Het Goud
2
3
De Zwarte Hond
Admiraliteitskade 40-303 3063ED Rotterdam
Rotterdam Building Aert van Nesstraat 45 3012 CA Rotterdam
06-11748898 marina.samveljan@gmail.com Urban Design 101992 9-02-2015 / 31-01-2016
Postbus 25160 3001 HD Rotterdam +31 (0)10 240 90 30 info@dezwartehond.nl
NHTV Internationale Hogeschool Mgr. Hopmansstraat 1 4817 JT Breda 076-5332203 Hogeschoolbegeleider Marc Holvoet Bedrijfsbegeleider Kris Schaasberg
Colofon
Marina Samveljan
Dit onderzoek is opgesteld in het kader van de afstudeer scriptie voor de opleiding Urban Design aan de NHTV Breda. Afstudeeronderzoek vond plaatst bij De Zwarte Hond te Rotterdam. De teksten en beelden zijn eigendom van Marina Samveljan, mits anders vermeld. Aan de inhoud van dit onderzoek kunnen geen rechten worden ontleend. Rotterdam, Januari 2016
5
Voorwoord
Beste Lezer, Hier gepresenteerd vind u het afstudeerwerk “Het Blauwe Goud�. Mijn dank gaat uit naar iedereen die het mogelijk hebben gemaakt om dit onderzoek van de grond te krijgen. In bijzonder wil ik Kris Schaasberg en Marc Holvoet bedanken voor de inhoudelijke begeleiding. De Zwarte Hond wil ik bedanken voor alle mogelijkheden en leerzame ervaringen tijden de afstudeerperiode. Dankzij jullie heb ik met succes mijn opleiding af kunnen ronden, nu op naar de toekomst! Veel leesplezier!
Rotterdam, Januari 2016 Marina Samveljan
Samenvatting
7
“Hoe kan je doormiddel van ontwerp bijdragen aan de integratie van waterveiligheid en leefkwaliteit in het Rotterdamse havengebied?”
De centrale vraag tijdens het onderzoek luidt: “Hoe kan je doormiddel van ontwerp bijdragen aan de integratie van waterveiligheid en leefkwaliteit in het Rotterdamse havengebied?”. Nederland ligt in het laagland, vanuit heel Europa komen de rivieren hier samen dit moeten wij goed kunnen managen. Hier is ook weer een verdeling gaande zo kunnen we ons land opsplitsen in 2 delen hoog Nederland en laag Nederland. In hoog Nederland vindt infiltratie van het water plaats en stijgt de bodem. In laag rukt de kwel omhoog en daalt de bodem. Er zijn dus verschillende soorten waterproblemen in de delta van de delta. Onder deze problemen kunnen we de oprukkende kwel rekenen, het stijgende rivierwater de extreme neerslag en de stijging van de zeespiegel. Dat zijn heel wat problemen die een heleboel risico’s met zicht mee brengen. Deze risico’s zitten allemaal geconcentreerd in een van de drukst bevolkte, die door blijven groeien plekken van ons land, namelijk de Zuidvleugel . Deze metropool regio van Rotterdam - Den Haag is een van
de meest risico volle en toch blijven we ons er vestigen. Gelukkig kan een onderscheid worden gemaakt in het effect van de waterproblematiek binnen de regio. Zo is Rotterdam het meest kwetsbaar voor de klimaat effecten. Door Rotterdam loopt de grootste rivier in de delta, is er een open verbinding met de zee, is het heel erg dichtbevolkt dus erg stenig. Al deze factoren zijn van invloed op de risico’s. Binnen Rotterdam vallen verschillende categorieën van risico’s. Zo heeft Rotterdam dus 4 klimaat effect risico’s namelijk de hoge zee- en rivier waterstand, meer intensieve neerslag, langere periodes droog en stedelijke warmte. Daarbij komt ook nog de bevolkingsdruk kijken. Deze bevolking geeft op zijn tijd ook weer druk aan het verkeer en aan de recreatie in de stad. Met al deze factoren is rekening gehouden bij het vormen van de visie. Deze heeft weer geleid tot een masterplan in de stadshavens. Die weer een deel uitwerking van het masterplan heeft. In de uitwerking van een gedeelde in de stadshavens is rekening gehouden met de adaptieve voorwaarden en vormen die gedurende het onderzoek zijn gevonden.
10 13 19 37 71 77
Stadshavens ONtwerp
Masterplan
Visie
Rotterdam
Zuidvleugel
KLimaat
Inleiding
Inhoudsopgave
9
87
Inleiding
11
AANLEIDING
PERSOONLIJKE MOTIVATIE
We leven in een waterrijke wereld. Nederland wordt vanuit verschillende hoeken geraakt door water; neerslag, grondwater en zeespiegel stijging. Deze brengen alle drie verschillende gevaren met zich mee. Zo maakt een te hoog grondwaterpeil de grond sompig en vergaat de kans om te kunnen bouwen of zorgt het voor slijtage. Te veel neerslag zorgt voor kelders die onderlopen, straten die blank staan of rivieren die overstromen en ten slotte een stijgend waterpeil zorgt ervoor dat dijken door breken en zo steden onder water kunnen zetten. Nederland is al heel sterk in het voorkomen van deze problematiek, denk maar aan alle deltawerken, dijken en uiterwaarden. Maar hoe kunnen we steden nog beter toekomstbestendig maken op het gebied van waterveiligheid om niet te min te doen aan de leefkwaliteit. Het werk aan de delta is nooit af. Zo is Rotterdam een van de meest water rijke steden in Nederland die dagelijks te maken heeft met het buiten houden van water. Met dit onderzoek over de klimaat bestendigheid van de buitendijkse haven gebied in Rotterdam komen er antwoorden op een belangrijk maatschappelijk vraagstuk,. Zijn we nog veilig? En hoe houden we dat zo? Met de verschillende problemen op watergebied komen tot een duidelijke probleemstelling.
Opgegroeid met contact met de havens en de zee, wist ik dat mijn afstudeeropgave iets te maken moest hebben met water en havengebieden. De behoefte naar het ontwerpen met water groeide bij mij enorm met name dankzij de ateliers op school waar een waterrijke opgave miste, dit was mijn kans om een totaal nieuwe uitdaging aan te gaan in het ontwerp. Water en watergebieden, voornamelijk hoogstedelijke en industriële watergebieden zullen altijd een speciaal plekje in mijn hart hebben. Met dit onderzoek hoop ik ook bij te dragen aan een groot maatschappelijk vraag stuk.
“Rotterdamse haven staat bekend om haar grote omvang aan petroleum opvang. Deze havens staan onder druk door de nieuwe milieu normen van de EU. De komst van de 2e maasvlakte zorgt voor langzame verplaatsing van de huidige havenfuncties, hierdoor ontstaat ruimte voor ontwikkelingen. Door de toename van de zeespiegel, daling van de bodem en verwachte extreme weersomstandigheden groeit de vraag naar het anticiperen op waterveiligheid in de delta.”
DOELSTELLING
3 Welke verschillende aspecten van waterveiligheid kom je tegen voor de bescherming van het buitendijkse gebied? 4 Wat voor maatregelen moeten er worden genomen op gebied van waterveiligheid en waterbeheer? 5 Waar in Rotterdam bevinden zich de grootste gevaren voor waterveiligheid in het binnen en buitendijks gebied? 6 Welke factoren spelen een rol bij de weging van de leefkwaliteit van een stad?
LEESWIJZER
Het boekwerk is opgebouwd uit verschillende onderdelen het theoretische deel, onderzoekende deel en het ontwerpende deel. In het eerst volgende deel vind u achtergrond informatie over het theoretische onderzoek verricht in het kader van dit afstudeerwerk. Hier vind u onderwerpen als klimaat verandering en de verschillende aspecten die daar onder vallen. Een uitleg van de werking van een buitendijks gebied en tot slot de hoofdvraag geformuleerd belangrijkste aandacht punten van uit het Rijks “Hoe kan je doormiddel van ontwerp bijdragen Deltaprogramma. Daarna volgt een onderzoek aan de integratie van waterveiligheid en naar de locatie met de grootste uitdaging. leefkwaliteit in het Rotterdamse haven Dit gebeurd op 3 schaal niveaus. Waarna een gebied?” Om grip te krijgen op de vormen en manieren visie word opgesteld voor de gekozen locatie met een aansluitend masterplan. In het laatste van het beantwoorden van de hoofdvraag onderdeel maakt u kennis met de oplossingen en het behalen van het doel zijn een aantal voor het waterprobleem die verweven zitten cruciale deelvragen geformuleerd; in een stedenbouwkundig plan. Aan de hand 1 Wat is Klimaatverandering? en welke gevaren van verschillende aspecten word dit toegelicht. In de ontwerp fase komt u onderwerpen als tasten de waterveiligheid aan? waterhuishouding tegen. De toelichting in het boekwerk zal gaan over de locatie, dit zal zo 2 Wat zijn de eisen vanuit het rijk voor de goed mogelijk uit gelegd worden. waterveiligheid en waterbeheer? “Het creeren van een klimaatbestendig ontwikkelingsgebied die het mogelijk maakt om de petroleumchemie en de noodzakelijke uitbreidingen van Rotterdam te huisvesten. Ruimte bieden voor waterveiligheid gaat zorgen voor een aanvulling op de leefkwaliteit in de stad. Die een positieve invloed zal geven aan vestigingsfactoren en de identiteit van de delta zal versterken. “Aan de hand van deze doelstellingIs een
Klimaat verandering
13
15
Hoog infiltratie Laag Kwel
Delta We weten allemaal dat er iets gebeurd met ons milieu, en met het klimaat om ons heen. Maar wat is er precies aan de hand? Oprukkende Zouttong
Laten we beginnen bij het begin, wat is klimaat verandering eigenlijk?
zoet (teveel) oppervlakte water
Princiepe 1.1 // werking Nederlandse wateren
Klimaat verandering: verandering van een gemiddeld weertype over een bepaalde periode. De kreten van het stoppen of tegenhouden van de klimaatverandering zijn ook algemeen bekend, echter is het stoppen of voorkomen van dit fenomeen niet mogelijk met menselijke krachten, de natuur doet wat ze moet doen. Als we kijken naar ons geologisch tijdvlak het Holoceen, zien we dat het Holoceen behoort tot de warmere periodes op geologisch tijdvlak ofwel een interglaciaal. (een warmere periode
16
17
tussen 2 ijstijden) Officieel mogen we ons tijdperk nog geen interglaciaal noemen omdat wij nog steeds aan het opwarmen zijn vanaf de laatste ijstijd aan het einde van het pleistoceen circa 10 000 jaar geleden. Dus het tegenhouden van dit natuurlijke proces ligt niet op de menselijke schaal. Wel zijn wij verantwoordelijk voor het versnellen van het natuurlijke proces en moeten we inspelen op de veranderingen in ons milieu. Als we dichter bij huis gaan kijken naar Nederland en de gevolgen van de veranderingen gaan onderzoeken zien we grote gevolgen voor de waterrijke gebieden in ons land. Wij weten dat het lage land steeds verder daalt, terwijl hoog Nederland steeds hoger komt te liggen. Je kan Nederland dus opdelen in twee delen hoog en laag. In deze gedeeltes komen verschillende waterproblemen voor. Zo ook voor Provincie Zuid-Holland waar onze grote rivieren hun delta vormen en de
rivieren in de zee uitmonden. Deze rivieren moeten het overtollige water uit het hele land afvoeren, ook krijgen deze lage gronden te maken met kwellen die oprukken vanuit de grond. Niet te vergeten de stijgende zeespiegel die grote risico’s met zich mee brengt in het druk bevolkte gebied. In dit onderzoek zal ik
Hoe kan je doormiddel van ontwerp bijdragen aan de integratie van waterveiligheid en leefkwaliteit in het Rotterdamse havengebied? Ik zal in het document door antwoord geven op de vraag:
verschillende schaalniveau het probleem vaststellen en daar een passende oplossing voor bedenken. Om op deze manier antwoord te kunnen geven op de hoofvraag.
Zuidvleugel
19
Amsterdam IC direct A4
NS
N11
A12 Utrecht/ Arnhem
A13
A20
A15 N57
Tiel/ Elst
A29 A16
N59 Middelburg
Zierikszee Moerdijk/ Antwerpen
Breda/ Antwerpen
Kaart // bereikbaarheid Zuidvleugel
22
23
klimaat voor zo’n gebied zijn zonder ingrijpen bijna ondragelijk, met name watergerelateerde risico’s kunnen voor fataal zijn voor het zuid westen van Nederland. Om de situatie onder controle te krijgen, moet de wateropgave duidelijk zijn.
Zuidvleugel
Kaart 2.2 // NAP
De grote rivieren zijn niet het enige water in Zuid-Holland, 1/6 deel van het oppervlak van de provincie bestaat uit water. Natuurlijk bestaan het gebied niet alleen uit water. Dit gedeelte Nederland is, met 21% van de totale bevolking, de meest dichtbevolkte zone. Met de grote steden als Den Haag, Leiden en de grootste van al Rotterdam. Ook behoort deze metropool regio tot een van de meest geïndustrialiseerde en dichtbevolkte plekken in de wereld. De risico’s van het veranderende
Met de stijging van het water als grootste bedreiging voor het zuid westen van Nederland en de uitmondende rivieren delta’s. De zeespiegel tast niet alleen de waterveiligheid van het gebied aan door een toevoeging te geven aan het risico voor overstroming gevaar, ook de stormen ,die door de verstoring van de Golfstroom, de Noordzee binnen kunnen dringen kunnen fataal worden voor de kust en het achterliggende gebied. Met het stijgen van de zeespiegel stijgt ook het zoutgehalte in het oppervlakte water, er ontstaat druk op het grondwaterreservoir met de daarbij horende kwellen. De verzilting in het gebied heeft grote gevolgen voor de landbouw en nog belangijker, de huishouding van zoet (drink)water. Zo zijn de meeste gewassen (nog) niet bestand tegen zout. En kunnen wij geen gebruik meer maken van ons leiding water. Een andere bedreiging komt vanuit het binnenland, de opwarming zorgt niet alleen voor het stijgen van de zeespiegel en de wisselwerking in de Noord Atlantische Golfstroom, die voor een groot deel ons weer bepaald, maar ook voor een grotere verdamping van dat zelfde water wat weer leidt tot extreme hoeveelheden van neerslag. Deze neerslag word opgevangen door de rivieren die zich binnen ons land bevinden. Rivieren raken overbelast door de hoeveelheid water vanuit de lucht en natuurlijk het gesmolten ijs uit de Alpen. Omdat deze wateren niet bestand zijn tegen het vervoeren van grote hoeveelheden neerslag water, slijten de dijken en doen afbreuk aan de algemene waterveiligheid.
24
25
Kaart 2.3 // Verzilting
Kaart 2.4 // Kwellen
Kaart 2.5 // verzilt water
Kaart 2.6 //Diepst overstroombare plekken
26
27
Kaart 2.7 //overstroombaargebied Kaart 2.9 // Waterstress, druk op de dijken
Kaart 2.8 // dijken
De waterstress is verdeeld over de zwakkere punten binnen ons dijkensysteem. De grootste gevaren liggen binnen dijkring 14. Deze beschermd de randstad waar Rotterdam onderdeel van is.
28
29
2012 650 duizend
x 1 ml
2025 2012
16,85 miljoen x 1 ml
2025
17,5 miljoen Princiepe 2.10 //Bevolkings groei
Behalve de waterstress is er een ander groot maatschappelijk vraagstuk gaande. Volgens het centraal bureau statistiek is de verwachting dat de bevolking in 2025 17,4 miljoen inwoners telt, waarvan dus een stijging van 650 duizend mensen meer dan in 2012. Daarmee neemt ook de bevolking in Zuid-Holland drastisch toe met een gemiddelde van 5%. Deze toename zorgt voor een grote druk in de woningbouw,bestaande woningaanbod en nieuwe ontwikkellocaties. Ook zien we een trend verschijnen van de toenamen van het 1-persoons huishouden. Daarmee veranderd ook de vraag naar de typologie in de stad waar op geanticipeerd moet worden.
30
31
Amsterdam IC direct A4
NS
N11
A12 Utrecht/ Arnhem
A13
A20
A15 N57
Tiel/ Elst
A29 A16
N59 Middelburg
Zierikszee Moerdijk/ Antwerpen
Breda/ Antwerpen
Dobberplas
?
Midden Delftland Voorne-Putten-Rozenburg
Kaart 2.11 //Verkeersdruk
Groenalliantie Midden-Holland
Rottemeren
IJssenmonde
Kaart 2.12 //Recreatiedruk
De stijgende bevolking zorgt op z’n duur niet alleen voor woning druk maar ook voor recreatie en verkeers druk. Als we naar Zuid-Holland kijken zien we een grot aanbod aan grootrecreatie, zoals pleziervaart, de toegankelijke natuurgebieden als MiddenDelftland en natuurlijk de kust waar in de zomer veel mensen ontspannen onder de zeldzame warme Nederlandse zon. Echter als we naar cijfers en het daadwerkelijke gebruik van deze aanwezige recreatie kijken, in vergelijking met Noord-Holland, zien we een sterk verschil. Zuid-Holland is minder populair onder de toeristen. En dat terwijl wij hier in feite meer te bieden hebben. Het probleem zit in de aantrekkingskracht van het gebied. ZuidHolland staat vooral bekend als de provincie van de industrie, wat voor de doorsnee toerist niet interessant is.
32
33
Princiepe 2.13 //Groene zones
Princiepe 2.15 //Fietsroutes
Staande Mast Route
Rotterdam(NL) Hull (UK)
Dobberplas Midden Delftland
Groenalliantie Midden-Holland
Rottemeren
Voorne-Putten-Rozenburg
Hoek van Holland(NL) Harwich (UK)
IJssenmonde
Princiepe 2.14 //Recreatieplekken
Princiepe 2.16 //Vaarroutes
35
Amsterdam IC direct A4
NS
N11
Dobberplas
? A13
Midden Delftland A20
Voorne-Putten-Rozenburg
N57
A12
Groenalliantie Midden-Holland
Utrecht/ Arnhem
Rottemeren
IJssenmonde
A15 Tiel/ Elst
A29 A16
N59 Middelburg
Zierikszee Moerdijk/ Antwerpen
Breda/ Antwerpen
Er is druk op 3 vlakken: recreatie, Verkeer en Bevolking. Daarbij komen ook de waterrisico’s . -Conclusie Zuidvleugel
Rotterdam
36 37
38
39
Princiepe 3.1 // Recreatie Gebieden Rotterdam
en een ecologisch draagvalk. Maar de komst van de industriĂŤle revolutie was niet alleen negatief, zo zien we bijvoorbeeld dat Rotterdam haar haven ontzettend snel ontwikkeld heeft tot een van de grootste havens ter wereld. Met een hard groeiende economie in de historie is de haven al snel uit haar jasje gegroeid. Om de enorme hoeveelheid containeroverslag en raffinaderijen was Rotterdam genoodzaakt om verder uit te breiden. Zo zijn de eerste en tweede maasvlakte tot stand gekomen. Tegenwoordig zien we dat de ruimtes in de stad waar de havens in de eerste instantie de werkzaamheden verrichtten niet meer genoeg ruimte bieden, of simpel weg niet meer te bekostigen zijn. Ook de nieuwe Europese milieunormen zijn een obstakel voor de verdere werkzaamheden van de haven binnen de stadscontouren. Met de In de recreatie op het niveau van de stad zien verschillende factoren zien we dat de bedrijven we een bijzondere weerspiegeling van druk op in de stadshavens langzaam maar zeker de gebieden, deze druk is in de stad Rotterdam verhuizen naar de 2e maasvlakte, waardoor groter dan elke andere stad in Zuid-Holland. eigenlijk alleen de dienstverlenende functie Het aanbod aan voldoende en kwalitatief van de haven nog aanwezig is in de stad. groen is zeer beperkt in de stad. Deze Met het verplaatsen van de overslagfunctie beperking heeft Rotterdam te danken aan de uit de stadshavens komen ontzettend veel industrialisatie, deze heeft het belang van een hectares aan ruimte vrij in de stad. Deze gezonde groene omgeving verdrongen uit de terreinen kunnen weer gebruikt worden voor stad. We kunnen dus concluderen dat de stad ontwikkeling voor huisvesting van de groeiende een enorme schaarse heeft aan kwaliteit groen bevolking.
Rotterdam
!
! Princiepe 3.2 // Conclusie: Druktepunten Recreatietekort
40
41
Hillegersberg-Schiebroek +1500
Overschie +5200
Noord +1700
Delfshaven +2500
Kralingen-Crooswijk +5700
Centrum +9300
Feijenoord +2700
Nieuw Mathenesse +1650 Pernis +400
Prins Alexander +2300
Charlois +600
IJsselmonde +4200
Legenda 1000 inwoners
Charlois +600
Deelgemeente + aantal inwoners vestigingen tot 2030 Grens deelgemeente Stadsrand
Princiepe 3.3 // Aantal toemende bevolking in de wijken in de stad Rotterdam
De komende 10 jaar groeit de bevolking namelijk niet alleen in Nederland met een rap tempo. De grootste toename van de bevolking zal plaats vinden in de Rvandstad. In Rotterdam groeit het inwoners aantal de komende 10 jaar met 37 750 inwoners, dit aantal blijft stijgen tot aan 2040 waar het aantal even stil zal staan op 668 800 inwoners. Dat is een toename van 17% in 35 jaar. Deze inwoners moeten gefaciliteerd worden. Om dat te kunnen doen moeten we eerst kijken naar de bestaande woning voorraad in Rotterdam om vervolgens een plan te maken voor de aanvullende ontwikkeliangen. Als we kijken naar de woningvoorraad in Rotterdam weten we dat er in totaal 297 445 woningen aanwezig zijn binnen de gemeente Rotterdam, het aantal bewoonde woningen zat op 275 179. Dat wil zeggen dat er 22 266 woningen leeg staan. Deze leegstaande woningen zijn vaak niet de eerste keus voor bewoners om te huren of kopen, omdat deze niet meer voldoen aan de wensen van de bevolking of zijn te oud en moeten gerenoveerd worden. Het merendeel van deze woningen bevind zich ook Rotterdam Zuid. Een groot nationaal vraagstuk.
42
43
Legenda 1000 inwoners Ontstane druk bevolking Opvang van bevolkingsdruk Grens deelgemeente Stadsrand
Princiepe 3.4 // Druk bevolking in de stad Rotterdam
44
45
Legenda Sociale Huur Vrije Sector Huur Koop woning
Princiepe 3.7 Legenda // Spreding Woonsectoren
portiekwoning met lift portiekwoning met lift
Princiepe 3.8 // Spreding typologien Rotterdam
portiekwoning met lift portiekwoning met lift
Legenda Hoogstedelijk Stedelijk Levendig Stedelijk Rustig Stedelijk Rustig
Sub Urbaan Compact Sub Urbaan Grond Gebonden
Princiepe 3.6 // Spreding woonmilieus Rotterdam
Als we kijken naar een verband tussen typologieĂŤn, woningprijzen en woning sectoren
zien we een verband ontstaan tussen de prijs van de woning en voornamelijk de sociale huur, die zich met name in Rotterdam Zuid en het Nieuwe Westen bevindt. De balans is dus bij wijze van spreken verstoord, om een gezonde mix te krijgen van verschillende treden op de maatschappelijke ladder. Aan deze sociale huur zitten met name portiekflats en galerij appartementen gekoppeld die vaak voor een eentonig straat beeld zorgen, met als resultaat dat deze gebieden minder in trek zijn voor nieuwe bewoners. Een bepaalde soort typologie zorgt dus voor een bepaald soort woonmilieu. Bijvoorbeeld een suburbaan woonmilieu zien we terug in de randen van de stad, als we dan kijken naar de typologie die daar aanwezig is, is te zien dat deze gebieden vooral bestaan uit eengezinswoningen, benedenwoningen of vrije boven woningen. Kijken we naar het grootstedelijk woonmilieu in het centrum van de stad, komen we grotendeels appartementen tegen die zorgen voor de hoge dichtheid.
46
47
Legenda
Extrovert-ego: Voor de (extrovert-ego) gaat de keus voor een druk actief en avontuurlijk leven gepaard met het zelfbewustzijn eigenwijsheid en het ruim denken. Deze groep vraagt flexibiliteit in zowel werk als privĂŠ. Om dit alles is dit de dominerende groep is het centrum in Rotterdam. De stedelijke drukke dynamiek is voor deze groep de grootste reden om in het centrum te wonen.
Legenda
Extrovert-Groep: deze groep kenmerkt zich met name met de spontane en zeer sociale houding. Voor de (extrovert-groep) is gezelligheid van groot belang waar de buurt centraal staat. Zij wonen met name in stedelijke gebieden die niet te druk zijn, zoals Charlois en Vreewijk.
Legenda
Introvert-Groep: kalm,serieus en rustig zijn de kenmerken voor de (introvert-groep). De mensen zien geborgenheid en zekerheid als een woning met een tuin en een community die een beetje op elkaar let. Deze groep vind je vaak in de uiterste buitenranden van de stad.
Legenda
Ego-Introvert : de ambitieuze inzetvertoners die streven naar een succesvolle carrière geven om het maken van een intelligente beslissing en willen graag door het zelfde soort mensen omringt worden. De individualist woont graag in een eigen woning vaak vrijstaand in de buitenranden of op een duurdere centrale locatie zoals aan het water op de kop van zuid.
48
Legenda Extrovert-Ego Introvert-Ego Introvert-Groep Extrovert-Ego
49
Princiepe 3.13 // Spreding Leefstijlen Rotterdam
Maar niet alleen de ontwikkelingen van de bevolking en de woningmarkt zijn interessant om te onderzoeken ook de manier van wonen en het soort mensen dat verspreid is door Rotterdam. De verschillende aanwezige leefstijlen binnen de woonmilieus in de stad kunnen van invloed zijn op de vorming van de nieuwe stadshavens waar op dit moment nog geen woonmilieu aanwezig is. Zo kan je de inwoners onderverdelen in 4 groepen uitgezet in een matrix met op de verticale as extrovert/ introvert en horizontaal ego/ groep tegen elkaar uit gezet. Hier komen 4 combinaties uit waar de inwoner zijn identiteit aan kan koppelen met de daarbij behorende woonwensen die in overeenstemming zijn met de woonmilieus in de stad. Deze groepen komen neer op de (extrovert-groep), (groepIntrovert), (ego-introvert) en (ego-extrovert). Bij deze onderscheiding horen natuurlijk ook de eigenschappen.
Met de duidelijke wensen en kenmerken van deze groepen en een overzicht van verschillende woonmilieus in de stad is het nemen van een beslissing voor de doelgroep binnen de stadshavens niet het grootste vraag stuk. Wat we in Rotterdam zien gebeuren is dat er dus een verband te vinden is tussen een typologie, woonmilieu en leefstijlen van de bewoners. De keuze voor het vestigen in een bepaalde typologie ,wat op haar beurt weer deel uit maakt van een bepaald woonmilieu, hangt af van de leefstijl van de desbetreffende doelgroep. De toename van 1-persoonshuishouden is niet alleen te zien in de regio. Ook Rotterdam zelf heeft te maken met een snelle groei van deze doelgroep. Deze huishoudens variĂŤren van inkomen, waar rekening mee gehouden moet worden bij het realiseren van programma en typologieĂŤn op de nieuwe locatie. Zo hebben hebben de studenten andere levens behoeftes en een ander budget dan iemand die een vast contract met een goed salaris. De woningen zouden dus naar de behoeftes/wensen van deze 1-persoonshuishoudens moeten worden ontworpen.
Den Haag/ Amsterdam
50
51 A20
A20
A4
A16
Maasvlakte 1&2
A15
A15
Legenda
A15
A15
Tiel
Rijksweg Stadswegen Tunnel
A29
Knooppunt A15 Maasvlakte 1&2
Weg Nummer Richting
Oude-Tonge/ Bergen op Zoom
Princiepe 3.14 // Bestaande A16 Infrastructuur Rotterdam Dordrecht/ Breda
52
53
Schiphol/ Amsterdam
Delft Den Haag
Utrecht
Hoek van Holland
Legenda Metro Tram Waterbus Trein IC Direct Haltes Stadsrand
Princiepe 3.15 // Bestaand Openbaar Vervoer Rotterdam
De infrastructuur in de stad heeft tijdens alle uitbreidingen van de stad haar capaciteit bereikt, dit is momenteel ook het geval. We zien dat Rottredam met de auto erg goed bereikbaar is. Wat wij niet meteen zien op de kaart is dat er enorme druk ligt op de huidige Noord-Zuid verbindingen. Met de toenemende bevolking en haar autogebruik komen deze infrastructuren steeds meer in gevaar. Ook het openbaar vervoer oogt op het eerste gezicht goed geregeld. Echter als we goed kijken zien we dat er bepaalde delen van de stad ontzettend slecht bereikbaar zijn. Een van deze delen zijn de stadshavens. Met deze beperkingen zou men dus rekening moeten houden tijdens het ontwerpen.
54
55 A20
A20
A4
A16
Maasvlakte 1&2
A15
A15
Legenda
A15
A15
Tiel
Rijksweg Stadswegen Tunnel Knooppunt A15 Maasvlakte 1&2
Weg Nummer
Druktepunten A29
Bestaand vrachtverkeer Bijkomend vrachtverkeer
Richting
Bestaand autoverkeer
Stadsgrens
Bijkomend autoverkeer
A16
Oude-Tonge/ Bergen op Zoom
Princiepe 3.16 // Conclusie: Druktepunten Verkeer
Dordrecht/ Breda
56
57
c
Net als op regionale schaal zijn de gevolgen van de verandering in het klimaat groot in Rotterdam op stedelijk niveau. Zo zijn er 4 grote bedreigingen voor de stad. Behalve de 3 water problemen zee, rivier en kwel heeft een grote stad als Rotterdam te maken met urban heat. Dat zijn niet alleen de natuurlijke hittegolven, dit is voornamelijk de warmte die de stad zelf afgeeft van alle energie die aanwezig is en de stad draaiende houd. De combinatie van de natuurlijke hitte golf en de stedelijke warmte kan ervoor zorgen dat de stad de warmte niet meer kan verwerken wat een bedreiging kan zijn voor de verschillende soorten flora en fauna en de risico groepen onder de bevolking. Dus Rotterdam heeft 4 klimaat risico’s - Hogere zee-rivierwaterstanden
Afbeelding 1 //Maeslantkering;Nieuwe Maas. Bron: Deltacities.com
- Toename intensieve neerslag - Langere periodes van droogtes - Langere periodes van hitte (hittegolf)
58
59
Legenda
Legenda
Princiepe 3.18 // Thermisch comfort 2015
Princiepe 3.19 // Thermisch comfort 2050
Stedelijke Warmte.
Princiepe 3.17 // Gevaren zones Urban Heat Islands
Ook bekend als Urban Heat Islands Voor de levens genieter in ons is een hittegolf enigszins geen probleem, zo kunnen we rustig naar het strand en genieten van de zeldzame zonnestralen die wij in Nederland krijgen. Echter is niet geen ideaal scenario voor langer dan een paar dagen, in de stad neemt het thermisch comfort af door een tekort aan verkoeling, het massale gebruik van energiebronnen zorgt er ook voor dat het kwik net een paar graden hoger schiet. Zo heeft de hitte een negatieve invloed op de gezondheid en welzijn van risico groepen. Ook niet te vergeten de beschadiging van flora en fauna in de steden.
60
61
genda
Afbeelding 2 //Blauwalg Bron: albrasserdamsnieuws.nl
Afbeelding 3 //Dijkscheur Bron: beeldbank.rws..nl
Langere periodes van droogtes
genda
Princiepe 3.20 // Risico’s Verzilting tijdens droge periodes in Rotterdam
Tijdens een droge periode staat het grondwaterpeil lager, waarmee de kwaliteit van het water afneemt, mede dankzij de zoute kwellen die blijven oprukken vanuit de grond, deze verzilten de grond. Omdat er dus geen neerslag valt wordt deze zoute laag ook niet weggespoeld. Deze situatie heeft tot gevolg dat er een kans bestaat op schade op de flora en fauna in de stad met een verstoring van het ecologische systeem in de stad. Een laag waterpeil kan een probleem vormen voor scheepvaart, deze zeecontainerschepen kunnen dan niet voorspoedig doorvaren en kunnen vast komen te zitten in de slib op de bodem van de waterwegen. Ook heeft een langere droge periode grote gevolgen voor de waterveiligheid van ons dijksysteem. Door een tekort aan vocht, in de van klei en zand gevormde dijken rondom onze rivieren, droogt deze dijk als het ware uit waardoor scheuren kunnen ontstaan.Deze scheuren vergroten de overstroming risico’s alleen maar die onze levens in gevaar brengen.
62
63
Afbeelding 4 //Cloudburst (wolkbreuk) Bron: nufoto.nl
Toename intensieve neerslag
Legenda Grootste probleem punten Risico zones
Princiepe 3.21 // Conclusie: Wateroverlast
Tegenover een periode van droogte, staat de intensieve neerslag Een ander klimaataspect wat onze veiligheid en leefkwaliteit onder druk zet. Dit effect zorgt niet alleen voor een hogere rivierwaterstand maar ook voor verschillende problemen in de dichtbebouwde stad, zo kan het overtollige water moeilijker weg, stromen de riolen vol waarbij de kans op wateroverlast binnen de huishoudens erg groot word. Deze wateroverlast zorgt voor hoge schade kosten.
64
65
1:10 000
1:10 000 tekort 175 cm tekort 100 cm
14
14
17
17
18
18
1:4000 Legenda
Princiepe 3.23 // Dijkhoogte tekort nu
Te versterken waterkering 2015 17
1:4000
Dijkringnummer Beschermingsniveau Primaire Waterkeing
1:4000
Legenda Dijkhoogtetekort 17
1:4000
Dijkringnummer Beschermingsniveau Primaire Waterkeing Stadsrand
Stadsrand
Princiepe 3.24 // Dijkhoogte tekort 2050
Hogere zee- en rivierwaterstanden
14
14
17
17
18
18
Legenda
Legenda
Princiepe 3.26 //Waterdipetes nu
Princiepe 3.27 // Waterdieptes 2050
De directe gevolgen van de hogere zee- en rivierwaterstanden zorgen voor een grotere overstromingskans in het buitendijkse gebied, in geval van Rotterdam zijn dat de stadshavens. Daarbij komt ook dat de Maeslantkering vaker moet sluiten wat op den duur de faalkans (niet sluiten) van de kering vergroot. Ook neemt het risico op overstroming binnendijks toe. Deze risico’s kunnen 2 oorzaken hebben, het falen van bepaalde bouwwerken, zoals sluizen en dammen in de primaire waterkering. Of het doorbreken van de dijk.
66
67
3084 1291 213
!
!
1649
296
14
17
18
314 Legenda
Legenda
Overstroombare afvalwaterzuiveringsinstallatie
!
Overstroombaar BRZO cluster
Primaire Waterkering
14
Dijkring nummer
Stadsrand
Princiepe 3.22 // Conclusie: Waterveiligheid, Binnendijks
Schade als gevolg van falen wat bouwwerken
Overstroombare Schakel /Transformator 380 kV
Princiepe 3.25 // Conclusie: Waterrisico’s Buitendijks
104
Aantal slachtoffers
Primaire waterkering Schade door breuk van waterkering Stadsrand
104
4
382
68
69
Omdat er voldoende tijd is voor aanpassing aan het veranderende klimaat kunnen we met adaptieve maatregelen goed aansluiten bij andere ruimtelijke ontwikkelingen in de stad en deze slim combineren met lopende beheer- en onderhoudsprogramma’s. -Rotterdamse Adaptie Strategie,2014
Met dit alles kunnen we concluderen dat Rotterdam 4 klimaat risico’s heeft met 1 grote druk namelijk de bevolking. Deze bevolking zorgt op zn duur weer voor andere druk in de stad. Zoals de druk op de infrastructuur en de schaarse recreatie in de stad.
Visie
70 71
72
73
Visie Rotterdam 2050
Princiepe 4.0 // Visie Rotterdam
Om de stad goed in de omgeving te kunnen verankeren en alle probleemknooppunten aan te kunnen pakken is een visie op de stad Rotterdam opgesteld. Het doel van deze visie is het creĂŤren van een adaptieve,aantrekkelijke en leefbare stad. Deze visie bestaan uit een aantal punten om het doel te kunnen bereiken. Zo moet er gestreefd worden naar het versterken van de positie van de stad in de regio op economisch, cultureel en wetenschappelijk gebied. De kennis as tussen delft en het RDM is daarbij een voorbeeld. Ook word Rotterdam nog beter bereikbaar van en
naar de stad en zeker binnen in de stad. De zware knooppunten moeten ontlast worden door een aantal belangrijke infrastructurele ingrepen. denk hierbij aan het vervangen van de diesel bussen door trams waar het profiel het toestaat. Het is uitermate belangrijk om een extra Noord-Zuid verbinding te maken in de stad. Bieden van alternatieve opties voor verkoeling tijdens hittegolven om de stedelijke hitte zoveel mogelijk te kunnen ontlasten. Verder is het van belang dat er minimale hinder wordt ondervonden bij te veel neerslag , er beperkte problemen zijn tijdens een droge (neerslagloze) periode. De groeiende bevolking moet water risico vrij in een passende typologie worden gehuisvest in de adaptieve stad. Tot slot is het belangrijk dat de stad weer een eenheid vormt. Waar kunnen dat het beste doen? Zoals eerder genoemd komen er door de komst de 2e Maasvlakte enorme hoeveelheden aan ruimte vrij in de stadshavens. Deze stadshavens liggen bovendien buitendijks. Zo vormen ze een geweldige case studie voor klimaat adaptief bouwen hier liggen de meeste uitdagingen. Kijken we naar alle punten uit de visie wat wij willen bereiken, is de haven in de stad wederom de meest geschikte plek. Natuurlijk moet er ook het een en ander gebeuren in de binnendijkse stad voor Rotterdam zichzelf klimaat bestendig kan noemen.
74
75
Masterplan Stadshavens
76 77
78
79
Legenda
Legenda
IC Direct Trein Tram
Waterbus halte Nieuwe halte Bestaande halte Halte
Inprikkers
Profiel met auto
Brug
Profiel met Tram
Autowegen Profiel met fiets Knooppunt
Waterbus Metro
Profiel met voetgangers
Drukte punten verlichten
Princiepe 5.0 // OV
Princiepe 5.1 // Verkeer
Masterplan Stadshavens
Legenda
Legenda Bestaande bijzonderheid Nieuwe bijzonderheid intern Directe Zichtlijn
Fiets/Voetgangers Brug Groot verkeers brug Interne Fietsverbindingen
Indirecte Zichtlijn
Verbinding met Zuid
Nieuwe bijzonderheid Kop
Fiets Route Direct Zichtveld 25 graden
Voetgangers Route
Princiepe 5.2 // Zichtlijnen
Princiepe 5.3 // Langzaamverkeersroutes
Om dat allemaal te kunnen bereiken moet er een masterplan komen voor de stadshavens waar een gebied uit gekozen moet worden om met de realisatie te beginnen. Het masterplan heeft een tijdsbestek van minimaal 50 jaar. De beelden die in dit document staan zijn daar ook op afgestemd. Om de visie goed uit te kunnen voeren moeten er een aantal
ingrepen worden gedaan in de stadshavens. Deze ingrepen zitten voornamelijk op de infrastructurele laag. Zodra deze goed zijn loopt de rest vanzelf. Autowegen worden grotendeels behouden, met uitzondering op enkele inprikkers na. Het ontlasten van de druk in de stad word door middel van een brug, van het RDM terrein naar de Merwe-Vier havens, gedaan. Het toevoegen van nieuwe tramroutes ter vervanging van de huidige buslijnen zorgen voor een milieuvriendelijkere aanpak en zorgen wederom voor een betere hoogwaardige verbinding met de stad zelf. Een van de grootste kwaliteiten van Rotterdam is uiteraard het water, het vervoer over het water moet dus worden versterkt. Dit gebeurd door een frequentere dienst regeling van de waterbus en een nieuwe lijn, van de sint Jacobs- haven naar de sluisjesdijk. Het langzame verkeer zal ook baat hebben bij de aanpassingen in het gebied, zo zullen de bestaande langzaam verkeer routes geoptimaliseerd worden, komt er een nieuwe brug van Katendrecht naar het RDM via de Sluisjesdijk. Deze verbinding bevorderd de doorstroom van voetgangers en fietsers die zich over Rotterdam Zuid begeven. Ook de haven zelf word weer aan elkaar gehecht door bruggen voor het langzame verkeer. Deze bruggen zouden moeten kunnen bewegen, dit voor de scheepsvaart die wellicht bij de aanwezige haven bedrijvigheid moet zijn.
80
81
Legenda Dichtheid (m2)
Princiepe 5.4 // Dichtheid
Bestaande hoge dichtheid rand Verbinden Stad met Haven Dichtheid hoog vanaf maas, lager landinwaarts
Princiepe 5.5 // Functiemix
Legenda Stedelijke functies
(diverse functies)
Gedeeltelijk aanwezige functies Schaars aanwezige functies Bedrijvigheid
Doorzetten Stedelijke Functies O-W Functie mix minder richting N-Zee
Een andere manier om de havens weer bij de stad te betrekken is het doorzetten van het stedelijk programma in de stadshavens. Kan gebeurd door middel van 2 factoren de functie mix en de dichtheid. Dichtheid zal vanaf de water het hoogst zijn, dit om het water weer een belangrijke status te geven en aan te sluiten op de drukke structuur van de randen van de Maas in Rotterdam. De dichtheid zal dus geleidelijk afnemen richting het zuiden. Functiemix zal intensief zijn vanaf Katendrecht en zal geleidelijk afnemen naarmate het richting Schiedam gaat. De functies zijn dus naar intensiteit van oost naar west.
82
83
Dakpark Het Park
Katendrechts park
Charloise hoofd
Zuiderpark
Legenda charloise hoofd
Park
Bad plaatst
Infiltratie 2 kanten
Groene Profielen
Golfbrekers
Verbinding groene zones
Groene Daken
Princiepe 5.6 // Groen
Knooppunt Vaanplein Vaanpark De Blauwe Verbinding
Zuid. Het dakpark aan de Vierhavenstraat geeft een aanleiding om het groen over de brug te laten lopen om zo een grootschalige fysieke groene verbinding te maken. Groene inprikkers die vanuit de grotere groene infrastructuren de hele stads havens een zachtere kern zullen geven bestaan voornamelijk uit en groen profiel, groenere pieren en enkele goede parken, dit alles bevorderd niet alleen de ecologie maar ook de wateropvang/infiltratie van het hoogstedelijke gebied. Wat zeker niet mag ontbreken in een klimaat adaptief scenario. In deze profielen moet dus ruimte komen voor groene plekken waar het water zich kan infiltreren in de grond. Om daar ruimte voor te geven moet er in deze profielen minstens 2 meter groen aanwezig zijn. Om de adaptatie volledig te krijgen zullen ook de typologieĂŤn in moeten spelen op de nodige wateropvang. Deze typologieĂŤn zullen worden ontrafeld in het ontwerp. Tot slot het groen, eerder is de conclusie Een gebied van 1600 ha ontwerpen is een bijna getrokken dat het groen schaars in de stad onmogelijke klus, met deze reden is er gekeken aanwezig is waardoor, met de bevolkingsgroei naar een gebied waar de meeste uitdagingen ,druk ontstaat op de recreatie gebieden van liggen. In dit geval is het de Sluisjesdijk, dat is Rotterdam. De schaarse aanwezigheid van de opeenvolgende pier na Katendrecht. Op het groen moet worden aangevuld door een dit schiereiland komen verschillende factoren ecologisch kwalitatieve zone om zo de ecologie samen die de opgave complex en uitdagend te bevorderen en de leefbaarheid in de stad te maken. Ook zorgt de eerste aanpak van de kunnen verhogen. Dit alles gebeurd met een sluisjeshaven voor een impuls voor Rotterdam verbinding van de bestaande groen structuren - Zuid. langs de primaire waterkering in Rotterdam-
84
85
Afbeeling 6 //Sluisjesdijk 3d Bron: Apple Maps
Ontwerp
86 87
88
89
Concept Door middel van verschillende functies, ruimtelijke aanpassingen en en sociale inputzal een cohesieve ruimte ontstaan. een soort kralen ketting. deze zal de verschillende behoeftes aan elkaar rijgen met een basis draad “ waterbeleving�
90
91
Randvoorwaardes MOdellen
Water beleving
Hoge Dichtheid HD++ HD+ HD 0 HD-
Ecologie
Water Veiligheid
Veilig
HD++ HD++ HD 0 HD+ HD 0 HD+ HD++ HD+
HD++
HD 0
HD++ HD 0
HD+
HD++
+M
Veilig
92
93
++
Model 1 Urban Skyline + Fungeert als dijk voor het hele gebied + Tweede skyline, aanvulling op de stad - Te weinig infiltratie mogelijkheden - Concurrentie met Kop van zuid
94
95
Model 2 Urban Jungle + Groen sluit aan op de omgeving + Ruimte voor voldoende infiltratie - Te veel clustering - Beperkte functiespreiding
96
97
Model 3 Urban Islands + Diversiteit korrel grootte + Voldoende infiltratie Mogelijkheden - Te veel clustering - Te grote groene vlakke
98
99
Model 4 Urban Mix + Diversiteit korrel grootte + Betrekking water maximaal - Heel veel water - Dure oplossing
100
101
Waterbeleving van alle kanten
Princiepes Blikvanger
Dynamisch Rust
Intensief
Uit alle conclusies en informatie eerder genoemd in dit onderzoek zijn voorwaardes voor de princiepes benoemd. deze bestaan uit - Kwaliteits groen -Maximale Waterbeleving -3 Deling voor korrel grootes en dynamiek
OV-Draagvlak
-Beperken auto verkeer - Ov als Draagvlak
102
103
Kaart 6.1 // Masterplan Sluisjesdijk
104
105
Kaart 6.2 //Lagen benadering Bouwblokken
Kaart 6.3 //Lagen benadering INfrastructuur
Kaart 6.4 //Lagen benadering Functiespreding
Kaart 6.5 //Lagen benadering Zichtlijnen
106
107
25 m
5m
11 m
5m
10m
15m
35m
5m
5m
5m
2m
5m
173 m
15m
5m
11 m
5m
10m
15m
45 m
5m
5m
5m
2m
5m
173
11 m
5m
10m
15m
10m
150 m
298 m
10 m
5m
15m
5m
5m
2m
5m
108
109
3m Voet Fietspad
0,5m Waterbuffer
5m Autoweg
0,5m 2m Waterbuffer Halte/groen strook
7m Trambaan 1 m spoor 35,5 m Totaal profiel ter vervanging van bestaande
2m Halte/Groen strook
Profiel Avenue
0,5m Waterbuffer
5m
10 m Boulevard Zon zijde
110
111
1m
1m
WATERBERGING
WATERBERGING
4m Voetpad
0,5m Waterberging
3m Autoweg
1m Fiestpad
19,5 m Totaal Profiel straat
1m 0,5m Fiestpad Waterberging
Profiel Dwarswegen
3m Autoweg
0,5m Waterberging
4m Voetpad
112
113
woonlagen Functie in de plint
Parkeren
Atrium voor extra zonlicht
Schuinafgesneden blokken voor een zicht accent en het breken van de wind.
Min 7 lagen
Toevoeging paviljoen/kleine wooneenheden max 100m2 max 4 meter hoog Krijgen van de menselijke schaal. Creeren van een interessante route
114
115
Mogelijke prive tuin. max 10 m
7 lagen
3 lagen
Verlichting in de plint cammufleerd de dode plint voor de waterberging
Appartementen uitbereiding max 22 m diep
Avenue
Straat
Straat
Blokken te koop per 5x10 meter
Appartementen uitbereiding max 22 m diep
Mogelijke prive tuin. max 10 m
Avenue
Parkeren halfverdiept onder een dek in het binnenhof
Groene daken op alle platte daken
Openbaar hof Verschillende functies. Routing over het hele eiland
Max 23m Min 3 max 7 lagen
225m 110 m
Vrij invulbaar gesloten bouwblok
116
117 Hoekoplossing dient ook als ingant tot de galerij van de aansluitende appartementen complexen
Het Flexibele blok Deel 2
23 m
Parkeren Halfverdiept 3m 1m 10 m
Maaiveld
10 m
WONEN WONEN
Maaiveld
Lift
Straatverlichting in de plint
WONEN PLINTFUNCTIE WATERBERGING
Trappenhuis Studio
brandtrap
Maaiveld 2
PARKEREN
brandtrap
Lift schans
Trappenhuis
Studio’s 75 m2
Studio’s 75 m2
functie waterberging
PLINTFUNCTIE
Het Flexibele blok Deel 2
118
119
120
121
Nawoord http://deltacommissaris.nl/deltaprogramma/2015/ http://deltacommissaris.nl/deltaprogramma/deltabeslissingen/waterveiligheid/index.aspx http://deltacommissaris.nl/deltaprogramma/deltabeslissingen/rijn-maasdelta/index.aspx http://deltacommissaris.nl/deltaprogramma/deltabeslissingen/ruimtelijke-adaptatie/index.aspx http://www.rotterdamclimateinitiative.nl/documents/Documenten/RCI%20RAS%202013%20 NL%20LR.pdf https://cms.minienm.nl/publicatie/ontwerp-delta-nl#/ontwerpdeltanl http://www.ruimtelijkeadaptatie.nl/nl/ https://deltaprogramma.pleio.nl/pages/view/21157892/manifest-klimaatbestendige-stad http://www.siemens.com/entry/cc/features/greencityindex_international/all/en/pdf/report_en.pdf http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/index_en.htm http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2008/november/rotterdam-zuid-stadsdeel-achter-de-maas.html http://jdsa.eu/kal/ http://www.kcap.eu/en/projects/v/hafencity/ http://www.knmi.nl/klimaat/toepassingen/water.html http://www.archiprix.nl/national/index.php?project=3353 http://www.hpdetijd.nl/2011-05-18/watersnood-20/ https://publicwiki.deltares.nl/display/KWI/4.3.03.+Stadshavens+Rotterdam https://www.deltares.nl/nl/issues/duurzame-deltasteden/ http://woonwerkrotterdam.nl/rotterdam-in-beeld/rotterdam-totaal/
Het ontwerp in het onderzoek gaat uit van een economisch gunstige situatie. Ik realiseer mij dat dit niet in een keer uit gevoerd kan worden. Om deze reden zijn er randvoorwaarden meegegeven voor het ontwikkelen van de blokken. Waarbij de economische trekker en de architect het uiteindelijke beeld gaan bepalen. De ontwikkeling van de “Sluisjesdijk� zou gefaseerd moeten gebeuren met de interesses van betrokken partijen zoals Port of Rotterdam. Marina Samveljan
122
teH duoG