﻧﻤﻮﻧﻪ- ﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي ﻧﯿﺰ ﺗﻼش ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻬﻢﺷﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ. ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﻤﯿﻪاي ،اﺑﺘﺪا ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻬﻢ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ ،داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن ،و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را در ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ. ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎوي از اﺷﺨﺎص ﻣﻌﺮف ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ ،و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﻬﻢ آنﻫﺎ در ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ،ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ وزﻧﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ دﻫﺪ .اﯾﻦ ﻓﻦ اﺧﯿﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ. ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي دﻗﯿﻖ ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﺎري ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ .دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮارد ﻣﻌﺮف ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻨﻮع ﺳﻮﮔﯿﺮيﻫﺎﯾﯽ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي آنﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮآورد ﺷﻮد .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﮐﻪ از ﮐﺎرﺑﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ- ﻫﺎي درﺳﺘﯽ از داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺳﺎل آﺧﺮ و داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ ،اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٥٨
اﻣﮑﺎن دارد ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺮسوﺟﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﺎرﺑﺮاﻧﯽ ﻣﺘﺒﺤﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ .اﮔﺮ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﺪ ،اﯾﻦ ﺳﻮﮔﯿﺮي رواﯾﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺧﺪﺷﻪدار ﻣﯽﮐﺮد. اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻬﻤﯿﻪاي ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ،ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ ،و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻨﻮن ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ را دارﻧﺪ .ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺳﻬﻤﯿﻪاي اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ آراي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد.
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮﻓﯽ ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ ﻧﻮع را ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ .اﯾﻦ روﺷﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺎﺑﯽ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان و ﺑﺎﺧﺎﻧﻤﺎنﻫﺎ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎ اﻋﻀﺎﯾﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺎﺑﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ از آنﻫﺎ ﻣﯽ- ﺧﻮاﻫﺪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺎﺑﯽ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ وي ﺑﺪﻫﻨﺪ .اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﺎم ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺮﻓﯽ ﺑﻪ آن دادهاﻧﺪ .اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﭼﻮن در اﯾﻦ ﻓﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﺮف ﺑﻮدن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ زﯾﺮ ﺳﺆال ﻗﺮار ﮔﯿﺮد .اﯾﻦ روش در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ راﯾﺞ اﺳﺖ.
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ در ﻣﻮرادي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي را ﮐﻼً ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻮﯾﺶ از ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻫﺪاف ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ .در ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ در ﺑﺎره ﻣﺪﯾﺮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﮐﻪ در ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ راه دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ،اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او اﻃﻼع دارد درﮔﯿﺮ اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ.
٥٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ درﮔﯿﺮ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد .ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ،اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮض ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ .اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮف واﻗﻌﯽ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ .در ﻫﺮ روش ﻧﻤﻮﻧﻪ- ﮔﯿﺮي ﮐﻪ از اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﻮد ،اﺣﺘﻤﺎل ﺳﻮﮔﯿﺮي وﺟﻮد دارد.
ﻧﻤﻮﻧﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ )ﺧﻮدﮔﺰﯾﺪه( ﻧﻤﻮﻧﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ،ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻧﺎم آن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ،ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮوﻫﯽ از واﺣﺪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ،ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻓﺮادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن داوﻃﻠﺐ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺪهاﻧﺪ .ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻨﺎﺳﺖ اﻃﻼﻋﯿﻪاي در ﻣﺠﻠﻪاي ﺣﺮﻓﻪاي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﺪ و در آن از اﻓﺮاد ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮاي دادن اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺧﺎص ﯾﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي دﯾﮕﺮ ،داوﻃﻠﺐ ﺷﻮﻧﺪ .ﺑﺎز ﻫﻢ اﻣﮑﺎن زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ داوﻃﻠﺒﺎن ﻣﻌﺮف ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ.
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ ،ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻮﻻً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ،وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ﻧﻮع از آن ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ،اﮔﺮ درﺻﺪ زﯾﺎدي از واﺣﺪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪﻫﻨﺪ ﯾﺎ در آن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ ،آن ﮔﺎه اﻃﻤﯿﻨﺎن از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ،از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ .ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮي از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺎﻗﺺ ،ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻧﺎﻗﺺ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،اﻣﺎ ﭼﻮن ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ در ﻋﻤﻞ ﺳﻮﮔﯿﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮده ،ﯾﺎ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻌﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ، ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﺑﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮﻣﻌﺮف و در واﻗﻊ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻏﯿﺮاﺣﺘﻤﺎﻻﺗﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٦٠
روشﻫﺎي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻓﻦ راﯾﺞ ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﭘﮋوﻫﺶ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ،ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه( ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦ ﺳﻪ ﻓﻦ راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﻓﻨﻮن ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﯾﻦﻫﺎ روش و اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ روش و ﭘﮋوﻫﺶ ،ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ ﻓﻨﻮن در ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ روش ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد .در زﯾﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ روشﻫﺎي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻔﺼﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﯿﺶ از وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺎمﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﺶ از ﻃﺮاﺣﯽ اﺑﺰار را ﻣﺮور ﮐﻨﯿﻢ. و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اﻧﺘﺨﺎب ﯾﺎ ﻃﺮاﺣﯽ اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت اﺗﺨﺎذ ﺷﻮد: .1ﻣﺴﺄﻟﻪ )و ﻫﺪف( را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ .2ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ،ﺗﻮﺻﯿﻪﻫﺎي ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ،و ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ .3راهﺣﻞ ﻣﻔﺮوﺿﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺴﺄﻟﻪ اراﺋﻪ ﮐﻨﯿﺪ )ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﺳﺆاﻻت ﭘﮋوﻫﺶ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ ،ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺴﺄﻟﻪ را روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزد( .4اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ .اﯾﻦ ﮔﺎم ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در ﻣﻮرد ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اراﺋﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻃﺮاﺣﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ،ﺑﺎﺷﺪ .ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دادهﻫﺎ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ،اراﺋﻪ ،و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي ﺑﺮ اﻧﻮاع دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮدآوري ﺷﻮد ،ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد .در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺟﺪاول ﺗﺼﻨﻌﯽ ،ﯾﺎ ﺟﺪاول ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﻓﺮﺿﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻤﮑﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اراﺋﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ. .5ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﯾﺎ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ .ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ ،ﺳﺆاﻻت ﻋﻤﻠﯽ ،ﻧﻈﯿﺮ »آﯾﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﺑﺎﻟﻘﻮه در دﺳﺘﺮس ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آﯾﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد؟« ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد.
٦١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
.6ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﻓﻦ ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎي ﻻزم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ .در اﯾﻦ ﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺖ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ،ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ،ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻨﻮن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻠﯽﺗﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ.
ﺗﺎ ﺣﺪي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻦ ﮔﺮدآوري داده ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .در واﻗﻊ ،ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ. ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻖ در آن درج ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮﺳﺪ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در اﺧﺘﯿﺎر آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﺗﻤﺎم ﻗﻀﺎوتﻫﺎ و ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺮ روي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،ﭼﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺠﺮاي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت و ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه ﭘﮋوﻫﺶ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ .ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺑﺎرهي ﻧﻈﺮﯾﻪ ،رﻓﺘﺎر و ﻃﺮز ﻓﮑﺮ اﺷﺨﺎص ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد .ﯾﮑﯽ از راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰار ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﺳﺖ و در واﻗﻊ روﺷﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ.
ﻣﺰاﯾﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ .1ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ،ﺑﻪ وﯾﮋه ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ،ﭘﺴﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ،و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب ،ﻣﻌﻤﻮﻻٌ اﻓﺮاد را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ركﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮔﻤﻨﺎم ﻣﺎﻧﺪن ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ .اﻓﺰون ﺑﺮ آن، ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ را ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼً از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٦٢
.2وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺻﺮﯾﺢ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻧﯿﺰ ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد .اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺟﻤﻠﻪﺑﻨﺪي ﺷﻮد ،ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺒﮏ اراﺋﻪ ﺷﻔﺎﻫﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد. .3روش دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﺰﯾﺖ دوم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻐﯿﺮ در ﻓﺮاﮔﺮد ﺳﺆال را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد .وﻗﺘﯽ ﺳﺆاﻟﯽ در ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و در ﻏﺎﻟﺐ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ،ﻣﺤﺘﻮاي ﺳﺆاﻻت و ﻧﻈﻢ آنﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد .اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﺳﺆاﻟﯽ ﯾﮑﺴﺎن را ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ. .4ﺷﯿﻮه ﺗﻮزﯾﻊ و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد آن را در اوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﺖ ،اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﺤﺪود زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ،ﭘﺮﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎﻋﺚ دادن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻓﮑﻮراﻧﻪ و دﻗﯿﻖ ﻣﯽ- ﺷﻮد .از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ واﮐﻨﺶﻫﺎي ﻓﯽ اﻟﺒﺪاﻫﻪ و آﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻧﮕﺮﺷﯽ ،ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ،آن ﮔﺎه زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً زﯾﺎد اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻋﯿﺐ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد. .5ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺮدآوري و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎي ﮐﻤﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺳﺎده ﺑﺎﺷﺪ. .6ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺮدآوري ﻣﻘﺎدﯾﺮ زﯾﺎدي داده را ﺑﻪ دوره زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮔﻮﺗﺎه ﺗﺴﻬﯿﻞ ﮐﻨﺪ .ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﯿﺴﺖ ،و درﯾﺎﻓﺖ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﺗﺎ دو ﻫﻔﺘﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ. .7ﺑﺎﻻﺧﺮه اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺴﺒﺘﺎً ارزان اﺳﺖ.
٦٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﻌﺎﯾﺐ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺰاﯾﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از ﻣﻌﺎﯾﺖ آن ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﯿﺐ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآوري ﺷﻮد: .1اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﺗﻤﺎس ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد .اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺴﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻮن ،ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ،ﻧﺒﻮد ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ،ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ را از ﻓﺮاﮔﺮد ﺳﺆال ﭘﺮﺳﯿﺪن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد. .2ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﻣﺒﻬﻢ ﻣﻬﺎرت ﺑﯿﺎﺑﺪ ،ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ ،ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آن را ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺳﺎزد .از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ. .3ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺧﻮدرأي ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪ آن را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ. اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد ،ﭼﻮن اﻋﻀﺎي داراي ﺧﻮدرأﯾﯽ ﮐﻢﺗﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. .4ﺗﮑﻤﯿﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﯽﺳﻮاد ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ اﻣﮑﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﺮاﺣﯽ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺆاﻻت ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ. .5ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ،ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .در ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺮاﻃﯽ آن ،اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﺗﻼش ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻋﻤﺪي ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻮﯾﻪﻫﺎ ،ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ .اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٦٤
ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻃﺮح ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ ،و ﻓﻨﻮن ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻣﻮرد آنﻫﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ،ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺮد. .6ﻣﯿﺰان ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﺘﯽ ،ﭘﺴﺖاﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻﺳﺖ ،ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب اﻏﻠﺐ ،ﻧﺨﺴﺖ از روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﯿﺮ ﮐﺮدن ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .ﭼﻮن ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﺎﻧﻢﻫﺎ، داراي ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺑﯿﺶﺗﺮ ،و ﻣﺴﻦﺗﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ، ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﺣﺠﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي را ﺑﺎ ﺣﺬف زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﻦ ﮔﺮدآوري داده ،ﻣﯿﺰان ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺦ را ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ. .7اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﻮد ،ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺴﺖاﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ و ﻓﻨﺎوري وب دﺳﺘﺮﺳﯽ دارﻧﺪ و در ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي آن اﺣﺴﺎس راﺣﺘﯽ ﻣﯽ- ﮐﻨﻨﺪ.
اﻧﻮاع ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از دﯾﺪ ﺷﯿﻮه ﺗﻨﻈﯿﻢ از اﯾﻦ دﯾﺪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ را ﺑﻪ دو ﻧﻮع ،ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ،ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. .1ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز .در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز ﻓﻀﺎﯾﯽ در زﯾﺮ ﺳﺆال ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را در آن ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ. .2ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ .ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺴﺘﻪ ﻃﺮح ﺳﺆاﻻﺗﯽ و اراﺋﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﺳﺦ اﺳﺖ .در اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ از ﻗﺒﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ را ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺰﻧﺪ .در
٦٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ اﺟﺎزه ﻣﺎﻧﻮر ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪه وﺟﻮد ﻧﺪارد و او ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ.
ﻣﺰﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز ﻓﺮاﻓﮑﻨﯽ و اﻃﻼﻋﺎت ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪﮔﺎن ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺎده -ﻋﻤﻖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺳﺆالﻫﺎ.
ﻣﺤﺪوﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎز ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﺘﺎﯾﺞ، -اﻓﺰاﯾﺶ اﻣﮑﺎن داوري ﻧﺎدرﺳﺖ.
ﻣﺰﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ آﺳﺎن ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي دادهﻫﺎ، -ﮐﺎﻫﺶ اﻣﮑﺎن داوريﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ،
ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺪودﯾﺖ در ﭘﺎﺳﺦ، -ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﺸﮑﻞ
٦٦
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ آن ﭼﻪ در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد، در اﺑﺘﺪاي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ از ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺪرداﻧﯽ ﺷﻮد، ارﺳﺎل ﭘﺎﮐﺖ آدرسدار ﺗﻤﺒﺮ زده ﺷﺪه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮم ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن آن. ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ،ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ 1اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد. ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ،ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ را در ﺑﯿﻦ ﮔﺮوه ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪ )ﻣﺜﻼً (%10ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ ﭘﺮﮐﺮدن آن ،ﻧﻈﺮﺷﺎن را در ﻣﻮرد درﺳﺘﯽ و وﺿﻮح ﺳﺆالﻫﺎي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻨﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺳﺆال دﯾﮕﺮ در آن زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮح ﺷﻮد، آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد آﯾﺎ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ او در ﺑﺎره ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﯿﺎن او درﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ .ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﯿﺎن ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﮔﺮدآوري ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﺎزي ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﺳﺖ ،ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد. در ﻣﻮاردي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯿﺰان ﺻﺤﺖ و دﻗّﺖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ،ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺆال ﮐﻨﺘﺮلﮐﻨﻨﺪه در ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ .ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺆاﻻت ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺬف ﺳﺆاﻟﯽ ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ در آن ﺷﻮد.
___________________________________________________________________________ . Pilot stydy
1
٦٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﺮاي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎﻫﯽ ،ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰارﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻣﺜﻞ ﺗﻠﻔﻦ ،ﺗﻠﮕﺮام و در وﺿﻌﯿﺖ اﻣﺮوز اﺳﺘﻔﺎده از ارﺗﺒﺎط راﯾﺎﻧﻪاي از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺴﺖاﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ و اﻣﺜﺎل آن .در اﯾﻦ روش ،ﻣﯽﺗﻮان ارزﯾﺎﺑﯽ دﻗﯿﻘﯽ از ادراﮐﺎت ،ﻧﮕﺮشﻫﺎ، ﻋﻼﯾﻖ ،و آرزوﻫﺎي آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد .ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ روش ،اﻣﮑﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﭘﯿﭽﯿﺪه ،ﭘﯽﮔﯿﺮي ،ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﻠﻞ آنﻫﺎ و اﻃﻤﯿﻨﺎن از درك ﺳﺆال ﯾﺎ ﺳﺆاﻻت از ﺳﻮي ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ وﺟﻮد دارد. اﮔﺮ ﮐﺎر ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ ،ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮﯾﻦ ،و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎﺷﺪ .اﻣﺎ ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺨﺼﺺ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ ﯾﺎ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ- ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ .ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺘﻌﺪد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺨﺎرج ﺳﻨﮕﯿﻦ ،ﻣﺪت زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ و اﻣﺜﺎل آن ،ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﯾﮕﺮان راﺑﻄﻪاي ﺷﻔﺎﻫﯽ و زﻧﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. رواﻧﺸﻨﺎس ،ﭘﺰﺷﮏ ،وﮐﯿﻞ ،ﻣﻌﻠﻢ وﺧﺒﺮﻧﮕﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﯾﻦ روش اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪي ﺟﻤﻊ آوري ﮐﻨﻨﺪ .ﻃﺮح ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺶ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽ- ﺷﻮد .ﺳﺆالﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ و درك و اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﺑﯿﻦ دو ﻃﺮف ﺑﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ.
اﻧﻮاع ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و آزاي ﻋﻤﻞ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ،ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد: ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ،ﻧﯿﻤﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ،و آزاد ﯾﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ .در روش ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ،ﺳﺆاﻻت از ﻗﺒﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و در زﻣﺎن ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .در ﻣﻮاردي ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و از ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﻪ( .در روش ﻧﯿﻤﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ ﺳﺆاﻻت از ﻗﺒﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه و ﻫﺪف ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﯿﻘﯽ از
٦٨
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ .در اﯾﻦ ﻣﻮرد ،ﭘﺲ از ﻃﺮح ﻫﺮ ﺳﺆال از ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺟﻮاب ﺧﻮد را اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ .ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اراﺋﻪ ﺷﺪه ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﺮاﯾﯽ و ﻋﻠﺖ ﭘﺎﺳﺦ از او ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد. در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﺎ ﺣﺪودي اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي در ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺆاﻻت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻮابﻫﺎي داده ﺷﺪه وﺟﻮد دارد .در ﻧﻮع ﺳﻮم ،ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ﮐﺎﻣﻼً آزاداﻧﺪ ﻫﺮ ﭘﺎﺳﺨﯽ را ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن و ﺑﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﺑﺪﻫﻨﺪ .در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﯿﺰ ﺳﺆاﻻت از ﻗﺒﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﯾﺮي ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي در ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺆاﻻت وﺟﻮد دارد .ﻫﺪف اﯾﻦ روش ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ﮐﯿﻔﯽ اﺳﺖ .در ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺎوره و رواندرﻣﺎﻧﯽ از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد. ﺑﯿﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ اراﺋﻪدﻫﻨﺪه اﻃﻼﻋﺎت از ﻣﺠﺮاي ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻓﺮق زﯾﺎدي اﺳﺖ .در ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت از آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ،ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺪد ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻮﯾﺖ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪﮔﺎن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود ،ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ 10درﺻﺪ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ. در اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻪ ﻓﺮد و ﻧﻪ ﺟﻨﺴﯿﺖ و ﻧﻪ ﻫﻮﯾﺖ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪاي او ﻟﺤﺎظ ﻧﯿﺴﺖ .ﻓﺮد ﺑﻌﺪ از اراﺋﻪ ﭘﺎﺳﺦ، ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﺪاد ﻣﺘﺸﮑﻠﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻠﯽ
ﻣﯽﺷﻮد .در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ،ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﺣﺎﺋﺰ
اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ .در واﻗﻊ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻓﺮد ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮاﺗﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮد ﺧﺎص ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ .در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ،ﺷﺨﺺ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﯿﻢ. زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ در ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اوﻻً ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ، دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ داراي ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻈﺮاتﺷﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ در ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ. ﺗﻤﺎم ﺿﻮاﺑﻂ اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﯽ ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ ،در ﻣﻮرد ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ .ذﮐﺮ ﻧﺎم و ﻣﻘﺎم ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﺟﺰﺋﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺖ .ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ راه درﯾﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن از ﺳﺮ راه ﺑﺮداﺷﺖ .اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮﮔﻪ ﯾﺎدداﺷﺖ ،ﺿﺒﻂ ﺻﻮت،
٦٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
دورﺑﯿﻦ ﻓﯿﻠﻤﺒﺮداري و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ .ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺰار اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن اﯾﺠﺎد ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﮔﺮ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﻢ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﯾﮏ اﺑﺰار ﺧﺎص ﺣﺴﺎس اﺳﺖ )ﻣﺜﻼً در ﺑﺮاﺑﺮ دورﺑﯿﻦ ﻓﯿﻠﻤﺒﺮداري رﻓﺘﺎرش ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد ( و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻮع اﺑﺰار زﯾﺎد ﺗﻔﺎوت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﺑﺰار را ﻋﻮض ﮐﻨﯿﻢ .ﭼﻮن ﻣﻘﺪاري اﻃﻼع ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت درﺳﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎورﯾﻢ .ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ اﻃﻼﻋﺎت دﯾﮕﺮان را در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ وي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ را اداﻣﻪ دﻫﺪ .زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ،ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﺘﻦ ﻣﮑﺘﻮب آن را ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل و ارﺟﺎع ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﻢ.
ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ .1ﺑﺮاي ﮐﻮدﮐﺎن ،اﻓﺮاد ﺑﯿﺴﻮاد ،اﻓﺮاد داراي اﺧﺘﻼﻻت ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﺑﯿﻤﺎران رواﻧﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺖ. .2اﻣﮑﺎن ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺆاﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد. .3ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داد و ﺗﻮزﯾﻊ آنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل اﺳﺖ. .4ﺣﺘﯽ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ را از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪﺳﺖ آورد )اﮔﺮ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ ﺣﺮﻓﻪاي ﺑﺎﺷﺪ(. .5ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﻧﻌﻄﺎف را در ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت دارد. .6ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﮔﺮ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ. .7اﺑﻬﺎﻣﺎت ﻣﻮﺟﻮد ،ﻗﺎﺑﻞ رﻓﻊ اﺳﺖ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٧٠
ﻣﻌﺎﯾﺐ روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ .1ﻫﺰﯾﻨﻪي ﭘﮋوﻫﺶ زﯾﺎد و زﻣﺎنﺑﺮ اﺳﺖ. .2اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت در روش ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ. .3در ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ،اﯾﻦ روش ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ. .4ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺠﺮّب و ﻣﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ. .5ﺧﻄﺮ ﭘﯿﺶداوري ﻧﺎروا و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ وﺟﻮد دارد. .6ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻻن و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﻗﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﯿﺎز دارد.
ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻌﺪادي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺣﺎد ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻮﯾﺖ ﻓﺮدي ﻫﺮ ﮐﺪام اﻫﻤﯿﺘﯽ در ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .اﯾﻦ روش از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺖ .ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ،ﻧﺎﻣﮕﺬاري ،ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ،ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺛﺒﺖ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ خ ﻣﯽدﻫﺪ .ﺑﺮاي ﻣﺸﺎﻫﺪه رﻓﺘﺎر ﯾﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ،ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي واﺣﺪ رﻓﺘﺎري )واﺣﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ( ﺑﭙﺮدازد. ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﺪم ﻫﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ .در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺎﯾﺪ رﺧﺪادﻫﺎ و وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﺪﯾﺪه رخ ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺶداوري ،ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﻮد.
٧١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ: .1ﺗﻌﺼﺒﺎت ﯾﺎ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺨﺺ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ .اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺑﻪ دو روش ﺧﻮدآﮔﺎه و ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه )ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ( اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدآﮔﺎه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ،ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﯾﻞ و اﺷﺨﺎص را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺞ دﻫﺪ ،ﻣﺜﻼً در ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺣﺮﮐﺎت و رﻓﺘﺎرﻫﺎي اﻗﻮام و ﺧﻮﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻏﯿﺮ از دﯾﮕﺮان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ .ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻼً ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد .ﻣﺜﻼًٌ او ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ،ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ،از ﻓﺮدي ﺧﻮﺷﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ. .2زﯾﺮﮐﯽ و ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﯽ و ﺳﺎﯾﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﺮدي ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ .زﯾﺮﮐﯽ و ﻫﻮش او دﻗﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺸﺎﻫﺪه را ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻻ بﺑﺮد. .3ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺤﯿﻄﯽ .ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ،اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ،ﻣﺸﮑﻼت ﺧﺎﻧﻮداﮔﯽ ،وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ،ﺟﻨﺴﯿﺖ( و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد. آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ را در ﮐﺎر ﺧﻮد ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺑﺮد. .4زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺒﻠﯽ اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮ از ﻣﻮﺿﻮع .داﺷﺘﻦ داﻧﺶ ﻗﺒﻠﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ،ﺑﻪ وﯾﮋه درك ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﻫﺪه از دﻗﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. .5ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﺸﺎﻫﺪه .ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ را در راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ دﻗﯿﻖﺗﺮ و ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ ازﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٧٢
اﻧﻮاع ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ( .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و ﺟﺰﺋﯽ از آن ﻣﯽﺷﻮد. ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )ﺑﺪون ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ( .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮي را دارد ﮐﻪ از ﺑﯿﺮون ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﻧﮕﺮد و اﻃﻼﻋﺎت را ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻫﻤﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ- ﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﻃﻼع دارﻧﺪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد. ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ،او ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺤﯿﻂ و اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و از ﺿﺒﻂ ﺻﺤﯿﺢ واﻗﻌﯿﻌﺖ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد.
ﻣﺰاﯾﺎي روش ﻣﺸﺎﻫﺪه
ﺣﺠﻢ زﯾﺎدي اﻃﻼﻋﺎت در ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ، اﻋﺘﻤﺎد و اﻋﺘﺒﺎر اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎﻻ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺧﻮد ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ اﻃﻼﻋﺎت را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ، ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ،ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﻮردي ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮﻧﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ، ﺳﺎده اﺳﺖ، ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ اﻃﻼﻋﺎت دارد. ﻣﻌﺎﯾﺐ
ﻫﻤﺮﻧﮓﺳﺎزي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ، ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد،
٧٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﺤﺪودﯾﺖ داﻣﻨﻪ و زﻣﺎن وﻗﻮع در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه وﺟﻮد دارد و ﺣﻮزه دﯾﺪ ﻣﺤﺪود و ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ، ﭘﯿﺶ داوريﻫﺎي ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ او و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮﻧﺪه اﻋﺘﺒﺎر ﮐﺎر را ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ، ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪهﮔﺮ در ﮔﺰارش ﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﮑﻞﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ. اﻧﺤﺼﺎري و ﮐﯿﻔﯽ ﺑﻮدن اﻃﻼﻋﺎت )ﭼﻮن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻊآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ(.
رواﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ در روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ )اﺳﻤﯽ ،رﺗﺒﻪاي ،ﻓﺎﺻﻠﻪاي ،ﻧﺴﺒﯽ( ،و ﭼﻮن در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎي ﺳﻄﺢ رﺗﺒﻪاي و ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺳﺮوﮐﺎر دارﯾﻢ ،ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻬﻢ در ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ،اﺑﺪاع وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﯾﺎ اﺑﺰاري اﺳﺖ ﮐﻪ دادهﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ را ﺑﻪ ﮐﻤﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ .در ﺗﻬﯿﻪ اﯾﻦ اﺑﺰار اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ دو ﺳﻨﺠﻪ ﻣﻬﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻫﺮ ﯾﮏ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد .آن دو ﻋﺒﺎرت- اﻧﺪ از رواﯾﯽ )اﻋﺘﺒﺎر( و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ )اﻋﺘﻤﺎد( ﻣﻨﻈﻮر از رواﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻫﻤﺎن وﯾﮋﮔﯽاي را ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﻨﺠﺪ و ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ ،ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي دﻗﯿﻘﺎً ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﺗﻼش ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي آن اﺳﺖ .ﺑﺪون رواﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﻗﺖ دادهﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوﻫﺶ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد و ﯾﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ را ﺗﻌﻤﯿﻢ داد .ﺑﺮﺧﯽ اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎص و در زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ارزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻫﻤﺎن وﯾﮋﮔﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ دﯾﮕﺮ از اﻋﺘﺒﺎر ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﺎﺷﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٧٤
ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﺪ ﺣﺪ اﺑﺰار ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ در ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﮑﺴﺎن و دﻓﻌﺎت ﻣﺘﻨﺎوب اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻧﺘﺎﯾﺞ ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ، اﮔﺮ از ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﺸﺨﺺ در ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ،آﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﯾﮑﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد .در واﻗﻊ ،در رواﯾﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯿﺰان دﻗﺖ و وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي در ﺳﻨﺠﺶ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ .ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﺛﺒﺎت ،ﻫﻤﺴﺎزي و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ دروﻧﯽ آن وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد. در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺎﯾﯿﻦ اﺳﺖ ،ﻣﺜﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رواﯾﯽ %40ﺗﺎ %60و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ %60ﺗﺎ %70ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ .ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ رواﯾﯽ و ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ﻓﻨﻮﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ .ﺑﺮاي ﺑﺎﻻﺑﺮدن رواﯾﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ .ﻓﻦ ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ آزﻣﻮنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺖ .ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ آزﻣﻮنﻫﺎ آزﻣﻮن آﻟﻔﺎي ﮐﺮون ﺑﺎخ اﺳﺖ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ روﺷﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺎب وﻗﺎﯾﻊ، اﺷﺨﺎص ﯾﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻫﺪف ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺘﻔﺎده از دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻫﺪف اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ،ﺗﻼش ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ آن ﭼﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ .از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺑﺮوز ﺣﻮادث ﮔﺬﺷﺘﻪ واﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ روﯾﺪادﻫﺎي زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ. ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎدات ،آداب ،رﺳﻮم ،ﺳﻨﺖ- ﻫﺎ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ و ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل آنﻫﺎ ﺑﻮده ،درك ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ
٧٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﯿﻢ .اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ روش- ﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ راﯾﺞ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ ،زﯾﺮا ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺖ ،ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﻣﻬﺎرت ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد. ﺑﺮاي ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﺎل ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﺳﺖ .از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻫﺮﭼﻪ از دﻗﺎﯾﻖ ﺟﺎري ﺑﮕﺬرﯾﻢ ،آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺟﺰﺋﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ .اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻠﯽ ،ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻒ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ اﻧﻘﻼب و وﻗﺎﯾﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دارد .ﭘﯿﺶ از آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽ- ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد. از ﻧﻈﺮ روش ﺷﻨﺎﺳﯽ اول ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و واﻗﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻓﺮق اﺳﺖ .واﻗﻌﻪ ﯾﺎ روﯾﺪاد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﺮﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﭼﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ در ﺣﺪ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ در ﺑﺎب ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻋﺪهاي از روش ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺗﺎرﯾﺦ را ﻋﻠﻢ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آن ﮐﻪ ﺗﮑﺮارﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ و روش ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﮐﻢ و ﮐﯿﻒ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ در اﺧﺘﯿﺎرش ﻧﯿﺴﺖ و دﺳﺖﺧﻮش ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﺷﻮاﻫﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺷﻮاﻫﺪ ﺟﺪﯾﺪ ،ﻣﻔﺮوﺿﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻋﻮض ﺷﻮد. ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺘﺸﮑﻞ از دو ﺟﺰء ،ﺷﻮاﻫﺪ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﻣﻮرخ ،ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .وﻗﺘﯽ ﺷﺎﻫﺪي وﺟﻮد دارد، ﻋﯿﻨﯿﺖ دارد وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻮرخ ﺷﺎﻫﺪ ذﻫﻨﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﮏ واﻗﻌﻪ ﻣﯽﺳﺎزد. ﺑﺮاي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺧﻼﻫﺎي ﺷﻮاﻫﺪ ﯾﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺗﺎرﯾﺨﯽ دو ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ: .1ﻫﺮ ﭼﻪ داﻧﺶ ﻣﻮرخ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ،ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ، اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷﻮاﻫﺪش )ﺷﻮاﻫﺪ ذﻫﻨﯽ( ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. .2ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺷﻮاﻫﺪ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮاﻫﺪ ذﻫﻨﯽ از ﺳﻮي ﻣﻮرخ ﮐﻢﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٧٦
ﻣﻮرخ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ زﻣﺎن ﺧﻮدش ﻣﻮاردي را ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ .دﻻﯾﻞ آن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از:
.1ﻣﻼكﻫﺎ و ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرخ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ دارد. .2ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﻮء ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. .3ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﻬﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ.
در ﻫﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺗﺎﺑﻊ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ.
ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ داراي ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ: ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﮫ
ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮد را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﮐﺎر ﻧﺴﺒﺘﺎً دﺷﻮاري اﺳﺖ ،و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد .ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ،زﯾﺮا ﺑﯿﺎن ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز و ﮔﺮدآوري آﺳﺎنﺗﺮ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و راه دﺷﻮار ﭘﯿﺶرو ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ .دﺷﻮاري اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﯽﺑﺮد ،و ﺳﭙﺲ اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد .در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ، اﻧﮕﯿﺰه و ﻋﻼﻗﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ او در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ داده- ﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
٧٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﻓﺮﺿﯿﮫ
ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن دﻗﯿﻖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ،ﻓﺮﺿﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎﯾﯽ )راهﺣﻞﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ( را ﺑﺮاي ﮐﺎر ﺧﻮد اراﺋﻪ دﻫﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ آزﻣﻮن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ،از ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آنﻫﺎ اﻃﻼعﯾﺎﺑﺪ .در اﮐﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺸﺨﺺ و ﺻﺮﯾﺢ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ.
ﮔﺮدآوری اطﻼﻋﺎت
ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎ و دﺷﻮاريﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺎر در روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﭙﺮدازد ،ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ردﭘﺎ ﯾﺎ اﺛﺮي از واﻗﻌﻪ ﺑﭙﺮدازد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ آنﻫﺎ ﺷﻮاﻫﺪي از وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎﺑﺪ .ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﻨﺎد و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ،اﻃﻼﻋﺎت ﺷﻔﺎﻫﯽ ،و آﺛﺎر و اﺑﻨﯿﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ. اﺳﻨﺎد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ :اﺳﻨﺎد دﺳﺖ اول و اﺳﻨﺎد دﺳﺖ دوم )اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺎ ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ( .ﺳﻨﺪ دﺳﺖ اول ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺎ روﯾﺪاد ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ دارد و در واﻗﻊ از ﻣﺠﺮاي ذﻫﻨﯽ ﻣﻔﺴﺮ ﯾﺎ ﻣﻮرخ دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ وﻗﻮع آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺳﻨﺪ دﺳﺖ دوم ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺮد دﯾﮕﺮي ﯾﺎ ﻣﻮرخ دﯾﮕﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً از ﺷﺨﺺ ﯾﺎ روﯾﺪاد ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ .اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﮔﺰارﺷﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي روﯾﺪادي را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ دﺳﺖ اول و ﮐﺘﺎب آدﻣﯿﺖ در ﻣﻮرد اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ دﺳﺖدوم اﺳﺖ ،ﭼﻮن ﺳﻨﺪﻫﺎي ﻣﺜﺎل اول ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻮرخ دﯾﮕﺮي ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٧٨
ﺧﻮدزﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ،وﻗﺎﯾﻊﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎي زﻣﺎن وﻗﻮع ،ﻗﺒﺎﻟﻪﻫﺎ ،اﺟﺎرهﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن دﺳﺖ اول ﻫﺴﺘﻨﺪ. اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد اﺳﻨﺎد اﺳﺖ. ﮔﺎﻫﯽ ﻋﺪهاي در اﺳﻨﺎد ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ واﻗﻌﻪ ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﮕﺮش ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ واﻗﻌﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ از ﻋﻨﺎﺻﺮ دﺧﯿﻞ در واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺦ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ. در ﺧﻮدزﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻀﻤﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺧﻮد را ﺿﺒﻂ ﮐﻨﺪ .ﯾﮑﯽ از اﺳﻨﺎدي ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ دﺳﺖ اول ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﮐﺘﯿﺒﻪ اﺳﺖ )آن ﭼﻪ ﺑﺮ ﺻﺨﺮهﻫﺎ ﺣﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ( ،ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪن ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه و درﺑﺮدارﻧﺪه ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ آﯾﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻮرد او ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ.
ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ در ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺤﺚ اﻋﺘﺒﺎر آنﻫﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ .ﺑﺤﺚ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺑﺮوﻧﯽ )ﺳﻨﺪﯾﺖ( و دروﻧﯽ )اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺤﺘﻮا( ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد .در ﻧﻘﺪ ﺑﺮوﻧﯽ اﺻﻞ ﺑﻮدن ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﻧﻘﺪ دروﻧﯽ ﺻﺤﺖ ﻣﺤﺘﻮاي اﺛﺮ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ.
ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي
٧٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﯾﻌﻨﯽ آزﻣﻮن ﻓﺮض و ﺳﭙﺲ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪن از آزﻣﻮن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ .در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ .در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎ و آﺛﺎر ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ.
روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا از روشﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﯾﻒ ،اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﻢ ﻣﺎده و ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻮن ﺑﺎ ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺪارك ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ .در ﻃﻮل ﺳﺎﻟﯿﺎن ،ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺎﻓﺖ- ﻫﺎي وﺳﯿﻊﺗﺮ را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد .ﺑﺮﻧﺎرد ﺑﯿﺮﻟﺴﻮن ،1ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن روش ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ،ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻓﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﯿﻨﯽ ،ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ،و ﮐﻤﯽ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ارﺗﺒﺎط« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ) .(74،1952ﮐﯿﻤﺒﺮﻟﯽ ﻧﯿﻮﺋﻦ دورف ) (10،2002اﯾﻦ روش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﯽ ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ: ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﻼﺻﻪ و ﮐﻤﯽ ﭘﯿﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روﺷﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻮارﻧﺪ )ﻣﺜﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﻨﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮي -ﺷﻤﻮل ﭘﺬﯾﺮي ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﺎﻋﻞ ،ﻃﺮح ﻗﯿﺎﺳﯽ ،ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ ،رواﯾﯽ ،ﺗﻌﻤﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮي، ﺗﮑﺮار ﭘﺬﯾﺮي و آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ( و ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎﻓﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﺎ اراﺋﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ،ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد. ﻧﻮﻋﯽ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻨﻀﺒﻂ ﺑﻪ ﮐﻤﯽﮐﺮدن ﻣﺤﺘﻮاي اﺑﺮازﺷﺪه ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯽ- ﭘﺮدازد .آن ﭼﻪ در ﻧﻈﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺖ ،ﭘﯿﺎم ﯾﺎ آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺒﺪأ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﯾﺎ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﭘﯿﺎم ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد .از اﯾﻦ روش ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ___________________________________________________________________________ -Bernard Berelson
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٨٠
اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .در آن ﻣﺤﺘﻮاي آﺷﮑﺎر و ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ و ﮐﻤﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽ- ﺷﻮﻧﺪ .روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﺗﺒﺪﯾﻞ دادهﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ. ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻤﯽ ﯾﺎ ﮐﯿﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ .وﻗﺘﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان روﯾﮑﺮدي ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ دارﻧﺪ ،ﺑﺮ ﻋﯿﻨﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﺑﺎ اﻋﺪاد ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﺳﺆاﻻت ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﻫﺎ از اﺑﺰار اﺳﺘﺎﻧﺪارد داراي ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ و رواﯾﯽ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و روشﻫﺎي آﻣﺎر اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ را ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ .اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﻋﺘﻘﺎدي راﺳﺦ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻓﻘﻂ ﮐﻤﯽ اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﺷﻤﺮدن اﺷﯿﺎء ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .ﻫﻢ روشﻫﺎي ﮐﻤﯽ و ﻫﻢ ﮐﯿﻔﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ارزﺷﻤﻨﺪ و ﻫﺮ دو در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ. اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﺟﻨﺒﻪ ﮐﻤﯽ داﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ روﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯿﺰان و ﻧﺴﺒﺖ ﯾﮏ ﭘﯿﺎم را در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮار ﺳﻨﺠﯿﺪ. ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ روش در ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ .از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ راه و روشﻫﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ آرا و اﻧﺪﯾﺸﻪ- ﻫﺎ ،ﭼﻪ از ﻧﻮع ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﭼﻪ از ﻧﻮع آﯾﯿﻨﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ،اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ از اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ و اﮐﻨﻮن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻏﺮض از ﮐﻤﯽ ﮐﺮدن ﻣﺤﺘﻮاي ﭘﯿﺎم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﻠﯿﺎﺗﯽ را ﮐﻪ از ﻣﺤﺘﻮا و ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﯿﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ رؤﯾﺖ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺻﻮت ،رﻧﮓ ،ﮐﻼم و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ،اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﻤﯽ ﮐﺮد و ﺳﻨﺠﯿﺪ .در اﯾﻦ روش ﻣﯿﺘﻮان اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ را ﺑﻪ اﺟﺰاء ﻣﺘﺸﮑﻠﻪ آن ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺑﻌﺪ آﻧﻬﺎ را دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﺮد و ﺑﺮ آن اﺳﺎس ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ ،ﺗﻤﺎﯾﻼت و ﺗﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎم ﯾﺎ ﭘﯿﺎم دﻫﻨﺪه را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد .ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ،ﻫﺮﮔﺎه در دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺸﻖ n+1ﻋﺪد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎده nﺑﺎﺷﺪ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﺗﺤﻠﯿﻞ
٨١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﺤﺘﻮا اﻇﻬﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﯿﺶ از ﺑﺎده ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه و ﻣﯿﺰان آن ﻫﻢ ﻓﻼن ﻣﻘﺪار اﺳﺖ. ﭘﺲ اﺻﻮل ﮐﺎر ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از :ﮐﻤﯽﮐﺮدن ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﮑﺘﻮب ﯾﺎ ﻣﻀﺒﻮط وﺟﻮد دارد .روش ﮐﺎر در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ- ﮐﻨﻨﺪ .ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از دو واﺣﺪ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ :ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم واﺣﺪ ﺛﺒﺖ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺣﺪ ﻣﺘﻦ. ﻏﺮض از واﺣﺪ ﺛﺒﺖ آن ﭼﻬﺎرﭼﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ،اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻘﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ در روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﯾﮏ دوره ﺧﺎص ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﻪ آﮔﻬﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ،ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در روزﻧﺎﻣﻪاي ﺧﺎص وﺟﻮد دارد ،واﺣﺪ ﺛﺒﺖ آن ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺘﻮن اﺳﺖ ﺣﺎل آن ﮐﻪ واﺣﺪ ﻣﺘﻦ در ﻫﻤﯿﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ. ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ واﺣﺪ ﻣﺘﻦ و واﺣﺪ ﺛﺒﺖ در ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺑﺴﯿﺎر ﻇﺮﯾﻒ و دﺷﻮار اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻋﻤﻞ ﺷﻮد .وﻟﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد. ﻣﻘﻮﻟﻪ 1ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ردهﻫﺎﯾﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﺛﺒﺖ در آن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .دﻟﯿﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻘﻮﻟﻪﺑﻨﺪي ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻔﻬﻮم در ﭼﻪ ﺑﺴﺘﺮي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب درﺳﯽ ﻫﻨﺮ ﮔﺮاﯾﺶ زﻧﺎﻧﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ و اﯾﻦ را ﺑﺎ ﮐﻤﯽﮐﺮدن ﺟﻠﻮهﻫﺎ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﺑﮑﻨﯿﻢ. ﺳﺆال ﺑﻌﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﻪ ﻧﻮع دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﯿﺶ- ﺗﺮ ﺧﺎﻧﻮادهﮔﺮا ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺮاﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ. ___________________________________________________________________________ 1 . category
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٨٢
ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا داراي ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﯾﻬﯿﺎت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎﯾﻪ داراي اﺟﺰاﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺰﯾﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺷﺪه دوﺑﺎره ﭘﯿﺎم اوﻟﯿﻪ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﺮد .ﺣﺎل آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ دارد و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺷﺪه دوﺑﺎره ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﯾﻪ را ﻧﺴﺎزد ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﻨﺪ .دوم اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺶ ﻓﺮﺿﯽ دارد ﺣﺎﮐﯽ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺗﺠﻠﯿﺎت ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دو واﺣﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﻮد ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﭘﯿﺎم از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪه ﭘﯿﺎم ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ. ﭘﯿﺶﻓﺮض دﯾﮕﺮ اﺛﺮﮔﺬاري ﭘﯿﺎم اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﺎﻻي )ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ( ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪه ﺑﻪ آن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ اﻧﺘﻘﺎل آن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺮﺗﺮ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ دﺳﺘﮑﺎري در ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎ ﺷﯿﻮه اﻧﺘﻘﺎل ﭘﯿﺎم ،ﭘﯿﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر دﻟﺨﻮاه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد ﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ ،ﭼﻮن ﭘﯿﺶ داﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻃﺐ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺑﺮ او اﺛﺮ ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﻧﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ. ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎم اﺳﺖ .ﮐﺎرﺑﺮد دﯾﮕﺮ آن اﺳﺘﻨﺒﺎط درﺑﺎره ﻓﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﭘﯿﺎم و دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﭘﯿﺶآﯾﻨﺪﻫﺎي ﭘﯿﺎم اﺳﺖ .ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﯿﺎم و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود. ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻏﯿﺮﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ دارد ،ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺪﻫﺎي ادﺑﯽ و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﻣﺘﻮن از ﻓﻦ ﺷﻌﺮارﺳﻄﻮ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ،و ﻧﻘﺪ ﻓﯿﻠﻢﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ،ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﻣﺪتﻫﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺮ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺒﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ .در ﻗﺮن 17ﮐﻠﯿﺴﺎي ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را اﻧﺠﺎم داد ﭼﻮن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ -و ﺳﭙﺲ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺪﯾﺪ- اﻃﻼﻋﺎت ﺿﺪ دﯾﻨﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﻨﻨﺪ .در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺒﻮه،
٨٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻨﺘﻘﺪان اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﺘﻘﺎدي را در ﻣﻮرد ﻟﺤﻦ ﻣﻘﺎﻻت روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ اﺟﺮا ﮐﺮدﻧﺪ .ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ﺳﺘﻮنﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ،ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ورزش ،ﺷﺎﯾﻌﺎت و ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﺳﻨﺠﯿﺪ .ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﺎﻣﻌﻨﺎ و ﺳﺎﻟﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ارزان ،ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎ و ﻏﯿﺮاﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮد .ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻼش- ﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اواﯾﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﮐﻨﻮن ﺳﺎده و ﺳﻮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﺪ، اﻣﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﻃﻮل ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه و از روشﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ .در ﻃﯽ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ و ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺘﻮن و ﻃﺮح ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﺟﺪﯾﺪ ،اﯾﻦ روش ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه و رﺷﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ .از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ آن ،اﯾﻦ روش در ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎ ﻧﻈﯿﺮ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ،زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ،ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ. در آﻏﺎز دﻫﻪ 1940و ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ،ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺣﺠﻢ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺷﺘﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ. ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺮﻧﺎرد ﺑﯿﺮﻟﺴﻮن ﭘﯿﺸﮕﺎم ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ،و روﻧﺪﻫﺎي ﮐﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ،در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .از 1943ﺗﺎ 62 ،1951درﺻﺪ از ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﻫﻪ ﺷﺪه در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺪاري 1از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ .اﯾﻦ روش ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ روشﻫﺎ در اﯾﻦ ﺣﻮزه اﺳﺖ .در ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺳﺎل 2004در ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﯾﮑﯽ از ﭘﻨﺞ روش ﺑﺮﺗﺮ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﺳﺖ. در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ،ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اي ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد .ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺘﻦ ،ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎم آن اﺳﺖ .در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳﺎده ___________________________________________________________________________ Library Literature
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٨٤
ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ »ﻣﺘﻦ« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﺪ .در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا داﻣﻨﻪ ﻣﺘﻮن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از: ● ﻣﻮاد ﻧﻮﺷﺘﺎري :ﮐﺘﺎب ،ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ ،ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ،روزﻧﺎﻣﻪ ،آﮔﻬﯽ ،ﻣﺪارك دوﻟﺘﯽ. ● ﻣﻮاد ﺗﺼﻮﯾﺮي :ﻓﯿﻠﻢ ،ﺑﺮﻧﺎﻣﻬﻬﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ آﮔﻬﯽ ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮﻧﯽ ،ﻋﮑﺲ ،اﺛﺮ ﻫﻨﺮي. ● ﻣﺘﻮن ﺻﻮﺗﯽ :ﻏﺰل ،اﭘﺮا ،آﻫﻨﮓ ،آواز و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن. ● ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از اﻧﻮاع ﻣﻮاد :ﺻﻔﺤﻪ وب ،اﺟﺮاي ﻫﻨﺮي ،ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ راﯾﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮي ،ﻣﺘﻨﯽ و ﺻﻮﺗﯽ را ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ. ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﺤﺘﻮا«ي ﻣﺘﻨﯽ ﺧﺎص ﻫﺮﭼﯿﺰي )واژه ،ﻋﺒﺎرت ،ﺗﺼﻮﯾﺮ ،اﻧﺪﯾﺸﻪ( اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد .ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺘﺨﺮاج و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ذﯾﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ .ﮐﻮﭼﯽ 1در ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﯿﻂ وب ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ .ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻮﭼﯽ رﺳﺎﻟﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ 111اﻧﺠﻤﻦ وﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در آنﻫﺎ »ﻣﺤﺘﻮاي« ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ او ﻣﯿﺰان رؤﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮي اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎي رﺳﺎﻟﺖ )ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎي رﺳﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در ﺳﺮاﺻﻔﺤﻪ ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺷﺘﻨﺪ( و ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ )ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﺻﻔﺤﺎت وب ﻃﺮفﻫﺎي ذﯾﻨﻔﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن( ﺑﻮد. ﻣﺸﮑﻼت ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﺴﺒﺘﺎً اﻧﺪك اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﺷﻮد .در ﻋﻤﻞ ،ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا زﻣﺎن ﺑﺮ اﺳﺖ و ﮐﺎر زﯾﺎدي ﻣﯽﺑﺮد .رﻣﺰﮔﺬاري ﻣﺪارك ﺑﻪ ﺷﯿﻮه دﺳﺘﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم زﻣﺎن و ﮐﺎر زﯾﺎد و اﻏﻠﺐ ﮐﻤﮏ زﯾﺎدي اﺳﺖ .ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان از راﯾﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎرش ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻦ واژهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ راﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰ و ﺷﺨﺺ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪه آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد. ﮐﺎرﺑﺮان راﯾﺎﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮاي رﻣﺰﮔﺬاري ﻣﺤﺘﻮا ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ. ___________________________________________________________________________ -kuchi
1
٨٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﻣﻮرد ادﻋﺎ درﺑﺎره اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد از ﭘﯿﺎمﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﯾﺎ اﺛﺮات اﯾﻦ ﭘﯿﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد .ﻣﯽﺗﻮان روﻧﺪﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ را از درون ﻣﺘﻮن اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮد اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ روﻧﺪﻫﺎ ،ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﯾﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﺎﻻﺧﺮه ،از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺪاﻗﺖ ﺣﮑﻢ ﯾﺎ ﺗﺎﯾﯿﺪ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ .ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺘﻦ را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺤﺘﻮا را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ«) .ﻧﯿﻮﻣﻦ.(311،2003 ، در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ روش ،ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺬاب اﺳﺖ ﭼﻮن ﻏﯿﺮ واﮐﻨﺸﯽ ،ﺑﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﯿﺮ واﮐﻨﺸﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺘﻨﯽ رﻓﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﻨﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽ- ﮔﯿﺮد .ﺑﯽﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ ،ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا از ﻧﻘﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺎتﻫﺎي ﻧﻘﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﺎف اﺳﺖ ،ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪه از آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻣﻌﺮض ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻣﻼﯾﻤﺘﺮي اﺳﺖ )در واﻗﻊ ،ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﮕﺮاﻧﯽ- ﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻤﺘﺮي را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ وﯾﮋه وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻮن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ (،ﺑﯽ- ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮدن ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﺎري از اﺛﺮات واﮐﻨﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮﺧﯽ اوﻗﺎت در ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺧﺎﻃﺮات روزاﻧﻪ ،روزﻧﺎﻣﻪ ،ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮاد آرﺷﯿﻮي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﺪ .ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﯾﺎدﮔﯿﺮي ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺷﻤﻪاي از ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎي ﻣﺮدم ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪ را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﭼﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﺣﻮزهاي ﺧﺎص ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه در ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺎرهﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه در ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ .اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ،ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ،ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ ﯾﺎ وﺳﻂ ﮐﺎر ﻣﻌﻄﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪ،
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٨٦
اﺛﺮات ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺑﻠﻮغ اﻧﺪك اﺳﺖ .ﭼﻮن ﺷﮑﻞ ﻣﺘﻮن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﮐﺜﺮ ﻣﺘﻮن ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ .اﮔﺮ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ وب ﺳﺎﯾﺖﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﺮار ﺑﻮدن اﻃﻼﻋﺎت آنﻫﺎ ،زﻣﺎن ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت را ﻣﺤﺪود ﺳﺎزﻧﺪ .ﺑﻪ ﺟﺰ وب ﺳﺎﯾﺖﻫﺎ ،اﮐﺜﺮ ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺷﮑﻠﯽ ﺛﺎﺑﺖ دارﻧﺪ و اﺣﺘﻤﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد.
اﻧﻮاع ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد .ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر ،روش ﻣﺤﻮر و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر )ﮐﺮﯾﭙﻨﺪورف .(2004 ،ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺘﻦ ﻣﺤﻮر از ﺧﻮد ﻣﺘﻦ ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺪون ﺳﺆال ﺧﺎص ﭘﮋوﻫﺶ در ذﻫﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ و در ﺟﺴﺖوﺟﻮي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ درك ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﺘﻮن ،ﯾﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ،ﭼﻮن اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺮﺿﯿﻪاي ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﯾﺎ ﺳﻨﺠﺶ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود ،اﻏﻠﺐ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﮐﯿﻔﯽ دارﻧﺪ .در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻦ -ﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي روش ﻣﺤﻮر ﺗﻤﺎﯾﻞ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﮐﺸﻒ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ .ﻧﻤﻮﻧﻪ آن اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻘﺶﻫﺎي ﺟﻨﺴﯿﺖ در آﮔﻬﯽﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﮐﺎرﺑﺮد آن در آﮔﻬﯽﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﺳﺖ. ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﺟﻬﺎن واﻗﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در درون ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺣﻮزه ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ را ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ .در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ دارﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﻣﺘﻮن ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ روﺷﻤﻨﺪ
٨٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺳﺆاﻻت ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﯿﺪ .ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ در ﻃﯽ 20ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺤﻮر ﺑﻮدهاﻧﺪ. از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ زﯾﺮ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ: ● ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ .اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺎﻣﻞ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ از ﻃﺮﯾﻖ وب ﺗﺎ وﺟﻮد اﺷﺘﺮاك ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻦ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وب، راﻫﻨﻤﺎﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ وﺑﯽ ،ﻣﻮادي ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﯽ ارﺗﺒﺎط ﻋﻠﻤﯽ و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎزي ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ .در ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﺪرك ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ ،وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺘﻮن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﺧﺎﺻﯽ را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ،در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﻨﺪ .ﻣﺜﻼً ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺻﻼح ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد آﮔﺎﻫﯽ رﺳﺎﻧﯽ از ﺗﺤﻮﻻت ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ. ● ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎص ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده راﯾﺞ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎص ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاي ﺷﺎﺧﺺ در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد، ﻧﻮع ﺧﺎﺻﯽ از آﺛﺎر ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﻨﺒﻊ ﯾﺎ ﻧﻮع ادﺑﯽ و ﮐﺸﻒ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي آن ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ .ﻣﺜﻼً ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻮﺑﯽ از اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺖ .ﻧﻘﺪﻫﺎي ﮐﺘﺎب اﻏﻠﺐ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻫﺴﺘﻨﺪ .روزﻧﺎﻣﻪ- ﻫﺎ ،ﺑﻪ وﯾﮋه روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﻃﻮل ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ،ﻣﺜﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﮔﺬاري اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮﺳﻂ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺮﺧﻄﯽ. ● ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮﻓﻪ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ .ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻀﺎي ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺮف ،درﮔﯿﺮ ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﮐﺎر و ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ﻓﻨﺎوري ﺑﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ در ﻫﯿﭻ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٨٨
ﺷﻐﻞ ﮔﺮاﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﯽ 15ﺗﺎ 20ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﺗﺠﻠﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﯾﻦ ﻧﻮع ،از ﺣﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﻞ واﺣﺪ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﭼﻮن آنﻫﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﺗﺤﻮﻻت درون ﺣﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﻮﻻت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در ﺑﻮدﺟﻪ و اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻨﺎﺑﻊ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ .اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﺮﻓﻪ ﻣﺪار ﻣﺪارﮐﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ارﺟﺎع در ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ .در واﻗﻊ ،در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري ،و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺑﺪاران آﻣﻮزﺷﯽ ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪار داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻘﻮﯾﺖ ادﻋﺎﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي درﺳﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي راﯾﺎﻧﻪاي و آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺑﺎزار ﮐﺎر ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد ،ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ. ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﯿﭻ اﻟﮕﻮي واﺣﺪي ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺪارد ،اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﮐﺮد :داراي روﯾﮑﺮد ﻏﯿﺮ واﮐﻨﺸﯽ ،ﮐﯿﻔﯽ و ﮐﻤﯽ. از ﻧﻈﺮ روشﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا از روش ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده، ﺗﺼﺎدﻓﯽ
ﺧﻮﺷﻪاي و ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي و از دو روش ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﯿﺮي ﻏﯿﺮ ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و در
دﺳﺘﺮس ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد.
روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﯾﺎ ﺳﻨﺪي در روش ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،وﻟﯽ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮرﺳﯽ در روش ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺘﻮن و ﺳﻨﺪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﻣﺘﻮن ﻧﻘﺶ زاﯾﻨﺪه اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪه آنﻫﺎ )آﺛﺎر و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن( ﺣﻀﻮر زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﺪارد. آن ﭼﻪ ﻣﺎ در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻫﺴﺘﯿﻢ ،ﺷﻮاﻫﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ و ﻣﺠﺮاﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﻧﯿﺴﺖ .در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻮن روشﺷﻨﺎﺳﯽ ،روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي را روش ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ،وﻟﯽ ﺧﻮد اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ روش ﯾﮏ ﺗﻠﻘﯽ ﻏﯿﺮ
٨٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ .آن ﭼﻪ در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻣﻨﺎﺳﺐ روش ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮدش اﺳﺖ .ﻫﯿﭻ روﺷﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ذاﺗﯽ داراي ارزش ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ. ﺣﻮزه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ادﺑﯿﺎت ،ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻫﻨﺮ و ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﮔﺮ ﭼﻪ در ﻫﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و روﺷﯽ ،ﺑﺨﺸﯽ از اﻃﻼﻋﺎت از ﻃﺮﯾﻖ روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و آن ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ اﺳﺖ. در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ روش دﯾﮕﺮي ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺿﻮاﺑﻂ ﺑﺮاي ارزش ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ﺧﻮد دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ: ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺒﻊ اﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎت ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻘﯿﻖ ،ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺨﺼﺼﯽ و ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮاﯾﻂ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ اﺳﺖ و از ﮐﻞ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺄﺧﺬ ﯾﺎ ﺳﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽ- ﮐﻨﻨﺪ. در ﮐﺎر اﺧﺬ ﺷﻮاﻫﺪ از ﻣﺘﻮن ﺑﺤﺚ ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ .ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،آن ﻣﻄﻠﺐ از اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ. اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر واﻗﻌﯽ رخ داده ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻮاﺗﺮ ﮐﺎذب ﻧﺒﺎﺷﺪ .ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺳﺘﻨﺎدات ﭘﯽ در ﭘﯽ از ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ دارﻧﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺗﮑﺮار اﺳﺘﻨﺎد ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت از ﻣﺠﺮاﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮐﺴﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
در روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ،ﻣﺜﻼً ﭘﯿﻤﺎﯾﺸﯽ ،اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ،ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي ﺷﺪه ،ﭼﻄﻮر اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ، ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻄﻮر ﻣﻨﺎﺑﻊ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﺪ ،ﭼﻄﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﮑﺮار ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و
٩٠
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ در زﻣﺎن ﻓﺮاﻫﻢآوري رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ،روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﻫﻢﺳﻨﮓ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي
1
ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻮردﭘﮋوﻫﯽ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖﭘﮋوﻫﯽ ﻫﻢ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ ،ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از روﺷﯽ ﮐﻪ ﻃﯽ آن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﯿﻖ ﯾﮏ ﻣﻮرد ،ﺳﺎزﻣﺎن ،ﻓﺮد ،ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ روﯾﺪاد ﻣﯽﭘﺮدازد. در اﯾﻦ روش ،ﺑﺮﺧﻼف روشﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ را دﺳﺘﮑﺎري ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺛﺮ آن را روي ﻣﺘﻐﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ .ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ از اﺳﻢ روش ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ در اﯾﻦ روش ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎﯾﺪ از ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﺎد ﮐﺮد .ﭼﻮن ﯾﮏ واﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .اﯾﻦ واﺣﺪ داراي ﺣﺪودي ﻣﺸﺨﺺ و ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ .ﻣﺜﻼً ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ ،ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰ ،ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ،اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺗﺸﯿﻊ ،واﻗﻌﻪ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن. ﻫﺪف ﮐﻠﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﺤﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ از دﯾﺪﮔﺎه ﮐﻠﯽﮔﺮا اﺳﺖ و ﺑﻪ روش ﮐﯿﻔﯽ و ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎ و درك ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ ﺑﺎره آنﻫﺎ ﺑﻪ درك ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮﺳﺪ. ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ژرفﻧﮕﺮي اﺳﺖ .ژرفﻧﮕﺮي و دﻗﺖ ﻫﻤﮥ ﺟﻮاﻧﺐ ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ .در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ،ﻫﻢ روﯾﮑﺮد اﯾﻦزﻣﺎﻧﯽ و ﻫﻢ درزﻣﺎﻧﯽ دارﯾﻢ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ آن ﻣﻮرد را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﻌﻠﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ.
___________________________________________________________________________
1
. Case Study
٩١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﮔﺮوﻫﯽ از روشﺷﻨﺎﺳﺎن روش ﻣﻮردي را روش ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ )روش ﻋﻠﻤﯽ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان از ﻃﺮﯾﻖ آن ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺗﻌﻤﯿﻢﭘﺬﯾﺮي دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد( .در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﺪﻫﯿﻢ .اﻣﺎ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه از اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﯾﻦ روش ﻧﻤﯽ- ﮐﺎﻫﺪ .ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻋﺪهاي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﯽرﺳﺪ .دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ آن را ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي از روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي
اﯾﻦ روش ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ﻫﺴﺘﻨﺪ از: .1ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ و اﻧﺘﺨﺎب »ﻣﻮرد« .در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ از زﻣﯿﻨﻪ و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ در آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﮐﺎرش را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽ- ﭘﺮدازد .ﭘﺲ از آن ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب »ﻣﻮرد« ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ او را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﺪ دﻧﺒﺎل ﭼﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺑﺎره ﻣﻮرد اﺳﺖ ،ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه رخ داده اﺳﺖ .اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ،اﻧﺘﺨﺎب »واﺣﺪ« ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﺎده ﻣﯽﮔﺮدد. .2اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻣﯿﺪاﻧﯽ )ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎ( .در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﯾﺪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را در ﺑﺎره ﭘﯿﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ .اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت اﻣﮑﺎن ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ- ﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ را ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﯽدﻫﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٩٢
.3ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ دادهﻫﺎ .اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ دﺧﺎﻟﺘﯽ در ﭘﺪﯾﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺣﺬف ﮐﻨﺪ. .4ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺰارش .در آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋه ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪه وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ اراﺋﻪ راﻫﮑﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﭘﺪﯾﺪه و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي از آن ﻣﯽﭘﺮدازد .اﮔﺮ راﻫﮑﺎرﻫﺎي او ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺪﻫﺪ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ،و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻔﺮوض دﯾﮕﺮ را در اﯾﺠﺎد وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺆﺛﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ.
ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي در اﻧﺰواي ﻣﻮرد ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺠﺮﯾﺪي و اﻧﺘﺰاﻋﯽ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي درونﻧﮕﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ،ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺗﺄﺛﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮرد داﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد .ﻣﺜﻼً ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ در ﮔﺬﺷﺘﻪ. اﻣﺮوزه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردي وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و آن ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﯾﺎ ﻣﻮرد ﻫﺴﺖ در ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ از آن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻢ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺮ آن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن روش ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﯾﺎ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺧﻮد روش ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﺳﺖ.
روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﻪ روﺷﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ،ﻋﻤﻠﮑﺮد و ﯾﺎ ﺗﺠﻠﯽ ﺑﺮوﻧﺪاد آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻣﺤﯿﻂ و ﻓﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯿﻦ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﯿﺪاﻧﯽ و روش ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪ ﻋﺎم و ﺧﺎص وﺟﻮد دارد ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ روش ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻣﯿﺪاﻧﯽ اﺳﺖ.
٩٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻋﻤﺪة اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در ﻣﺤﯿﻂ ﭘﮋوﻫﺶ و ﻣﺤﯿﻂ آزﻣﻮدﻧﯽ ﺣﻀﻮر دارد .ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﺨﺺ ،ﺗﯿﻢ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.
ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ -ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ
در ﺷﯿﻮه اول ﻣﺤﻘﻖ در ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﻀﻮر دارد ،وﻟﯽ ﺟﺰء آزﻣﻮدﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ و در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه آزﻣﻮدﻧﯽ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را دﮔﺮﮔﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ .از اﯾﻦ روش زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ ﭘﯽﻧﺒﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ. ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪن ﻣﺤﻘﻖ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ رﻓﺘﺎر ﻃﺒﯿﻌﯽ آزﻣﻮدﻧﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد .اﯾﻦ ﺷﯿﻮه در ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻃﻼﻋﺎت و ﺷﺎﯾﻌﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ .در ﻧﻈﺎمﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺸﻒ ﻣﺤﻮرﻫﺎ ،ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺮاﮐﻢ ﺷﺎﯾﻌﺎت و اﺧﺒﺎر ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي ﻓﻌﺎل در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ اﺳﺖ. ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺑﺎب ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد .ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ،ﭼﯿﺪن ﮐﺘﺎبﻫﺎ در ﻗﻔﺴﻪ و ﮐﺪﮔﺬاري ﺑﺮاي ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎ .آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻗﻔﺴﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺎد؟ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ردهﺑﻨﺪي را ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺨﺼﺼﯽ و ﺧﺎص ﻧﻤﻮد؟ ﺑﺮرس ﻣﯿ ﺰان ﮐﺎراﯾﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٩٤
ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﺘﺎب اﺳﺖ .اﻣﺎ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺴﻠﯽ ) (707،1989ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از: ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮوﻧﯽ درﺑﺎره اﻧﺘﺸﺎرات ،ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ ،و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﮑﺎل ارﺗﺒﺎط .ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ،ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎر ،ﻫﻮﯾﺖ و واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ،ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ،و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن رﻣﺰﮔﺬاري ﻣﯽﺷﻮد .ﺗﺼﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي رﻣﺰﮔﺬاري ﺷﺪه ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻦ ﺑﺎ اﻫﺪاف ،اﺛﺮات ،و ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻤﺎدﯾﻦ ،ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺮوﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاﺳﺖ. ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،وﻗﺘﯽ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮا و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺂﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮط ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ ،ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺂﺧﺬ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﺪاﺧﻠﻪ در ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﺂﺧﺬ ﯾﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ -ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ: ● واﺑﺴﺘﮕﯽ ،ﻣﺪرك ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ،ﯾﺎ ﻣﮑﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ● ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت اﻣﺎﻧﺖ ﯾﺎ دوﺑﺎره در ﻗﻔﺴﻪ ﮔﺬاري ﻣﻮاد ﭼﺎﭘﯽ ● آﻣﺎر اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ ● اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﺂﺧﺬي ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در آن ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد و اﻧﻮاع ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺤﺎت وب اﺳﺎﺳﺎً اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺪون ﺑﺤﺚ زﯾﺎدي درﺑﺎره ﭼﯿﺴﺘﯽ آن ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ – و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺎﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮط ،ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ -ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد .ﺑﺮﺧﯽ
٩٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﻓﺮاد از اﺻﻄﻼﺣﺎت »وﺑﺴﻨﺠﯽ«» ،ﺳﺎﯾﺒﺮ ﺳﻨﺠﯽ«» ،ﻋﻠﻢ ﺳﻨﺠﯽ« ،ﯾﺎ »اﻃﻼع ﺳﻨﺠﯽ« ﺑﺮاي ارﺟﺎع ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي دﻻﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ در اﻧﻮاع ﻣﺂﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮﻃﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ روش ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﺑﺴﻨﺠﯽ ﺻﻔﺤﺎت وب را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻨﺠﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ ﻣﺂﺧﺬ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻀﺒﻮط ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ. راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ .ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا را ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮض ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﻣﯿﻠﺮ و اﺳﺘﯿﺒﻦ ،(1988 ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ،(2005 ،و ﺣﺘﯽ ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دو را روشﻫﺎي ﻣﺠﺰا ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﭘﯿﺴﻠﯽ .(1989 ،در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ دو ﺟﺪا ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺖ ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﯾﮑﯽ از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻠﻮم ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ. ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده آﻏﺎزﯾﻦ آن در ﺳﺎل 1913ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ،وﻗﺘﯽ ﻓﻠﮑﺲ آورﺑﺎخ
1
ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻗﺎﻧﻮن زﯾﻒ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺪوﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ رﺗﺒﻪ و اﻧﺪازه ﺷﻬﺮﻫﺎي آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﮐﺮد )روﺳﻮ .(2007 ،اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ در ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ،1913از ﺷﻤﺎرش ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮوﻧﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ. در واﻗﻊ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﻞﭘﺬﯾﺮي ﻫﻤﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮي را دارد ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﺳﻨﺠﺶﻫﺎي ﮐﻤﯽ دارﻧﺪ .از دﻫﮥ 1960ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻠﻢزدﮔﯽ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ___________________________________________________________________________ Flex Auerbach
٩٦
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﺎص ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﻧﯿﺴﺖ، ﻣﺜﻞ روانﺳﻨﺠﯽ ،ﺟﺎﻣﻌﻪﺳﻨﺠﯽ ،و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ وﺟﻬﯽ ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ و آن ﺳﻨﺠﺶ ﮐﻤﯽ ﮐﯿﻔﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن ﺑﺎ ﭘﺴﻮﻧﺪ »ﺷﻨﺎﺳﯽ« ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﺪ. ﻗﺒﻞ از ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در ﺳﺎل ،1923اﯾﻦ ﺳﻨﺠﺶ ﮐﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ .در آﻏﺎز ﺑﻪ آن ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ آﻣﺎري 1ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺮﯾﭽﺎرد 2اﺻﻄﻼح ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد .ﻓﺮﺗﺮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎ دﯾﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﮐﻨﻮﻧﯽ آن ﯾﺎ ﻋﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﺗﺮن اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﮐﺎرﺑﺮد رﯾﺎﺿﯽ و آﻣﺎر در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﺳﻨﺠﯽ 3ﮐﻪ راﻧﮕﺎﻧﺎﺗﺎن آن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﻫﺪﻓﺶ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻤﯽ در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﻮد .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ،ﺳﻨﺠﺶ ﮐﻤﯽ ﻣﺮاﺟﻌﺎت ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ،ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﯾﺎ ﮐﺎراﯾﯽﻫﺎي ﻓﻀﺎ و زﯾﺮﺑﻨﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﻣﺮاﺟﻌﺎن ،ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮﮐﺠﺎ ﮐﻪ از آﻣﺎر و رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ .ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺟﺰﺋﯽ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ. ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ،ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎﯾﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ،ﻣﺤﻘﻖ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮐﺘﺎﺑﺪاري ،ﺑﺮادﻓﻮرد ،4ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺠﻼت ،ﺑﺤﺚ ﻣﺠﻼت ﻫﺴﺘﻪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺠﻼت ﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺖ .اﻣﺮوزه داﻣﻨﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ از ﺣﺪ ﺧﻮد ﻣﺘﻮن و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺘﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻤﯽ ﻣﺤﺘﻮا را ﮐﻪ در روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ ،ﺑﺎ ﻧﺎم ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ اﻃﻼق ﺟﺰء ﺑﺮ ﮐﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،و ﻋﺒﺎرت ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻔﻬﻮم ذﻫﻨﯽ آن ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﺳﻨﺠﯽ اﺳﺖ.
___________________________________________________________________________
1
. statistical bibliography . Pritchard 3 . librametrics 4 . Bradford 2
٩٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﻣﻔﺼﻞ ،ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد .اﻋﺘﺮاﺿﺎت آنﻫﺎ ﻫﻤﻪ رﯾﺸﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﻮرﮔﻤﻦ ) (11،1990ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﺑﺮان روشﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻮد ،از اﯾﻦ روش دارد: ﮐﺎرﺑﺮد رﯾﺎﺿﯿﺎت و روشﻫﺎي آﻣﺎري ﺑﺮاي ﮐﺘﺎب و ﺳﺎﯾﺮ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ .ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﯿﺰاﻧﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻋﻤﻼً و ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻘﺎﺻﺪ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ ،ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار دادﻧﺪ .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻨﺎد ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﮑﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻟﻒ ،ب و ج ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻟﻒ ،ب و ج ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ در رﺷﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮي را ﻣﺮﺟﺢ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻧﺴﺨﻪ- اي از آﻧﻬﺎ در زﻣﺎن اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ. دﺳﺘﻪاي دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺘﻘﺪان ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ در درون ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦﻫﺎي ﻋﺪدي ﮔﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ اﻟﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻣﻨﺒﻊ در آن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺳﺖ ،دﯾﮕﺮي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﮑﺎرش آن را ﻧﻮﺷﺘﻪ ،ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ،و ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از داوران اﺛﺮش ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ داده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎي آن ﻣﻨﺒﻊ در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ او ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ .ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ،دﻟﯿﻞ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎر را از ﺳﻮي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺮ اﻧﺘﺸﺎرات رﺳﻤﯽ ﻋﻠﻤﯽ ،و ﻧﯿﺰ ﮔﺮاﯾﺶ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ارﺗﺒﺎط ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮﻫﺎي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﭘﺬﯾﺮ اﻋﺘﺮاض دارﻧﺪ. ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺒﺘﺪي اﺳﺖ .ﭼﻨﺪﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﯾﻦ روش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪﯾﺎن ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ. .1ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﺎز ﻧﯿﺴﺖ ،ﭼﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻧﺴﺎن )ﮐﺘﺎب ،ﻣﻘﺎﻟﻪ، ﺻﻔﺤﻪ وب ،و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن( اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد اﻧﺴﺎنﻫﺎ .ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮐﻨﺘﺮل اﺛﺮات ﺗﺠﺮﺑﻪ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
٩٨
و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﺳﺎﯾﺮ اﺛﺮات ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎ و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻧﯿﺴﺖ. ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻃﺮح ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻧﯿﺴﺖ. .2ﻣﺂﺧﺬ داده ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﭘﯿﺶ از اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ اﺳﺖ. .3روش ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﯿﺮي ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺳﺎده ﯾﺎ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻃﺒﻘﻪاي. .4ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻌﺪادي ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ،ﻃﺮحﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ،و اﺑﺰار اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﻣﺸﺘﺮك آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺒﺘﺪﯾﺎن را از ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻦ اﺑﺰار ﺧﻼص ﻣﯽﮐﻨﺪ. .5دادهﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﺪدي ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺑﻬﺎﻣﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد. ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را ﯾﮑﯽ از ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ روشﻫﺎي ﺷﺮوع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺳﺎزد.
دﻻﯾﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ .1در زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﮐﯿﻔﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﮐﯿﻔﯿﺖ ،از ﻧﻮع ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد. .2در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺟﺪاول رﺗﺒﻪﺑﻨﺪي ﻣﻠﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ از ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد. .3ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ،و ﻫﻢ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي راﻫﺒﺮدي ،داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي ﺑﺮاي درك ﻧﻘﺶ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﻪ روش ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺠﯽ رﺟﻮع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﭘﯿﺶﻓﺮض ارزﺷﯿﺎﺑﯽﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻔﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ اﺣﺘﻤﺎ ﻻً در ﻣﺠﻼت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺟﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آن- ﻫﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﻨﺪ .ﺗﻌﺪاد اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻣﯿﺰان ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ.
٩٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
در ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﺎرﺑﺮدي ،آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ،ﺗﻌﺪاد ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻌﺪادي ﭘﺪﯾﺪآور ﻣﻨﺘﺨﺐ ،ﺗﻌﺪاد اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ، ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد.
ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﻤﯿﺖ و ﻋﻤﻠﮑﺮد ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ، ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺑﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﺣﻮزهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻣﺎري اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻓﺮاﻫﻢ آورﻧﺪ .در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽاي ﮐﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮاﻫﻢ آورد ،اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﻤﯽ :ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ: ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ .دو ﻣﻮرد از اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن )ﮔﺮوه ﭘﮋوﻫﺸﯽ ،ﮔﺮوه آﻣﻮزﺷﯽ ،داﻧﺸﮕﺎه ،ﮐﺸﻮر( در ﻃﯽ دورهي زﻣﺎﻧﯽ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ .اﯾﻦ دو ﺷﺎﺧﺺ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﻧﺪازه واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﯾﺎ ﻧﻮع ﻣﺪرك اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﯿﺴﺖ .اﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻮرد
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٠٠
ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ دارﻧﺪ ،ﺑﻪ وﯾﮋه اﮔﺮ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر روﻧﺪ ،ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺗﻌﺪاد اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﯾﮏ ﺳﻨﺠﻪ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻮﺻﯿﻒ- ﮐﻨﻨﺪه اﻧﺪازه واﺣﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ،ﺑﺮوﻧﺪاد ﻋﻠﻤﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ .ﺷﻤﺎرش اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻓﻌﺎل در واﺣﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دو ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﭘﺎﻻﯾﺶ ﺷﺪهﺗﺮ از اﻧﺘﺸﺎر و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ.
ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد :ﺷﻤﺎرش اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻬﻨﺠﺎر ﺷﺪه ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ: ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ،ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ .اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﯾﻦ ﮔﺮوه را ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﯿﻦ- اﻟﻤﻠﻠﯽ ﯾﮏ ﺳﺎل واﺣﺪ ،در ﺣﻮزهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ واﺣﺪ و ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺪرك واﺣﺪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ. اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺪدي اﻋﺸﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل 0/9 ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺮﯾﺎت ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﺪه %10ﮐﻢﺗﺮ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ وﻋﺪد 1/2ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ %20ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ. %5 ﻧﺨﺴﺖ ،ﺳﻬﻢ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﺪﯾﺪآور را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ردﯾﻒ %5 اﻧﺘﺸﺎرات داراي ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻨﺎد در ﺟﻬﺎن در ﯾﮏ ﺳﺎل واﺣﺪ ،ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ واﺣﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺪرك واﺣﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ،ﺑﻪ ﻋﺪد
١٠١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﻋﺸﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ .ارزش ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺸﺮﯾﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن %5ﻧﺨﺴﺖ دارد ،و ارزش زﯾﺮ 1ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﮐﻢﺗﺮي را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ در آن ﺑﯿﻦ دارد. %5ﻧﺨﺴﺖ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود .اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ آﯾﺎ ارزش ﺑﺎﻻي ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮاﺳﺘﻨﺎد ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺮاﺳﺘﻨﺎد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ ارزش ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺮﯾﺎت رﺗﺒﻪ ﻧﺨﺴﺖ آنﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﺪام ﯾﮏ از دو اﻟﮕﻮي ﻧﺸﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﺖ. ﻧﺸﺮﯾﺎت ﺑﯽاﺳﺘﻨﺎد .ﺳﻬﻢ اﻧﺘﺸﺎراﺗﯽ را ﮐﻪ ﭘﺲ از ﯾﮏ دورهي زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﯽاﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽ- ﻣﺎﻧﺪ ،ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺘﻀﺎد ﺷﺎﺧﺺ %5ﻧﺨﺴﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ .اﮔﺮ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ اﻧﺘﺸﺎرات ﯾﮏ ﮔﺮوه ارزش ﺑﺎﻻﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺘﻨﺎد ﻧﺸﺪه ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﻼشﻫﺎ ﺻﺮف ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ »ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎﺧﺺ« ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻣﺠﻼت :ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ ارزش ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در آن ﻣﺠﻠﻪ ،ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﻮﺟﯿﻦ ﮔﺎرﻓﯿﻠﺪ در ﺣﺪود ﺳﺎل 1960ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻃﺮاﺣﯽ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٠٢
ﺷﺪ ،و ارزش ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ داد .ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺪاد ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در ﯾﮏ ﺳﺎل ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺪارك ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در آن ﻣﺠﻠﻪ در ﻃﻮل دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ،ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﺪارك ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در آن ﻣﺠﻠﻪ در آن دو ﺳﺎل ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽ- ﺷﻮد. اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﻼت ﻋﻠﻤﯽ در ﻫﺮ ﺣﻮزه ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ،و از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود. ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺪدي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﺘﻮﺳﻂ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﻣﺠﻠﻪ )از ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﻘﺪﻫﺎ و ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي اﻧﻮاع ﻣﺪارك( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﺠﻼت داراي ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺣﺪود 50دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ ،و ﻣﺠﻼﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﺠﻠﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻧﯿﻮاﯾﻨﮕﻼﻧﺪ ،ﻧﯿﭽﺮ و ﻋﻠﻢ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺣﺪود 30دارﻧﺪ .اﮐﺜﺮ ﻣﺠﻼت ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮي زﯾﺮ 1دارﻧﺪ. اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي 2-1ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ، ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﻣﺠﻠﻪ ﺑﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ .اﮐﺜﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﺣﺪاﮐﺜﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﺧﻮد را در 3ﺗﺎ 5ﺳﺎل ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﻧﺪ ،ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮﯾﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻮزهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ زﻣﺎن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. اﻟﮕﻮي اﺳﺘﻨﺎد ﺑﯿﻦ ﺣﻮزهﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻗﺪري ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺠﻼت ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد.
ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري :اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻧﺸﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﺘﺸﺎرات و اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻧﺘﺸﺎرات ،ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن و ﺣﻮزه- ﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ .ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺑﺮاي
١٠٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ در ﯾﮏ ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ ﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط ﻫﺴﺘﻨﺪ.
ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از روشﻫﺎي ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ،ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﺧﺎص ،ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﯿﻒ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ دو ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از دو ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﺎ اﺛﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ .در اﮐﺜﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ- ﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه دادهﻫﺎ از ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺎﻣﭙﺴﻮن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي راﯾﺞ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ،ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻠﻮم ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ 1ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ردﮔﯿﺮي اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ اﺳﺖ. ﻣﺎﻫﯿﺖ ﮐﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ داراي دو ﻣﺠﻠﺪ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ Source Indexو دﯾﮕﺮي Citation .Indexدر ﺟﻠﺪ Sourceاﻃﻼﻋﺎت ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﻣﯽدﻫﺪ و زﯾﺮ آن ﺷﺮوع ﺑﻪ دادن ﻣﺂﺧﺬي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ .در واﻗﻊ ،ﺑﺮاي ﻫﺮ رﮐﻮرد ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﻣﻨﺒﻊ آن و ﻣﺂﺧﺬ آن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد )اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻻت(. ﺟﻠﺪ ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﺮﻋﮑﺲ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺄﺧﺬ ﺧﻮد در ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﯽ آن در زﯾﺮ اﺳﺖ و در ذﯾﻞ آن ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﺘﻦﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ارﺟﺎع دادهاﻧﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﻢ ذﯾﻞ ارﺟﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻻت اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎس رﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ در Citation Indexﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ،در ﺑﺎب ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ و ﻣﺎﻧﻌﯿﺖ در در ذﯾﻞ ﻧﺎم ﻟﻨﮑﺴﺘﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻮن او از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﮐﺎر ___________________________________________________________________________
1
. Social Science Citation Index, Science Citation Index, Arts and Humanities Index
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٠٤
ﺑﺮده اﺳﺖ .ﺟﻠﺪ Sourceﻣﺎ را از ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺑﺮد و ﺟﻠﺪ Citationﻣﺎ را از ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﺟﺪﯾﺪ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺳﺎزد. ﺑﻌﺪ از ﮐﺴﻠﺮ دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ روﺷﯽ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان Co–Citationﯾﻌﻨﯽ اﺷﺘﺮاك در ﻣﺘﻦ ﯾﺎ ﻫﻢ ﺳﻨﺪي .اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ) (Small and Marshakovaﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﺪاﺷﺘﺮاك در ﻣﺂﺧﺬ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻫﻢﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺘﻦﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﺪاﺷﺘﺮاك ﻣﺘﻦﻫﺎ ﻫﻢﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺂﺧﺬ را ﺳﻨﺠﯿﺪ .ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺂﺧﺬي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺮاه در ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ارﺟﺎع ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد ،آن ﻣﺂﺧﺬ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺷﺘﺮاك ﺑﺎﻻﺗﺮ رود ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد.
ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﯾﮑﯽ از زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ، ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد .ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﺘﻨﺎدي 1در ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود .وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎً زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﺳﺖ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي اﺳﺖ .ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﻪ ﮐﺸﻒ راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و راﺑﻄﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ دوري ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﯾﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺪارك ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ .آن ﭼﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺶﻓﺮض ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط ﺣﻀﻮر دارد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺂﺧﺬي ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﻣﺘﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ دارﻧﺪ و ﻣﻨﻄﻘﺎً اﯾﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ. اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ ﻣﺘﻦ و ﻣﺂﺧﺬ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده آن راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد ،ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺂﺧﺬ دو ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ .ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ ___________________________________________________________________________
1
. Citation Studies
١٠٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺣﺪ اﺷﺘﺮاك ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﻣﯿﺰان اﺷﺘﺮاك دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ( .ﻫﺮ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺷﺘﺮاك ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺷﺘﺮاك ﻣﺂﺧﺬ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ. ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺴﻠﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش اﺷﺘﺮاك ﻣﺂﺧﺬ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع را ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار داد ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻠﯿﺪ واژه ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﻣﺂﺧﺬ ،ﻫﻢ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺂﺧﺬ و ﻫﻢ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﻣﻮرد ﮐﻨﺘﺮل و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ از راﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ،ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮد ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد. ﮐﺎر اﺷﺘﺮاك در ﻣﺘﻦ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭼﻨﺪان ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻧﺸﺪ .از دﻻﯾﻞ ﻋﻤﺪه آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺷﺘﺮاك در ﻣﺘﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻘﺎﻻت ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺂﺧﺬ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﻫﺮ دوي اﯾﻦ روشﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﮐﻠﯽﺗﺮي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آن ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي اﻓﻘﯽ اﺳﺖ .ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻧﻮع ﻣﺂﺧﺬ ﯾﺎ ﻣﺘﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد .ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي اﻓﻘﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود .ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺄﺧﺬ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺧﻮدش داراي ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺂﺧﺬ اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ زﻧﺠﯿﺮه اداﻣﻪ ﻣﯽ- ﯾﺎﺑﺪ. ﮔﺎرﻓﯿﻠﺪ 1ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺰار ﻧﻤﺎﯾﻪ اﺳﺘﻨﺎدي اﺳﺖ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻓﺎﯾﺪه ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي ،ﯾﻌﻨﯽ از ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺪﯾﻢ رﻓﺘﻦ و ﮐﺸﻒ ﮐﺮدن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ را در ﻃﻮل زﻣﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ را ﻣﺪون ﮐﺮد.
___________________________________________________________________________
1
. Garfield
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٠٦
اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎس ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ در ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ ،ﮔﺎﻓﻤﻦ 1ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ »اﭘﯿﺪﻣﯽ ﻓﮑﺮي« )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي( ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﮏ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه دارد .ﻋﺪهاي ﻧﺎﻗﻞ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﺷﯿﻮع آن در دورهاي ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻓﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﺣﻮزه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﯿﻤﺎري رﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد. ﺑﺤﺚ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ رﺷﺘﻪاي ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﺣﻮزهاي ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ واﻣﺪار رﺷﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ .اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ ﻫﺴﺖ ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺪارﮐﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﯾﮏ ﺣﻮزه ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ،درﺟﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﺑﻪ آن ﺣﻮزه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ. ﻣﯿﺰان اﺗﮑﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﺤﻤﻞﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ،ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ،ﻣﻘﺎﻻت ،ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن .اﯾﻦ ﮐﺎر در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ. ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﺠﻼت ﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎ دﯾﺪ ﮐﺎرﺑﺮدي ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده را از آن ﮐﺮدهاﻧﺪ. ﻣﯿﺰان ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﯾﺎ ﻧﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻮن و ﻣﺪارك.
ﻧﻘﺪ ﭘﯿﺶﻓﺮض اوﻟﯿﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ آن ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﺧﺬ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﻣﺘﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ دارد .در ﻫﯿﭻ ﮐﺠﺎ ﺑﺤﺚ از درﺟﻪ ارﺗﺒﺎط ﻧﻤﯽﺷﻮد .ﻣﻤﮑﻦ ___________________________________________________________________________
1
. Gufman
١٠٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﺳﺖ از ﻧﻈﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻬﺎده ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ روش ﯾﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﻧﻮ و ﯾﺎ ﺳﻨﺠﺶ آن ،ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺻﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻣﺄﺧﺬ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺘﻨﺎدي ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد و ﻫﻤﻪ ﻣﺂﺧﺬ ﺑﻪ ﺻﺮف ﺣﻀﻮر داراي ارزش ﻣﺴﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ. از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آﻧﭽﻪ در ﻣﺂﺧﺬ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺰﯾﺪهاي از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦﻫﺎ و ﻣﺮﺗﺒﻂﺗﺮﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت دﯾﮕﺮي ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﺰاﻣﺎً وﺟﻬﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎران ﮐﻪ ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ دارﯾﻢ ،ﻋﺪم اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻏﯿﺮدوﺳﺖ و ﺧﻮد ﺷﯿﻔﺘﮕﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن. ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﺮدن ﻣﺪارك ﻫﻢ ﻣﻮﺿﻮع از ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺘﻨﺎدات در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻠﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ، وﻟﯽ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎصﺗﺮ ﺷﻮد ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﮐﺎراﯾﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﮐﻠﯿﺪ واژه ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺖ. ﭘﯿﺶﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﻨﺎدي ﻋﻤﻮدي وﺟﻮد دارد و ﻣﺪﻋﯽ ردﮔﯿﺮي ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺧﻸ ﻣﯿﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻨﻄﻘﺎً روش ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ ﺧﻮدش را ﻃﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﻏﻠﺐ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ردﮔﯿﺮي آن ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﻣﯿﺎنﺑﺮ زدن در اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺂﺧﺬ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ اوﻟﯿﻪ رﺟﻮع ﻣﯽﺷﻮد .ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان آن را دﻧﺒﺎل ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﺳﺘﻨﺎد اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .اﻣﺎ اﯾﻦ روش ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ آن اﻣﺮوزه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ و ﮐﺎرآﯾﯽﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
اﻧﺘﺨﺎب واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﺸﺮﯾﺎت ،ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻤﺎﯾﻪﻫﺎي اﺳﺘﻨﺎدي اﺳﺖ .اﯾﻦ اﻧﺘﺨﺎب اﻧﺘﺸﺎرات واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ .اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻤﮑﻦ
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٠٨
اﺳﺖ ﺑﺮاﺳﺎس واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﮔﺰﯾﻨﺶ ﺷﻮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺮي ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ:
ﭘﺪﯾﺪآور ﮔﺮوﻫﯽ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮔﺮوه آﻣﻮزﺷﯽ ﻣﺮاﮐﺰ ﯾﺎ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺮوه ﭘﮋوﻫﺸﯽ ،آﻣﻮزﺷﯽ ،ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﯾﺎ ﺷﺒﮑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ، ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ آﻣﺎدهﺳﺎزي و وارﺳﯽ دادهﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ .ﯾﺎﻓﺘﻦ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت از ﻧﻤﺎﯾﻪ- ﻫﺎي اﺳﺘﻨﺎدي ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮارد زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ .ﺣﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻫﻢ اﺳﺎﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻧﯽﻫﺎي آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و در ﻣﻮاردي ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم دو داﻧﺸﮕﺎه ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ. واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺳﺎس وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻘﺎﻻت ﺧﺎﺻﯽ )ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﯾﺎ واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي آنﻫﺎ( ﮔﺰﯾﻨﺶ ﮐﺮد. اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺎص ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻮﺿﻮع – اﻏﻠﺐ ﺑﺮاﺳﺎس رده ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺠﻠﻪ ﻧﻮع ﻣﺪرك – ﻣﻘﺎﻟﻪ ،ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ،ﯾﺎداﺷﺖ ﺳﺮدﺑﯿﺮ ،ﻧﺎﻣﻪ ،ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن.
١٠٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺳﺎل ﻧﺸﺮ ﭼﻮن روشﻫﺎي آﻣﺎري در ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ،ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎ واﺣﺪﻫﺎي ﺑﺰرگﺗﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ .اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪﻫﺎي ﻣﺠﺰا – ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ — ﺑﺎ ﻣﻘﺪار زﯾﺎد ﻣﻘﺎﻻت ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ واﺣﺪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﮐﻢﺗﺮ از 10ﻣﻘﺎﻟﻪ ،ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻫﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ را »ﻣﺴﻠﻢ« ﻓﺮض ﮐﺮد .اﺻﻄﻼح »ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ« اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪهاي را ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ آﻣﺎر و ارﻗﺎم اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﻮد .روشﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺳﺎدهﺳﺎز و ﺗﺴﻬﯿﻞﮐﻨﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪودي از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﻫﯿﭻ ﺷﺎﺧﺺ ﮐﺘﺎﺑﺴﻨﺠﯽاي را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد .ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ از ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮏ واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ .ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﺧﺺ %5ﻧﺨﺴﺖ اراﺋﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ آﯾﺎ ارزش ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ اﺳﺘﻨﺎدﻫﺎ در اﻧﺘﺸﺎرات واﺣﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮاﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ،و ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﺧﺺ ﮐﯿﻔﯿﺖ اراﺋﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﺸﺮﯾﻪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١١٠
روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ در اﯾﻦ روش دو ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دو روﯾﺪاد ،دو ﭘﺪﯾﺪه ﯾﺎ دو واﺣﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻏﺮض از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺸﻒ ﻧﻘﺎط اﺷﺘﺮاك و اﻓﺘﺮاق ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ- ي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﻮد ﭘﺲ از دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺎط اﺷﺘﺮاك و اﻓﺘﺮاق ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻘﺎط ﻗﻮت و رﻓﻊ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ. ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ دو ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ: دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮرد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(. وﺟﻪ ﻗﯿﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد.ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ،ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان را ﺑﺎ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺮاي وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك وﺟﻮد ﻧﺪارد و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ در ﻣﻮاردي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ، اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺳﺪه ﺑﺎﺷﺪ .از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺟﺎﻣﻌﻪي ﮐﺎﻣﻼً ﻫﻤﮕﻮن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ .دﻟﯿﻞ ﺿﺮورت ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺟﻪ ﻗﯿﺎس اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ داراي ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ را ﺑﺘﻮان ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮﺧﯽ را ﻧﻪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ردهﺑﻨﺪيدﯾﻮﯾﯽ را ﺑﺎ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ردهﺑﻨﺪي ﮐﻨﮕﺮه ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ )از ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ(. ﺣﻮزه ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ﺣﻮزهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎﯾﯽ را از ﯾﮏ ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮدن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ اراﺋﻪ ﺑﺪﻫﺪ .در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺘﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺑﺎ دو ﺗﺮﺟﻤﻪ دارﯾﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﯿﻤﺴﻮا اﺳﺖ. ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ در آﻧﺠﺎ ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ:
١١١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﺻﻄﻼح International Librarianshipﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻮزه راه ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﺮدﻣﺪار ﻃﺮح آن اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد و ﻏﺮض از آن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﺴﺮي دﻫﻨﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ. ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﻔﮑﯿﮑﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺷﺒﻪﺗﺠﺮﺑﯽ )ﻧﻮع دوم( ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد .در آن ﺟﺎ دو ﻋﻨﺼﺮ آزﻣﻮدﻧﯽ و ﮐﻨﺘﺮل وﺟﻮد دارد ،ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ ﻣﺤﻮر ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﻋﻨﺼﺮ ﮔﻮاه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود و ﻫﺮ دو داراي وزن و ارزش ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .وﻟﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻫﺮ دو داراي وزن و ارزش ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ. ﭘﺲ روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي روش ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك را ﺷﺮط اول ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﺷﺒﻪ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در دروش ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاغ دو ﻋﻨﺼﺮ ﮐﻨﺘﺮل و آزﻣﻮدﻧﯽ ﻧﻤﯽروﯾﻢ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ )ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻠﯿﺎت( ﻣﻨﺸﺄ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﯾﺎﻓﺘﻦ راﻫﺒﺮدﻫﺎ و ﺗﺎﮐﺘﯿﮏﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزي ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت و ﻋﻤﻠﯿﺎت اﺳﺖ ،ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﺸﺨﺼﺎً اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد .ﻫﺪف از اﯾﻦ روش آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺸﻮد در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ آراﯾﺶﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﺪاﻗﻞ اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ، وﻟﯽ ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﯿﺶﺗﺮي در اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ رﺳﯿﺪ .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻓﺮاوان ﺑﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت راﻫﺒﺮد ،ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ و ﺻﻒ ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ .ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﺣﻮزه ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ آن را ﺟﺬب ﮐﺮد و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد .در واﻗﻊ ،ﻣﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﺣﻮزه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١١٢
ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ از ﺣﻮزه ﺻﻨﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺎم اﺳﺖ .ﻣﺜﻼً ﺑﺤﺚ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﭼﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﺗﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺘﻮان ﺧﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ را اداره ﮐﺮد ،ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﻒ و ﺗﺮاﻓﯿﮏ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد .ﺗﺮاﻓﯿﮏ در ﻧﻈﺎم ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺨﺶ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ورودي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺮوﺟﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ .در ﻧﺘﯿﺠﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ورود ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﺗﺮاﮐﻢ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد ﮐﻪ داراي دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ ﺗﺮاﮐﻢ در آن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه دﭼﺎر اﺧﺘﻼل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﭘﺲ از ﺣﻮزه ﺻﻨﻌﺖ ،ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ،ﺣﺘﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ،ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ روش ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ. ﭼﻮن در ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﺎ ﺟﺮﯾﺎن اداري اﺳﺖ. در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ .ﻣﺜﻼً ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺪ ﮐﺘﺎب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ورودي 100ﻋﻨﺼﺮ در ﻣﺎه( و آﻧﭽﻪ در ﻗﻔﺴﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ 60ﮐﺘﺎب اﺳﺖ )ﺧﺮوﺟﯽ 60واﺣﺪ در ﻣﺎه(. ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ورودي و ﺧﺮوﺟﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺗﺮاﮐﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از ﺑﺨﺶ ﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﭘﺲ از ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن ﺑﺨﺶ ﻣﺸﮑﻞﺳﺎز ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺑﺮوز اﺷﮑﺎل ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ .ﻣﺜﻼً آﯾﺎ ﮐﻤﺒﻮد ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮه ﺑﺎﻋﺚ آن اﺳﺖ .ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺎز ﮐﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ،وﻟﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد درراهﺣﻞ و راﻫﺒﺮد از ﻋﻬﺪه ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮﻣﯽاﯾﺪ. ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻪ راهﺣﻠﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯿﺎت اراﺋﻪ ﮐﻨﯿﻢ ،اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻣﮑﺎنﺳﻨﺠﯽ وﺟﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻗﺘﺼﺎدي دارﻧﺪ.
١١٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ،ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻤﻞ ،ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻤﻞ ) در ﺣﯿﻦ ﻋﻤﻞ(١ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰش ﺑﺮ ﮐﺎروراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﻣﺤﻞ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ .ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ رﯾﺸﻪ ﻓﻠﺴﻔﯽ در اﺛﺮ ﺟﺎن دﯾﻮﺋﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آﻣﻮزش ﺗﺪرﯾﺠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﺟﻨﺒﺶ ﻋﻠﻤﯽ در آﻣﻮزش دارد .ﻫﺮ دوي اﯾﻦ روشﻫﺎ از روش ﻋﻠﻤﯽ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﺣﻮزه آﻣﻮزش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ .در ﺣﻮزه آﻣﻮزش و ﭘﺮورش اﯾﻦ روش ﺑﺴﯿﺎر راﯾﺞ اﺳﺖ .آروزي اﺻﻠﯽ دﯾﻮﺋﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ روشﻫﺎﯾﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد ﺗﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﺧﻮد را ﺑﻬﺒﻮد دﻫﻨﺪ. ﺟﻨﺒﺶ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﮔﺮوﻫﯽ در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ در اوﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد .ﮐﺮت ﻟﻮﯾﻦ 2ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭼﻬﺮه ﺷﺎﺧﺺ اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﻮد و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬار ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ او اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﺷﻮد .اﻟﮕﻮي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ او – ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ ،ﯾﺎﻓﺘﻦ ،ﻣﻔﻬﻮم آﻓﺮﯾﻨﯽ ،ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ،اﺟﺮا و ارزﯾﺎﺑﯽ – ﺷﺎﻟﻮده اﺳﺎﺳﯽ روش ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ .ﻟﻮﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﺸﮑﻠﯽ در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﯾﺎﻓﺘﻦ راه ﺣﻠﯽ وارد ﻋﻤﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻧﻮاع ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺳﺎزي ﮐﺎروران ﺿﺮوري ﻣﯽ- داﻧﺴﺖ .او ﻧﻮﻋﯽ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺤﻠﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻤﺎم ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ؛ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ راه ﺣﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﺪ. اﯾﻦ روش از روشﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﯿﺮاً ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ. ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ در ﺣﯿﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ آزﻣﻮدﻧﯽﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﺮك اﻗﺪام ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ راهﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ .در واﻗﻊ ،در ﻫﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺮاي ﺣﻞ آن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و راه ﺣﻞ- ___________________________________________________________________________ -Action Research Kurt Lewin
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١١٤
ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪه و از ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ راهﺣﻞ ﺑﻬﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ اﻋﻀﺎي ﺗﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻣﺤﻘﻖ )ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ( اﺳﺖ ،اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ،ﻣﻌﻠﻢ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را در ﺣﻀﻮر داﻧﺶ آﻣﻮزان ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺣﻞ آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و راهﺣﻞ ﻧﻬﺎﯾﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد. از اﯾﻦ روش زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زﻣﺎن ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺠﺎل اﻧﺪك اﺳﺖ. ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﺎﻫﺘﻤﺎ ﮔﺎﻧﺪي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ »ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آرزوي دﯾﺪن آن را در ﺟﻬﺎن دارﯾﺪ« ،ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻓﮑﺮي و ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد .ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻬﺎر ﻫﺪف واﻻ دارد: ● ﺗﺤﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ● ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺳﺎزي ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺧﺎص ● ﻫﻤﮑﺎري ● ﮐﺴﺐ داﻧﺶ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را از ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻼﺳﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد .ﮐﻨﺶ- ﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻼﺳﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺪارد و ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ درك ﮐﺎرور از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﮐﻼﺳﯽ آن را اﻧﺠﺎم داد .ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ٪95د اﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮاد و روشﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻮاد را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ،ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ ،ﭼﻮن ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺮاي ﺣﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد. در ﻃﯽ 60ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ روش اﻧﺸﻘﺎﻗﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: ● ﻋﻠﻢ ﻋﻤﻞ :روﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮﯾﺶ در ﻋﻤﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬاري ﺑﺮ ﻃﺮحﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
١١٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
● ﺟﺴﺘﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﻌﺎوﻧﯽ :اﯾﻦ روش در ﺟﺴﺖوﺟﻮي وادار ﮐﺮدن ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﺑﻪ اﺛﺮ ﮔﺬاري ﺑﺮ ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﺑﻬﺘﺮ ﮔﺮوﻫﯽ در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر اﺳﺖ. ● ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ :روﺷﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺤﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺳﺎزي ﻓﻘﺮا و ﮐﻢ ﺳﻮادان اﺳﺖ. اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ روش ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد. ﭼﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﻠﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از دادهﻫﺎي ذﯾﻨﻔﻌﺎن اﺳﺖ ،ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ روش ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺮف ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ .آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﭼﻮن ذﯾﻨﻔﻌﺎن در ﻃﯽ اﺟﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ ،ﻓﺮﺻﺖ ﺷﮑﻞدﻫﯽ روﻧﺪ ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را دارﻧﺪ ،اﺑﺰار ﮔﺮدآوري داده ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮب ﻃﺮاﺣﯽ و اﺟﺮا ﻧﺸﻮﻧﺪ .اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻪ روا و ﻧﻪ ﭘﺎﯾﺎﺳﺖ .ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺣﻖ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻫﺪف ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ آن ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد ،ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ .ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻌﺮف و ﺗﻌﻤﯿﻢﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ ،اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﻣﻌﺮف و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮداﺷﺖ. اﯾﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﮕﻮﻧﻪاي اﻏﺮاقآﻣﯿﺰ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺼﻮرﺷﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن از ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي آن اﺳﺖ .ﮐﻨﺶ- ﭘﮋوﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻤﺪه اﻃﻼﻋﺎت درﺑﺎره ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ و ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﺗﺤﻮل در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺤﯿﻂ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﮐﻨﺶ- ﭘﮋوﻫﺎن ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ اﻧﺘﻔﺎدات آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺴﮑﯿﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﻨﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ از روش ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ .ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روش ﻣﺜﻼً ﺗﺠﺮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮش ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮي دارد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١١٦
ﺿﻌﻒ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ روش آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﮐﺎرﺑﺮد دارد. ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت ﺷﻐﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت ﺷﻐﻠﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺪﯾﺮ وب ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﭘﺎﯾﮕﺎه وب ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺷﻮد ﭼﻮن اﮐﺜﺮ ﮐﺎرﺑﺮان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ را دﻧﺒﺎل آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﭼﻮن ﻓﻘﻂ ﻣﺪﯾﺮ وب اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﭘﺎﯾﮕﺎه وب را دارد ،ﻫﯿﭻ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﮐﻪ ﻓﻘﻂ او ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ .از ﻃﺮﻓﯽ ﭼﻮن او ﻣﺸﮑﻠﯽ را در ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اراﺋﻪ ﺷﻮد ،ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﺎﻣﻞ او را اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد .ﻣﺪﯾﺮ وب در ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎه وب ،ذﯾﻨﻔﻊ اﺳﺖ ،و ﻃﺮح ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺑﺪون ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺗﻤﺎم ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺷﺮوع ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. اﯾﺮاد دﯾﮕﺮ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﻔﮑﺮ ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ و ﺧﻮدارزﯾﺎﺑﯽ اﻧﺘﻘﺎدي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻣﻮﺿﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﺗﻼش ﮐﻨﻨﺪ ﺑﯿﻄﺮﻓﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ ،ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ .ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ و ارزشﻫﺎي او ﭼﯿﺴﺖ ،و از ﻧﻈﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ ﺧﻮدارزﯾﺎﺑﯽ و ﺑﯿﺎن آزاد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﮐﺎر راﺣﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ .ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺒﺘﺪي در ﺣﺮﻓﻪ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻋﻤﻠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم آن ﻧﯿﺎز اﺳﺖ. اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﻧﻮاﻗﺺ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ .ﻧﺨﺴﺖ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﺮﭼﯿﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ در ﻫﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ، اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ .اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎر ﻣﻮﺿﻮعﯾﺎﺑﯽ را ﺳﺎدهﺗﺮ ﮐﻨﺪ ﭼﻮن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎري اﻧﻮاع ﻣﺸﮑﻼت ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ وﺟﻮد دارد .در ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺻﺮف وﻗﺖ زﯾﺎد ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﻔﮑﺮ درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﺎي دادن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﺪارد .ﻓﻘﻂ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎري ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ .اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ،
١١٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼت ﮐﺎري ،ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ راﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺷﻐﻠﯽ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﺳﺖ .ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻓﺰودن ﺑﺮ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺷﻐﻠﯽ ،ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺷﻐﻠﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در آن واﺣﺪ دو ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ .ﺑﺎﻻﺧﺮه اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪارن ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺑﻬﺒﻮد اﺳﺖ .ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت و ﻓﺮاﮔﺮدﻫﺎي ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎﺑﺪاران اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻫﻞ ﻋﻤﻞ و ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را در ﺳﻄﺢ ﻣﺤﻠﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺻﻠﯽ دارد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺮﻋﯽ اﺳﺖ: .1ﻃﺮح :ﻣﺸﮑﻞ را ﻃﺮح ﮐﻨﯿﺪ ،ذﯾﻨﻔﻌﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ ،ﻃﺮح را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ دادهﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﯿﺪ ،ﭼﮕﻮﻧﻪ ،و ﭼﻨﺪﺑﺎر. .2ﻋﻤﻞ :ﻃﺮح را اﺟﺮا ﮐﻨﯿﺪ ،دادهﻫﺎ را ﮔﺮدآوري و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ ،و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﻧﺘﻘﺎدي در ﻋﻤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺳﺎزﯾﺪ. .3اﻧﻌﮑﺎس :ﻧﺘﺎﯾﺞ را ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﯿﻮهاي ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﻧﺘﺎﯾﺞ را ﺑﺎ ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﮔﺬارﯾﺪ. در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﺮده ،و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ از ﮐﺠﺎ ﺷﺮوع ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻧﺒﺎل راه ﺣﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮔﺮدآوري دادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﺮح اﺟﺮاﯾﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،وارد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻧﻘﺸﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻌﺪي را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺘﺎﯾﺞ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و ﻃﺮحﻫﺎي ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎ ذﯾﻨﻔﻌﺎن و ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ .در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ،ﭼﺮﺧﻪ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﻪ ﭼﺮﺧﻪ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﺳﭙﺲ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽﺳﺎزي اﺟﺮاي ﺗﺤﻮﻻت در ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ.
١١٨
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﮐﺘﺎﺑﺪاري از ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ ﮐﺎرﺑﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺣﻞ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﮐﺎري ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﮐﻨﺶ- ﭘﮋوﻫﯽ در ﺣﻮزه اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﺤﺚ اﯾﺠﺎد وﺣﺪت روﯾﻪ اﺳﺖ ،ﭼﻪ در ﻣﻘﯿﺎس ﺧﺮد و ﭼﻪ در ﻣﻘﯿﺎس ﮐﻼن .در ﻣﻘﯿﺎس ﺧﺮد وﺣﺪت روﯾﻪ در ﯾﮏ واﺣﺪ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﻫﺮ ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﯾﺎﻓﺘﻦ راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﺣﻞ ﻣﻌﻀﻼت ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮات ﻣﺴﺌﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ .در ﻣﻘﯿﺎس ﮐﻼن ،ﻣﺪﯾﺮان و ﻣﺴﺆوﻻن واﺣﺪﻫﺎي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ دﺳﺖﮐﻢ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ روﯾﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ. ﻣﺜﻼً ،ﮐﻠﯿﻪ واﺣﺪﻫﺎي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﭘﺰﺷﮑﯽ )ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ،ﻣﺮاﮐﺰ اﺳﻨﺎد ،ﻣﺮاﮐﺰ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن( ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﮐﺸﺎورزي و ﺣﻮزهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﻧﺸﺴﺖ ﺟﻮاب ﻓﻮري ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ. ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﻫﻢ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻫﻢ آﻣﻮزﺷﮕﺎﻫﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و روش ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺤﯿﻂﻫﺎﺳﺖ ﭼﻮن اﻧﻄﺒﺎق ﺧﻮﺑﯽ ﺑﯿﻦ ) (1اﻫﺪاف و ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي آن و ) (2ﺑﯿﻦ اﻧﻮاع ﻃﺮحﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد .ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي آﻣﻮزﺷﮕﺎﻫﯽ و ﺗﺪرﯾﺲ اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻣﯿﺘﻮان از آن در اﻧﻮاع ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﻨﻮﯾﺴﯽ ،ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺳﺎزي ،ﯾﺎ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد. در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﺸﮑﻼت ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺣﻞ ﺷﻮد ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺘﺎﺑﺪاري ﺑﺎﯾﺪ دو اﺻﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻮﻫﻦ و ﮐﻮﯾﻨﮕﻠﯽ (1997) 1را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﻨﺪ .ﻧﺨﺴﺖ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ ﻫﻢ ،ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﻮد ،ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﻨﻨﺪ .دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎر
___________________________________________________________________________ -Kuhne and Quingley
١١٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪ ،و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ وارد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،درﺑﺎره ﺣﻞ ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺰرﮔﺘﺮ در اﻗﺪاﻣﺎت آﺗﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﻨﺪ. ﻣﺜﻼً »ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ« ﯾﺎ »ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺮﺟﻊ« ﺑﺮاي ﻃﺮح ﮐﻨﺶ- ﭘﮋوﻫﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﻣﺎ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺳﻨﺪ .ﻣﺜﻼً» ،ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯿﺰ ﻣﺮﺟﻊ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ دﺳﺘﺮسﭘﺬﯾﺮي آن راﺣﺖﺗﺮ ﺷﻮد؟« ﯾﺎ »ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﯿﻨﺶ ﻗﻔﺴﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺮاﺟﻌﺎن راﺣﺖﺗﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ؟« ﯾﺎ »ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺟﻊ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮان ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﯿﻢ؟« .اﺻﻮل ﮐﻮﻫﻦ و ﮐﯿﻨﮕﻠﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم در ﺗﻤﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ،و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص در ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻨﺶﭘﮋوﻫﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارد ﭼﻮن ﻣﺎ را از ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻃﺮﺣﯽ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺳﺎزد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ «1ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻨﺮ و ﻋﻠﻢ ﮐﺸﻒ و اﺑﺪاع اﺳﺖ و از ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ »ﮐﯿﻮرﮐﺎ «2ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻦ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻢ «3رﯾﺸﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ .اﯾﻦ واژه در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﭼﻮن رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ،ﺣﻘﻮق و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد .اﯾﻦ روش ﺷﯿﻮه ﺳﺨﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻮادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ در آن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دارد .در ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ،اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »آزﻣﻮن و ﺧﻄﺎ« اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي راﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﺎﻻﯾﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود. ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ،در ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺟﺪيﺗﺮ ،ﺳﻔﺮي اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن از »آزﻣﻮنﻫﺎ و ﺧﻄﺎﻫﺎ«ي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺗﻼش ﻣﯽ- ___________________________________________________________________________ -Heuristic Curcka Find
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٢٠
ﮐﻨﻨﺪ از ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺷﺨﺼﯽ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ذﻫﻨﯽاي آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ادراك را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽ-
دﻫﺪ ﯾﺎ آن را ﻣﺨﺪوش ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﮐﻼرك ﻣﻮﺳﺘﺎﮐﺎس 1روش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺴﺖوﺟﻮي دروﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن روﯾﻪﻫﺎي ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽدﻫﺪ.
او ﺷﺶ ﺑﺨﺶ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ :درﮔﯿﺮي آﻏﺎزﯾﻦ ،ﻏﻮﻃﻪوري ،ﺗﮑﻮﯾﻦ ،روﺷﻨﮕﺮي، ﺗﺸﺮﯾﺢ ،و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﻼق .ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي ﺑﺎ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻟﮕﻮﻫﺎي درك را ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ )ﯾﺎ اﮐﺘﺸﺎف( ﻣﯽﮐﻨﺪ.
اﻣﺎ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺑﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺟﺴﺖوﺟﻮي دروﻧﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭘﯽﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و روشﻫﺎ و روﯾﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ. ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺟﺴﺖوﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ ﻣﻌﻨﺎ و ﺟﻮﻫﺮ )ﻣﺎﻫﯿﺖ( در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎدار اﻧﺴﺎن اﺳﺖ.
اﯾﻦ روش ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﺮاﮔﺮد ذﻫﻨﯽ اﻧﻌﮑﺎس ،ﮐﺸﻒ ،ﺑﺮرﺳﯽ و ﮔﺰﯾﻨﺶ ،و روﺷﻦﺳﺎزي ﭘﺪﯾﺪهي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ .ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ؛ ﺑﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ؛ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻪ ﮐﻤﯿﺖ؛ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻪ رﻓﺘﺎر در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ. اﯾﻦ روش از آﻏﺎز ﺗﺤﻘﯿﻖ و در ﻃﻮل آن ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را وارد ﺟﺴﺖوﺟﻮ در ﺧﻮد ،ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺧﻮد ،و ﮐﺸﻒ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻣﺴﺄﻟﻪ و روش ﭘﮋوﻫﺶ از آﮔﺎﻫﯽ ،ﻣﻌﻨﺎ ،و اﻟﻬﺎم دروﻧﯽ ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد .وﻇﯿﻔﻪ اوﻟﯿﻪ ﻣﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي در ﺿﻤﯿﺮﺧﻮدآﮔﺎﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﮔﺎﻫﯽ اﺳﺎﺳﯽ -ﺑﺮاي
درﯾﺎﻓﺖ آن ،ﭘﺬﯾﺮش آن ،ﺣﻤﺎﯾﺖ از آن و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ آن -ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ .ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﯾﮏ راه ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪن ،راه داﻧﺴﺘﻦ اﺳﺖ .در ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﺟﻬﻪي ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ،و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪاي واﻗﻌﯽ ﺑﯿﻦ آن دو ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد.
___________________________________________________________________________ Clark Moustakas
1
١٢١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
اﯾﻦ روش را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﻠﺴﻦ 1در ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ راﯾﺎﻧﻪ اراﺋﻪ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد )ﻧﯿﻠﺴﻦ (1995،و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﯿﻂ راﺑﻂ ﮐﺎرﺑﺮ و ﻗﻀﺎوت در ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ آن ﺑﺎ اﺻﻮل ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﯿﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه« .ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻗﻮاﻋﺪ و راﻫﮑﺎرﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ .ﻫﯿﻠﺰ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﻀﺎﻋﻔﯽ ﺑﺮ دو ﻧﮑﺘﻪ در زﻣﯿﻨﻪ اﯾﻦ روش دارد:
.1در ﻋﻤﻞ ،ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺆال ﭘﮋوﻫﺶ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺆال ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ -ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺳﺆال ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻤﯿﻘﺎً ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ -ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮدم، ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺸﻐﻠﻪ ﻓﮑﺮي ﺧﻮدم در ﻣﺪت ﺳﯽ ﺳﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ. .2ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎر ﺑﺎ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎوﺷﮕﺮي دﯾﮕﺮان را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎزد -ﺑﺮاﯾﻨﺪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ ﻓﻌﺎل اﺳﺖ ،ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ در ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ- ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ وارد ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﻮد .ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ،زﻧﺠﯿﺮه ﺑﺰرگ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ -در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﻨﺖ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن ،ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺖ ﻣﻀﺒﻮط و ﻧﻮﺷﺘﺎري اﻓﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ ،و اﺧﯿﺮاً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ .آﺛﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن، ﺷﻌﺮا ،ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ،رﻫﺒﺮان ﻣﻌﻨﻮي و داﻧﺸﻤﻨﺪان ،ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺎرﮐﺖ دﻋﻮت ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻼق ﺟﺴﺘﺎر ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد. اﯾﻦ روش ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺣﻮزه ﻣﺸﺎوره و رواندرﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ذات ﺷﺨﺺ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ___________________________________________________________________________ -Neilson
1
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٢٢
داﮔﻼس و ﻣﻮﺳﺘﺎﮐﺎس اﻟﮕﻮﯾﯽ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪ از روش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽ- ﮐﻨﻨﺪ ،و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ روش ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ ﺣﻞ ﮐﻨﺪ ،ﻓﺮاﮔﺮدي ﻃﺒﯿﻌﯽ در دﺳﺖ اﺟﺮا اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ:
.1ﻏﻮﻃﻪوري )ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﺴﺄﻟﻪ ،ﻣﺸﮑﻞ ،ﻣﻮﺿﻮع( .2ﻓﺮاﻫﻢآوري )ﺟﻤﻊآوري دادهﻫﺎ( .3ﺗﺤﻘﻖ )ﺗﺮﮐﯿﺐ(
ﻣﻮﺳﺘﺎﮐﺎس ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺟﺴﺘﺎر ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﺗﺄﮐﯿﺪش ﺑﺮ ﮐﺎوﺷﮕﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﯿﻮه داﻧﺴﺘﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ،روﺷﻦ اﺳﺖ.
ﭼﻬﺎر ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮاي ﺑﻬﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺷﺎﻧﺲ اﮐﺘﺸﺎف دو ﻗﺎﻋﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺷﺨﺺ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﺣﻮزهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﺷﺎره دارد؛ دو ﻗﺎﻋﺪه دوم ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﺟﻤﻊآوري داده و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ .ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﻋﺪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ.
.1ﻗﺎﻋﺪهي :1ﺷﺨﺺ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ادراﮐﺎت ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ اﮔﺮ دادهﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪهاي ﺳﺎدهﺗﺮ و ﺗﻌﻘﯿﺐ آن آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ، اﻣﺎ اﯾﻦ ﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ .ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺎورﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ درﺑﺎره- ي ﻓﺮاﮔﺮد ﭘﮋوﻫﺶ و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد .اﻓﺴﻮس ﮐﻪ اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت در
١٢٣ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ ﺑﺎورﻫﺎي ﻋﺎم ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن از آنﻫﺎ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﺤﺮانﻫﺎﯾﯽ را در ﻓﺮاﮔﺮد ﺧﻮد ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد .اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﮔﻮﯾﺎي ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﺠﺪد وﺿﻌﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ دادهﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺷﺪه ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ .در ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ »ﺗﻨﺎﻗﺾﻫﺎﯾﯽ« ﻧﻘﺎط آﻏﺎزﯾﻦ راﯾﺠﯽ ﺑﺮاي اﮐﺘﺸﺎف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
.2ﻗﺎﻋﺪه :2ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻃﯽ ﻓﺮاﮔﺮد ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ .ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﮐﺸﻒ ﺷﻮد ،ﮐﺎﻣﻼً ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﻫﻢﭘﻮﺷﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺮ در ﻓﯿﺰﯾﮏ ،ﻧﺎﻫﻤﺴﺎزي ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه روح در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﻣﺤﻮ ﺷﻮد .اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ ،ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮانﻫﺎي دﯾﮕﺮ اداﻣﻪ دﻫﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﮑﻼت ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي اﯾﺠﺎد ﺷﻮد .ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺜﺒﺘﯽ از ﺗﺠﻤﻊ داﻧﺶ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ .ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮري از ﯾﺎﻓﺘﻪ- ﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺘﻀﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ -ﻣﺜﻞ ﮐﺸﻒ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺎدهي درﯾﺎﯾﯽ ﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻃﻼ و ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺸﻔﯿﺎت ﺷﺎﻧﺴﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪهي دﯾﮕﺮ. .3ﻗﺎﻋﺪه :3دادهﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﮕﺎره ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﺟﻤﻊآوري ﺷﻮد .ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﺎ روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ از ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﻪﻧﮕﺮي ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ از اراﺋﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﺳﺨﯽ واﺣﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﮔﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ دادهﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد ،ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ .ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﯿﺮي از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻫﯿﺠﺎن ،ﺟﻤﻊآوري دادهﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ،ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از رﺧﺪاد ،در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ،از ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ،در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن از دورهﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ،ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ .ﻧﻮع ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٢٤
.4ﺗﺤﻠﯿﻞ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ درراﺳﺘﺎي ﮐﺸﻒ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد .وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ، ﺳﺎزﮔﺎري ،ﻫﻤﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﮕﻨﯽ در درون اﯾﻦ دادهﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻐﯿﺮ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﺗﻼش ﻣﯽ- ﺷﻮد ﺑﺮ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﺷﻮد .اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﭘﯿﺮو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﯿﻤﻞ اﺳﺖ در آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻓﺎرغ از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه ،وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﺷﻮد .و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﯽﮔﺮدد. ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻘﺎوﻟﻪﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎ دارﻧﺪ ،آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و در اداﻣﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﺮدﯾﺪ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮوهﻫﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ در رأس ﻋﻨﺎوﯾﻦ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﻠﻤﻮس ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ اﻧﺘﺮاﻋﯽﺗﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻠﻤﻮس ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﺑﺎ اداﻣﻪ اﯾﻦ روﻧﺪ ،اﻟﮕﻮي ﮐﻠﯽ ،ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .ﺗﻤﺎم دادهﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و در ﻫﻢ ادﻏﺎم ﺷﻮد ،و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﮔﺰﯾﺪهاي از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ) -%100ﻗﺎﻋﺪه ﺳﺎزﮔﺎري«( .اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ در ﻓﺮاﮔﺮد ﺟﻤﻊآوري دادهﻫﺎ ادﻏﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﺑﻪ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد. ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﯾﺎﺑﯽ ،ﭘﮋوﻫﺶ ارزﯾﺎﺑﺎﻧﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻨﺠﺶ ﻋﻤﻠﮑﺮد ،ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﻼك و ﻣﻌﯿﺎر از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺤﺚ از ارزﯾﺎﺑﯽ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ در ﻫﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ، ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻤﯽاي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻼﮐﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .ﺗﺤﻘﯿﻖ ارزﯾﺎﺑﯽ در واﻗﻊ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﺎ ﻣﻼكﻫﺎ و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻠﻤﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﯾﺎ ارزﺷﯿﺎﺑﯽ در ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ،ﻣﺜﻼً ارزﯾﺎﺑﯽ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻓﻼن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ، ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرآﯾﯽ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ،ارزﯾﺎﺑﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ارزﯾﺎﺑﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن .ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻠﻤﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮود وﻟﯽ ﻣﻔﻬﻮم ارزﯾﺎﺑﯽ در ﻋﻨﻮان
١٢٥ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺜﻼً ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﻒ و اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﻄﻠﻮب. ﻣﻼكﻫﺎي ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ:
اﺳﺘﺎﻧﺪارد :در ﺣﻮزه ﮐﺘﺎﺑﺪاري و اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد .ﺗﻔﺎوت اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎ ﻣﻼك ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎ ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﯾﮏ ﺣﺪ و اﻧﺪازه ﻣﻌﻘﻮل ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد .ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﮏ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺳﺎده ﺳﺎلﻫﺎ ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ و ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻄﻠﺒﺪ .ﻣﻌﻤﻮﻻً اﮔﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪارد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺎده ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ارزﯾﺎﺑﯽ از ﻃﺮﯾﻖ آن اﻧﺠﺎم و در واﻗﻊ ﮐﺎر ﻣﺤﻘﻖ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد .اﻣﺎ ﻫﺮ ﮔﺎه اﺳﺘﺎﻧﺪاردي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﮐﻠﻤﻪ ﻣﻼك ﯾﺎ ﻣﻌﯿﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﻣﻌﯿﺎر و ﻣﻼك ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻣﺘﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﺳﺖ ،وﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﺪرت و دﻗﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﯿﺴﺖ .ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ ﻣﻼكﻫﺎ اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻣﺜﻼً اﻫﺪاف ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﻣﻼك ﻗﺮار داده و ﻋﻤﻠﮑﺮد ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺑﺎ آن اﻫﺪاف ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ .اﺷﮑﺎل ﮐﺎر اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻼكﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻼك ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ .ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ،اﻫﺪاف ﯾﮏ واﺣﺪ اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه ﺧﻮدش ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻼك ﻋﯿﻨﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ .ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺿﺮﯾﺐ Xﺑﯿﻦ رﺷﺘﻪي داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻣﺆﺳﺴﻪ ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﺠﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﻣﻼك ﻋﯿﻨﯽ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ.
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٢٦
ﻧﻮع دﯾﮕﺮ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻼك ،ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻼك ﻣﻮردي اﺳﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺧﺎص ،اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻼك و ﻣﻌﯿﺎر ارزﯾﺎﺑﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ) ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯿﺰان رﺿﺎﯾﺖ (. ﻧﻮع دﯾﮕﺮي ﻣﻼك ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﻨﺠﺶ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻋﻮاﻣﻞ آن ﻣﺤﻞ را ﻣﻄﻠﻮب ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي داﻧﺸﮑﺪه اﻟﻒ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ داﻧﺸﮑﺪهي ب ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ ،اﻣﺎ داﻧﺸﮑﺪه دﯾﮕﺮ ﯾﺎ داﻧﺸﮑﺪه ب ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاش ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﯿﻦ و اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺳﺖ .در ﻧﺘﯿﺠﻪ، ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي اﻟﻒ ﺑﺎ ب ﻣﻼك ﺳﻨﺠﺶ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .در اﯾﻨﺠﺎ اﺑﺰار ﺳﻨﺠﺶ )ﻣﺘﺮ ﻋﯿﻨﯽ( ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ اﺳﺖ. ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ و دﺷﻮارﺗﺮ از آن ﺗﮑﯿﻪﮐﺮدن ﺑﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ،ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد رﯾﺸﮥ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ دارد .اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻗﺘﺼﺎدي، اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ،ﻋﻠﻤﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻪ آن واﺑﺴﺘﻪي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﮔﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪاردي در ﮐﺸﻮر ﺧﺎﺻﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﻮد و ﮐﺎرﺑﺮد آن اﺳﺘﺎﻧﺪارد در آن ﮐﺸﻮر ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ ،وﻟﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﻣﺸﺎﺑﻪ ،آن اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﻼك ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ .در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪاردي را در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻ و ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد و اﮔﺮ ﺻﺪدرﺻﺪ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪارد در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺻﻠﯽ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ ،در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ،ﻫﺸﺘﺎد درﺻﺪ ﻣﻄﻠﻮﺑﯿﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻼك دﯾﮕﺮي ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد.
١٢٧ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﭘﮋوﻫﺶ پ )ﻓﺼﻞ دوم( ،ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ،و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ اراﺋﻪ ﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره از ارﮐﺎن اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ .ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر دارد و ﻫﺪف از ﻧﻮﺷﺘﻦ آن اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮان در ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص و اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻘﺎط ﻗﻮت و ﺿﻌﻒ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ. ﻓﺎﯾﺪه آن ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ او از زﻣﯿﻨﻪي ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻬﺎرتﻫﺎﯾﯽ را در دو ﺣﻮزهي زﯾﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ: .1اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ :ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﻮﯾﺶ ﮐﺎرآﻣﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه دﺳﺘﯽ ﯾﺎ راﯾﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﻮدﻣﻨﺪ در ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص اﺳﺖ. .2ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﻧﺘﻘﺎدي :اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺎرﺑﺮد اﺻﻮل ﺗﺤﻠﯿﻞ و اﻧﺘﻘﺎد ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ اﺳﺖ.
ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻮل ﯾﮏ ﻣﺤﻮر ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪاي از ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ .ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻄﺮح در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ. ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ،ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﺪ. ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺘﻨﯽ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒﮐﻨﻨﺪه و ﺧﻼﺻﻪﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ .ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺧﻮد ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آنﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد .ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﻫﺮ ﺑﻨﺪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
١٢٨
ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮐﺎر ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺮ ﺑﻨﺪ آﻏﺎز ﺷﻮد .در اﯾﻦ ﻣﻮرد، ﻧﺨﺴﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮد ﯾﺎ اﮔﺮ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ ،ﺑﺮاﺳﺎس روشﻫﺎي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ اﯾﻦ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي را ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد. ﺑﻮرس ﺷﺶ ﻋﻨﺼﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ در ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ: .1ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﺳﯿﺎﻫﻪ اﺳﺖ، .2ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﺟﺴﺖوﺟﻮ اﺳﺖ، .3ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﺳﺖ، .4ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ در ﯾﺎدﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد. .5ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﻬﯿﻞ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺷﻮد، .6ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﯾﮏ ﮔﺰارش اﺳﺖ.
دﻻﯾﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﮑﺎفﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از دوﺑﺎره ﮐﺎري و اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺮوع از ﻧﻘﻄﻪاي ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪهاﻧﺪ اﻓﺰاﯾﺶ وﺳﻌﺖ داﻧﺶ ﺧﻮد از ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ آﺛﺎر ﺑﻨﯿﺎدي در ﺣﻮزه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺴﺘﺮ روﺷﻨﻔﮑﺮي ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮان آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ روشﻫﺎ و اﺑﺰار اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ
١٢٩ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺒﮑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﺸﺎن دادن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻃﻼعﯾﺎﺑﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﺷﺘﺒﺎه در ﺗﻬﯿﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﮏ ﺳﯿﺎﻫﻪ وارﺳﯽ 1از ﻣﻮارد ﯾﺎد ﺷﺪه ﺗﻬﯿﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻬﯿﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﯿﺎﻫﻪ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﻢ .آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﺮ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺰﻧﯿﻢ و دﻧﺒﺎل ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن ﺑﻘﯿﻪ اﻫﺪاف ﺑﺎﺷﯿﻢ.
اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺠﻼت ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎ داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرفﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻣﻘﺎﻻت ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎ اﺳﻨﺎد دوﻟﺘﯽ و اﻧﺘﺸﺎرت آنﻫﺎ راهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ
___________________________________________________________________________ . Check list
1
١٣٠
روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ
ﻣﻨﺎﺑﻊ: ﭘﺎول ،ر .ر .(1379) .روشﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺪاران .ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺠﻼ ﺣﺮﯾﺮي .ﺗﻬﺮان: داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ ،ﻣﺮﮐﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ. ﺣﺎﻓﻆﻧﯿﺎ ،ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ) .(1381ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ .ﺗﻬﺮان :ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ )ﺳﻤﺖ(. ﺣﺮﯾﺮي ،ﻧﺠﻼ ) .(1385اﺻﻮل و روشﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﯿﻔﯽ .ﺗﻬﺮان :داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ ،واﺣﺪ ﻋﻠﻮم و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت. دﻻور ،ﻋﻠﯽ .(1377) .روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در روانﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ .ﺗﻬﺮان :ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮ وﯾﺮاﯾﺶ. دﯾﺎﻧﯽ ،ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ .(1382) .روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﮐﺘﺎﺑﺪاري .ﻣﺸﻬﺪ :اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ راﯾﺎﻧﻪاي. ﺳﺮﻣﺪ ،زﻫﺮه ،ﺑﺎزرﮔﺎن ،ﻋﺒﺎس ،ﺣﺠﺎزي ،اﻟﻬﻪ .(1377) .روشﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري .ﺗﻬﺮان: آﮔﺎه. ﻧﺎدري ،ﻋﺰاﷲ ،ﺳﯿﻒ ﻧﺮاﻗﯽ ،ﻣﺮﯾﻢ .(1380) .روﺷﻬﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ )ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ( .ﺗﻬﺮان :ﺑﺪر.
Busha, C. H., Harter, S. P. (1980). Research Methods in Librarianship, Techniques and Interpretation. New York : Academic Press. Kleining, G., Witt, H. (2000). The qualitative heuristic approach: a methodology for discovery in psychology and the social science. Rediscovering the method of introspection as an example [19 paragraphs]. Forum Qualitative Research Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research [On-line Journal], 1(1). Available at: ]http://qualitative-research.net/fqs [2007,12,02
١٣١ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻢ اﻃﻼﻋﺎت وداﻧﺶﺷﻨﺎﺳﯽ