Light the intangible material in campo baeza's architecture by Maria Barkonikou

φως το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του Alberto Campo Baeza

Μπαρκονίκου Μαρία | 041 11407 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μάρδα Νέλλη Διάλεξη | Σεπτέμβρης 2017 |Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.

Ευχαριστώ θερμά την καθηγήτρια και σύμβουλό μου κ. Μάρδα Νέλλη για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση της σε όλη την διάρκεια διεξαγωγής της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Επίσης, ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένεια μου και τους φίλους μου για την στήριξή τους σε όλη αυτή την δημιουργική διαδρομή.

περιεχόμενα

περίληψη | abstract

εισαγωγή

φως σκιά

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

1 φως και αντίληψη φως και χώρος το μέτρο του χρόνου 2 φως και τόπος προσανατολισμός το μεσογειακό φως 3 το φως ως εργαλείο αφαίρεσης

21 21 29 33 37 39 43

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική 1 η ιδέα 2 το σχεδιαστικό εργαλείο φέρνοντας το έξω μέσα δημιουργώντας ατμόσφαιρα το παιχνίδι της σκιάς

49 55 61 65 69 71

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza 1 Alberto Campo Baeza αρχιτεκτονικό πλαίσιο φως στην αρχιτεκτονική το σωστό λευκό 2 κατοικία Turégano House Gaspar house De Blas house Σύγκριση

75 81 83 89 93 97 101 113 125 137

επίλογος

142

βιβλιογραφία

144

πηγές εικόνων

150

περίληψη

Το φως αποτελεί βασικό στοιχείο στην οπτική αντίληψη του αρχιτεκτονικού χώρου. Καθορίζει την κλίμακα του χώρου, σχηματοποιεί, οριοθετεί, δημιουργεί κίνηση και τονίζει την υφή του υλικού. Ο χρήστης βιώνει τον χώρο τόσο συναισθηματικά όσο και σωματικά. Ο αρχιτέκτονας, λοιπόν, οφείλει να χρησιμοποιεί με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο το άυλο αυτό υλικό και να δίνει ζωή στους χώρους που δημιουργεί. Στο πρώτο μέρος γίνεται λόγος για τον ρόλο του φωτός στην αρχιτεκτονική σύνθεση σε σχέση με τον χώρο, τον χρόνο, τον τόπο και πως εν τέλει αποτελεί ένα μέσο αφαίρεσης στην διαδικασία σχεδιασμού. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται το φως ως ιδέα και εργαλείο. Με κύριο συστατικό το φως, ο χώρος μπορεί να αποκτήσει εσωστρέφεια ή εξωστρέφεια, να γίνει κέντρο αισθήσεων μέσω του παιχνιδιού φωτός σκιάς ή ακόμα και να αποκτήσει νοητά όρια. Η έρευνα αυτή ολοκληρώνεται με την μελέτη του απόλυτου λευκού φωτός στην αρχιτεκτονική του AlbertoCampoBaeza συγκεκριμένα, επικεντρώνεται σε τρεις κατοικίες του,Turégano House, Gaspar House, de Blas House. Με την δημιουργία τυπολογίας, ανάλογα τον προσανατολισμό, τον τόπο και τις ανάγκες του ανθρώπου, καταφέρνει να χειραφετήσει και να αναδείξει μέσω του έργου του τις χωρικές ποιότητες που προσφέρει η χρήση του φωτός. Το φως είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής, γιατί μέσω αυτού ο άνθρωπος κατανοεί και βιώνει τον χώρο.

abstract

Light is an essential element in the visual perception of the architectural space. It defines its scale, it shapes and delimits, it generates motion and highlights the texture of the material. The user experiences the space both emotionally and physically. Therefore, the architects owe to use this intangible material in the most effective way and to give life to the spaces they create. The first part of this thesis project discusses the role of light in the architectural synthesis, with regard to space, time and site, along with its role as an abstraction means during the compositional process. In the second part, light is being investigated as an idea and a tool. Through light as the constituent element of a composition, space is transformed into an introversive or extroversive structure, is converted into a unified sensational core and condenser of life through the light shadow game, or even obtainsconceivable boundaries. This research concludes with the study of absolute white light in Alberto Campo Baezaâ&#x20AC;&#x2122;s architecture. In particular, it focuses on three residences; TurĂŠgano House, Gaspar House, de Blas House. By standardization and typology, depending on the orientation, the site and the human needs, he manages to emancipate and highlight through his work the spatial qualities offered by the usage of light. The inextricable link between light and architectural space makes it an integral part of architecture, as through that the man is capable of experience and understand the space.

εισαγωγή

Το φως είναι η πρωταρχική δημιουργία. Η ταχύτητά του – περίπου 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο – είναι το όριο του υλικού, η τελική φυλακή από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή. Το φως είναι διακριτικό αλλά διαδεδομένο στην καθημερινή μας ζωή. Κάθε φορά που ανοίγουμε το εξώφυλλο των παραθύρων μας γνωρίζουμε πως ο χώρος θα αποκαλυφθεί ή θα μετασχηματιστεί με αυτή την μικρή χειρονομία. Τα κτίρια εξαρτώνται από το φως που τα σχηματοποιεί, οδηγούνται από αυτό. Φως και σκιά συνομιλούν με το κτίριο τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά, ορίζοντας την κλίμακα, τον όγκο, το μέτρο και την κίνηση. Καθώς ανακάλυψα πως το φως είναι κεντρικό θέμα της αρχιτεκτονικής, ήξερα πως θέλω να εμβαθύνω τις γνώσεις μου, να αποσαφηνίσω τα μυστικά του και να μελετήσω τους κανόνες του. Έτσι ξεκίνησα την έρευνά μου για να κατανοήσω πόσο βαθιά μπορεί το φως να καθορίσει ένα αρχιτεκτονικό έργο σε διάφορες καταστάσεις ανάλογα με τον χώρο, τον χρόνο, τον τόπο, την χρήση και τις αισθήσεις. Σκοπός αυτής της μελέτης γίνεται η ανάδειξη του τρόπου με τον οποίο το φυσικό φως γίνεται το απαραίτητο εργαλείο ενός αρχιτέκτονα με το οποίο μορφοποιεί και νοηματοδοτεί τον χώρο. Το φως είναι το μοναδικό υλικό που δεν γερνάει στον χρόνο και η λάμψη του είναι ουσιώδης για

κάθε αρχιτεκτονικό έργο. Μεγάλη βοήθεια στην ερευνά μου αποτέλεσαν τα διδάγματα του Louis Kahn, του Le Corbusier, του Tadao Ando, γιατί μέσα από αυτά αποφάσισα να μελετήσω το έργο του Alberto Campo Baeza. Μέσα από μια αρχιτεκτονική απαλλαγμένη από υλικά, μιας και κύριο χαρακτηριστικό το λευκό χρώμα, αναγάγει το φως ως το βασικό άυλο υλικό του σχεδιασμού του. Κάτω από το μεσογειακό φως δημιουργεί όγκους, μορφές που μεταλλάσσονται κατά το πέρας του χρόνου μέσω του φωτός και της σκιάς. Αυτή η βασική, ενστικτώδης χρήση του φωτός νοηματοδοτεί τη μελέτη μου. Ο άνθρωπος, όμως παραμένει το κέντρο της αρχιτεκτονικής και η κατοικία το σημαντικότερο ζήτημά της. Και αυτός είναι ο λόγος που γίνεται ανάλυση της τυπολογίας των κατοικιών σε σχέση με το φως, φως που εισέρχεται από μικρά ανοίγματα, από μεγάλα ανοίγματα, κατακόρυφο, οριζόντιο ή διαγώνιο ή ακόμα και φως απαλλαγμένο από κάθε εμπόδιο. Μέσα από το φως η αρχιτεκτονική εξανθρωπίζεται, αναγεννιέται και αναδεικνύεται στο μέγιστο.

εικ. 1. το παιχνίδι της σκιάς.

φως - σκιά

“Το φως είναι για το κτίριο όπως ο αέρας σε ένα μουσικό όργανο. Του δίνει ζωή, το δημιουργεί. Εάν το φως δεν αξιοποιείται από το κτίριο – μουσικό όργανο, τότε το τελευταίο μένει σιωπηλό. Το φως είναι άυλο, είναι πολύ ακριβές. Ο ήλιος είναι ο ήλιος, είναι σταθερός και ολοκληρώνει κάθε μέρα μια συγκεκριμένη διαδρομή. Μπορεί να διαχειριστείς αυτό το γεγονός, ναι, όπως την πέτρα ή το μάρμαρο. Τα μάρμαρα του Παρθενώνα είναι υπέροχα όμως χωρίς τους Ικτίνο και Καλλικράτη να τους προσδώσουν μέγεθος και μορφή, νόημα, δεν έχεις τίποτα… Το φως τις διάφορες ώρες της ημέρας μπορεί να αποκαλύψει πολλά μυστικά του αρχιτεκτονήματος.”1 Για να οριστεί με σαφήνεια το φως θα πρέπει να τοποθετηθεί ως προς την σκιά. Ο Leonardo da Vinci αναφέρει πως: “Η σκιά είναι η απουσία φωτός ή απλά η αντίθεση των αδιαφανών σωμάτων που διακόπτουν τις ακτίνες του φωτός. Η σκιά είναι της φύσης του σκοταδιού. Το φως είναι της φύσης της λαμπρότητας. Συνενώνονται πάντα στο σώμα, και η σκιά είναι πάντα πιο ισχυρή από το φως, γιατί μπορεί να αποκλείσει εντελώς το φως και να το στερήσει από τα σώματα, ενώ το φως δεν μπορεί ποτέ να εξαλείψει όλες τις σκιές από τα σώματα, τουλάχιστον από τα αδιαφανή.”2 1 2

Baeza, Alberto Campo Baeza. Αγγίζοντας τον χρόνο μέσω του φωτός. Leodardo da Vinci, Leonardo on painting, 93.

εικ. 2. Casa Luis Barragán, Luis Barragán, Mexico City, 1948.

μέρος 1 ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

“Και η ανθρώπινη ψυχή χαίρεται την κινούμενη τούτη γεωμετρία του αιθέρος και του φωτός, που είναι οι εποχές. Το Φως την ευφραίνει, ο άπειρος κόσμος των Μορφών και του Χρώματος. Μελετάει το πνεύμα των Ωρών, την απόκλιση των ακτινών, το μήκος της σκιάς. Την κράση των όμβρων και της ξηρασίας, του καύματος και του ψύχους, τους σχηματισμούς των νεφών.” - Δημήτρης Πικιώνης, Συναισθηματική τοπογραφία.

εικ. 3. Sainte Marie de La Tourette, Le Corbusier, Lyon, 1960.

Θα μπορούσαμε σχεδόν να πούμε πως το φως είναι η πιο βασική συνιστώσα της αρχιτεκτονικής, γιατί αν η αρχιτεκτονική επαινεί, τιμά και επιζητεί το φως, θα ικανοποιεί και τις ψυχές μας. Το φως προηγήθηκε από εμάς αλλά και από όλα, και όταν σταματάμε για ένα λεπτό μένοντας συγκεντρωμένοι, αποκλείοντας τους περισπασμούς και τις αλλοιώσεις της ζωής μας, βλέπουμε πως το φως είναι εκεί, όπως πάντα. Η αρχιτεκτονική οφείλει να αναγνωρίσει τις ποιότητες του φωτός και να ανταποκριθεί σε αυτές, να δανειστεί λίγο από την αδιάκοπη ροή του και να την εντάξει σε μια από τις πτυχές της, με σκοπό να μελετηθούν οι μυριάδες ποιότητές του. Ακόμα και σε μια θλιβερή, βροχερή μέρα υπάρχει μια τεράστια ποσότητα φωτός, απλώς διαφορετικού είδους, αφού ακόμα και μια σκιά είναι στην πραγματικότητα λιγότερο φως. Το φως δέχεται την πρόσκληση και φιλτράρεται, διαχέεται στον χώρο, αντανακλάται, περνάει κάτω από μια πόρτα και λοξοτομεί σε μια γωνία. Φτάνει μέσα στον εσωτερικό χώρο, ίσως τον χαϊδεύει ή τον σπρώχνει με τα δάχτυλά του ή του ρίχνει ένα χτύπημα. Ανεξάρτητα, το φως τελικά μορφοποιείται μέσα από την αρχιτεκτονική. Έρχεται σε καρποφορία. Έτσι αντιλαμβανόμαστε την αρχιτεκτονική ως έκκληση προς το φως, αναζητώντας υπομονετικά την σιωπή του χώρου και περιμένοντας. Και όταν το φως και η αρχιτεκτονική συναντηθούν, το φως μετατρέπεται σε υλικό, το οποίο η αρχιτεκτονική αποδίδει, χαράσσει και σκαλίζει. Ο Louis Kahn μίλησε για το φως ως “ένας άγριος χορός φλόγας που εγκαθίσταται και ξοδεύει τον εαυτό του ως υλικό”3. Αλλά το φως από μόνο του είναι υλικό και ίσως το υπέρτατο υλικό. Κατασκευάζει μορφή και συνθέτει χώρο, χωρίς ιδιαίτερη εργασία και χωρίς κόστος. Και ως εκ τούτου αρχίζουμε και βλέπουμε το φως ως ορατό χρόνο. 3

Lobell, Between Silence and Light, 20.

1 φως και αντίληψη

ΦΩΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

Ο χώρος κρατάει το κλειδί της έννοιας της αρχιτεκτονικής. Το να μιλάς για αρχιτεκτονική είναι σαν να μιλάς για χώρο, που οριοθετείται από απτά υλικά. Αντιλαμβανόμαστε αυτόν τον χώρο μέσα από την αλληλεπίδραση του φωτός και των σκιών, σε τέτοιο βαθμό που ο νεοπλατωνιστής στοχαστής Πρόκλος, τα θεωρούσε ένα πράγμα. Από την αρχαιότητα, ο χώρος είχε θεωρηθεί ως μια αφηρημένη ιδέα, που συζητήθηκε στην φιλοσοφία και στη μεταφυσική. Η εξερεύνηση των εννοιών του χώρου αναπτύχθηκε παράλληλα με την γνώση για τον φυσικό κόσμο. Το φως, επίσης, είχε μελετηθεί και θεωρητικοποιηθεί από τους πρώτους χρόνους. Ο Ευκλείδης αναφέρεται στους νόμους της αντανάκλασης και της διάθλασης του φωτός και την ευθύγραμμη πορεία του. Ο Πλάτωνας υποστήριζε πως τα αντικείμενα εκπέμπουν φως και μας πληροφορούν για τις ιδιότητες τους και το υλικό τους. Ενώ ο Da Vinci θεωρεί πως: “Το φως συνοδεύεται πάντα από τη σκιά. Ακριβώς όπως υπάρχουν φωτεινά σώματα που εκπέμπουν φωτεινές ακτίνες,

εικ. 4. Salk Institute for biological studies, Louis Kahn, California, 1962.

εικ. 5. Notre Dame du Haut, Le Corbusier, Ronchamp, 1954.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

υπάρχουν επίσης “σκοτεινά” σώματα που εκπέμπουν ακτίνες σκιάς.” 4 Το φως, ήταν αναμενόμενο, λοιπόν, να παίξει πρωταρχικό ρόλο στην αρχιτεκτονική. Ο Louis Kahn αναφέρει πως: “Η αρχιτεκτονική είναι η στοχαστική δημιουργία χώρων. Είναι η δημιουργία χώρων που αναδύουν την αίσθηση της κατάλληλης χρήσης… Ένα σχέδιο κτιρίου θα πρέπει να διαβάζεται ως μια αρμονία χώρων στο φως.”5 Στους αρχαίους ναούς, στις εκκλησίες και στα πολιτικά κτίρια, το φως χρησιμοποιείται συνήθως για να στρέψει το βλέμμα προς τα πάνω και να συνδέσει τον παρατηρητή με τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια. Το φως παραδοσιακά συνήθιζε να αντιπροσωπεύει τους θεούς, τον παράδεισο και τον μεταφυσικό κόσμο. Στην αρχιτεκτονική σήμερα, ο άνθρωπος εξακολουθεί να γοητεύεται από το φως και τα σημάδια πάνω στο έργο του είναι ακόμα ορατά. Ωστόσο έχει αλλάξει η μεταφορική του σημασία που προερχόταν μέσα από την ιδιότητα αυτών των χώρων. Ο Henry Plumer συζητά πως το φως δεν χρησιμοποιείται πλέον για να αντιπροσωπεύσει “στατικές και αμετάβλητες απόλυτες”, αλλά μάλλον “μια πιο απελευθερωτική πραγματικότητα στην οποία το μόνο πράγμα που θεωρείται ως μόνιμο είναι η αλλαγή – μια πραγματικότητα που ιδανικά μεταφέρεται από ένα μέσο που είναι η ουσία της αλλαγής”.6 Στον 21ο αιώνα, η πνευματική φύση του φωτός, για πολλούς, προέρχεται από την απόλαυση της παροδικής ομορφιάς του φωτός και της σκιάς στον χώρο. Η αδιάκοπη κίνηση που προκαλεί το φως Zollner, Leonardo da Vinci: 1452-1519, 16. Kahn, Light and Space, 32. 6 Plumer, The Architecture of Natural Light, 11. 4 5

εικ. 6. Therme Vals, Peter Zumthor, Switzerland, 1996.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

υποδηλώνει την ζωή. Ο χώρος ζωντανεύει στην πάροδο του χρόνου αφού με την αλλαγή των εποχών αλλάζει και η ποιότητα του φωτός. Η ιδέα του «επενδύω χρόνο για να βιώσω χρόνο» είναι μια άλλη ελκυστική τάση των σύγχρονων αρχιτεκτόνων. Ο Steven Holl, ο Tadao Ando, ο Ludwig Mies van der Rohe και ο Alberto Campo Baeza είναι μόνο μερικά παραδείγματα αρχιτεκτόνων που συχνά χρησιμοποιούν το φως ως υλικό ή ως μέσο στην έκφρασή τους και σχεδιάζουν χώρους με ακτίνες φωτός που μετακινούνται και “μεταλλάσσοντα” καθώς περνά ο χρόνος, υπενθυμίζοντας στον παρατηρητή το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Ο Peter Zumthor εκφράζει τον θαυμασμό του και την ευγνωμοσύνη του για το φως και αναγνωρίζει την πνευματική του ποιότητα: “Το φως της ημέρας, το φως που πέφτει πάνω στα αντικείμενα, είναι τόσο συγκινητικό για μένα που το αισθάνομαι σχεδόν σαν πνευματική αρετή. Όταν ο ήλιος ανατέλλει το πρωί – κάτι που βρίσκω πάντα τόσο θαυμάσιο, απόλυτα φανταστικό είναι ο τρόπος που έρχεται κάθε πρωί – και καλύπτει με το φως του τα αντικείμενα, είναι σαν να μην ανήκει στον κόσμο. Δεν καταλαβαίνω το φως. Μου δίνει την αίσθηση ότι είναι κάτι πέρα από εμένα, κάτι πέρα από κάθε κατανόηση. Και είμαι πολύ χαρούμενος, πολύ ευγνώμον που υπάρχει κάτι τέτοιο.”7 Ο Zumthor κάνει την σύνδεση ανάμεσα στα μυστήρια του φυσικού και μεταφυσικού φωτισμού. Ο Tadao Ando, που συχνά αναφέρεται στην αρχιτεκτονική του ως μεταφυσική, είναι γνωστός για την έξυπνη χρήση του φωτός. Το έργο του τείνει να χρησιμοποιεί το φως με φειδώ, 7

Zumthor, Atmospheres: Architectural Environments, Surrounding Objects, 61.

εικ. 7. Chichu Art Museum, Tadao Ando, Naoshima, 2004.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

με προσεκτικό και ευγνώμονα τρόπο, και συχνά ο ίδιος ο αρχιτέκτονας μιλάει για τις ιδιαίτερες ιδιότητες των χώρων που σχεδιάζονται κάτω από την επιφάνεια της γης: “Κάτω από την επιφάνεια της γης, το φως μειώνεται, η αίσθηση βάθους αυξάνεται και το σκοτάδι γεννιέται. Έχω φανταστεί για πολύ καιρό τον χώρο σαν κάτι μέσα στο οποίο κάποιος βυθίζεται , έως ότου το φως μειωθεί σταδιακά και αυτός τυλιχθεί στην ατμόσφαιρα της ψυχρής ηρεμίας.”8 Ο James Turrell που συνεργάστηκε με τον Ando στο Μουσείο Τέχνης Chichu βασίζει το έργο του στις πνευματικές ιδιότητες του φωτός. Αναφέρει: “Έχουμε μια πνευματική σχέση με το φως… υπάρχει επίσης η ποιότητα του φωτός που βλέπουμε σε ένα όνειρο, αυτό είναι το φως που δεν βλέπουμε με τα μάτια.”9 Το φως μας επιτρέπει την όραση, αλλά το αρχιτεκτονικό φως διεγείρει τις αισθήσεις μας μέσα από τις πνευματικές ιδιότητές του. Μπορεί να δημιουργήσει κίνηση στον χώρο, φέρνοντας την αρχιτεκτονική στην ζωή. Μπορεί να διαφωτίσει και να δώσει υλικότητα, αναδεικνύοντας τις εγγενείς ιδιότητες των επιφανειών. Μπορεί να αντανακλάται, να διαθλάται και να απορροφάται από διαφορετικά υλικά καθώς επίσης να αποκαλύπτει επίπεδα διαφάνειας σε μια επιφάνεια. Μπορεί να χειραγωγεί την ατμόσφαιρα του χώρου, αλλάζοντας διαθέσεις και βιωματικές ποιότητες. Μπορεί να υπογραμμίσει αλλά και να κρύψει διαφορετικά αρχιτεκτονικά στοιχεία και να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για να κατευθύνει τους επισκέπτες σε έναν χώρο. Μπορεί να μας υπενθυμίσει 8 9

Jodidio, Tadao Ando at Naoshima, 8. Jodidio, Tadao Ando at Naoshima, 22.

εικ. 8. Cemetery, Carlo Scarpa, Venice, 1968.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

τα ασήμαντα μέρη και να γίνουν σημαντικά σχέδια από το παρελθόν, το παρόν κάνοντάς μας να σκεφτόμαστε το μέλλον. Κάθε μια από αυτές τις ιδιότητες με την σειρά τους μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να επιτευχθούν ισχυρές αρχιτεκτονικές εμπειρίες και να βοηθήσουν στην επίτευξη μιας μεταφυσικής αρχιτεκτονικής.

ΤΟ ΜΕΤΡΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Μέσα από το φως αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο. Στην πραγματικότητα, ο χρόνος μπορεί να περιγραφεί ως το μέτρο των αλλαγών του φωτός. Η εναλλαγή μέρας και νύχτας αποτελεί μια αλλαγή στο φως, όπως και οι εποχές του έτους. Το μέτρημα του χρόνου έπαιξε θεμελιώδη ρόλο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το φως της ημέρας διακόπτεται, και έτσι μετριέται και δομείται, από την νύχτα. Συνδέουμε το μπλε φως με το πρωί και το χρυσό φως με το απόγευμα. Ξεχωρίζουμε την άνοιξη από τον χειμώνα. Αυτή η ενστικτώδης γνώση, σχετικά με το είδος του φωτός που έρχεται, μας δίνει μια αίσθηση σταθερότητας εν μέσω της κίνησης του κόσμου. Τα σώματά μας ανταποκρίνονται στα επίπεδα φωτός και χρόνου, που εκτίθενται. Έτσι, με την εναλλαγή μέρας νύχτας, το φως ενημερώνει τον οργανισμό μας πότε να είναι ενεργός και πότε να ξεκουραστεί. Ως εκ τούτου, ο αρχιτέκτονας λαμβάνει υπόψη του τις απαιτήσεις κάθε χώρου και δημιουργεί τον ιδανικό φυσικό φωτισμό για ένα βιώσιμο περιβάλλον. Οι χώροι που χρησιμοποιούνται τις περισσότερες ώρες της μέρας φωτίζονται από τον νότο, ενώ οι πιο σκοτεινοί βλέπουν στον βορρά.

εικ. 9. Barcelona Pavilion, Mies van der Rohe, Barcelona, 1929.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

Ο Plumer σημειώνει πάνω στην σχέση χρόνου, χώρου και φωτός: “Η άπλετη ενέργεια και η ορατή κίνηση επίσης παρέχουν ένα μέσο για να εκφράσουν την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση, ίσως ορίζοντας την εποχή μας, ότι ο χώρος δεν μπορεί πια να γίνει κατανοητός έξω από τον χρόνο, και ότι η πραγματικότητα περιλαμβάνει μία τέταρτη διάσταση, μια χρονική στην οποία φως και χρόνος είναι το ένα και το αυτό.”10 Η αρχιτεκτονική αναγκαστικά φέρνει τον χρόνο και τον χώρο μαζί. Χρειάζεται να γίνει αντιληπτή σε σχέση με τον χρόνο, λεπτό προς λεπτό, καθώς προχωράμε μέσα σε ένα κτίριο ή μια ακολουθία χώρων. Ενώνουμε διαδοχικούς χώρους στην αντίληψή μας και φτάνουμε έτσι στην εκτίμηση ενός αρχιτεκτονικού έργο, γιατί έχουμε την ικανότητα να κατανοήσουμε την ουσιαστική ολότητα του έργου μέσα από μια άπειρη σειρά διαφορετικών εικόνων και μορφών.

Plumer, The Architecture of Natural Light, 19.

2 φως και τόπος

Ο τόπος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι κάθε αρχιτεκτονικής αφετηρίας. Με την λέξη τόπος νοείται κάτι περισσότερο από μια αφηρημένη τοποθεσία και περιλαμβάνει ένα σύνολο χαρακτηριστικών, όπως υλικότητα, σχήμα, υφή και χρώμα. Όλα αυτά μαζί καθορίζουν τον χαρακτήρα του τόπου και δημιουργούν ατμόσφαιρα. “Η γη και ο ουρανός, το φως και ο αέρας, ο χρόνος και οι εποχές συνθέτουν ένα αναπόσπαστο σύνολο, τον τόπο και προσδιορίζουν το τοπίο.”11 Ο τόπος εξαρτάται από την μεταβλητή του χρόνου. Καθώς αλλάζουν οι εποχές, η ώρα της ημέρας, οι καιρικές συνθήκες, το φως μεταβάλλεται και το τοπίο προσαρμόζεται σε καινούρια δεδομένα και καταστάσεις. Ο κάθε τόπος ενέχει διαφορετικές ποιότητες φωτός. Ο «σκοτεινός βορράς» των σκανδιναβικών χωρών δεν έχει καμία σχέση με τον «φωτεινό νότο» της μεσογείου. Ο Πικιώνης αναφέρει: “Ο αρχιτέκτονας, όπως κάθε καλλιτέχνης θα πρέπει πρώτον να ανάγει το έργο του στη ρυθμική του τοπίου και δεύτερον να το υποτάξει στις ιερές απαιτήσεις της ζωής γύρω του. Αυτά προϋποθέτουν μια εναρμόνιση της δυναμικότητας των χώρων, 11

Τερζόγλου, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, 274.

εικ. 10. Πλακόστρωτο Πικιώνη, Δημήτρης Πικιώνης, Φιλοπάππου, 1957.

εικ. 11. εξοχική κατοικία, Νίκος Βαλσαμάκης, Ανάβυσσος, 1963.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

των όγκων του έργου προς τη δυναμικότητα του φωτός, τη ρυθμική του τοπίου, την κράση του κλίματος αλλά και μια στενή επαφή και επικοινωνία με τη ζωή και το λαό.”12 Ο αρχιτέκτονας, λοιπόν, καλείται να σκεφτεί τα χαρακτηριστικά του τόπου για τον οποίο σχεδιάζει, της φωτεινότητας του, της ποιότητας του εδάφους, των θεάσεων του για να αποφασίσει τα όρια της σύνθεσής του. Το κτίριο θα πρέπει να ακουμπά το έδαφος και να υψώνεται προς τον ουρανό με ανοίγματα που να καλύπτουν τις ανάγκες του, έχοντας υπόψη τις κλιματολογικές συνθήκες του τόπου και την πορεία του ήλιου. Η αρχιτεκτονική ανήκει στον τόπο και ο τόπος χαρακτηρίζεται από το ιδιαίτερο φως του.

Πικιώνης, Κείμενα, 69.

εικ. 12. Chandigarh Secretariat Building, Le Corbusier, India, 1962.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ

Η αρχιτεκτονική ήταν πάντα προσανατολισμένη στο φως του ήλιου. Η λέξη «προσανατολισμός» προέρχεται από την λέξη ανατολή. Σε πολλούς πολιτισμούς, η ανατολή, από όπου ανατέλλει ο ήλιος, είναι η πηγή της ζωής, σε αντίθεση με την δύση που συμβολίζει τον φόβο του θανάτου. Το φυσικό φως είναι η ενέργεια που καθιστά δυνατή την ζωή στη γη και ένας από τους κύριους παράγοντες που επηρεάζει την αρχιτεκτονική. Αυτό σημαίνει ότι το φως είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε πως πρέπει να είναι η αρχιτεκτονική, ώστε να μας προστατεύει από τις διακυμάνσεις του. Σε κλίμα με μεγάλη ηλιακή έκθεση, οι κατοικίες μπορεί να περιέχουν έναν χώρο ελεγχόμενου φωτισμού, μια εσωτερική αυλή ή ένα αίθριο. Σε γεωγραφικά πλάτη όπου το φως είναι ανεπαρκές, το τζάκι γίνεται το κέντρο τη οικίας. Ο προσανατολισμός των ανοιγμάτων καθορίζει την ατμόσφαιρα των χώρων. Ανοίγματα στην ανατολή διαχέουν το φως τις πρωινές ώρες, ενώ στην δύση τις απογευματινές. Έντονο φως και σκιές δημιουργούνται από ανοίγματα προς τον νότο, σε αντίθεση με το σταθερό φως του βορρά. Το κτίριο κατά το πέρας της μέρας κινείται μέσα από το φως και την σκιά του, μεταβάλλοντας τόσο των εσωτερικό όσο και τον εξωτερικό τόπο. Το ίδιο άνοιγμα μου αποκαλύπτει άλλοτε το φως και άλλοτε την θέαση ανάλογα την ώρα της μέρας. Μια θέαση που χαρακτηρίζεται ιδιωτική ή δημόσια, κλειστή ή ανοιχτή ανάλογα με την ιδιότητα του χώρου και τον

εικ. 13. το λευκό της Σαντορίνης.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

τόπο που τον περικλείει. Η ζωή κυλάει γύρω από το φως καθώς η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο.

ΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟ ΦΩΣ

Στις μεσογειακές χώρες το φως παίζει με την σκιά. Το διαρκώς μεταβαλλόμενο φως προσδίδει ενότητα στην ποικιλομορφία των πολιτισμών, των εθνικοτήτων και των τοπίων που συνθέτουν την περιοχή της μεσογείου. Σε συνδυασμό με την θάλασσα παρέχει ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδύεται ο μύθος της αιώνιας επιστροφής του παρελθόντος στο παρόν. Εδώ περισσότερο από πουθενά, η αρχιτεκτονική ακολουθεί την φύση και δημιουργεί μορφές που εναρμονίζονται με αυτή. Δημιουργούνται όγκοι με γνώμονα την αναλογία του τόπου. Εάν υπάρχει πράγματι, μια διαπολιτισμική μεσογειακή παράδοση των κατοικήσιμων περιοχών, τότε δεν συνδέεται με την ακαδημαϊκή αρχιτεκτονική, αλλά με την ανώνυμη, λαϊκή αρχιτεκτονική. Αποτελεί ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο επέλεξε να τοποθετηθεί κάτω από το φως του ήλιου. Αυτό είναι εμφανές στις αυστηρές μορφές και στα καθαρά, γεωμετρικά σχήματα που ορίζονται από τον ήλιο, ο οποίος περικλείει τις αιχμηρές άκρες τους, και από τις σκιές, που τα περιγράφει.

Ο ορισμός του Le Corbusier για την αρχιτεκτονική, ως “το επιδέξιο,

εικ. 14. η Καλντέρα στη Σαντορίνη.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

σωστό και θαυμαστό παίξιμο των όγκων που συμπλέκονται κάτω από το φως”13 προέκυψε τόσο από την εμπειρία όσο και από την στάση του απέναντι στο φως, που έβλεπε τις μορφές ως “παιχνίδι” όχι με το φως αλλά κάτω από αυτό, εννοώντας το έντονο φως της μεσογείου. Αυτό το φως των μεσογειακών χωρών ταιριάζει με την μοντέρνα, καθαρή έρευνα της αρχιτεκτονικής πάνω στην απλότητα, την αρμονία των όγκων και την λειτουργικότητα. Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα είχε ως στόχο να απαλλαγεί από τα περιττά διακοσμητικά στοιχεία και να ανακαλύψει την ομορφιά των αρχέγονων μορφών, δίνοντας ουσιαστική έκφραση στην σύνθεση κάθε μορφής.

Le Corbusier, Για μία Αρχιτεκτονική, 16.

3 το φως ως εργαλείο αφαίρεσης

Η μελέτη και η ανάλυση των αρχιτεκτονικών σχεδίων μας βοηθάει να κατανοήσουμε την έννοια του χώρου μέσα στον οποίο δουλεύει ο κάθε αρχιτέκτονας. Υπάρχει μια σαφής σχέση μεταξύ του τρόπου που ένας αρχιτέκτονας αντιλαμβάνεται τον χώρο και του τρόπου που τον απεικονίζει στο χαρτί, γιατί ο σχεδιασμός σημαίνει αφαίρεση. Τα στοιχεία που θα μας δώσει ο αρχιτέκτονας στο χαρτί μας μαρτυρούν τον τρόπο σκέψης του και τις προθέσεις του. Το επίπεδο αφαίρεσης είναι ακόμα μεγαλύτερο στην περίπτωση του φωτός και της σκιάς, γιατί είναι άυλα και μεταβαλλόμενα. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η προσέγγιση της αφαίρεσης περιλάμβανε την απελευθέρωση του καλλιτεχνικού έργου από κάθε περιττό στοιχείο. Η αφαίρεση μάχεται για την ελευθερία από τους νόμους της φύσης, την διακόσμηση και το στολίδι για να φτάσει στα αληθινά αναγκαία στοιχεία: χωρίς στολίδια, η αρχιτεκτονική βασίζεται στο φως και στην σκιά. Αυτή η νέα ιδέα εκφράστηκε από τον Adolf Loos, που αγωνίστηκε για τον μοντερνισμό μέσα από την αρχιτεκτονική του. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη το φως είναι ο τρόπος για να επιτευχθεί ο υψηλότερος βαθμός αφαίρεσης, η γνώση της ουσίας απορρίπτοντας κάθε τι περιττό, στην ύλη και στην μορφή. Ο Aldof Loos στην αρχιτεκτονική του κατανοεί την μορφή ως την πηγή εικ. 15. piscina das mare, Alvaro Siza, Portugal, 1966.

εικ. 16. Villa Savoye, Le Corbusier, Poissy, 1931.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

της λογικής μιας οντότητας, και απορρίπτει την θεωρία ότι η μορφή αποτελεί μόνο μια εικόνα. Το ίδιο πίστευε και ο Le Corbusier, όταν μίλησε για την ουσιαστική μορφή ενός αντικειμένου ως δομή και για την όψη του ως σύνολο από “τυχαίες” ιδιότητες. Αυτό αντιπροσωπεύει την επιδίωξη του ουσιώδους με την απομάκρυνση καθετί περιττού. Είναι ένας τρόπος αφαίρεσης της πραγματικότητας για να επιτευχθεί ακρίβεια και αυστηρότητα στο αρχιτεκτονικό έργο και εν τέλει το φως να ορίσει τον χώρο, χωρίς κανένα μεσολαβητή. Ένταση και απάρνηση θεμελιώνουν αυτού του είδους αρχιτεκτονικής, και η απλότητά του χρησιμεύει στην εισαγωγή τάξης και ηρεμίας στον χώρο. Όταν ορισμένοι αρχιτέκτονες επιτυγχάνουν την κλασική ομορφιά απελευθερώνοντας το έργο τους από οποιαδήποτε σχέση με την πραγματικότητα, άλλοι το κάνουν με το να το απελευθερώσουν από κάθε τι περιττό. Μόλις επιτευχθεί αυτός ο βαθμός ιδεαλισμού, κάτι που φαινόταν ασήμαντο γίνεται θεμελιώδες, όπως στη περίπτωση του λευκού χρώματος σε ορισμένα έργα της αρχιτεκτονικής. Αυτό που, κατά τον Le Corbusier, τυχαία καθίσταται απαραίτητο και φαίνεται να καταλαμβάνει το μέρος της δομής και της μορφής. Η αρχιτεκτονική του ιδεαλισμού εμφανίζει μια ισχυρή ενότητα μεταξύ των τμημάτων της, καθώς ολόκληρη η σύνθεση προέρχεται από μια ενιαία ιδέα και τα μέρη της διατηρούν την εσωτερική συνοχή τους. Την αρχιτεκτονική αυτή υποστηρίζει και ο ισπανός αρχιτέκτονας Alberto Campo Baeza, ο οποίος συνδυάζοντας την ατέλεια και την ακρίβεια προσπαθεί να αντισταθεί στο πέρασμα του χρόνου και το φως να γίνει ένα υλικό πολυτέλειας.

εικ. 17. Atrium of the House of Menander, Pompeii.

μέρος 1: ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική

“Η προσπάθεια να επιτευχθεί αυτή η ποιότητα στην αρχιτεκτονική σημαίνει ότι το κτίριο είναι κάτι παραπάνω από μια συγκεκριμένη λύση σε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα. Είναι πιο ανοιχτό, πιο καθολικό, ικανό να ανταποκρίνεται σε περισσότερα από μια διάταξη. Για αυτό το λόγο, υπάρχει μια καθαρή αλλά και ταυτόχρονα μυστήρια σχέση του Turégano House στην Μαδρίτη και μιας κατοικία στην Πομπηία ή μεταξύ του Gaspar House στο Cadiz και ενός ρωμαϊκού σπιτιού. Η μορφή πραγματοποιείται σε δύο διαφορετικές στιγμές, και η αποκρυστάλλωσή της επιτρέπει στην ίδια κλασική καθαρότητα να φανερώνεται και στις δύο περιπτώσεις.”14 Σε αυτή την προσέγγιση, η αφαίρεση δεν είναι μια γλώσσα, αλλά μια μετάβαση στο γυμνό, και παράγοντες όπως η κλίμακα, το φως ή ακόμα και τα ίδια τα υλικά κατασκευής αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο σχεδιασμός προκύπτει από μια εσωτερική αυστηρότητα που τον διαρθρώνει χωρίς επίσημους δεσμούς. Αυτό υπονοεί μια σχολαστική τάξη και μια σκόπιμη απογύμνωση από κάθε στολίδι και κάθε τι περιττό. Καταλήγουμε, πως ο σχεδιασμός βασίζεται σε μια συγκεκριμένη προοπτική αφαίρεσης, ανάλογα με το πώς αντιλαμβάνεται και διαχειρίζεται ο αρχιτέκτονας τον χώρο.

Turrini, ALBERTO CAMPO BAEZA: Pietra, Luce, Tempo, 28

εικ. 18. window Luis Barragan house, Luis Barragan, Mexico City, 1948.

μέρος 2 δουλεύοντας με φως στην αρχιτεκτονική

“Τι είναι ο χώρος; Δεν είναι τίποτα άλλο από πολύ λεπτό φως.” - Πρόκλος.

εικ. 19. Pantheon, Rome.

Τα περισσότερα δομικά υλικά έχουν τα δικά τους χαρακτηριστικά και τις δικές τους ποιότητες και ποσότητες πάνω σε ένα συγκεκριμένο έργο, τα οποία προσδιορίζονται από την αρχή της κατασκευής. Όμως η αρχιτεκτονική χρησιμοποιεί και ένα άλλο “υλικό”, το οποίο είναι θεμελιώδες για την κατασκευή του χώρου και δεν περιλαμβάνεται στις τεχνικές προδιαγραφές. Αυτό το υλικό είναι το φως. Το φως, και συγκεκριμένα το φυσικό φως, είναι ένα ιδιαίτερο συστατικό της παλέτας του αρχιτέκτονα. Είναι το μόνο υλικό που δεν υπόκειται στην βαρύτητα, δεν κοστίζει, αλλάζει συνεχώς προκαλώντας σκιές, δεν βάλλεται από τον χρόνο και είναι αυθεντικό. Το φως στο Πάνθεον της Ρώμης είναι το ίδιο εδώ και 2000 χρόνια. Η ποσότητα του φωτός είναι καθοριστική για την λειτουργία ενός χώρου, αλλά πιο σημαντική είναι η ποιότητα του φωτός. Σχεδιάζοντας σωστά τον τρόπο που εισέρχεται, μπορούμε να κατευθύνουμε, να φιλτράρουμε και να ελέγξουμε το φως του ήλιου, ώστε να ταιριάζει καλύτερα στις ανάγκες κάθε χώρου.

1 η ιδέα

Πώς, όμως, εκμεταλλεύονται οι αρχιτέκτονες τις χωρικές και μορφοπλαστικές ποιότητες του φυσικού φωτισμού κατά την διαδικασία του σχεδιασμού τους; Η διαίσθηση, η φαντασία και η εμπειρία είναι σημαντικοί οδηγοί σε αύτη την πορεία, σε συνδυασμό πάντα με τον προσωπικό παράγοντα. Η αρχιτεκτονική εκτίμηση των χωρικών και μορφοπλαστικών ιδιοτήτων του φυσικού φωτός μπορεί να θεωρηθεί ότι βασίζεται σε ένα συνδυασμό σκέψεων και οπτικών αναπαραστάσεών του. Σε αυτό το πλαίσιο, η λέξη “σκέψεις” θα πρέπει να νοηθεί ως ένας τρόπος εργασίας με το φώς ως μια ανεπαίσθητη ύλη, ή όπως εξηγεί ο καλλιτέχνης James Turrell: “Ένα μεγάλο μέρος του να μαθαίνεις να δουλεύεις με το φως, από την στιγμή που δεν μπορεί να πάρει μορφή δουλεύοντας το με τα χέρια όπως ο πυλός, είναι αυτή η διεργασία του φωτός μέσα από τις σκέψεις.”15 Το έργο του James Turrell αφορά πειραματισμούς με το φως και το χώρο. Το μυαλό και το σώμα του παρατηρητή έρχονται σε αλληλεπίδραση με το αποτέλεσμα του καλλιτέχνη, ο οποίος προσπαθεί και καταφέρνει να δημιουργήσει μια “ψεύτικη” πραγματικότητα. Η έντονη ενασχόλησή του με τις δυνατότητες του φωτός έχει άμεση σχέση με την εσωτερική αναζήτηση για τη θέση και το ρόλο του ανθρώπου στον κόσμο. 15

Turrell, “James Turrell, Blacksburg, Virginia 1996”.

εικ. 20. James Turrell’s exhibition in Guggenheim Museum, Frank Lloyd Wright, Manhattan, 1939.

εικ. 21. Kunsthalle Würth Museum, Henning Larsen, Schwäbisch Hall, 2001.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

Ο Steven Holl αναφέρει ότι δεν είναι έκπληξη πως ορισμένοι αρχιτέκτονες έχουν γράψει ότι “όλη η πρόθεση της δουλείας τους περιστρέφεται γύρω από το φως”.16 Ο αρχιτέκτονας, λοιπόν, αντιλαμβάνεται και διαχειρίζεται το φως ως μια ιδέα που παίρνει την μορφή φυσαλίδας, σφαίρας ή ακτίνας. Για την ακριβή περιγραφή του, είναι αναγκαία η θεώρηση του αντίποδα, του σκοταδιού. Στην σύγχρονη αρχιτεκτονική ως σκοτάδι νοείται η σκιά που εν γένει αντιτίθεται στο φως. Ο Louis Kahn υπογραμμίζει: “Η κατασκευή είναι ένα σχέδιο από φως. Η κρύπτη, ο θόλος, η αψίδα, η κολώνα είναι κατασκευές συσχετισμένες με τον χαρακτήρα του φωτός. Το φυσικό φως διαμορφώνει την διάθεση του χώρου από τις διακυμάνσεις του κατά τη διάρκεια της ημέρας ή το πέρασμα των εποχών κατά τη διάρκεια του χρόνου. Η κάτοψη ενός κτιρίου θα έπρεπε να διαβάζεται σαν μια αρμονία χώρων στο φως. Ακόμα και ένας χώρος που προορίζεται να είναι σκοτεινός, πρέπει να έχει το απαραίτητο φως από μυστηριώδη ανοίγματα, τα οποία στην ουσία θα είναι αυτά που θα αναδεικνύουν το πόσο σκοτεινός είναι στην πραγματικότητα ο χώρος. Ο κάθε χώρος πρέπει να καθορίζεται από την κατασκευή του αλλά και από το φυσικό του φως.”17 Φως και χώρος είναι εκ του φυσικού τους αδιαχώριστες έννοιες. Για παράδειγμα, αν υπάρχει ένας μεγάλος σκοτεινός χώρος με ένα μία μόνο φυσική πηγή φωτός, αυτό το άνοιγμα θα δημιουργήσει μία ακτίνα φωτός. Η ένταση της ακτίνας αυτής ως πεδίο ενέργειας , θα εξαρτηθεί από το μέγεθος, το σχήμα-μορφή και την τοποθέτηση του ανοίγματος, 16 17

Holl, Pallasmaa, Gómez, Questions of perception: phenomenology of architecture, 63. Kahn, Light and Space, 40.

εικ. 22. στοά του Αττάλου, Αθήνα, 150 π.Χ.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

καθώς επίσης και από τα γνωρίσματα της φωτισμένης επιφάνειας του χώρου. Το σχήμα του φωτός θα αλλάξει αν τροποποιηθεί το άνοιγμα ή αν μεταβληθεί η φωτισμένη επιφάνεια. Έστω ότι υπήρχαν μερικές στήλες γύρω από την ζώνη φωτός. Εάν αυτές οι στήλες μετακινηθούν πιο κοντά στο κέντρο της φωτεινής πηγής, η ζώνη φωτός θα κερδίσει ενέργεια και θα εμφανίσει περισσότερη ένταση. Αντιθέτως, αν οι στήλες απομακρυνθούν, η ζώνη φωτός θα εξασθενίσει. Η έννοια του φωτός αποκτά μέσα από αυτές τις φωτεινές περιοχές μια “δυναμική”. Η εξήγηση αυτή προκύπτει αν σκεφτούμε μια στοά. Σύμφωνα με τον Louis Kahn: “Η ελληνική αρχιτεκτονική με έμαθε ότι η στήλη είναι όπου δεν είναι το φως και το κενό ανάμεσα τους είναι εκεί που βρίσκεται το φως. Είναι μια σχέση μη φως, φως, μη φως, φως.”18 Φωτεινά σημεία ακουμπούν το πάτωμα, ένα για κάθε άνοιγμα. Αυτά τα φωτεινά σημεία μαρτυρούν τις ζώνες φωτός, οι οποίες υπάρχουν ως δυναμικές στο χώρο. Ας σκεφτούμε μια φιγούρα που εισέρχεται στη στοά περπατώντας από το σκοτάδι και μπαίνοντας στο προσκήνιο μέσα από τις έντονες αλλαγές του φωτός που γίνονται στο σώμα της. Καθώς κινείται στην διαδρομή, η κίνησή της θα μαρκαριστεί από τον ρυθμό του φωτός και της σκιάς και θα εκθέτει μία περιοχή φωτός την φορά. Φανταστείτε το πρόσωπό της και το πώς θα αλλάζει. Η ποιητική δυναμική των περιοχών φωτός είναι ότι είναι εφήμερες.

Lobell, Between Silence and Light, 34.

2 το σχεδιαστικό εργαλείο

Το φυσικό φως μπορεί να αποτελέσει το κύριο συνθετικό εργαλείο ενός αρχιτέκτονα, καθώς δεν χρησιμοποιείται μόνο για να συμπληρώσει το δομημένο περιβάλλον, αλλά αποτελεί σημαντική παράμετρο κατά την διαδικασία του σχεδιασμού. Όπως αναφέρει και ο Louis Kahn: “Η αρχιτεκτονική εμφανίζεται για πρώτη φορά όταν το φως του ήλιου χτυπά έναν τοίχο. Το φως του ήλιου δεν ήξερε τι ήταν πριν χτυπήσει τον τοίχο.”19 Ως άυλο μέσο πολλές φορές αποτέλεσε την αφετηρία σε μια αρχιτεκτονική σύνθεση και το βασικό εργαλείο. Ο σχεδιασμός λαμβάνει εξαρχής υπόψη τον παράγοντα του φωτός και το κτίριο αναδύεται μέσα από αυτό. Το κέλυφος φέρει ανοίγματα που ανάλογα με το μέγεθός τους διαχωρίζουν ή ενοποιούν τους χώρους, δημιουργούν σκιερές ή φωτεινές περιοχές, αποφεύγοντας την μονοτονία και την ομοιομορφία. Οι χώροι ιεραρχούνται και το φως υπογραμμίζει την διαφορετικότητά τους. Παρόλα αυτά, εκτός από πρωτεύον σχεδιαστικό εργαλείο, το φως έχει την δεξιότητα να συμπληρώνει την αισθητική των χώρων, ακόμα και τις φορές που οι αρχιτέκτονες του δίνουν λιγότερη αξία. Μέσα από διαφάνειες, ημιδιαφάνειες, δημιουργούνται ατμοσφαιρικοί χώροι, γεμάτοι συναισθήματα και ενέργεια. Η κεντρική ιδέα αποκαλύπτεται 19

Kahn, Light and Space, 35.

εικ. 23. Indian Institute of Management, Louis Kahn, India, 1974.

εικ. 24. Colegio Drago, A. Campo Baeza, Cádiz, 1992.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

και η καθαρή δομή του κτιρίου συνομιλεί με τον φυσικό φωτισμό, είτε εσωτερικά είτε εξωτερικά. Αισθανόμαστε τον όγκο και την μορφή του χώρου. Προκειμένου να καθοριστεί το φως ως εργαλείο σχεδιασμού, θα πρέπει να τεθεί σε σχέση με την πηγή. Έτσι ορίζονται δύο ποιότητες φωτός: το άμεσο φως, που έρχεται απευθείας από την πηγή και το έμμεσο φως, που είναι αποτέλεσμα ανάκλασης πάνω στις διαφορετικές επιφάνειες. Το άμεσο φως εισχωρεί μέσα στο κτίριο από τα ανοίγματα που έχει το κέλυφός του και δημιουργεί έντονες αντιθέσεις φωτός σκιάς, έλκοντας την προσοχή μας στα φωτεινά σημεία. Αντίθετα το έμμεσο φως εισέρχεται μέσα στον χώρο από διάχυση, ανάκλαση ή διάθλαση πάνω σε μια επιφάνεια. Το φως αλλάζει κατεύθυνση και ο βαθμός της έντασής του εξαρτάται από τις ιδιότητες της ανακλαστικής επιφάνειας , όπως η υφή , το χρώμα, η απορροφητικότητά της. Ο χώρος αποκτά μια ενιαία φωτεινότητα, όπου οι σκιές χάνουν τα όριά τους ή και εξαφανίζονται. Το φως που προκύπτει είναι καλύτερης ποιότητας από το άμεσο, αφού μας αποκαλύπτει ομοιόμορφα τον χώρο. Το φως, λοιπόν, είναι ένα υλικό όπως όλα τα υπόλοιπα. Ενώνει ή διαχωρίζει τους χώρους, αλλάζει την κλίμακα και το σχήμα τους. Δίνει ρυθμό, κατευθύνει την κίνηση, βάζει όρια και κάνει τον χρήστη να διαισθανθεί τον χαρακτήρα του χώρου.

εικ. 25. Ακρόπολη, Ικτίνος, Καλλικράτης, Αθήνα, 438 π.Χ.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

ΦΕΡΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΞΩ ΜΕΣΑ

Το αρχιτεκτόνημα αποτελεί ένα όριο με τον τόπο. Το κέλυφός του ορθώνεται και «διαχωρίζει» το μέσα από το έξω. Κανένα χωρικό πρόβλημα δεν είναι πιο χαρακτηριστικό στη δουλειά του αρχιτέκτονα από την ανάγκη να δει το έξω και το μέσα ως στοιχεία της ίδιας σύλληψης. Αυτός ο διαχωρισμός, όμως, υποδηλώνεται σε σχέση με τον χώρο και τον χρήστη με διαφορετικούς τρόπους. Η έννοια του κλασικού φωτός μας οδηγεί στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική και στην ακτινοβολία του μεσογειακού ήλιου. Η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική οριοθετείται από το φως και την σκιά τόσο σε αστική όσο και σε οικιακή κλίμακα. Οι ελληνικές κατοικίες δημιουργούν τον δικό τους μικρόκοσμο γύρω από μια κεντρική αυλή, από όπου το φως εισέρχεται στο εσωτερικό. Το ίδιο συμβαίνει και στον δημόσιο χώρο. Η αγορά, που ήταν στο κέντρο της πόλης, αποτελούσε μια οριζόντια πλατφόρμα όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για τα κοινά και περικλειόταν από στοά, μια ανοιχτή όψη που προσφέρει σκιά και προστασία από τον ήλιο. Ο λαμπερός ήλιος φωτίζει της αρχιτεκτονικές μορφές κατά το πέρασμα του χρόνου και σαφείς σκιές αποκαλύπτουν την πολυπλοκότητα των όγκων και τα όρια της κατασκευής. Τα όρια του κτιρίου μπορεί να είναι ευάλωτα και διαπερατά και να χαρίζουν διαφάνεια στον χώρο. Μεγάλα ανοίγματα στο ύψος του οπτικού πεδίου, καθώς και ανοίγματα που ξεκινούν από το δάπεδο, κάνουν το φως

εικ. 26. Notre Dame du Haut, Le Corbusier, Ronchamp, 1954.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

να διαχέεται ομοιόμορφα στον χώρο, χωρίς να υπάρχουν έντονες διαβαθμίσεις φωτοσκίασης. Το εσωτερικό φως ενοποιείται τέλεια με το εξωτερικό και το μάτι δεν αντιλαμβάνεται τα όρια. Ο τόπος διεισδύει μέσα στο κτίριο το οποίο αποκτά εξωστρέφεια και ο σχεδιασμός υπερβαίνει την καθαρή λειτουργική έννοια του χώρου και απευθύνεται στο άπειρο. Αντίθετα, όταν τα όρια του κτιρίου είναι αυστηρά και ισχυρά, ο χώρος γίνεται εσωστρεφής. Μικρά ανοίγματα χαμηλά ή ψηλά, ανοίγματα στην οροφή, ανοίγματα που δεν προσεγγίζουν το βλέμμα του ανθρώπου, ντύνουν τον χώρο με έντονες αντιθέσεις φωτός σκιάς. Ο χώρος αλλάζει διάθεση και το βίωμα γίνεται πιο τραγικό, απομακρυσμένο από τον έξω τόπο. Η σχέση ανάμεσα στο φως και την σκιά, στο έξω και το μέσα αποτελεί μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στην αρμονία και τη σύγχυση, στην τάξη και την αταξία. Ο αρχιτέκτονας καλείται να λύσει αυτή την σχέση και να δώσει στον χώρο τον χαρακτήρα που του αρμόζει, είτε είναι δημόσιος είτε ιδιωτικός. Το αρχιτεκτόνημα γίνεται ένας αγωγός μέσα από τον οποίο το φως, ο τόπος και ο χρόνος εισέρχονται μέσα στις ζωές μας.

εικ. 27. Museu Paula Rego, Eduardo Souto de Moura, Cascais, 2008.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ

Οι άνθρωποι πολύ συχνά πιστεύουν πως το “καλό φως” σημαίνει το ίδιο με το “πολύ φως”, και ότι η αύξηση του φωτός θα μας βοηθήσει να δούμε τον χώρο καλύτερα. Παρόλα αυτά, δεν είναι αυτή πάντοτε η λύση. Η ποιότητα του φωτός είναι εξίσου σημαντική με την ποσότητα και αυτή η σχέση περιλαμβάνει την θέση της φωτεινής πηγής, το χρώμα ακόμα και την γυαλάδα που φτάνει στα μάτια μας, ώστε να δημιουργηθεί η κατάλληλη ατμόσφαιρα. Ο πειραματισμός με την μετακίνηση της φωτεινής πηγής μας επιτρέπει να βρούμε την θέση που μας προσφέρει την ιδανική προοπτική του χώρου. Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί το φως για να τονίσει τους όγκους και τις αναλογίες του χώρου και την ίδια στιγμή για να διορθώσει πιθανά σχεδιαστικά λάθη, κάνοντας κάποια σημεία πιο φανερά ή κρύβοντάς τα στην σκιά. Το φως μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να συγκρίνει το σχήμα του χώρου και να υπογραμμίσει το συνολικό αρχιτεκτονικό έργο. Δημιουργούνται χώροι γεμάτοι συναισθήματα μόνο με την χρήση σωστού φωτισμού. Σε ακραίες περιπτώσεις, η απλή αύξηση της ποσότητας του φωτός μπορεί να προκαλέσει αθέμιτη διάθλαση ή ακόμα και σύγχυση μεταξύ των διαφορετικών φωτεινών πηγών. Η τοποθέτηση ενός ανοίγματος θα επηρεάσει τον τρόπο που εισέρχεται το φως μέσα στον χώρο και φωτίζει τις επιφάνειες και τους όγκους. Αν δημιουργήσουμε ένα άνοιγμα στην οροφή, το εισερχόμενο φως θα είναι διάχυτο και ομογενές και θα στρέψει το βλέμμα μας προς τα πάνω. Αν το άνοιγμα γίνει κοντά σε μια

εικ. 28. Museum of European and Mediterranean Civilisations, Rudy Ricciotti, Marseille, 2013.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

γωνία τότε το φως θα λούζει την επιφάνεια και θα αντανακλάται στον χώρο. Ένα άνοιγμα στον βορρά, θα δημιουργήσει φως χωρίς το άμεσο φως του ήλιου, το οποίο μπορεί να είναι κατάλληλο για ορισμένες χρήσεις. Ένα άνοιγμα στον νότο, θα προσφέρει πολύ άμεσο φως τον χειμώνα, όταν ο ήλιος είναι χαμηλά, αλλά όχι το καλοκαίρι. Το φως είναι σωστό όταν η ποιότητα και η ποσότητά του είναι κατάλληλες για τον χώρο στον οποίο απευθύνεται, ώστε να προσαρμόζεται στις ανάγκες και την λειτουργία του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αρχιτεκτονική μορφή είναι εν μέρει το φως που δίνει την λαμπρότητά του και την αύρα του στην ύλη.

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ

Το φως δημιουργεί περιοχές, μέρη ή ζώνες για να είναι μέσα τους, ενώ η σκιά δημιουργεί όρια και ζώνες μετάβασης. Η σύνθεση του φωτός και της σκιάς αλλάζει την υπόσταση ενός χώρου. Αντιληπτικά, οι φωτεινές επιφάνειες φαίνεται να προωθούν και να επεκτείνουν το χώρο, ενώ οι πιο σκοτεινές περιοχές τον μειώνουν και να τον συρρικνώνουν. Το φως της ημέρας έχει την δυνατότητα να αποκαλύψει την μορφή και την υλικότητα του χώρου, ενώ οι βαθιές σκιές και το σκοτάδι κάνουν τον χώρο να χάνεται. Κατά συνέπεια, το φως αποκτά οντότητα σχεδιαστική αλλά και εννοιολογική, διεγείροντας την

εικ. 29. Koshino House, Tadao Ando, Japan, 1984.

μέρος 2: δουλεύοντας με το φως στην αρχιτεκτονική

φαντασία μας και τις αισθήσεις μας. Το φως εισέρχεται από ανοίγματα στους τοίχους και ντύνει τον εσωτερικό χώρο με έναν μεταφυσικό τρόπο και η εναλλαγή φωτός σκιάς κάνει τον χώρο να κινείται κατά το πέρας της ημέρας. Ο Junichiro Tanizaki αναφέρει στο Εγκώμια της σκιάς: “Η ομορφιά του γιαπωνέζικου δωματίου εξαρτάται απόλυτα και γεννιέται απ’ την εναλλαγή αμυδρού φωτός και σκιάς, κι έξω απ’ αυτό δεν υπάρχει τίποτε άλλο.”20 Μέσα από την ισορροπία, την ευελιξία και την αρμονία της γραμμής και του σχεδιασμού, ο χώρος αποκτά ατμόσφαιρα φωτός σκιάς. Η επιδέξια χρήση του φυσικού φωτισμού και το υλικό των κτιρίων, η ενότητα μεταξύ του συνόλου και των τμημάτων, και η αξία που δίνεται σε κάθε στοιχείο της δομής είναι αυτά που χαρακτηρίζουν ένα κτίριο με σιωπηλή, δυνατή και συνολική συνέπεια.

Tanizaki, Το εγκώμιο της σκιάς, 67.

εικ. 30. Offices, A. Campo Baeza, Zamora, 2012.

μέρος 3 το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του Alberto Campo Baeza

“Δεν είναι η ιστορία της αρχιτεκτονικής μια ιστορία διαφορετικών αντιλήψεων του φωτός; Το φως είναι το βασικό, απαραίτητο υλικό της αρχιτεκτονικής. Έχει την μυστηριώδη αλλά πραγματική ικανότητα, μαγική ικανότητα, να φέρνει τον χώρο σε ένταση με τον άνθρωπο. Την ικανότητα να προικίζει τον χώρο με τέτοια ποιότητα, που οι άνθρωποι να αισθάνονται βαθιά συγκινημένοι από αυτόν. Η αρχιτεκτονική χωρίς φως δεν είναι αρχιτεκτονική.” - Alberto Campo Baeza, The built idea.

εικ. 31. Alberto Campo Baeza.

Με πυρήνα του σχεδιασμού του τον άνθρωπο, ο Campo Baeza δημιουργεί χώρους με κύριο μέλημα τον χρήστη και τον τόπο. Ο όγκος του κτιρίου, ενταγμένος στην μοναδική τοποθεσία του, παίρνει μορφή κάτω από το φως, και ως επί το πλείστον το μεσογειακό φως, ένα φως που χαρακτηρίζεται από την έντονη πυκνότητα και καθαρότητά του. Δημιουργεί λευκά κτίρια που αντανακλούν το διάχυτο φως και το ανάγουν στο μοναδικό και πολυτελές υλικό τους. Με την είσοδό του στον χώρο, το μέτρο, η διάσταση, η κλίμακα μεταλλάσσονται δημιουργώντας ένα παιχνίδι φωτός σκιάς. Το λευκό, πια, αλλάζει τονικότητα και διαβαθμίζεται από το καθαρό λευκό, σε τόνους του γκρι μέχρι το απόλυτο σκοτάδι της σκιάς, το μαύρο. Όλα αυτά που δημιουργεί ο Campo Baeza μέσα από την ουσιώδη αρχιτεκτονική του, με ώθησαν να ασχοληθώ με το άυλο υλικό του, το φως.

1 Alberto Campo Baeza

Γεννήθηκε στο Valladolid της Ισπανίας (1946), όπου ο παππούς του ήταν αρχιτέκτονας, αλλά στην ηλικία των δύο μετακόμισε στο Cádiz όπου ανακάλυψε το μεσογειακό φως. Εκεί ο πατέρας του δούλευε ως χειρουργός. Από εκείνον, κληρονόμησε το πνεύμα της ανάλυσης και από τη μητέρα του την αποφασιστικότητα να γίνει αρχιτέκτονας. Το έργο του Campo Baeza επικεντρώνεται σε πτυχές όπως η λειτουργία και ο τόπος μέσα από το βλέμμα ενός ευαίσθητου, αυστηρού και ουσιαστικού ανθρώπου που πιστεύει πως η αρχιτεκτονική είναι μια ιδέα που χτίζεται. Οι καθολικές και αιώνιες σταθερές που κατασκευάζουν το έργο του είναι η βαρύτητα, το φως και ο άνθρωπος. Σταθερές που δημιουργούν ένα καθολικό χώρο και παραμένουν στον χρόνο, όπως συμβαίνει και στην αρχιτεκτονική του Le Corbusier, του Mies van der Rohe, του Barragan και του Tadao Ando. Το έργο του Campo Baeza είναι διαχρονικό και ξεπερνά τα όρια μέσα από την κατασκευή μορφών, που υποτάσσονται στο φως του ήλιου. Τα κτίριά του απαλλαγμένα από περιττά υλικά και με μόνη πολυτέλεια το λευκό και το φως, γίνονται ένα με τον τόπο. Μέσα από την σχεδίαση κατοικιών, προβάλει τον ανθρώπινο παράγοντα και δημιουργεί βιώσιμους χώρους. Όλοι οι χώροι μέσα στο κέλυφος λειτουργούν αρμονικά και έρχονται σε αλληλεπίδραση με το εικ. 32. Casa Guerrero, A. Campo Baeza, Cádiz, 2005.

εικ. 33. Andalusia’s Museum of Memory, A. Campo Baeza, Granada, 2009.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

φυσικό φως που είναι κύριο στοιχείο κατά την διάρκεια του σχεδιασμού. Δημιουργεί διώροφους χώρους που ενώνονται οπτικά, στιβαρά βάθρα με ελαφριές κατασκευές πάνω τους, κυβικούς όγκους με ανοίγματα και όλα αυτά ώστε να έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα φωτός. Ο Alberto Campo Baeza είναι ένας ποιητής του χώρου. Ακριβώς όπως ένας ποιητής επιλέγει προσεκτικά τα θέματά του και τα αντιπαραβάλλει ή τα βάζει σε σειρά, δημιουργώντας μια ωραία αλληλουχία σκέψεων, έτσι και ο Alberto Campo Baeza επιλέγει τις αναλογίες, τα μέτρα, τις γραμμές και το φως για να αναδείξει την σχεδόν λευκή αρχιτεκτονική του. Θεώρει πως αρχιτεκτονική είναι πολύπλοκη, αφού παρεμβάλλονται πολλοί παράγοντες και συμπληρώνει πως ο αρχιτέκτονας χάνει την ελευθερία του λόγω των υλικών, ενώ ο ποιητής είναι απαλλαγμένος από κάθε τέτοιο παράγοντα.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

“Το “less is more” του Mies van der Rohe, το “ornament is crime” του Adolf Loos ή η διαφανής λάμψη του Alvaro Siza δεν είναι μινιμαλισμοί. Και σίγουρα δεν είναι το “more with less” που υποστηρίζω.”21 Αν κάποιος ήθελε να συνοψίσει την αρχιτεκτονική του Baeza σε μία μόνο λέξη, αυτή θα ήταν η ακρίβεια. Υπάρχει ακρίβεια στις ιδέες που υποστηρίζουν στην αρχιτεκτονική του, ακρίβεια στην διαχείριση του φωτός, ακρίβεια στην δομή. Κάποιοι ήθελαν να του βάλουν την ταμπέλα 21

Baeza, Less isn´t always more, not by any means, 10.

εικ. 34. Casa Moliner, A. Campo Baeza, Zaragoza, 2008.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

του μινιμαλιστή, αλλά το έχει ξεκαθαρίσει, πως ούτε ο ίδιος ούτε η αρχιτεκτονική του είναι μινιμαλιστική. Αντίθετα του αρέσει να μιλάει για την ακρίβεια και να χρησιμοποιεί “συγκεκριμένο αριθμό στοιχείων” στις συνθέσεις του. Με τόσα λίγα “κάνει” αρχιτεκτονική, με τίποτα σχεδόν. Αλλά αυτή η ακρίβεια δεν είναι ούτε εμμονή για την λεπτομέρεια ούτε για την τελειότητα. Η αρχιτεκτονική του έχει ορισμένα περιθώρια λάθους, τα οποία παραδέχεται ως ατέλεια και τα επικροτεί. Για εκείνον η αρχιτεκτονική είναι η δυνατότητα να δημιουργήσει κάτι υπέροχο που να υποτάσσεται στην λειτουργία, τον χώρο και το φως και να αντέχει στον χρόνο. Τοποθετεί τον άνθρωπο στο κέντρο στην φύσης προσφέροντάς του ταυτόχρονα ένα καταφύγιο, ένα σημείο παρατήρησης του τόπου του. Τα κτίριά του είναι κατασκευές μεγάλης έντασης και καθαρότητας, τίποτα δεν είναι περιττό και τίποτα δεν λείπει από αυτά. Είναι χώροι στους οποίους εκτείνεται ο χρόνος. Τα εργαλεία του είναι η κλίμακα, η αναλογία και το μέτρο, με τα οποία ελέγχει την κατασκευή, την δομή, το φως και όλα τα στοιχεία που αποτελούν τον αρχιτεκτονικό χώρο. Κάθε αρχιτεκτονικό του έργο έρχεται σε σχέση με τον τόπο, είτε πρόκειται για την ύπαιθρο, το προάστιο ή την πόλη, τον οποίο εξετάζει και αναγνωρίζει ως κάτι μοναδικό σε κάθε του σύνθεση. Εργάζεται στην πραγματικότητα για μια αληθινή αρχιτεκτονική. Χρησιμοποιεί πολύ λίγα στοιχεία για να υπογραμμίσει τον τόπο: ένα κουτί, ένα βάθρο ή μια κλειστή κατασκευή. Αυτά τα αυστηρά και οικονομικά στοιχεία επιτυγχάνουν τους στόχους του αποτελεσματικά και υλοποιούν την ιδέα του “more with less”.

εικ. 35. Domus Aurea, A. Campo Baeza, Mexico, 2016.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Αυτή η διπλή ανάγνωση του τόπου, της γης και του αέρα, και της λειτουργίας, του δημόσιου και του ιδιωτικού, καθίσταται ολοένα και πιο ξεκάθαρη, ενώ ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να αναγάγει το φως ως τον συνδετικό παράγοντα των δίπολων. Το φως έρχεται να συμπληρώσει την καθαρότητα των όγκων και να τους χαρίσει την πολυτέλεια που τους αρμόζει με την είσοδό του στα κτίρια είτε από ανοίγματα στην οροφή είτε από ενιαίες γυάλινες επιφάνειες είτε από ανοίγματα στις όψεις. Ο Campo Baeza αποφασίζει τα σχέδια του να απαντούν στην αρχιτεκτονική γεωμετρία και την δομή από καθαρές μορφές. Προσπαθεί να συνθέτει με λίγες λέξεις τη βαθύτερη σημασία του έργου του. Ως εκ τούτου το Gaspar House είναι “το κλειστό άλσος”, τα γραφεία στην Μαγιόρκα είναι “ο μυστικός κήπος” και η Caja General στην Γρανάδα είναι “η έκρηξη φωτός”. Έτσι λοιπόν, κάθε χρόνο συνθέτει λίγα έργα λέγοντας πως “κάθε έργο έχει τον χρόνο και τον ρυθμό του”. Προσπαθεί και δημιουργεί ισχυρές αρχέτυπες εικόνες, ορίζοντας όμως σύγχρονη αρχιτεκτονική. Το φυσικό φως είναι το υλικό με το οποίο κατασκευάζει τους χώρους των έργων του.

εικ. 36. Caja Granada Headquarters, A. Campo Baeza, Granada, 2001.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

ΤΟ ΦΩΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ

“Η βαρύτητα χτίζει χώρο, το φως χτίζει χρόνο, δίνει λόγο στον χρόνο. Τα κύρια ζητήματα της αρχιτεκτονικής είναι: ο έλεγχος της βαρύτητας και η σχέση του με το φως. Το μέλλον της αρχιτεκτονικής εξαρτάται από την καινούρια αντίληψη αυτών των δύο φαινομένων.”22 Ο χρόνος δίνει στον χώρο ζωή και ένταση για τους ανθρώπους που έχει σχεδιαστεί. Το φως είναι το κεντρικό θέμα σε όλη την αρχιτεκτονική του. Και για να φτάσει κανείς στο κέντρο της αρχιτεκτονικής, στον έλεγχο της βαρύτητας, και στην χειραγώγηση του φωτός, ο αρχιτέκτονας για ακόμα μια φορά επιμένει στον έλεγχο του μέτρου, της διάστασης και της κλίμακας. Εκφράζει την ουσία μέσα από τον καθαρισμό και την απλοποίηση της αρχιτεκτονικής του σκέψης. Υπάρχει μια τριπλή τάξη στην αρχιτεκτονική του Campo Baeza: εκείνη της δομής, της γεωμετρίας και του φωτός. Η πρώτη απευθύνεται στην ανθεκτική ποιότητα του υλικού, η δεύτερη γίνεται σύμφωνα με την πνευματική αφαίρεση της ίδιας της γεωμετρίας, και η τρίτη είναι πλαισιωμένη από τη βιωματική κατάσταση του υλικού και της αστρονομικής επιστήμης. Για αυτόν η ακριβής επεξεργασία του φωτός και η διαχείρισή του ως ένα άλλο υλικό, είναι τα σημαντικά στην αρχιτεκτονική του. Και αυτό δεν το υποστηρίζει μόνο στα κείμενά του μιλώντας για την υλικότητα του φωτός, την φύση του και τις δυνατότητές του, αλλά ακόμη καλύτερα μέσα από τα έργα του που εφαρμόζει τις αρχές του. 22

Baeza, Progetti e costruzioni, 173.

εικ. 37. Casa Guerrero, A. Campo Baeza, Cádiz, 2005.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Ενώ η λειτουργία και ο τόπος είναι συνήθως μεταβλητές που δίδονται στον αρχιτέκτονα, η βαρύτητα και το φως είναι πραγματικότητες που υπάρχουν και η δομή και η γεωμετρία είναι ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Η ανταπόκριση του Campo Baeza σε οποιαδήποτε λειτουργία σε οποιοδήποτε τόπο, έχοντας πάντοτε υπόψη τους νόμους του φωτός και της βαρύτητας, είναι μια ορθολογική αντίδραση στην οποία όλα τα παραπάνω διατάσσονται με γεωμετρία και δομή. Ενώ η δομή και η γεωμετρία είναι αφηρημένες οργανώσεις και ως εκ τούτου επιρρεπείς στη συμμετρία κατά την κατασκευή, το ίδιο δεν ισχύει για το φως, το οποίο με τις ασύμμετρες παραλλαγές του κατασκευάζει μαζί με τον τόπο την πιο ζωτική πλευρά του χώρου: διαφεύγοντας από τα στείρα μαθηματικά και δημιουργώντας μια ποιητική στον χώρο. Τέλος, καθορίζει τη σχέση του εσωτερικού των χώρων με το εξωτερικό με τις ακόλουθες πτυχές: τη σχέση με το φυσικό φως, τη σχέση με την άποψη ή με μια διπλή σχέση φωτός και όψης. Όπως και η βαρύτητα, έτσι και το φως είναι αναπόφευκτο. Οι αρχιτέκτονες λοιπόν δεν μπορούν να το αποφύγουν, αφού η ιστορία της αρχιτεκτονικής καθορίζεται από αυτά τα δύο δεδομένα της ζωής: το φως και τη βαρύτητα. Ο απλός κυβικός χώρος μέσα από το άμεσο φως, τις διαθλάσεις του και την γεωμετρία του, αποκτά δυναμική. Παγιδεύει τον ήλιο και το φως και καταφέρνει να δημιουργήσει στον χώρο δομές μεγαλύτερης ή μικρότερης μάζας, οι οποίες αποκαλύπτουν την πρωταρχική δύναμη της βαρύτητας. Είναι το φως που γεμίζει τον χώρο αισθήσεις. Είναι η ουσία μέσα από την οποία ο χώρος αποκτά χαρακτήρα.

εικ. 38. Domus Aurea, A. Campo Baeza, Mexico, 2016.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Ο Baeza ντύνει τα κτίριά του με φως, αφού τα υλικά του είναι ελάχιστα. Το φως είναι ένα υλικό και είναι το πιο πολυτελές υλικό και πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν να είναι πέτρα, σαν υλικότητα πέτρας, και να διαχειρίζεται όπως διαχειρίζεται η πέτρα. Το φως ως ύλη δεν μπορεί να καταστραφεί, παρά μόνο να μετασχηματιστεί και να μετασχηματίσει και τον χώρο που προσπίπτει.

ΤΟ ΣΩΣΤΟ ΛΕΥΚΟ

Οι μεγάλοι ζωγράφοι χρησιμοποιούν το λευκό χρώμα για να αναπαριστούν και να υλοποιήσουν το φως. Ακόμη περισσότερο απ ‘ό, τι στη ζωγραφική, το λευκό χρώμα είναι απαραίτητο στην αρχιτεκτονική. Είναι κάτι περισσότερο από μια απλή αφαίρεση. Είναι μια στέρεη, ασφαλής, αποτελεσματική βάση με την οποία επιλύονται τα προβλήματα που παρουσιάζει το φως: παγιδεύοντας και αντανακλώντας το, αλλάζοντας του κατεύθυνση και σμιλεύοντας το. Αφού χειραγωγηθεί το φως και το λευκό, ο χώρος ελέγχεται. Ποια είναι η μαγεία της αρχιτεκτονικής αν όχι η δημιουργία αυτής της θαυμαστής σχέσης μεταξύ ανθρώπου και χώρου μέσω του φωτός; Η χρήση του λευκού χρώματος, του ιδανικού λευκού, είναι το σωστό όργανο με το οποίο κυριαρχούν οι χωρικοί μηχανισμοί της αρχιτεκτονικής. Αυτό συνειδητοποίησαν και οι κύριοι της ιστορίας της αρχιτεκτονικής. Το Farnsworth House του Mies van der Rohe είναι λευκό. Η Villa Savoye του Le Corbusier είναι επίσης λευκή. Ο Παρθενώνας, βοηθούμενος από

εικ. 39. Domus Aurea, A. Campo Baeza, Mexico, 2016.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

το πέρασμα του χρόνου, είναι και πάλι λευκός, όπως τον δημιούργησαν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης, πριν τον φτωχό χρωματισμό του. Ο κύκλος του θεϊκού φωτός που παράγεται από τον ήλιο καθώς εισέρχεται από το άνοιγμα της οροφής στο Πάνθεον είναι λευκός. Κοιτώντας την ιστορία της αρχιτεκτονικής λοιπόν, ο Baeza επιλέγει το λευκό για τις συνθέσεις του ως ένα σύμβολο του άπειρου, του καθολικού στον χώρο και του αιώνιου χρόνου. “Το φως είναι το βασικό, αναπόσπαστο στοιχείο στην κατασκευή της αρχιτεκτονικής.”23 Σε συνδυασμό με το φως, σημαντικό ρόλο στην αρχιτεκτονική του Campo Baeza παίζει και το σωστό λευκό. Το λευκό αποτελεί την ηρεμία μέσα τις καταστάσεις που μας αποσπούν και αντιπροσωπεύει μια ειλικρινή αρχιτεκτονική που επιδιώκει να επιτύχει τα πάντα με σχεδόν τίποτα: more with less.

Baeza, Alberto Campo Baeza: the built idea, 42.

2 κατοικία

Το υλοποιημένο έργο του Campo Baeza περιλαμβάνει λειτουργίες, όπως κατοικίες, θεσμικά κτίρια (εκπαιδευτικά ιδρύματα, γραφεία, σχολεία, νηπιαγωγεία και μουσεία) και αστικές παρεμβάσεις. Μεταξύ αυτών των λειτουργιών, η κατοικία φυσικά ξεχωρίζει ως τόπος, που είναι ταυτόχρονα και αδιαίρετα ναός και σχολείο, και μεταμορφώνεται και ερμηνεύεται για να παρέχει μια καθολική και συγκεκριμένη απάντηση σε έναν άνθρωπο και σε έναν τόπο. Στα τέλη της δεκαετίας του ΄80 και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 έκανε μια σειρά από πειραματικά σπίτια, τα οποία σχημάτισαν ένα μανιφέστο για τη χρήση του φωτός σε μονόχρωμους χώρους σε τόνους του λευκού. Σύμφωνα με την θέση του τόπου (αστικό ή φυσικό περιβάλλον), την σχέση του όγκου με το έδαφος, την εσωτερική σχέση με το φως και την θέα, προσπαθεί να δημιουργήσει μια οικουμενική αρχιτεκτονική, που όταν οι περιστάσεις και τα συστατικά είναι παρόμοια τότε και η αρχιτεκτονική θα έχει κοινές απαντήσεις. Σε ένα αστικό περιβάλλον όπου το τοπίο είναι ανεπαρκές, ο Campo Baeza σχεδιάζει εσωστρεφείς κατοικίες, ώστε να δημιουργήσει το δικό τους τοπίο. Περικλείει τους κυβικούς όγκους του με λευκούς τοίχους και τους αφήνει ελεύθερους προς τον ουρανό. εικ. 40. πίνακας τυπολογίας κατοικίας, A. Campo Baeza.

εικ. 41 σκίτσο τυπολογιας κατοικίας.

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Παρόμοια στην ύπαιθρο, όπου όταν ο ορίζοντας είναι απομακρυσμένος, αλλά το τοπίο παραμένει αψεγάδιαστο, παρά το γεγονός ότι περικλείει την οικία με τοίχους, προσπαθεί να ενώσει το εσωτερικό με το εξωτερικό με το ενιαίο δάπεδο. Το οριζόντιο επίπεδο υπογραμμίζει και τονίζει την συνεχή σχέση της κατοικίας με την φύση. Στις δύο αυτές περιπτώσεις έχουμε το «κιβώτιο φωτός», λευκό, αυστηρό και με περίβολο. Αντίθετα σε ένα ανοιχτό τοπίο με κλίση προς την θέα, έχει καθιερώσει κατοικίες που αποτελούνται από μια οριζόντια πλατφόρμα, ένα βάθρο που φέρει χώρο για την ανάδειξη του ορίζοντα. Πάνω του ο άνθρωπος αντιμετωπίζει το σύμπαν. Το Turégano House, το Gaspar House και το De Blas House είναι οι πιο αντιπροσωπευτικές κατοικίες από τις παραπάνω κατηγορίες. Σε κάθε περίπτωση, στις κατοικίες του σχεδιάζει την σχέση φωτός με τον κενό χώρο, ώστε να πετύχει το ιδανικό φως για κάθε χρήση. Η τοπογραφία, η γεωλογία, το γεωγραφικό πλάτος, οι σκέψεις του, το φως της μεσογείου και άλλες πτυχές συμπεριλαμβάνονται στο βλέμμα αυτού του αρχιτέκτονα, ο οποίος δημιουργεί χώρους με σκυρόδεμα και ήλιο.

TUREGANO HOUSE 1988

Αρχιτέκτονας: Alberto Campo Baeza, Pedro Valle Τοποθεσία: Pozuelo, Μαδρίτη, Ισπανία Πελάτης: Roberto Turégano και Alicia Sánchez Χρόνος μελέτης: 1986 Χρόνος αποπεράτωσης: 1988 Συνολική επιφάνεια: 260τ.μ.

εικ. 42. Turégano House, A. Campo Baeza, Pozuelo, 1988.

101

εικ. 43. νοτιοανατολική όψη Turégano House, A. Campo Baeza, Pozuelo, 1988.

102

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Αυτό το σπίτι είναι αποτέλεσμα ενός διαγωνισμού που οι ιδιοκτήτες οργάνωσαν μεταξύ των φίλων αρχιτεκτόνων τους. Βρίσκεται στην περιοχή Pozuelo της Μαδρίτης. Η τοπογραφία, στο μέσο της πλαγιάς ενός λόφου, η αυστηρή συμμόρφωση με τους οικοδομικούς κώδικες και η μέγιστη οικονομία μέσων, οδήγησαν στην σύνθεση ενός απλού λευκού κύβου με διαστάσεις 10 x 10 x 10 μέτρα που περιβάλλεται από λευκούς τοίχους. Λόγω ότι εδράζεται σε κεκλιμένο έδαφος, ο λευκός κύβος σχεδιάστηκε ως μια αλληλουχία από στενά συνδεδεμένους μικρότερους κύβους με ενδιάμεσα κενά, τα παράθυρα. Η κατοικία είναι μια εξερεύνηση χωρικών δυνατοτήτων. Η κεντρική ιδέα της κατοικίας είναι η δημιουργία ενός διαγώνιου χώρου τριπλού ύψους. Έτσι λοιπόν, μέσα από ένα αυστηρό πρόγραμμα, ο αρχιτέκτονας καταφέρνει να την απελευθερώσει εσωτερικά, με διάτρητους τοίχους που επιτρέπουν την οπτική σύνδεση των χώρων. Ο λευκός κύβος είναι χωρισμένος στα δύο: το βόρειο μισό, με τις περιοχές ιδιωτικού χαρακτήρα και το νότιο μισό, με τους χώρους διημέρευσης. Το πρώτο μισό περιλαμβάνει μια κεντρική λωρίδα με τα μπάνια και τις σκάλες. Τα υπνοδωμάτια και η κουζίνα βλέπουν κατευθείαν στον βορρά. Το σαλόνι και η τραπεζαρία, που βρίσκονται στο νότιο τμήμα, είναι διπλού ύψους, με τον χώρο μελέτης στο υψηλότερο σημείο. Ο χώρος μελέτης κοιτάζει από ψηλά την τραπεζαρία, η οποία με την σειρά της κοιτάζει το σαλόνι, και ως εκ τούτου παράγεται ο διαγώνιος χώρος

103

εικ. 44. διαγώνιος χώρος Turégano House, A. Campo Baeza, Pozuelo, 1988.

104

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

τριπλού ύψους. Η κυβική φύση αυτής της λευκής κατοικίας ενισχύεται με τα γυάλινα παράθυρα στο επίπεδο της πρόσοψης και από το λευκό χρώμα με το οποίο καλύπτονται τα πάντα. Το Turégano House είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα του πως ο έλεγχος του φωτός μπορεί να αποτελέσει έναν μείζονα παράγοντα για τον προσδιορισμό της φύσης και της γεωμετρικής επίδρασης του χώρου. Η κατοικία εξελίσσεται σε τρία διαφορετικά επίπεδα, τα οποία ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να ενώσει οπτικά αλλά και χωρικά. Δημιουργεί, λοιπόν, έναν διαγώνιο χώρος στην τομή (καθιστικό, τραπεζαρία, γραφείο) που διατρυπιέται από διαγώνιο φως. Το βλέμμα στρέφεται προς τα πάνω και παρουσιάζεται ο όγκος της κατοικίας. Το φως της ημέρας εισέρχεται από τους πάνω ορόφους και από τον φεγγίτη, παρέχοντας επαρκή φυσικό φωτισμό στην κατοικία. Όλοι οι χώροι διαθέτουν ανοίγματα και έχουν άμεσο φωτισμό, αλλά αντί να στηρίζονται σε ένα ενιαίο παράθυρο/τοίχο, ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί ανοίγματα μελετημένα για να επιτευχθεί η επιθυμητή ατμόσφαιρα σε όλα τα επίπεδα. Ως αποτέλεσμα το ηλιακό φως δεν εισέρχεται πάντα άμεσα, αλλά αντανακλάται στους λευκούς τοίχους και διαχέεται, προσδίδοντας μια ισορροπημένη και όχι έντονη αντίθεση φωτός-σκιάς. Αυτό συμβαίνει τους χώρους διημέρευσης και μας υπενθυμίζει την κυριότητα του χώρου. Ο αρχιτέκτονας ορίζει την σύνθεση μέσα από τα ανοίγματα, φωτίζει ανάλογα με το τι θέλει να προβάλει μέσα στον χώρο. Η κατακόρυφη κίνηση ορίζεται από το κατακόρυφο φως του φεγγίτη στη πλάκα του δώματος. Το μέγεθος των ανοιγμάτων διαφέρει, από πολύ μικρά στους

105

εικ. 45. τραπεζαρία Turégano House, A. Campo Baeza, Pozuelo, 1988.

106

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

δευτερεύοντες χώρους (αποθήκες, μπάνια), μεσαία στα υπνοδωμάτια και μεγάλα στο σαλόνι, την τραπεζαρία και το γραφείο. Σαν κατακλείδα, το φως, το κεντρικό θέμα αυτής της κατοικίας, μαζεύεται, συλλαμβάνεται από τα παράθυρα και τις σχισμές, καθώς κάνει το ταξίδι του από τα ανατολικά στα νοτιοδυτικά. Το λευκό χρώμα όλων των παραμέτρων συμβάλλει στη σαφήνεια και στη συνέχεια της αρχιτεκτονικής της κατοικίας. Έτσι το φως μετατρέπεται στον χωρικό πρωταγωνιστή, καθώς αποκαλύπτει την διαγώνια μορφή του κύβου. Δημιουργείται ένας χώρος που διασχίζεται από μια φωτεινή διαγώνια γραμμή.

107

εικ. 46. σκίτσο διαγώνιου φωτός Turégano House, A. Campo Baeza, Pozuelo, 1988.

108

εικ. 47. σχέδια Turégano House, A. Campo Baeza, Pozuelo, 1988.

109

εικ. 48. γύψινο δοκίμιο Turégano House, πρωινές ώρες.

110

εικ. 49. γύψινο δοκίμιο Turégano House, απογευματινές ώρες.

111

GASPAR HOUSE 1992

Αρχιτέκτονας: Alberto Campo Baeza Τοποθεσία: Cadiz, Ισπανία Πελάτης: Gaspar Guerrero Castro Χρόνος μελέτης: 1990 Χρόνος αποπεράτωσης: 1992 Συνολική επιφάνεια: 110τ.μ.

εικ. 50. Gaspar House, A. Campo Baeza, Cadiz, 1992.

113

εικ. 51. εξωτερική άποψη, Gaspar House, A. Campo Baeza, Cadiz, 1992.

114

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Μέσα σε ένα κτήμα με πορτοκαλιές στο Cadiz, αποφασίστηκε να δημιουργηθεί μια εξοχική κατοικία. Η κατοικία παίρνει την μορφή ενός κλειστού περιβόλου, ενός “hortus conclusus” ή ενός κλειστού άλσους. Πρόκειται για μια απλή αρχιτεκτονική, που λαμβάνει υπόψη της το περιβάλλον, την λειτουργικότητα και την σύνθεση. Ο αρχιτέκτονας εδώ έχει μιμηθεί την ελληνική αρχιτεκτονική, στην οποία συνήθιζαν να δημιουργούν ένα οριζόντιο επίπεδο, ένα είδος βάθρου, πάνω στο οποίο τοποθετούσαν τους ναούς. Οι θύρες αποτελούσαν φίλτρο μέσα από το οποίο παρατηρούσαν το τοπίο. Το σπίτι, που ορίζεται από τέσσερις λευκούς τοίχους περίφραξης ύψους 3,5 μέτρων, εδράζεται σε τετράγωνο 18 x 18 μέτρων, το οποίο υποδιαιρείται σε τρία ισάξια μέρη. Μόνο το κεντρικό τμήμα είναι στεγασμένο. Το τετράγωνο διαιρείται στη συνέχεια εγκάρσια με δύο, ύψους 2 μέτρων, τοίχους σε τρία μέρη με τις αναλογίες Α, 2Α, Α, όπου τα δωμάτια εξυπηρέτησης τοποθετούνται στις δύο πλευρές. Η οροφή του κεντρικού χώρου, όπου βρίσκεται το καθιστικό, είναι ψηλότερη, με ύψος 4,5 μέτρα. Στα σημεία όπου τα χαμηλά τοιχώματα τέμνονται με τα ψηλότερα, γίνονται τέσσερα ανοίγματα 2 x 2 μέτρα με τζάμι. Μέσα από αυτά τα τέσσερα ανοίγματα το οριζόντιο επίπεδο της πέτρας επεκτείνεται, επιτυγχάνοντας ουσιαστικά μια συνέχεια του εσωτερικού και του εξωτερικού, της κατασκευής και της φύσης. Με αυτό τον διαχωρισμό των χρήσεων δημιουργούνται αίθρια – αυλές εκατέρωθεν των χώρων. Η διπλή συμμετρία της σύνθεσης υπογραμμίζεται με την συμμετρική τοποθέτηση τεσσάρων δέντρων λεμονιάς στις δύο μεγάλες αυλές και μιας υδάτινης επιφάνειας στον άξονα των θυρών.

115

εικ. 52, 53. κεντρικός χώρος καθιστικού Gaspar House, A. Campo Baeza, Cadiz, 1992.

116

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Ο όγκος, αυτός που συλλέγει και αντανακλά το φως του ήλιου, είναι τόσο ισχυρός ακριβώς γιατί εκπέμπει μια αίσθηση ολικού διαχωρισμού από το περιβάλλον του. Διαφορές στο επίπεδο, ιδιωτικές αυλές, όγκοι οριοθετημένοι από τοιχία, τα πάντα αποσαφηνίζονται πλήρως και συστηματικά. Και τελικά αυτό που φαίνεται αυστηρά οριοθετημένο, είναι στην πραγματικότητα ανοιχτό στον ουρανό. Ένα σπίτι/αυλή με συνεχή οριζόντιο χώρο. Το λευκό και το γαλάζιο φως του πρωινού συνδιαλέγονται με τον χώρο με ηρεμία. Η κατοικία, απαλλαγμένη από υλικά και με μοναδικό κυρίαρχο το λευκό, τραβά το φως της ημέρας. Ο προσανατολισμός της είναι ανατολικός και ο αρχιτέκτονας αποφασίζει να τοποθετήσει την είσοδο στην ανατολή, στο ηλιοβασίλεμα. Οι τέσσερις ψηλοί τοίχοι που την περικλείουν μετριάζουν το έντονο φως και δημιουργούν επαρκή σκιά στις εσωτερικές αυλές. Το φως σε αυτό το σπίτι είναι οριζόντιο και συνεχές, και αντικατοπτρίζεται από τον ανατολικό-δυτικό προσανατολισμό των λευκών τοίχων της αυλής. Στο κεντρικό τμήμα, ο οριζόντιος, συνεχής χώρος εντείνεται από το οριζόντιο φως που εισέρχεται από τα τέσσερα μεγάλα συμμετρικά ανοίγματα και γίνεται διαμπερής. Η κλίμακά του μεγαλώνει, όμως τα όριά του είναι σαφή. Αντίθετα εκατέρωθεν του κεντρικού τμήματος, οι χώροι είναι αποτραβηγμένοι από το φως. Η μοναδική είσοδός του γίνεται από την θύρα που ενώνει τον χώρο με την ιδιωτική του αυλή. Το φως διαδίδεται από τους λευκούς τοίχους, οι τοίχοι λάμπουν και η σύνθεση αποκτά συνέχεια. Σε συνδυασμό με το λευκό χρώμα, το νερό έρχεται να συμπληρώσει την έμμεση διάδοση του φωτός, αφού

117

εικ. 54. αυλή Gaspar House, A. Campo Baeza, Cadiz, 1992.

118

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

μετατρέπεται σε καθρέφτη του ουρανού αντανακλώντας το γαλάζιο. Εν ολίγοις, είναι ένας οριζόντιος χώρος, συνεχής, που τεντώνεται από το οριζόντιο φως. Η συνολική αυτή ιδέα καταδεικνύει την επιθυμία του αρχιτέκτονα να απομακρυνθεί από το εξωτερικό περιβάλλον και ταυτόχρονα να εισάγει στο εσωτερικό την φύση, μια συνεχής σχέση μεταξύ φωτός και σκιάς για να δημιουργηθεί ένα καταφύγιο. Οι συνδέσεις μεταξύ κλειστού και ανοιχτού χώρου, μεταξύ λευκού και φωτός, μεταξύ κτιστού και φυσικού περιβάλλοντος είναι ισχυρές. Το λευκό χρώμα των τοίχων αυξάνει την ομοιογένεια του σπιτιού. Η συνάντηση ανάμεσα στο φως και την σιωπή θα μπορούσε να είναι ο ιδανικός ορισμός του χώρου που δημιουργεί ο Baeza, ένας χώρος που χτίστηκε από σκαλισμένους όγκους και τέθηκε σε λειτουργία από το φως και την σκιά, που ενώνουν και συνδυάζουν τις ξεχωριστές ενότητες, δημιουργώντας συνοχή και αλληλουχία.

119

εικ. 55. σκίτσο τομής, Gaspar House, A. Campo Baeza, Cadiz, 1992.

120

εικ. 56. σχέδια Gaspar House, A. Campo Baeza, Cadiz, 1992.

121

εικ. 57. γύψινο δοκίμιο Gaspar House, πρωινές ώρες.

122

εικ. 58. γύψινο δοκίμιο Gaspar House, απογευματινές ώρες.

123

DE BLAS HOUSE 2000

Αρχιτέκτονας: Alberto Campo Baeza Τοποθεσία: Sevilla la Nueva, Μαδρίτη, Ισπανία Πελάτης: Francisco de Blas Zabaleta Χρόνος μελέτης: 1999 Χρόνος αποπεράτωσης: 2000 Συνολική επιφάνεια: 300τ.μ.

εικ. 59. de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000.

125

εικ. 60. εξωτερική άποψη de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000.

126

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Ο καθηγητής λογοτεχνίας, Francisco de Blas ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Alberto Campo Baeza να σχεδιάσει ένα σπίτι όπου η οικογένειά του θα μπορούσε να “ακούσει μουσική”, πάνω σε ένα δύσβατο σημείο, αλλά με όμορφη θέα στον ορίζοντα. Ως έναυσμα για την σχεδίαση της κατοικίας αυτής ήταν ένα βιβλίο ποίησης του Luis Cernuda που έδωσε ο πελάτης στον αρχιτέκτονα. Πρόκειται για ένα βιβλίο γεμάτο έντονα συναισθήματα, που περιγράφει την ευαισθησία και την αγάπη, τον πόνο, τη μοναξιά και τις αντιθέσεις μεταξύ των προσωπικών επιθυμιών, των ελπίδων και των ορίων που επιβάλλονται από την πραγματικότητα. Με αυτό σαν εργαλείο, ο αρχιτέκτονας καλείται να δημιουργήσει κάτι παραπάνω από μία κατοικία. Στο νέο σπίτι, τα συναισθήματα και οι σκέψεις θα πρέπει να μεταχειρίζονται ως οικοδομικό υλικό. Η κατοικία αυτή είναι μια απάντηση στην τοποθεσία της: στην κορυφή ενός λόφου, νοτιοδυτικά της Μαδρίτης, με υπέροχη θέα προς τα βουνά του βορρά. Όντας τόσο ψηλά, τα γειτονικά σπίτια εξαφανίζονται στον ορίζοντα και αφήνουν χώρο για την απόλαυση του τοπίου. Σε αυτό το κεκλιμένο οικόπεδο, ο αρχιτέκτονας δημιούργησε μια πλατφόρμα που χωρίζει το σπίτι σε δύο στοιχεία: ένα βάθρο αποτελούμενο από ένα κιβώτιο από σκυρόδεμα, καλά σκαλισμένο στο βουνό, που κλείνει μέσα του τους οικιακούς χώρους και πάνω του, έναν ελαφρύ χαλύβδινο σκελετό βαμμένο λευκό και κλεισμένο με γυαλί ως παρατηρητήριο, ο οποίος σχεδόν εξαφανίζεται στο τοπίο. Τα όρια του έργου είναι συγκεκριμένα και αμετάβλητα εφόσον πρόκειται για την κατασκευή ενός κτιρίου που αναδύεται μέσα από την γη. Έχει

127

εικ. 61. καθιστικό de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000. εικ. 62. το φως της σκάλας de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000.

128

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

καθορισμένες διαστάσεις και σχήμα: το κουτί από σκυρόδεμα 9 x 27 μέτρα, η μεταλλική δομή 6 x 15 μέτρα, το γυάλινο κουτί 4,5 x 9 μέτρα με ύψος 2,26 μέτρα. Στο ισόγειο, το κουτί από σκυρόδεμα ριζώνεται στο έδαφος, στεγάζοντας με σαφήνεια το πρόγραμμα της κατασκευής. Στην πίσω ζώνη, νοτιοανατολική πλευρά, έχουν τοποθετηθεί οι χώροι εξυπηρέτησης, ενώ μπροστά, στην βορειοδυτική πλευρά οι κύριοι χώροι της κατοικίας. Στο εσωτερικό, τα τετράγωνα παράθυρα ανοίγονται, πλαισιώνοντας το τοπίο ως μια μακρινή θέα. Η σύνθεση περιέχει την ιδέα του καταφύγιου, με τα πυκνά τσιμεντένια τοιχία που περικλείουν χώρους καθημερινής χρήσης, εργασίας, αναψυχής και ανάπαυσης. Το βόρειο τοπίο παρουσιάζεται μέσα από στενά παράθυρα, εμποδίζοντας το εξωτερικό περιβάλλον να επιβάλλει την παρουσία του στο στενό μέρος της κατοικίας, που αναφέρεται στον συμβολισμό του εσωτερικού της σπηλιάς. Το αποτέλεσμα είναι πως το τοπίο αποστασιοποιείται, και δημιουργείται ένα ασφαλές μέρος. Το φως στην νοτιοανατολική όψη εισέρχεται από μικρά ανοίγματα και μετριάζεται αφού οι χρήσεις δεν απαιτούν άπλετο φως. Αντίθετα, οι χώροι διημέρευσης που τοποθετούνται στην βορειοδυτική όψη, διαθέτουν μεγάλα ανοίγματα ώστε το ασθενές φως του βορρά να μπαίνει με ευκολία και να φωτίζει τον χώρο. Ακόμα η κατακόρυφη κίνηση τονίζεται με το άνοιγμα στην οροφή από όπου η σκάλα εμφανίζεται μέσα στον χώρο σαν την έξοδο πως τον ουρανό, προς το φως.

129

εικ. 63. το γυάλινο “κουτί” de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000.

130

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Το ισόγειο ως εκ τούτου έρχεται σε αντίθεση με την διάφανη κατασκευή που τοποθετείται πάνω του. Το γυάλινο κουτί στο πάνω μέρος της πλατφόρμας είναι ένα σημείο θέασης, στο οποίο κάποιος ανεβαίνει μέσα από το σπίτι. Από αύτη την πλεονεκτική θέση, το τοπίο υπογραμμίζεται και φαίνεται πιο κοντά στον άνθρωπο. Το γυαλί απαλλαγμένο από τον σκελετό, εκτείνεται σχεδόν στην άκρη της βόρειας όψης και οπισθοχωρεί στη νότια για να παρέχει σκίαση. Το φως είναι διάχυτο μέσα από την διαφάνεια του υλικού. Από κάτω, η “σπηλιά” είναι ένα καταφύγιο. Από πάνω, η προθήκη αυτή, είναι ένας χώρος για την παρατήρηση της φύσης. Αυτή η ακραία δυαδικότητα πάνω-κάτω, έξω-μέσα, γυαλί-σκυρόδεμα, καταφύγιοφύση, φως-σκιά είναι ένας δραματικός λόγος αντίθετων που καθορίζει τον φυσικό χαρακτήρα του κτιρίου. Αυτά τα δύο στοιχεία είναι στην πραγματικότητα δύο αντιτιθέμενες ιδιότητες ή καταστάσεις για το πώς μεταδίδεται το φως μέσω των υλικών: μέσα από ένα αδιαφανές και από ένα διαφανές υλικό. Το σπίτι φαίνεται ότι ήταν πάντα εκεί. Χρειάζεται μόνο μια φορά για να ανακαλύψει κανείς το μυστικό παιχνίδι του φωτός και της σκιάς, του χώρου και του χρόνου. Είναι τόσο απλό όσο και ακριβές.

131

εικ. 64. σκίτσα ανθρώπινης κλίμακας, de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000.

132

εικ. 65. σχέδια de Blas House, A. Campo Baeza, Sevilla la Nueva, 2000.

133

εικ. 66. γύψινο δοκίμιο de Blas House, πρωινές ώρες.

134

εικ. 67. γύψινο δοκίμιο de Blas House, απογευματινές ώρες.

135

εικ. 68. οι τρείς κατοικίες, γύψινα δοκίμια.

136

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

σύγκριση

Οι κατοικίες του Campo Baeza, αποτελούν χώρους με λειτουργική ποιότητα και αυστηρές διαστάσεις. Συναντάμε τη διαδοχική καθ’ ύψος τοποθέτηση του καθιστικού, της τραπεζαρίας και του γραφείου στο Turégano House, τον σκιερό καθιστικό χώρο ανάμεσα σε δύο φωτεινές αυλές στο Gaspar House και το γυάλινο κουτί στο De Blas House από όπου γίνεται η παρουσίαση της θέας και του διάχυτου φωτός. Το Turégano House τοποθετείται σε ένα κεκλιμένο επίπεδο έτσι ώστε η τοπογραφία του να αποτελεί μέρος του εσωτερικού χώρου. Αυτό δεν συμβαίνει στο Gaspar House, που κατασκευάζεται σε ένα όμορφο περιβάλλον και έχει την τάση να συγχωνεύεται με το οριζόντιο επίπεδο του τόπου, και αποκαλύπτεται μόνο μέσα από τον λευκό όγκο του. Και συνεχίζοντας τον προβληματισμό, βλέπουμε την τρίτη περίπτωση του De Blas House, στο οποίο η οικία χωρίζεται σε δύο τελείως διαφορετικής ποιότητας χώρους, με το καθιστικό να τοποθετείται σε γυάλινο κουτί, ενώ οι υπόλοιποι χώροι στο βάθρο του. Δημιουργείται διάλογος μεταξύ γης και αέρα, σκυροδέματος και γυαλιού, αδιαφάνειας και διαφάνειας. Κοινή παράμετρος αποτελεί το «κουτί». Στο Turégano House το κουτί είναι ολόκληρη η κατασκευή, που επιμέρους αποτελείται από μικρότερα κουτιά χώρου και κενού, ώστε να δημιουργηθεί το διαγώνιο φως στην τομή. Κιβώτια βρίσκουμε και στο Gaspar House, το οποίο αποτελείται από ένα κεντρικό κουτί που σχεδόν ίπταται και δημιουργεί σκιά, και άλλα

137

δύο συμπαγή λευκά εκατέρωθεν. Το De Blas House αποτελείται από δύο κουτιά διαφορετικού υλικού, ένα από σκυρόδεμα και ένα από γυαλί. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις το κέλυφός φέρει ανοίγματα που καλύπτονται από γυαλί στο επίπεδο της όψης, ώστε να φαίνεται ολοκληρωμένος ο κυβικός όγκος, ενώ στην τρίτη περίπτωση το γυαλί υποχωρεί της κατασκευής, ώστε να μείνει κρυμμένο, να εξαφανιστεί κάτω από την σκιά. Το μεσογειακό φως των κατοικιών μπορεί να είναι το ίδιο, αλλά μεταχειρίζεται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε περίπτωση. Μέσα από τα δοκίμια, η επίδραση του φωτός γίνεται ξεκάθαρη: Στο Turégano House, τις πρωινές ώρες το φως εισέρχεται κυρίως από την οροφή και από τα μικρά ανοίγματα στην ανατολική όψη. Το φως διαχέεται μέσα στον χώρο με αρμονία. Ενώ τις απογευματινές ώρες, αποκαλύπτεται το διαγώνιο φως που φωτίζει την τραπεζαρία και το καθιστικό. Το φως από μόνο του αποτελεί καθοριστικό παράγοντα του εσωτερικού του Turégano House δημιουργώντας ατμόσφαιρα στον τριπλό χώρο. Στο Gaspar House, παρατηρούμε ο χώρος φωτίζεται είτε με άμεσο φως είτε με έμμεσο, μέσω της διάθλασης από το περίβλημα και δημιουργείται ένα συνεχόμενο οριζόντιο φως πρωί – απόγευμα. Το βλέμμα είναι θεμελιώδες και ενδοσκοπικό στο Gaspar House και το φως είναι μετωπικό και οριζόντιο κοιτάζοντας τον χώρο από μέσα προς τα έξω.

138

μέρος 3: το άυλο υλικό στην αρχιτεκτονική του A. Campo Baeza

Τέλος στο De Blas House, οι φεγγίτες, τις πρωινές ώρες, φωτίζουν τους δευτερεύοντες χώρους, ενώ οι κύριοι χώροι της κατοικίας δέχονται το ήπιο απογευματινό δυτικό φως του ήλιου. Ως εκ τούτου, το βλέμμα κοιτάζει προς τα έξω ψάχνοντας την θέα, είτε μέσα από τα ανοίγματα του «κιβωτίου», είτε ανεμπόδιστο μέσα από το γυάλινο κουτί που καλύπτεται από φως. Η διαδικασία σχεδιασμού με φως μπορεί να γίνει με συμπαγές φως, όπως στο Turégano House, με σκιά, όπως στο Gaspar House ή με το διάχυτο φως σε συνδυασμό με τις θέες, όπως στο De Blas House.

139

επίλογος

Το φως αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, αφού μας καθορίζει το χωρικό μας περιβάλλον. Ο τόπος, ο χρόνος, ο προσανατολισμός είναι παράγοντες που επηρεάζουν τις ποιότητες φωτός και δημιουργούν διαφορετικές συνθήκες σχεδιασμού. Ένας φωτισμένος χώρος καθιστά δυνατή την ζωή μέσα του. Ο τρόπος με τον οποίο ένας χώρος φωτίζεται καθορίζει, σε μεγάλο βαθμό, τα χαρακτηριστικά και την ποιότητά του. Αν θεωρήσουμε πως η αρχιτεκτονική περιλαμβάνει όλες τις συνθήκες ενός δοσμένου χώρου, συμπεριλαμβανομένου τι τον κάνει κατοικήσιμο, τότε αυτό ο χώρος θα πρέπει να εξεταστεί σε σχέση με το φως. Για να δημιουργήσουμε χώρους όπου ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει άνετα, θα πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε πως εξαρτόμαστε από το φως του ήλιου. Αν ένας χώρος πρέπει να είναι άνετος και λειτουργικός, τότε θα πρέπει να ασχοληθεί με αυτό το ζωτικό συστατικό, που είναι τόσο άυλο όσο και αόρατο. Το φως είναι δωρεάν, αλλά και το πιο πολυτελές όλων των υλικών που διαθέτει ένας αρχιτέκτονας. “Το φως δεν είναι κάποια αόριστη ή διάχυτη έννοια που μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη μόνο και μόνο επειδή είναι πάντα εκεί. Ο ήλιος δεν ανατέλλει μάταια καθημερινά.”24

Baeza, Alberto Campo Baeza: the built idea, 18.

142

Μέσα από την «ουσιώδη αρχιτεκτονική» του που περιλαμβάνει εξ ορισμού αναπόφευκτες πραγματικότητες, όπως η λειτουργία, η σύνθεση και η κατασκευή με τυπικό χαρακτήρα και όχι μινιμαλιστικό, ο Campo Baeza προβάλει το φως ως το υπέρτατο υλικό, μιας και τα υλικά που χρησιμοποιεί είναι ελάχιστα. Το φως σε συνδυασμό με το λευκό ορίζει τον χώρο, τονίζει τις λεπτομέρειες, κρύβει τις ατέλειες και δίνει μορφή, κλίμακα και ατμόσφαιρα στο κάθε αρχιτεκτονικό έργο. Αποτελεί το κύριο μέσο που κάνει ορατό τον δομημένο χώρο. Ο χώρος του γεννημένος από δομή και φως γίνεται καθολικός. Το φως προσαρμόζεται απόλυτα στον χώρο με την καθοδήγηση του ανθρώπου και αλλάζει διαρκώς καθώς περνάει ο χρόνος. Η αρχιτεκτονική οφείλει να σέβεται και να εκμεταλλεύεται αυτό το άυλο υλικό με σκοπό την δημιουργία βιώσιμων χώρων με κοινό παρανομαστή τον άνθρωπο.

143

βιβλιογραφία

Πικιώνης, Δ. (1987). Κείμενα. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Στάγκος, Ν. (επιμ.)(2010). Έννοιες της μοντέρνας τέχνης: Από τον φωβισμό στον μεταμοντερνισμό. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Τερζόγλου, Ν. Ι. (2009). Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα. Αθήνα: εκδόσεις Νήσος. Baeza, A. C. (2000). Progetti e construzioni. Milano: Electa. Baeza, A. C. (2015). Alberto Campo Baeza: the built idea. China: Oscar Riera Ojeda. Baeza, A. C. (2014). Principia Architectonica. Santa Fe: Nobuko. Baeza, A. C. (2009). Idea, Light and Gravity. Tokyo: TOTO. Frampton, K. (1996). Campo Baeza. Massachusetts: Rockport. Frampton, K. (1987). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική – Ιστορία και Κριτική. Αθήνα: Θεμέλιο.

144

Holl, H., Pallasmaa, J., Pérez-Gómez, A. (2006). Questions of perception: phenomenology of architecture. San Francisco: William Stout Publishers. Hyatt, P., Hyatt, J. (2007). Masters of Light: Designing the Luminous House. Victoria: Images Publishing. Jodidio, P. (2006). Tadao Ando at Naoshima. New York: Rizzoli. Kahn, L. (1993). Light and Space. Basel: Birkhauser Verlag. Le Corbusier. (2005 [1923]). Για μια Αρχιτεκτονική. Μτφ. Τουρνικιώτης Π. Αθήνα: Εκκρεμές. Lobell, J. (1985). Between Silence and Light. Boston: Shambala Publications. Ojeda, O. R. (1997). Campo Baeza (Contemporary World Architects). Massachusetts: Rockport Publishers. Ojeda, O. R., Meier, R., Aparicio, J. (2015). Campo Baeza: Complete Works. London: Thames & Hudson Ltd. Philips, D. (1964). Lighting in architectural design. New York: McGraw – Hill Book Company. Plumer, H. (2009). The Architecture of Natural Light. London: Thames & Hudson.

145

Pizza, A. (1999). Alberto Campo Baeza: works and projects. Barcelona: Gustavo Gili. Tanizaki, J. (1995 [1933]). Το εγκώμιο της σκιάς. Μτφ. Ευαγγελίδης Π. Αθήνα: Άγρα. Turrini, D. (2010). ALBERTO CAMPO BAEZA: Pietra, Luce, Tempo. Melfi: Libria. Zollner, F. (1999). Leonardo da Vinci : 1452-1519. Berlin: Taschen. Zumthor, P. (2006). Atmospheres: Architectural Environments, Surrounding Objects. Basel: Birkhäuser.

146

άρθρα

Παπαϊωάννου, Τ. (2009). Το αμετάκλητο φως. Αθήνα: Ελευθεροτυπία. Πικιώνης, Δ.(1982). Συναισθηματική τοπογραφία. Αθήνα: Το 3ο μάτι, Ε.Λ.Ι.Α. Baeza, A. C., interviewed by Claesson M. (2009). Less isn´t always more, not by any means. http://www.campobaeza.com Baeza, A. C., interviewed by Blanco Lage M. (2010). Light is More. http://www.campobaeza.com Baeza, A. C. (1996). More with Less. http://www.campobaeza.com Baeza, A. C., interviewed by Μιτζάλης Ν. Β. (2009). Alberto Campo Baeza. Αγγίζοντας τον χρόνο μέσω του φωτός. http://www.greekarchitects.gr Turrell, J., interviewed by Laakosonen E. (1996). James Turrell, Blacksburg, Virginia 1996. http://home.sprynet.com/~mindweb/page44.htm.

147

διαλέξεις

Γράπας, Η., Πουλάκος, Θ. (2014). Το φως ως συνθετικό εργαλείο. Ε.Μ.Π. Πολύδωρα, Η. (2015). Εσωterra. Ε.Μ.Π.

148

ιστότοποι

architizer.com archive.org divisare.com domesindex.com en.wikiarquitectura.com iva.velux.com www.archdaily.com www.campobaeza.com www.dezeen.com www.greekarchitects.gr www.lifeofanarchitect.com

149

πηγές εικόνων προσωπικό αρχείο 1, 9, 13, 14, 21, 28, 41, 48, 49, 57, 58, 66, 67, 68 architizer.com 7, 8, 15, 16 commons.wikimedia.org 17 divisare.com 6 domesindex.com 11 www.archdaily.com 4, 5, 12, 19, 23, 26, 29 www.campobaeza.com 24, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65 www.casaluisbarragan.org 2, 18

150

www.greekarchitects.gr 10 www.guggenheim.org 20 www.humboldtbooks.com 3 www.lifo.gr 22, 25 www.subtilitas.site 27

151