De Moderne Stad by Marina Samveljan

DE MODERNE STAD in vier scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s

COLOFON

Voorwoord

MINOR De Moderne Stad

Het gaat momenteel niet zo goed met de economie, waar de hele maatschappij onder lijdt. Doordat er momenteel weinig ontwikkeling plaats vindt heeft de stedenbouw het ook zwaar.

TITEL De Moderne Stad in vier scenario’s

Voor ons als vierdejaars Urban Design studenten is de toekomst dan ook erg onzeker, betreft ons vakgebied. Het is zeer waarschijnlijk dat de stedenbouw zoals wij deze nu kennen niet

AUTEURS Daniëlle Hollants [100272] Thijs Peterka [90443] Gaby Rasenberg [102831] Johan van Ruijven [103632] Marina Samveljan [101992] Diederik Vane [102841] Mathieu Vane [102847]

meer zal terugkeren. Dit heeft niet alleen te maken met de toestand waarin de economie zich bevindt maar ook steeds meer burgers lijken zich te verzetten tegen de sturing vanuit de overheid. Zij willen zelf meer invloed kunnen uitoefenen binnen hun eigen omgeving en door de groei van de wetenschap is steeds meer informatie en kennis beschikbaar. De vraag is dan hoe de stedenbouw er in de toekomst wél uit gaat zien. Ons onderzoek zal een blik op de toekomst werpen en inzicht geven over de verandering op planbaarheid van de moderne stad.

SCHOOL NHTV Breda, Academie SLM BEGELEIDERS Marc Holvoet Peter Beijer DATUM 14 november 2013

Samenvatting Nederland is een verzorgingsstaat waar alles van bovenaf gepland en georganiseerd wordt.

De matrix laat vier mogelijke toekomstscenario’s zien, die elk een andere reactie zullen geven

De verzorgingsstaat is echter aan het veranderen in een kennissamenleving waarin steeds

op de vorm en mate van planbaarheid.

meer mensen dingen zelf willen en kunnen doen. Tegelijkertijd heeft de overheid steeds Verzorgings stad, Individuen Stad, Creatieve Stad en Digitale Stad

minder middelen tot haar beschikking om de huidige vorm van sturing en verzorging voort te zetten. Deze verandering heeft gevolgen in de gehele maatschappij.

Om het resultaat van de scenario’s te toetsen is er een ‘toolbox’ gemaakt waarin verschillende Stedenbouw als vormer van de fysieke leefomgeving en planning staat zoals wij die nu

ingrepen te vinden zijn. Deze zijn toepasbaar in heel Nederland. ‘De Creatieve Stad’ wordt

kennen op punt van verandering. Dit omdat niemand de toekomst precies kan voorspellen

uitgewerkt aan de hand van een onderzoeksgebied; de wijk Utrecht Overvecht.

en wij zelf voor de vraag staan hoe wij later in het werkveld terecht komen hebben wij de volgende vraag gesteld:

Uit de vraag: ‘Hoe planbaar is de moderne stad?’ is naar voren gekomen dat de laatste jaren met name de factor technologie een grote invloed heeft gehad op de ontwikkeling van de “Hoe planbaar is de moderne stad?”

planbaarheid en de stad in het algemeen.

Om grip te krijgen op deze moderne stad worden gebeurtenissen uit het verleden

De planbaarheid verschilt in al deze scenario’s. Omdat in de “Verzorgingsstad” de

onderzocht en wat de gevolgen hiervan waren op de planbaarheid. Dit wordt gedaan in

maatschappij conservatief en rijk is, heeft de overheid een verzorgende rol en regelt alles

de vorm van een tijdlijn, waaraan een grafiek wordt gekoppeld van de planbaarheid. Deze

voor haar burgers. In de “Digitale stad” laten de mensen al minder toe qua planning, maar

grafiek wordt opgesteld door gebeurtenissen binnen vijf factoren van onze samenleving.

door de grote rijkdom is de planbaarheid nog steeds relatief hoog. In de “Individuen Stad” is geen of amper geld voor ontwikkeling, maar omdat de mensen conservatief zijn laten ze

“Wetenschap, Economie, politiek, Ruimte en Bevolking”

nog steeds veel aan de overheid over. Hierdoor is de planbaarheid hoger dan in de “Creatieve Stad”, waar de planbaarheid door het vrije denken en gebrek aan geld het laagste is. Kortom,

Met name de wetenschap heeft grote invloed gehad op de mate van planbaarheid en is

de mate van planbaarheid hangt af van het scenario waarin de maatschappij zich bevindt.

daarom als aparte lijn in de grafiek aangegeven.

Inhoudsopgave 1. inleiding blz. 8

3. de matrix blz. 14

1.1 OPGAVE BLZ. 8 1.2 DOEL- EN PROBLEEMSTELLING BLZ. 8 1.3 ONDERZOEKSVRAAG BLZ. 8 1.4 METHODE VAN ONDERZOEK BLZ. 8 1.5 LEESWIJZER BLZ. 9

3.1 VERKLARING VAN DE ASSEN BLZ. 15 3.2 LEREN UIT HET VERLEDEN BLZ. 16 3.3 SCENARIOâ&#x20AC;&#x2122;S BLZ. 18 3.3.1 VERZORGINGS STAD BLZ. 21 3.3.2 INDIVIDUEN STAD BLZ. 23 3.3.3 CREATIEVE STAD BLZ. 25 3.3.4 DIGITALE STAD BLZ. 27

2. planbaarheidsgrafiek

blz. 10

4. con clusie blz. 29 5. Bijlage blz. 30

3.1 TECHNIEKLIJN BLZ. 10 3.2 PLANBAARHEIDSLIJN BLZ. 12 3.3 OVERVECHT IN DE TIJDLIJN BLZ. 13

DE TIJDSLIJN BLZ. 30 THEORIE ACHTER DE MATRIX BLZ. 51

6. bronvermelding blz. 52 6

1. Inleiding 1.1 Opgave

1.3 Onderzoeksvraag

1.5 Leeswijzer

Er zullen nieuwe werkwijzen moeten worden ontwikkeld die meer rekening houden

Een verandering van de stedenbouw heeft waarschijnlijk een verandering van de

Het onderzoek begint met de geschiedenis van de vijf onderzoeksfactoren uitgewerkt

met digitalisering, mobiliteit, nieuwe vormen van wonen en andere ontwikkelingen die

planbaarheid tot gevolg. Onze onderzoeksvraag is daarom ‘Hoe planbaar is de moderne

in een tijdlijn (opgevouwen in de kaft), waaruit de grafiek van de planbaarheid volgt. De

betrekking hebben op de moderne stad. De opgave voor de minor ‘De Moderne Stad’ is

stad?’. Hierbij moeten de begrippen ‘planbaar’ en ‘moderne stad’ even worden toegelicht. Met

planbaarheidsgrafiek staat in hoofdstuk twee beschreven, de uitgebreide omschrijving

tweeledig. Ten eerste moet er antwoord gegeven worden op de vraag wat de belangrijkste

planbaar wordt de mate van sturing bedoeld. Met de moderne stad bedoelen wij nieuwe en

van de factoren staat in de bijlage. Hierna volgt de scenariomatrix, waarin de vier

veranderingen in onze samenleving zijn. Anderzijds moet er een strategie worden bedacht

bestaande steden in de toekomst.

toekomstscenario’s zullen worden uitgewerkt. Dit naslagboek wordt afgesloten met een

voor de moderne stad, toegepast op de wijk Overvecht in Utrecht. Het belang hierbij is

conclusie.

om te onderzoeken wat de gevolgen van de ontwikkelingen in de stad zijn en hoe deze de

Het vervolg zal in het ‘Toolboxboek’ worden uitgewerkt. Een analyse van de wijk Overvecht

1.4 Methode van onderzoek

stedenbouw beïnvloeden. Hierbij staat de relatie tussen mens en ruimte centraal.

Om antwoord te kunnen geven op onze onderzoeksvraag, maken wij gebruik van extra-

1.2 Doel- en probleemstelling

wordt gevolgd door de uitwerking van het scenario ‘De Creatieve Stad’. In het toolboxboek staat een SWOT analyse van het scenario die kansen en problemen laat zien waarop kan worden ingespeeld.

polatie. Dit houdt in dat wij gebeurtenissen uit het verleden onderzoeken en kijken wat hiervan de gevolgen zijn op de planbaarheid. Veel informatie is in bestaande literatuur

Nederland is een verzorgingsstaat, waar alles van bovenaf gepland en georganiseerd wordt.

te vinden, maar zal nog wel uitgezocht moeten worden en met elkaar in verband

Hierbij heeft de stedenbouwer een belangrijke functie, deze voorziet de overheid namelijk

worden gebracht. Dit doen we in de vorm van een tijdlijn waaraan een grafiek wordt

van ontwerpen, plannen en visies. De verzorgingsstaat is echter aan het veranderen in

gekoppeld van de planbaarheid. Deze tijdlijn wordt onderverdeeld in vijf onderwerpen

een kennissamenleving, waarin steeds meer mensen dingen zelf willen en kunnen doen.

(wetenschap, economie, politiek, ruimte en bevolking) en de geschiedenis van Overvecht.

Tegelijkertijd heeft de overheid steeds minder middelen tot haar beschikking om de huidige

Om te kunnen voorspellen hoe de planbaarheidslijn verder zal lopen, zullen wij een

vorm van sturing en verzorging voort te zetten. De vraag is of de bewoners meer of misschien

scenariomatrix opstellen. Hier komen vier scenario’s uit, die elk een andere reactie zullen

wel volledig de vrijheid moeten krijgen en wat voor gevolgen dit gaat hebben.

geven op de planbaarheidslijn. Deze scenario’s zijn niet gebaseerd op een context en zijn daarom toepasbaar in heel Nederland. Om het resultaat van de scenario’s in Overvecht te onderzoeken zullen wij één scenario uitwerken in een toolbox. Deze toolbox is bedoeld als handreiking voor de gemeente Utrecht met mogelijke ontwikkelingen voor de wijk op drie verschillende schaalniveau’s, namelijk wijkniveau, straatniveau en woondomein.

2. PLANBAARHEIDSGRAFIek

Hoogtepunt

Deze tekst is een uitleg van de poster

2.1 technieklijn Om te onderzoeken hoe planbaar de moderne stad in de toekomst zal zijn, is het van belang om eerst grip te krijgen op de factoren die de mate van planning beĂŻnvloeden. Het onderzoek is ingedeeld in vijf factoren: wetenschap, economie, politiek, ruimte en bevolking. Deze staan uitgewerkt in de tijdlijn. de uitgebreide omschrijving van de tijdlijn is in de bijlage te vinden.

Tegen het einde van de 19e eeuw neemt de industriĂŤle revolutie geleidelijk af. De technieklijn in de grafiek begint hierdoor vrij hoog en bereikt een dieptepunt rond 1915, veroorzaakt door de Shell Crisis. Deze crisis zorgde voor een stagnering van de ontwikkelingen in de wetenschap. Hierna heeft de lijn weer een sterke toename door alle ontwikkelingen die zich

Gemiddelde ontwikkeling

in de aanloop van en tijdens de Eerste Wereldoorlog hebben voorgedaan. Dit waren met name ontwikkelingen voor nieuwe wapens en ontwikkelingen in de luchtvaart. Na de Eerste Wereldoorlog volgde de Grote Depressie in 1930, waardoor weer een stagnatie

In de tijdlijn worden de vijf factoren met elkaar in verband gebracht. Door te kijken naar de gevolgen van verschillende gebeurtenissen uit de tijdlijn, kan er een lijn opgesteld worden die (tot op heden) de planbaarheid weergeeft. Om te kijken hoe de planbaarheid van Overvecht aansluit op de algemene planbaarheid, is er voor deze wijk een aparte lijn opgesteld.

van de technische ontwikkelingen optrad. De technieklijn herstelde zich wederom in de

Ontwikkelingen in de wetenschap zijn erg bepalend geweest voor de mate van planning. Zo heeft de bijvoorbeeld de auto

deze periode wel extreem toe; tussen 1950 en 1960 verdriedubbelde het autogebruik en het

periode voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. In deze periode werden de ontwikkelingen uit de Eerste Wereldoorlog voortgezet en vonden nieuwe ontwikkelingen plaats, met name

Legenda

Zwakke ontwikkeling

PLANBAARHEID PLANNING OVERVECHT ONTWIKKELING WETENSCHAP

op het gebied van mobiliteit. Na de Tweede Wereldoorlog namen de technische ontwikkelingen geleidelijk af; de wetenschap had tijdens de wederopbouwperiode niet de prioriteit. Het autogebruik nam in aantal snelwegen. De daling zette zich voort tot 1980, waar de Olie Crisis een steiging van de

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

technische ontwikkelingen als reactie had. Rond deze tijd startte de digitale revolutie, welke

een grote rol gespeeld bij nieuwe stadsontwerpen en zijn er

gemarkeerd werd door de ontwikkeling van de computer, internet, smartphones en sociale

momenteel veranderingen gaande door de opkomst van de

media.

sociale media. Door de veranderingen is de techniek in een

aparte lijn uitgewerkt.

Fragment uit de poster: De ontwikkeling van de planbaarheid

2.2 planbaarheidslijn

2.3 overvecht in de tijdlijn

In tegenstelling tot de technieklijn begint de planbaarheidslijn heel laag. Door de industriële

Na de wederopbouw vond een lichte daling van de planbaarheid plaats. De overheid

Overvecht is een typische wederopbouwwijk, met uit de grond gestampte hoogbouw,

revolutie trokken vele mensen naar de steden, waardoor deze ongecontroleerd groeiden.

gaf bedrijven in deze tijd meer inspraak, wat zorgde voor de opkomst van de

meerdere scholen, de nodige voorzieningen en ruimte voor infrastructuur. In 1954 werden de

In 1901 werd de Woningwet opgesteld om, door middel van eisen aan woningen, de

projectontwikkelaars. Deze projectontwikkelaars werkten aan grootschalige projecten,

uitbreidingsplannen gemaakt en in 1961 werd begonnen met de bouw van de wijk.

woonkwaliteit in de stad te verbeteren. Vanaf deze tijd nam de ordening flink toe en

waarbij er geen rekening werd gehouden met de bestaande stad. De bevolking kreeg in

begonnen stedenbouwers modellen te ontwikkelen, die een ultieme planning en indeling

deze periode ook meer inspraak en begon zich steeds meer te verzetten tegen dergelijke

Wederopbouwwijken sluiten heel erg aan bij de verzorgingssamenleving, waar de overheid

van de stad weergaven. Er werden ook manieren gevonden om land uit te breiden door het

grootschalige sanerings- en uitbreidingsplannen.

alles regelt en waar de planbaarheid dus heel hoog is. De wijk is in een korte periode

opspuiten van zand. Deze ontwikkelingen stagneerden door de Grote Depressie na de Eerste

gebouwd en wordt sindsdien door de gemeente Utrecht beheerd. Veel ontwikkelingen waren

Wereldoorlog, maar kwamen hierna wel weer op gang.

Deze periode heeft één decennia geduurd, waarna ‘de stad’ weer in de mode kwam en de

niet nodig, omdat de wijk al helemaal compleet was. De planbaarheid is hierdoor enigszins

overheid weer de overhand kreeg. Er werden opnieuw uitbreidingswijken ontwikkeld, waarbij

afgenomen.

Vanaf de Tweede Wereldoorlog nam de mate van planbaarheid sterk toe. Hitler regeerde

de verdiensten steeds belangrijker werden. In 2008 begon de credietcrisis, waardoor veel

als dictator over Duitsland en bezette andere landen, waaronder Nederland. Hij was groot

uitbreidingsplannen gestaakt werden.

aanhanger van de automobiel en zorgde ervoor dat Autobahnen werden aangelegd en hij

De tevredenheid van de burgers is heel verschillend. Er wonen veel mensen met een andere etniciteit, die heel tevreden zijn met de ingrepen van de gemeente en veranderingen hierin

creëerde de ‘volksauto’, waardoor de auto toegankelijk werd voor het volk. Dit zorgde (na

Ontwikkelaars zijn zich langzaam aan he t herpakken en proberen zo veel mogelijk van

niet echt nodig vinden. De mensen met een Nederlandse achtergrond hebben echter wel

de oorlog) voor een enorme groei van het autogebruik. Tegelijkertijd werden in Nederland

de plannen uit te voeren. De bevolking is zich echter weer aan het verzetten tegen de

vaak open aanmerkingen op hun omgeving en wat de gemeente hieraan doet.

al vanaf het begin van de oorlog wederopbouwplannen gemaakt voor de gebieden met

grootschalige uitbreidingsplannen en wilt zelf meer inspraak. De komst van de sociale media

schade. Deze plannen werden uitgevoerd, zodra het gebied vrij was.

heeft hier een groot belang bij. Doordat veel informatie nu voor handen ligt en iedereen

De vraag is hoe er in de toekomst moet worden omgegaan met de planbaarheid van

zienswijzen kan indienen via internet, gaan steeds meer mensen zich met hun omgeving

Overvecht en of de bewoners hier een bijdrage aan kunnen leveren.

Na de oorlog was er een enorme vraag naar woningen, niet alleen door de schade, maar ook

bemoeien. De planbaarheidsgrafiek eindigt hierdoor met een dalende lijn.

door de babyboom die volgde. Overal werden uitbreidingswijken uit de grond gestampt. Als bevestiging van de grote planbaarheid, werd in 1960 de eerste Nota op de Ruimtelijke Ordening opgesteld.

gtepunt

iddelde wikkeling

akke wikkeling

3. vier Scenario’s in de matrix

Conservatief Verzorgi Verzorgingsngsstadstad

Bij het maken van toekomstscenario’s

3.1 verklaring van de assen

is het van belang dat er een goede

Op de horizontale as plaatsen we arm tegenover rijk. Dit zegt iets over de welvaart van de

voorstudie wordt gedaan naar elementen van invloed op de toekomst, dit is

digitale stad

stad en de hoeveelheid middelen die ter beschikking staan. De mate van rijkdom heeft effect

uitgebreid behandeld in de voorgaande

op het ruimtelijk ordeningsbeleid en over het beheer van de ruimte. We leven momenteel in

hoofdstukken. Daarnaast moet helder zijn

een economische crisis, dus de keuze voor arm tegenover rijk is ook actueel verantwoord.

Arm

waar antwoord op gegeven moet wiorden door middel van een scenariostudie. In

individuen stad

dit onderzoek naar de moderne stad zijn

Op de verticale as plaatsen wij conservatief tegenover progresief. Deze termen beschrijven Progressivisme is een stroming van mensen die verbetering zoeken in het veranderen van

Daarnaast stellen wij ons de vraag hoe

dingen. Conservatisme is een stroming van mensen die geen verandering een verbetering

als stedenbouwers daar aan bij kunnen

Creatieve stad

Legenda

dragen. Het doel is dus een beeld te krijgen

PLANBAARHEID

van de mate of vorm van planning in een onzekere toekomst. Om structuur en

PLANNING OVERVECHT

houvast te geven hebben wij gekozen voor

digitale stad

de algemene denkwijze van de maatschappij, dit betreft de overheid en de burgers.

maatschappelijke factoren van belang. planbaar de moderne stad is en hoe wij

vinden. Kortom, dit zegt ook iets over de mate van ontwikkeling in de ruimtelijke ordening of wetenschap. Beide thema’s op de assen zijn niet tijd- of plaatsgebonden. Immers speelt geld overal op de wereld een rol en is er nagenoeg overal een verschil tussen conservatieve of progressieve opvattingen.

Progressief

ONTWIKKELING WETENSCHAP

een matrix waarin vier extreme scenarios naar voren komen. In dit hoofdstuk zullen wij de matrix en de scenario’s behandelen.

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

De toekomst kan verschillende kanten op gaan

Rijk

3.2 leren uit het verleden

1900

Rijk Conservatief

1910

1920

1930

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Individuele stad : rond 2012 De individuele stad kenmerkt zich door een terugtrekkende overheid waarbij de ontwikkelingen stagneren. Dit is het gevolg van een meer in zichzelf gekeerde bevolking.

Stoomtrein belangrijkste vervoermiddel

1886

Eerste auto rijdt door Nederland

1839

1914

1938

U-boot

Ontstaan van N.V. Nederlandse spoorwegen (NS)

In de jaren ‘ 60 had de overheid een sterke

1897

Eerste spoorlijn

Verzorgings stad: rond 1960 1937

1919

Pope Manufacturing Company of Hartford bouwt ongv. 500 elektrische wagens

STEDELIJKE INnOVATIE

Wetenschap

1886

1ste windturbine (USA)

1950-1960

2004

1995

1969

Aantal auto’s en snelwegen verdrievoudigen

HSL

OV Chipkaart

veel onderzoek en ontwikkeling hybride auto’s

Eerste mens op de maan

In de uitsnede resulteert dit zowel een

2011

Toyota Prius II wint auto van het jaar

Herorganisatie NS

Dagelijkse verbinding Thalys

gezorgd kon worden. Tevens probeerde

Eerste groene dak (Le Corbusier)

uiteindelijk stagneerd. Vanaf 1970

Vanaf 1973

Opkomst groene daken

1932

gescheiden afwateringssysteem. Opkomst van hemelwater afvoeren in de grond en wadi’s

1958-1997: Werkzaamheden Deltaprogramma

Afsluitdijk - IJsselmeer woningen.

Eerste zonnepaneel

Vanaf 1995: meer aandacht voor bodum: grondwaterstand te laag, zorgde voor een

Opkomst van windturbines

de overheid te voldoen in de vraag naar

1908

1995

Vanaf 1985 Prototype Strahlerzieler (Duitse radar)

Digitale ontwikkeling

creatieve stad : rond 1970

het verzorgen van de burgers. Vandaar

1919

1982

dat deze tijd een typisch voorbeeld1951 is van Eerste zwart wit

Eerste radio uitzending

1881

Uivinding kleuren TV

televisie

een verzorgings stad

Eerste video camera

1967

1975 - 1985:

Belangrijke periode ontwikkeling van batterij technologie

In de jaren ‘70 kwam er vanuit de bevolk1983

Eerste mobiele telefoon op Nederlandse markt

1996

Eerste webbrowser Internet algemeen bekend grote publiek

vanuit de overheid en eiste de mensen meer

van de planbaarheidslijn. Deze geeft aan

zeggenschap. Dit uitte zich in bijvoorbeeld

dat er van bovenaf veel sturing is.

de hippie’s en de nieuwe opkomst van het

1981

Eerste digitale foto camera

1915

Industriële revolutie

SHELL CRISIS €1.752 mil. staatsschuld

1930

1980

De grote depressie €2.273 mil staatsschuld

1964

Mondialisering €13.855 mil staatsschuld

1860

Eerste Hypotheek

Skype

Marxisme schiet door naar communisme

1926-1929

Kabinet bestaat veelal uit losse personen van zowel links als rechts

1929-1933

2000

1988

1970-1980

Periode van bloei, mensen wilden meer luxe

Eerste Nota, begin ontzuiling van de samenleving

Invoer van de euro

1966

Tweede Nota, Aanwijzen groeikernen > spreiding

1973-1983

Derde Nota, doorzetten spreidingsbeleid

1995

Vierde nota

Vierde nota extra, VINEX

1990-2000

versterkte sturing vanuit de overheid nodig, zodat er geen chaos ontstaat.

2008

Hypotheek/crediet crisis €346.168 mil staatsschuld

PLANBAARHEID

Periode van welvaart, groei verzorgingsstaat

2002

Moord op Pim Fortyuin

2001

Aanslag op WTC

In de uitsnede is dit te zien aan niet alleen de stijgende planbaarheidslijn, maar ook aan de zeer hoge stand van de wetenschapslijn.

2013

€450 miljard staatsschuld

2002

de overheid.

30% van de burgers werkloos werkverschaffingsprojecten

1960

Internetzeepbel

resulteert in een daling van de sturing vanuit

1935

Enorme bezuinigingen opkomst van extremistische partijen

1990

€ 159.632 mil staatsschuld

1914 - 1970 Primitief kapitalisme stabiliseert, Sociaal kapitalisme in opkomst'

Rijk/Arm Conservatief/progresief

meer zeggenschap krijgen/namen. Dit

1917

Marxisme als reactie op primitief kapitalisme

dit alles in goede banen te leiden is er een

Whats App

1985

Hyper kapitalisme Individualisme

o.a. de mobiele telefoon en het internet. Om

2009

Start KPN met mobiel bellen in Nederland

planbaarheidslijn daalt omdat de mensen Institutioneel realisme

1970

van digitale communicatie. Denk hierbij aan

3d printer

• Smartphone • Facebook en Twitter • Google Maps en Earth

1993

Olie crisis Technologische revolutie In de uitsnede heeft dit tot gevolg dat demil staatsschuld €86.491 mil staatsschuld €187.345

1950

invloed dan ooit tevoren door de opkomst 2011

Legenda 2003

digitale stad: rond 2000 In de jaren ‘00 kreeg de wetenschap meer

2006

feminisme. Rond 1850

Google glasses

Google zoekmachine in Nederlandse taal

Google zoekmachine gelanceerd

In de uitsnede is dit te zien aan de hoogte

2013

Ipad

2002

1997 1992

2010

Iphone

• KPN introduceert WAP • Napster, online share

WWW ontwikkeld

ing steeds meer protest tegen de sturing

Portofoon (Walkie talkie)

1890-1910

Pinpas voor het eerst in gebruik

2007

Bluetooth

1999

1991

Veel ontwikkeling in home computers

1938

Eerste telefoonnet (inbel centrale)

1988

2001

• Chipknip • Introductie van SMS

Eerste betaalbare laptops op de markt

De hoofdtaak van de overheid was dus

1916

dalende planbaarheidslijn als in een dalende wetenschapslijn, waarbij de wetenschap

te zorgen dat er voor de oude van dagen

1923

• Eerste elektrisiteitscentrale • Nijmegen 1e stad met straatverlichting • Uitvinding gewapend beton

1888

vanaf 1973

Begin van ‘Space Race’

2009

2002

Er werden velen wetten aangenomen om

serieuze aanleg van riolering Ontwikkeling van het moderne asfaltbeton

een laag vertrouwen in de overheid. Vanaf 1957

invloed opEerste hoe de samenleving werkte. volksauto

KLM

Rond 1900 1870

De bevolking wil zelf zaken regelen en heeft

1915 - 1965: Hybride markt kent vrije val

Rond 1900

INFRAstructuur

Arm Progresi Economieef

1940

ONTWIKKELING WETENSCHAP

Individuen stad

Conservatief Individuen stad Verzorgi Verzorgingsngsstadstad

3.3 Thema’s in de matrix

• Grootschalige gevolgen • Kleinschalige ontwikkelingen • Burgers zijn op zichzelf • (kennis)Samenleving achteruit • Verschil arm/rijk zichtbaar

De Individuen stad is het scenario van arm en conservatief. Er is geen geld voor ontwikkeling of beheer en mensen willen geen verandering. De Creatieve stad is het scenario waar nog steeds geen geld is, maar waar men verandering wilt en daar actief aan bij draagt. Er worden

Conservatief

Verzorgi Verzorgingsngsstadstad

• Overheidsrol • Grootschalige uitbreidingsplannen • Onderhoudend • Onderwijs • Uitkeringen • Gelijkheid

creatieve oplossingen bedacht en er heerst een “samen staan we sterk” gedachte. De Digitale stad is de uitkomst van een progressief, rijke samenleving. Er is veel ontwikkeling en hier zijn

Arm

ook de middelen voor. De Verzorgings stad is een scenario die ons het meest bekend zal zijn. Er is geen of weinig behoefte aan ontwikkeling en verandering, toch is er veel welvaart. De

Rijk Creatieve stad

welvaart wordt verdeeld en de burger wordt “verzorgd”.

Arm

Rijk

digdiitgaleitalestadstad

In ieder scenario wordt er uitspraak gedaan over toestand van de vijf pijlers, namelijk wetenschap, economie, politiek, ruimte en bevolking. Van daaruit kan er wat over de planbaarheid gezegd worden. In de volgende paragraven wordt ieder scenario apart behandelt.

• Grootschalige aanpak • Openbare ruimte belangrijk • Digitalisatie van leven • Fasiliterende overheid • Duurzaamheid belangrijk • Compact wonen • Individualisme

• Kleinschalige initiatieven • Participatie samenleving • Hergebruik bebouwing • Vooruitstrevend • Compacte stad

Progressief 18

Creatieve stad

Progressief 19

digitale stad

Overheidsrol, grootschalige uitbreidingsplannen, onderhoudend, verzorgend, afhankelijke burgers, onderwijs, kinderopvang, uitkeringen, gelijkheid.

3.3.1 VerzorgingS stad In het scenario â&#x20AC;&#x153;De Verzorgingsstadâ&#x20AC;? worden mensen verzorgd van de wieg tot het graf. Het

Op het gebied van stedenbouw wordt er veel onderhoudsgericht ontworpen. Denk hierbij

begint met de kraamzorg en het consultatiebureau en het eindigt met het verzorgingshuis.

aan herstructurering, verbeteren van de leefkwaliteit, inpassingsplannen en domotica

Iedereen heeft een zorgverzekering en hoopt op een zorgeloze oude dag met een AOW-

huizen, die met name gericht zijn op de gezondheid. Een Verzorgingsstad is een stad die

uitkering en een goed pensioen.

er voor de mensen is, een faciliteit voor ieder van hen afzonderlijk. Een Verzorgingsstad vertegenwoordigt zelf niets, en inspireert zijn burgers nauwelijks. De verzorgingsstad heeft

Het sociaal-economische systeem van een land geeft aan hoe regeringen ingrijpen

een rationele lange termijn ideologie, maar richt zich weinig op het korte termijn aspect.

om sociale ongelijkheid op te lossen en voor haar burgers te zorgen. In een verzorgingssamenleving heeft de overheid wetten en regels opgesteld, waar iedereen zich aan dient te houden en die voorzienend zijn voor de gehele samenleving. Door middel van premies en subsidies wordt iedereen door de overheid onderhouden. Dit is alleen mogelijk in een hoog-conjunctuur. In een Verzorgingsstad hebben burgers sociale grondrechten. Deze worden ook wel sociale verzorgingsrechten genoemd. De overheid heeft de plicht om voor de burgers te zorgen, als zij daar zelf niet toe in staat zijn, in de vorm van bijstand en uitkeringen. De voorzieningen binnen de Verzorgingsstad kosten veel geld. Daarom horen bij de sociale rechten ook sociale plichten. Burgers die inkomsten uit arbeid hebben, zijn verplicht tot het afdragen van premies voor sociale verzekeringen als de AOW. Ook moeten zij belasting betalen, waardoor de overheid de sociale voorzieningen kan betalen. Op economisch vlak wordt er uitgegaan van een overvloed aan geld. Er zijn vele uitkeringen beschikbaar en er is een goede zorg voor de mens. Doordat iedereen in basisbehoeftes wordt voorzien, ontwikkelt de technologie zich in dit scenario minder snel. Zodra de apparatuur werkt, werkt het namelijk. Zo wordt iedereen gezond en wel gehouden, waardoor de leeftijd van de mens hoger wordt. In een samenleving met een hoge welvaart zijn gezinnen kleiner. Een koppel heeft beiden werk en hebben weinig tijd voor kinderen. Hierdoor groeit de bevolking zeer licht (Break Even).

Fig. 30 Artist impression Verzorgingsstad

Grootschalige gevolgen, kleinschalige ontwikkelingen, burgers zijn op zichzelf, (kennis)samenleving gaat langzaam achteruit, verschil tussen arm en rijk wordt zichtbaar.

3.3.2 individuen stad De overheid heeft weinig geld en middelen voor ontwikkelingen en is daardoor afhankelijk

In dit scenario ontstaan verschillende problemen zoals verrommeling van de

van initiatieven van de burgers en investeringen vanuit het bedrijfsleven. De burgers zijn

stad, meerdere bewoners in een (te kleine) woning, achteruitgang van winkel- en

echter gewend aan de sturing vanuit de overheid en zijn daardoor niet geneigd eigen

ontmoetingsvoorzieningen, hergebruik van bestaande bebouwing. Dit zijn problemen waar

initiatieven te vormen (conservatieve gedachte). De overheid is dus nog steeds de sturende

de overheid een oplossing voor zal moeten vinden, aangezien de burgers zich nog steeds

factor, maar is wel deels afhankelijk van investeringen van particuliere partijen. Bewoners

afhankelijk voelen van de overheid en zelf niet met oplossingen komen.

en gemeentes hebben weinig geld voor onderhoud en beheer, waardoor verrommeling in de stad ontstaat op openbaar en privé terrein. Mensen die iets meer te besteden hebben en waarde hechten aan hun privé terrein zullen hun tuin beter onderhouden, waardoor het verschil tussen arm en rijk duidelijk af te lezen is aan het onderhoud van de voortuin. In de stad wordt weinig gebruik gemaakt van nieuwe technologieën, hoogstens de reeds bestaande. Dit heeft te maken met het gebrek aan geld, maar ook doordat mensen niet open staan voor grote veranderingen. Mensen gaan op internet mogelijk op zoek naar goedkopere producten, waardoor de winkels en daarmee ook de collectieve pleinen en centra het moeilijk gaan krijgen. Ook het onderwijs zal achteruit gaan, omdat mensen dit niet altijd meer kunnen betalen, waardoor de kennissamenleving langzaam achteruit gaat. Aan de bevolkingssamenstelling zal in principe weinig veranderen. Wel zal het aantal hoogopgeleiden mogelijk achteruit gaan. Tevens gaan er meer mensen samen in één woning wonen, waardoor het woonoppervlak per persoon kleiner zal worden. Kinderen blijven langer thuis wonen en de ouders trekken later weer in bij de kinderen. Aan het ruimtelijk component zal weinig veranderen, .men blijft namelijk in de voor hen ontworpen woningen wonen, eventueel met minimale aanpassingen die binnen het bestemmingsplan passen. Er zal weinig nieuwbouw plaatsvinden, waardoor veel bebouwing zal moeten worden hergebruikt.

Fig. 31 Artist impression Individuen Stad

Kleinschalige initiatieven, participatie, samenwerking tussen burgers, bebouwing wordt hergebruikt, mensen passen woning aan eigen wensen (levensbestendige woningen), vooruitstrevend.

3.3.3 Creatieve stad In de ‘Creatieve stad’ zullen de burgers in Nederland samen de handen bij elkaar gaan steken

Op het gebied van stedelijke ontwikkeling zal het opvallen dat in de loop der jaren de steden

om zo een zo aangenaam mogelijk leven met leefomgeving te creëren. De burgers zullen zich

nog dichter bebouwd zullen worden, doordat er meer creativiteit zal ontstaan wanneer de

hemelsbreed creatief instellen en door middel van kleine initiatieven grote ideeën realiseren.

bevolkingsdichtheid hoger is. Ouderen zullen voor hun kleinkinderen blijven zorgen, zodat

Denk bijvoorbeeld aan: samen een auto delen, ‘buurt’ oppas, gezamenlijke moestuin. Doordat

de kinderen/ouders kunnen gaan werken.

de Creatieve stad nauwelijks geld te besteden heeft, zal dit ook bij de overheid een gevolg hebben. De overheid wil wel heel veel, maar heeft geen middelen. Hierdoor zal de gemeente

De voorspelling in 2060 is dat 44% van de bevolking bestaat uit eenpersoons-huishoudens.

alleen nog een sturende functie krijgen. Denk aan het opnieuw bestemmen van plekken

Dit zal in de Creatieve stad niet erg zichtbaar zijn, doordat mensen zullen gaan samenwonen

zodat de burger hier meer kan en mag. De overheid zal bezuinigen en dit heeft als reden dat

om zo de kosten voor huisvesting te kunnen delen. Er zal niet veel nieuwbouw bij komen in

de burgers meer dingen samen gaan doen om zo geld te besparen.

de steden, maar de verouderde panden zullen worden aangepakt door de bevolking om het weer leefbaar te maken. De overheid kan hierin sturen om de bestemming van deze panden

De Creatieve stad zal voor bedrijven ook een nieuwe uitdaging worden doordat zij moeten

te veranderen van bijvoorbeeld detailhandel naar wonen.

inspelen op de initiatieven van de burgers en de overheid. De bedrijven zullen bezuinigen en meer werknemers op freelance basis laten werken. Er zullen ook meer mensen zwart

Kortom, in de Creatieve stad is ruimte voor kleinschalige initiatieven, participatie,

gaan werken die daardoor onder het minimum loon gaan werken maar zo toch iets kunnen

samenwerking tussen burgers en overheid. Mensen passen de bestaande woningen

verdienen. Uiteindelijk kan er gesteld worden dat een groot deel van de samenleving eigen

aan en deze worden hierdoor levensloopbestendig. Er ontstaat een compacte stad, met

baas zal zijn en zichzelf zo aan het werk zal houden.

vooruitstrevende ideeën en veel ontwikkeling door de burger zelf.

De infrastructuur zal niet extreem veranderen, wel zal het openbaar vervoer meer gebruikt gaan worden, evenals de fiets. De bewoners zoeken zelf hun paden om zich over voort te bewegen maar de gemeente kan wel plekken hiervoor aanwijzen, denk aan snelfietspaden. Er zullen niet veel ontwikkelingen zijn in de techniek, maar wel zal het digitale front nog beter benut worden. Netwerken via het internet zal hipper dan ooit worden, mensen zoeken elkaar op via het internet om zo diensten van elkaar te kunnen gebruiken.

Fig. 32 Artist impression Creatieve Stad

Digitaal, vooruitstrevend, compact, globalisering, mondialisering, meer aandacht voor duurzaamheid en milieu.

3.3.4 Digitale stad De rol van de overheid verandert in dusdanige mate, dat deze van het regisseren van de

Door groei van de economie en de wetenschap, groeit men ook in zijn bestaan. Mensen gaan

samenleving overgaat naar het faciliteren van de samenleving. De overheid zal dus krimpen

compacter wonen, omdat ze steeds minder vierkante meters nodig hebben om normaal

en zal zich voornamelijk bezighouden met zaken van groot, landelijk formaat.

te kunnen leven, omdat het huis computer gestuurd wordt. Doordat men compacter gaat wonen, neemt men ook minder kinderen. Hier is namelijk minder ruimte voor. Wel kan

Bedrijven gaan zich steeds meer digitaliseren, waardoor een hele nieuwe markt ontstaat. In

men beter voor de kinderen zorgen, omdat er kwalitatief meer middelen zijn voor minder

de huidige banenmarkt zal steeds meer gedigitaliseerd worden, wat tot een vermindering

kinderen. De bevolkingssamenstelling groeit dus nog wel, maar minder gestaag dan

van het aantal banen leidt. Echter door de opkomst en het gebruik van sociale media, gaan

voorheen.

bedrijven zich steeds meer hierop richten. Ook gaan bedrijven door de grote hoeveelheid persoonlijke informatie en de vele digitale apparaten steeds meer persoonlijke producten

Zoals eerder benoemd gaan mensen compacter wonen. Dit betekent minder woonoppervlak.

aanbieden aan de mensen. Tegelijk zal door de grote hoeveelheid mensen de massaproductie

Hierdoor wordt de openbare ruimte in en rondom de stad belangrijker, omdat mensen

toenemen.

steeds meer met duurzaamheid en natuur bezig zijn. Ondanks dat mensen vaak online ontmoetingen regelen, hechten ze nog steeds waarde aan persoonlijk contact in “real life”.

Burgers zullen meer individueel gaan optreden en hun parochiale domeinen zullen qua afstand aanzienlijk groter worden, als gevolg van de betere en snellere transport mogelijkheden. Door internet wordt het netwerk groter en zullen burgers meer op zoek gaan naar gelijkgestemden. Deze ontwikkeling zal op de lange termijn kunnen leiden tot een grote verhuizing van mensen, als ze samen clusteren aan de hand van hun interesses. Doordat de mensen rijk zijn en de nadruk steeds meer op de technologische ontwikkeling ligt, gaat de huidige “J-curve” steeds verder omhoog en bereikt hierdoor een continue, exponentiële doorgroei effect. Door de verandering in netwerken en het steeds sneller verplaatsen van mensen over de wereld, worden de huidige economische gebieden steeds groter, waardoor kleine economische verschillen tussen landen steeds vager worden. De wetenschap zorgt ervoor dat er steeds meer mogelijkheden komen tot ontwikkeling en groei van de mensheid. Gezondheidsproblemen komen nog amper voor en zelfs de armsten zijn rijk vergeleken met nu. De vergrijzing is nog altijd zeer sterk aanwezig, maar doordat de mensen veel langer vitaler blijven, zijn de gevolgen van de vergrijzing kleiner.

Fig. 33 Artist impression Digitale Stad

4. conclusie Om een antwoord te vinden op de vraag “Hoe planbaar is de moderne stad?”, is gekeken naar vijf onderzoeksfactoren voor de ontwikkeling (wetenschap, economie, politiek, ruimte en bevolking). Daaruit is naar voren gekomen dat de laatste jaren met name de factor technologie een grote invloed heeft gehad op de ontwikkeling van de planbaarheid en de stad in het algemeen. Om de toekomst behapbaar te maken is gekeken naar twee pijlers (assen van de matrix) waarop de toekomst van de samenleving gebaseerd is. Enerzijds naar hoe mensen denken, zijnde conservatief of progressief. Anderzijds naar hoe rijk de maatschappij is. De combinatie van deze twee geeft vier toekomstbeelden. De samenleving kan door deze twee pijlers naar een “Individuen Stad”, een “Verzorgingsstad”, een “Creatieve Stad” of een “Digitale Stad”. De planbaarheid verschilt in al deze scenario’s. Omdat in de “Verzorgingsstad” de maatschappij conservatief en rijk is, heeft de overheid een verzorgende rol en regelt alles voor haar burgers. In de “Digitale stad” laten de mensen al minder toe qua planning, maar door de grote rijkdom is de planbaarheid nog steeds relatief hoog. In de “Individuen Stad” is geen of amper geld voor ontwikkeling, maar omdat de mensen conservatief zijn laten ze nog steeds veel aan de overheid over. Hierdoor is de planbaarheid hoger dan in de “Creatieve Stad”, waar de planbaarheid door het vrije denken en gebrek aan geld het laagste is. Kortom, de mate van planbaarheid hangt af van het scenario waarin de maatschappij zich bevindt. De scenario’s dienen wel gezien te worden als een overlay en niet als een vervanging van de huidige staat. Een nieuw scenario voegt iets toe aan de huidige situatie en een deel van de huidige situatie valt af omdat dit deel niet meer relevant is.

bijlage: DE TIJDLIJN wetenschap

MOBILITEIT / INFRASTRUCTUUR

verbeteringen op reeds bestaande technieken. Zo zijn de oude stoomtreinen, via elektrische

De eerste belangrijke ontwikkeling op het gebied van mobiliteit en infrastructuur was de

treinen, vervangen door hogesnelheidstreinen, vliegen we tegenwoordig in jumbojets van

komst van de stoomtrein. De aanleg van spoorlijnen verhoogde de mobiliteit van burgers en

de ene kant van de wereldnaar de andere kant en begint de elektrische auto een steeds nor-

het transport van goederen. Dit had als resultaat dat de industriële revolutie sneller tot uiting

malere verschijning te worden. Dit alles heeft tot gevolg gehad dat de relatieve afstanden in

kwam. Mensen trokken massaal naar de steden waar het werk in de fabrieken zich bevond.

de wereld enorm zijn afgenomen. Echter is er een overmatig gebruik van fossiele brandstof-

Het proces van urbanisatie was begonnen. Rond 1900 was de stoomtrein het belangrijkste

fen. Dit heeft een grote uitstoot van CO2 tot gevolg, welke ernstig drukken op het ecologisch

vervoermiddel van Nederland. Het spoorwegnet in Nederland was aangelegd door veel

systeem.

Laten we om te beginnen maar meteen concluderen dat tegenwoordig wetenschap haast alom-

verschillende organisaties en maatschappijen. Pas in 1938 werd de N.V. Nederlandse Spoor-

vattend is. Hoe de maatschappij nu in elkaar zit en hoe het dagelijks leven eruit ziet is voor een

wegen opgericht, waarbij de aandelen in bezit van de Nederlandse staat waren. Nog voor het

Stedelijke innovatie

groot deel toe te wijzen aan wetenschap. Zeker in de laatste twintig jaar heeft zich een enorme

eind van de 19e eeuw waren er al auto’s in omloop, in 1886 reed de eerste auto in Nederland.

De volgende ontwikkelingen die besproken worden zijn van grote betekenis geweest voor

stroomversnelling voorgedaan, waardoor het thema wetenschap alsmaar breder wordt. Deze

Echter door de populariteit van de stoomtrein bleef deze ontwikkeling op de achtergrond.

de stad. Voor zowel de fysieke verschijningsvorm als hoe deze beleefd wordt. De historie van

stroomversnelling is met name te wijten aan de toegankelijkheid van het internet. Door het World

stedelijke innovatie gaat terug tot de oudheid. Maar als startpunt, nemen wij de ontdekking

Wide Web is informatie en kennis snel en eenvoudig voor handen. Je staat zo in contact met de

Vanaf WO I maakte de ontwikkeling van techniek een enorme sprong voorwaarts. Hierbij

van het moderne asfaltbeton in 1870. Voor Nederland was de eerste grote stap naar een

hele wereld en kan alles delen met de wereld. Alle innovaties die besproken zullen worden, zijn met

werden auto’s en vliegtuigen op grote schaal verbeterd. Het is dan ook na de oorlog dat de

moderne wereld de aanleg van de eerste particuliere elektriciteitscentrale nabij Kinderdijk in

name doorontwikkelingen op bestaande innovaties, of nieuwe toepassingen op reeds bestaande

KLM werd opgericht, de oudste luchtvaartmaatschappij van de wereld. Ook de auto die op

1886. In datzelfde jaar kwam er voor het eerst elektrische straatverlichting in Nijmegen, welke

technieken.

fossiele brandstof rijdt won aan populariteit, maar dit bleef marginaal. Pas in de tijd van de

opgewekt werd door diezelfde elektriciteitscentrale. De opkomst van elektrische straatverli-

wederopbouw kwam het gebruik van de auto pas echt opzetten. In de periode tussen 1950

chting verliep vrij langzaam in Nederland, pas dertig jaar later werd deze in delen Amsterdam

Om het thema wetenschap behapbaar te maken, lichten we een aantal takken van de weten-

en 1960 was het aantal auto’s in Nederland verdrievoudigd, als gevolg van de toenemende

aangelegd door Belgische vluchtelingen als werkverschaffingsobject. Ook riolering was in

schap uit. De keuze voor dergelijke takken is gebaseerd op het maatschappelijk belang, of de

welvaart en groei van de bevolking. De aanleg van snelwegen waar de auto’s gebruik van

de zelfde periode geen vanzelfsprekendheid. Pas vanaf 1900 begon de serieuze aanleg van

invloed en verandering die de wetenschap op de ruimtelijke ordening en stedenbouw heeft gehad.

maakte groeide in gelijke tempo mee. De technologie verbeterde en auto’s werden betaal-

riolering in ons land, dit heeft te maken met de invoering van de woningwet in 1901.

De gekozen takken worden daarmee; mobiliteit/infrastructuur, stedelijke innovatie en digitale

baarder. Vanaf dit tijdperk is de auto niet meer weg te denken in onze maatschappij en is

ontwikkeling.

bepalend geworden voor de moderne stedenbouw.

In het jaar 1886 deed zich nog een ontdekking voor die ingrijpende veranderingen voor de stad tot gevolg had, namelijk de uitvinding van het gewapend beton. Hiermee werd het voor

Stroomversnelling van de wetenschap door de combinatie van technische innovatie en kennis

Vanaf 1973 begint het onderzoek naar hybride auto’s terug te keren. De interesse voor deze

het eerst mogelijk om gigantische bouwblokken van enorme hoogte te ontwikkelen. Dit

technologie is te verbinden aan de oliecrisis van de jaren ’70 en ’80. Vooral de laatste decen-

bracht revolutionaire ideeën en nieuwe architectonische stromingen met zich mee, zoals die

nia zie je weinig nieuwe uitvindingen, maar voornamelijk doorontwikkelingen en

van Le Corbusier.

1915 - 1965: Hybride markt kent vrije val

Rond 1900

INFRAstructuur

1886

Eerste auto rijdt door Nederland

1839

1914

Stoomtrein belangrijkste vervoermiddel

U-boot

1897

Eerste spoorlijn

1938

1937

1919

Pope Manufacturing Company of Hartford bouwt ongv. 500 elektrische wagens

Vanaf 1957

Ontstaan van N.V. Nederlandse spoorwegen (NS)

Eerste volksauto

KLM

2002

vanaf 1973

Begin van ‘Space Race’

1950-1960

2011

Toyota Prius II wint auto van het jaar

Herorganisatie NS

Eerste mens op de maan

HSL

2004

1995

1969

Aantal auto’s en snelwegen verdrievoudigen

2009

OV Chipkaart

veel onderzoek en ontwikkeling hybride auto’s

Dagelijkse verbinding Thalys

Rond 1900

serieuze aanleg van riolering

1870

STEDELIJKE INnOVATIE

Ontwikkeling van het moderne asfaltbeton

Wetenschap

1886

1923

• Eerste elektrisiteitscentrale • Nijmegen 1e stad met straatverlichting • Uitvinding gewapend beton

1888

1ste windturbine (USA)

Vanaf 1970

Eerste groene dak (Le Corbusier)

Vanaf 1973

Opkomst groene daken

1908

1932

Eerste zonnepaneel

Vanaf 1995: meer aandacht voor bodum: grondwaterstand te laag, zorgde voor een

Opkomst van windturbines

gescheiden afwateringssysteem. Opkomst van hemelwater afvoeren in de grond en wadi’s

1958-1997: Werkzaamheden Deltaprogramma

Afsluitdijk - IJsselmeer

1995

Vanaf 1985 1916

Prototype Strahlerzieler (Duitse radar)

1982

1919

Digitale ontwikkeling

1951

Eerste radio uitzending

Eerste video camera

1967

Eerste zwart wit televisie

Uivinding kleuren TV

1988

WWW ontwikkeld

1890-1910

Economie

1930

SHELL CRISIS €1.752 mil. staatsschuld

1964

Mondialisering aandacht gekomen voor de bodem in Nederland. De grondwaterstand was immers te laag €13.855 mil staatsschuld

Amerika de eerste windturbine ontwikkeld en in 1908 het eerste zonnepaneel, waar een

1917

1970

1985

de eerste mens voet op de maan. Zonder het ruimtevaartprogramma hadden we nooit de

1926-1929

1935

Invoer van de euro

Politiek

30% van de burgers werkloos werkverschaffingsprojecten

Na de watersnoodramp van 1953 is het Deltaprogramma in het leven geroepen. Nederland

hier besproken worden zijn digitaal van aard, maar zijn dat op den duur wel geworden. Het

staat aan kop in de wereld wat betreft waterbouwkundige kennis en technologie. Bovendien

1929-1933 verhaal begint in 1881 met het eerste telefoonnetwerk in Nederland, dit was een inbelcen-

heeft het deltaprogramma het mogelijk gemaakt dat er stedenbouw heeft kunnen plaats

trale. Tijdens WO I heeft de technologie een enorme sprong voorwaarts gemaakt, zo ook de

vinden op plekken waar dit normaal gesproken ondenkbaar was. Vanaf 1995 is er ook meer

radiotechniek. 1918 Het was dan ook na WO I dat de1933-1945 eerste radio uitzending in Nederland in 1919

Enorme bezuinigingen opkomst van extremistische partijen veel onrust in de samenleving

Opkomst NSB

Moeizame kabinetsvorming na de oorlog Overwegend Katohliek kabinet

1930

Omslagpunt van gesloten naar

1960

Eerste Nota, begin ontzuiling van de samenleving

De digitale revolutie was inmiddels een feit geworden. In 2006 werd de smartphone, Facebook en Google Earth geïntroduceerd. Een van de laatste ontwikkelingen die werkelijk nieuw

1988

1970-1980

De digitale ontwikkeling kwam pas laat op gang. Niet alle ontwikkelingen of uitvindingen die Kabinet bestaat veelal uit losse personen van zowel links als rechts

Hypotheek/crediet crisis €346.168 mil staatsschuld

2013

satellieten in de ruimte gehad die het moderne (digitale) leven mogelijk maakt. DIGITALE ONTWIKKELING

2008

grammes (napster), chatting, bluetooth deden een voor een hun intrede.

interesse in de stedenbouw en er werden voor het eerste wadi’s toegepast.

elen zelfs nog later.

Internetzeepbel

1996 was het internet algemeen bekend bij het grote publiek. Zoekmachines, sharingpro2002

vroeg zijn begonnen hebben ze een langzame ontwikkeling doorgemaakt. Pas vanaf de jaren ’70 heeft de windturbine zijn opkomst gemaakt (wederom door de oliecrisis) en zonnepan-

Whats App

keling was de eerste zwart/wit uitzending op de televisie in 1951. De doorontwikkeling

hierop kwam tot uiting in 1967 met de eerste kleuren uitzending. In datzelfde jaar zette ook

1914 - 1970 Primitief kapitalisme stabiliseert, Sociaal kapitalisme in opkomst'

2009

€450 miljard staatsschuld Vanaf ontwikkeld. Hierdoor raakte de gehele wetenschap werkelijk in een stroomversnelling.

dat het afwateringssysteem overbelast raakte. Afvoer van hemelwater kreeg hierdoor meer Marxisme schiet door naar communisme

Skype

2000

Technologische revolutie €187.345 mil staatsschuld

groot deel van de moderne zonnepanelen op gebaseerd zijn. Ondanks dat deze innovaties al Marxisme als reactie op primitief kapitalisme

2003

• Smartphone • Facebook en Twitter • Google Maps en Earth

Hyper kapitalisme Institutioneel realisme ontwikwerd uitgezonden. De eerst volgende grote gebeurtenis op het gebied van digitale Individualisme € 159.632 mil staatsschuld

Eerste Hypotheek

geworden. Dit kwam met name door de verharding van het landschap, dit zorgde er ook voor

1860

1990

Olie crisis €86.491 mil staatsschuld

1950

Rond de eeuwwisseling werd onderzoek gedaan naar schone energie. Zo werd in 1888 in

3d printer

2006

Start KPN met mobiel bellen in Nederland

1980

De grote depressie €2.273 mil staatsschuld

2011

1993

Eerste digitale foto camera

1915

Industriële revolutie

1996

Eerste webbrowser Internet algemeen bekend grote publiek

1981

Belangrijke periode ontwikkeling van batterij technologie

Rond 1850

1992

Google glasses

Google zoekmachine in Nederlandse taal

Google zoekmachine gelanceerd

Eerste mobiele telefoon op Nederlandse markt

Portofoon (Walkie talkie)

2013

Ipad

2002

1997

1983

1938

Eerste telefoonnet (inbel centrale)

2010

Iphone

• KPN introduceert WAP • Napster, online share

1991

Veel ontwikkeling in home computers

1881

2007

Bluetooth

1999 Pinpas voor het eerst in gebruik

1975 - 1985:

2001

• Chipknip • Introductie van SMS

Eerste betaalbare laptops op de markt

1995

2002

In de periode vanPeriode 1975 tot mensen 1985wilden heeft de van bloei, meer luxeontwikkeling van de homecomputers zijn toevlucht

Vierdeis, nota VINEX op Pim Fortyuin Er is al sprake van om volledige huizen uit een voor ons isextra, de uitvinding vanMoord de 3D-printer.

genomen. Vanaf het begin van de jaren ’80 volgt de ene ontwikkeling de ander op. Zo kwam

3D-printer te laten rollen. De mogelijkheden die deze techniek allemaal biedt komen nog

Vierde nota

1966 de eerste digitale camera, de eerste mobiele telefoon en kwamen er voor het eerst betaalbare 1973-1983 1990-2000maar net aan het licht. Tweede Nota, Aanwijzen groeikernen > spreiding

Derde Nota, doorzetten spreidingsbeleid

2001

Aanslag op WTC

Periode van welvaart, groei verzorgingsstaat

laptops op de markt. Vanaf 1988 werd zelfs digitaal betaald met de introductie van de pinpas. Homecomputers werden steeds gebruiksvriendelijker en in 1991 werd het World Wide Web

2000

1980-1990

1945-1970 Wederopbouw: tijd waarin alle neuzen dezelfde kant opstaan

Tijden van crisis, opkomst van de rechtse en extreemrechtse politiek

Periode van crisis: bedrijven kregen meer invloed

1970

Omslagpunt van groot- naar

1890-1910

1981

Belangrijke periode ontwikkeling van batterij technologie

Rond 1850

1915

Industriële revolutie

Economie

1930

SHELL CRISIS €1.752 mil. staatsschuld

1990

Olie crisis €86.491 mil staatsschuld

1964

Mondialisering €13.855 mil staatsschuld

1970

Whats App

2000

Technologische revolutie €187.345 mil staatsschuld

2013

€450 miljard staatsschuld

2002

Invoer van de euro

Marxisme schiet door naar communisme

1914 - 1970 Primitief kapitalisme stabiliseert, Sociaal kapitalisme in opkomst'

1926-1929

Kabinet bestaat veelal uit losse personen van zowel links als rechts

Politiek

Economie

Hypotheek/crediet crisis €346.168 mil staatsschuld

Institutioneel realisme € 159.632 mil staatsschuld

1917

Marxisme als reactie op primitief kapitalisme

2008

Internetzeepbel

1985

Hyper kapitalisme Individualisme

Eerste Hypotheek

2009

Start KPN met mobiel bellen in Nederland

1980

De grote depressie €2.273 mil staatsschuld

1950

1860

1993

Eerste digitale foto camera

1935

1988

1970-1980

30% van de burgers werkloos werkverschaffingsprojecten

Na het Marxisme draaide het in de periode 1860-1970 om de stabilisering van bedrijven. Een

1960

1966

opkomst van extremistische partijen

van de samenleving

groeikernen > spreiding

veelen onrust in de samenleving waarbij werknemers een vaste plaats taakomschrijving hadden). De arbeider die weet dat

2002

Vierde nota extra, VINEX

kapitalisme genoemd. Die zorgt voor voorspelbaarheid; je loopbaan is te definiëren. Zie het

1929-1933

revolutie door arbeiders werd voorkomen door het militairiseren van bedrijven (bedrijven Enorme bezuinigingen

1995

Vierde nota

Periode van bloei, mensen wilden meer luxe

Moord op Pim Fortyuin

Pensioenfondsen beheersten gigantische kapitalen die het management onder druk ging

1973-1983 waarbij de ladder zelf de bureaucratische structuur 1990-2000zetten, omdat de staat vaak2001 als Nota, eenAanwijzen ladder; een geordende loopbaan geld op leende bij pensioenfondsen en verzekeringsmaatschapEerste Nota, begin ontzuiling Tweede Aanslag WTC Derde Nota, doorzetten spreidingsbeleid Periode van welvaart, groei verzorgingsstaat

is en er altijd een sport is om op te staan. Gestage doelgerichtheid is beter dan onregelmatige

pijen (nu gebeurd dat via obligaties). Bedrijven moesten continu construeren en veranderen,

Om te weten hoe de economie is geworden zoals die nu is, moet eerst naar het verleden worden

hij een vaste betrekking heeft zal ondanks zijn1933-1945 armoede minder snel geneigd zijn in opstand 1918

uitbarstingen van ambitie, want die leveren alleen maar korte termijn successen op. Dit was

wilden ze geen verlies maken, wat een uitdaging voor “de ijzeren kooi” vormt. 2000

gekeken. Hoe gedroegen bedrijven zich? Wat waren de conjuncturen en wat waren de oorzaken

Overwegend Katohliek kabinetenkel benut heeft van zijn of haar positie in de maatschappij. te komen dan iemand die geen

vaneen crisis:soort bedrijven kregen meer invloed de instelling waarvan werd uit gegaan. In deze tijdenPeriode werd bildung gehanteerd;

rechtse enwaren extreemrechtse politiek De belangrijkste uitdagingen mondialisering en automatisering. Deze zorgden er

een proces van persoonlijke vorming die jongeren klaarstoomt voor het volwassen worden.

namelijk voor dat bedrijven werknemers konden ontslaan waardoor de insluiting van de

Moeizame kabinetsvorming na de oorlog

1945-1970 Wederopbouw: tijd waarin alle neuzen dezelfde kant opstaan

Opkomst NSB

en gevolgen die ons tot dit punt hebben gebracht? Afgelopen vijftig jaar was een periode van 1930 “Al het vaststaande verdampt” Omslagpunt van

ongekende groei van rijkdom die nauwgezet verliep met de ontmanteling van een vaste overheids- en bedrijfsbureaucratie. De technologische revolutie van de vorige generatie bloeide het

RUIMTE

Vanaf 1910: Tuinstad, gesloten bouwblokken

gesloten naar open stadbeeld

Karl Marx

Instabiliteit is sinds de tijd van het Marxisme de enige constante en veroorzaakt een omwen-

liteit. Culturele antropologie is een belangrijke factor in deze instabiliteit: welke normen, waarden

teling van markten, snelle manoeuvres van aandeelhouders, migratie van werknemers en

en gewoontes houden mensen bij elkaar als de instellingen waarin zij leven uit elkaar vallen?

Je bent goed in je werk door alleen dat werk te doen wat je moet doen en 1980: Compacte stad je wordt gestraft als je je boekje te buiten gaat in het militaire model.”

een plotselinge opkomst, ondergang en verplaatsing van industrieën. De moderne econogeldverkeer en de opkomst van nieuwe technologie. De inkomensongelijkheid nam, in de

jaren ‘90, toe door deze krachten. In deze tijd ontstond er een paradox: instabiliteit/stabiliteit.

talistische systeem voordat Karl Marx, een Duitse filosoof die voor de arbeiders opkwam, voor

Werk, talent en consumptie zorgen voor vrijheid in de moderne maatschappij. Hierbij wordt Veel doden

verandering zorgde.

uitgegaan van stabiliteit.

Bevolking

1914-1918

tijdens de WOI

1960: Megatructuren

1960

Komst anticonceptie geboorte aantal daalt

Marx geloofde in onophoudelijke creatieve destructie (proces van voortdurende innovatie 2

isme versteende namelijk tot een harde schil toen de anarchie verdween bij de aandelen-

bevolking is allochtoon

Joegoslavie & arbeidsimmigranten

Niet efficiëntie maar insluiting is van de sociale en politieke beweegreden van bureaucratie. 1 op 10 personen Stijging allochtonen door oorlog Iedereen heeft zijn eigen plek wat conflicten vermijd. Het grote nadeel is dat de tijd die je

2000

Meer niet-westerse allochtonen dan westerse allochtonen

gezinnen werden kleiner

“Een vloeibare moderniteit” - Zygmunt2007 Bauman Generaal pardonregeling

of af lopen in een huis die je niet zelf hebt ontworpen (alsof je in een ijzeren kooi zit). Er werd

meest discutabel. Mondialisering overstijgt de politieke restricties van de nationale staat. 1919

1975 alleen bevolen en niet geïnterpreteerd. Als individuen de kans krijgen om zelfstandig te in1985

1995 De opkomst van consultants, deze zorgden voor een te grote kloof tussen centrum en perif-

Een voorbeeld hiervan is Shell, die zich ontworstelt en een grote multinational met een te

terpreteren en een mening te geven word de toewijding en respect naar elkaar toe ook beter.

meer kleine huishoudens erie, werkgever en werknemer. Er was naast flexibiliteit ook autoriteit nodig. Zonder autoriteit

complexe eigenaarsstructuur wordt.

Uiteindelijk willen veel mensen namelijk “het verschil” maken. Is de stabiliteit en soliditeit van

is er kans op een legitimiteitscrisis, wat kan worden beschreven als een soort overdosis

de bureaucratie dan een illusie?

bureaucratie. Vervolgens kwam de technologie hausse in 1990. Dit zorgde voor te veel vrijko-

1950: De vrouw mocht werken

slechte organisatie. Deze bureaucratische sleur vanuit het primitief kapitalisme zorgde voor

SOCIAAL KAPITALISME

een revolutie.

Bureaucratie leek efficiënter dan marktwerking op het gebied van winstgeving. Bureaucratie kwam los te staan van politieke schommelingen. Dit werd het militair socialistisch

Suriname onafhankelijk hierdoor forse groei immigranten

1961

1954

Gemeentelijke herindeling Gemeente Utrecht, wederopbouw plan Overvecht

1990

doorbrengt in zo’n hiërarchische bureaucratische piramide vergelijkbaar is met een trapVanaf op 1960: Derde feministische golf Vanaf 1960: Tweede feministische golf Vrouw kreeg op latere leeftijd kinderen,

markten, met gevolgen als een groei van de bureaucratie en instabiele bedrijven met een

Overvecht

vermeden kon worden.

1972

Als we ons afvragen wat voor economische groei zorgt is in deze tijd mondialisering het Stemrecht voor de vrouw

waarbij succesvolle toepassingen van nieuwe technieken de oude vernietigen). Het kapital-

kortere contracten van de werkgever zodat betalen voor gezondheidszorg en pensioen

1970

Piek in dodenaantal vanwege de WOII

MARXISME

Kleinschalige transformaties ductie weer kon worden gemaximaliseerd. Werknemers werden hier de2013: dupe van. Zij kregen

Je bent pas succesvol door meer te doen dan van je word verwacht.” Adam Smith

1945: Na de WOII Babyboomers

Vanaf 1870: Eerste feministische golf

2000: Vinex-wijken en radicale stadsvernieuwing

hield in dat bedrijven gingen samenwerken. Werk werd verdeeld en organisaties moeten

Vrij verkeer binnen de EU

flexibeler worden. Bepaalde functies werden neergelegd bij andere bedrijven, zodat de pro-

Vanaf 1950: Stempelbouw

Het begon allemaal met het primitief kapitalisme, ontstaan uit het feodale stelsel 1, het kapi-

1993

1970: Herbergzaamheid leidt tot ‘bloemkoolwijken’

Vanaf 1930: Strokenbouw in NZ-richting en start hoogbouw mie is tegenwoordig rijk aan deze instabiele krachten, als gevolg van productie, markten,

PRIMITIEF KAPITALISME

jaren ‘70 (overdreven consumptief gedrag) bracht dit het institutionele realisme. INSTITUTIONEEL REALISME

Max Weber

1920 - 1963: Uitvoering Zuiderzee werken

Engelse landschapsstijl

massa door bureaucratie verminderde. Samen met de hyperkapitalistische 3 periode in de

Omslagpunt van groot- naar kleinschalig

1940 - 1965: Wederopbouw, ‘de wijk’ als nieuw begrip

mogelijkheid gaf om te groeien. Wel zorgde dit voor economische ongelijkheid en sociale instabi-

1900-1910

Tijden van crisis, opkomst van de

1970

hardst in gedecentraliseerde instellingen. Dit mede dankzij het internet, 1850 die deze instellingen de Na de industriële revolutie > Urbanisatie

1980-1990

0-1961: Overvecht Polder.

Offecieel startsein bouw overvecht

2010: Begin van de vergrijzing

• Kans op scheiding toegenomen,

Toename bovolking vanwege asielzoekers

• Invoer van GBA

mend kapitaal gepaard met de druk van korte termijnwinst. Bedrijven moesten er flexibel en 2007

1970

Bouw overvecht klaar

Vernoemd naar krachtwijk (Vogelaar wijk)

Eind jaren ‘70 kwamen de internationale banknetwerken en een verschuiving van de macht

dynamisch uitzien. Stabiliteit werd een negatieve eigenschap, omdat dit erop duidde dat het

van management naar aandeelhouders. Deze nieuwe macht, de investeerders, was uit op 1980

bedrijf niet kon innoveren.

korte termijn resultaten (ongeduldig kapitaal).

Begin bouw Winkelcentrum Overvecht

2011

50 jarig jubileum

2008

Aanpassing van de wegen structuur

2012

Start nieuwbouw projecten als MariaKwartier

2010: Aanpak groen en voorzieningen

hyperkapitalisme

industriële revolutie

institutioneel realisme technologische revolutie

mondialisering

De hele verzorgingsstaat wordt alleen opgebracht door de factor arbeid en niet meer door de klasse kapitaal. Dit heeft er toe geleid dat het Europese integratie project wat in eerste instantie bedoeld was voor, van en door de burger eigenlijk voor, van en door het groot bedrijf is geworden en de burger heeft het nakijken gehad. De euro heeft de belangen vooral van het groot bedrijf gediend en niet die van de burger.” shell crisis/ grote depressie

olie crisis

2013 : economische crisis

Ewald Engelen 6

De economische hoog- laag conjuctuur

Ten slotte was er de internetbubbel 4 in 2000-2001die werd doorgeprikt en eenzaamheid

HEDEN

veroorzaakte bij veel kleinschalige bedrijven wat ook wel werd gezien als een economische

Dit alles heeft bijgedragen aan de economische crisis van nu. Er is momenteel sprake van

“Hoe komt het dat er zoveel paradoxen zijn?” De Euro en Europa horen bij elkaar of, Europa

recessie. Hierdoor werd er gekeken naar de mislukkingen (wat positief wordt opgevat), omdat

een laagconjunctuur. Dit wil zeggen meer vraag dan aanbod, geen vertrouwen meer in de

kan alleen bij elkaar worden gehouden als je de Euro laat vallen. Het project van Europa

veel bedrijfjes (zoals programmeurs van software) bedreigd werden. Er moest vooruitgang

economische capaciteiten en men is bang voor recessie. Ondernemers doen er alles aan

(Euro) wat bedoelt was voor vrede en de burgers, daar zijn de ‘klootzakken’ eigenlijk mee

worden geboekt waarbij ook meer flexibiliteit.

om het kostenniveau terug te brengen. Denk hierbij aan de arbeidsproductiviteit verhogen,

vandoor gegaan (multinationals). Maar waarom?

trekking tussen een ‘heer’ en een ‘man’; deze laatste kan goederen van zijn heer in leen houden, daarom

personeel ontslaan, marktpenetratie en productdiversificatie. Het ontslaan van personeel is

ook wel feodaal stelsel of leenstelsel genoemd.

Vanuit deze recessie ontstonden drie sociale gebreken die vervolgens een faillissement kun-

een tweesnijdend zwaard. Minder personeel bespaart in de kosten, maar kan er toe leiden

Het begint bij de naoorlogse geschiedenis van het kapitalisme. Er is sinds het einde van de

nen veroorzaken. Zonder geringe institutionele loyaliteit binnen een instituut zijn werknem-

dat een onderneming uiteindelijk een tekort aan gekwalificeerd en getraind personeel krijgt,

tweede wereldoorlog vooral ingezet op schaalvergroting. Men denkt dat efficiëntie samenvalt

ers minder snel bereid buiten hun boekje te gaan. Loyaliteit is een noodzakelijk ingrediënt om

waardoor kwaliteitsverlies dreigt.

met schaalvergroting. Zowel in de publieke als de private sector. We hebben toegestaan dat

een laag conjunctuur te overleven. Zonder loyaliteit wordt druk deprimerend in plaats van

In een feodale maatschappij wordt overheidsgezag uitgeoefend krachtens een persoonlijke rechtsbe-

steeds meer bedrijven gingen fuseren en om dat mogelijk te maken gingen markten steeds

stimulerend wat tot gevolg afname van het vertrouwen heeft en hoe minder vertrouwen, hoe

De financiële problemen begonnen allemaal toen de huizenmarkt van de Verenigde Staten

meer integreren. Lokale markten werden regionale markten, regionale markten werden na-

minder kennis. Deze drie gebreken staan in verband met sociaal kapitaal5. Te weinig sociaal

instortte. Hypotheekbanken zoals Fannie Mae en Fredie Mac stonden op het randje van

tionale markten en nationale markten werden supranationaal (Europese interne markt).

kapitaal zorgt ervoor dat bedrijven ten onder gaan.

faillissement. Dit had gevolgen voor banken in Europa en Azië vanwege de internationale

De cultuur van het nieuwe kapitalisme”, richard sennett, meulenhof, amsterdam, 2007

Overdosis aan productie met als doel een zo hoog mogelijke winst. Men wil meer en meer.

Periode van ongeveer 1998 tot 2000, waarin beleggers het gevoel kregen dat internetbedrijven tot in

de hemel zouden groeien, hoewel er vrijwel niet 1 winst maakte. Er werden de meest extreme bedragen

financiële markt onderhandelingen. Door de problemen bij de banken kwam ook het

Uiteindelijk werden 2 of 3 grote bedrijven leidinggevend die vervolgens balansen hebben

Sociaal kapitaal wordt van onderaf opgebouwd. Mensen onderaan een bureaucratische

bedrijfsleven in de problemen. Zo ging de crisis van kredietcrisis naar economische crisis.

die groter zijn dan de lidstaten zelf (Luxemburg, Griekenland, Portugal). Deze multinationals

piramide hebben minder sociaal kapitaal dan mensen in de elite. Dit zorgt voor ongelijk-

Deze veroorzaakte bezuinigingen op alle fronten en schaalniveau’s.

die we zelf ontketend hebben zijn politieke actoren en zijn sinds de jaren ‘70 - ‘80 belangri-

jker geworden dan de staten die ze in het leven hebben geroepen en dat heeft er toe geleid

in staat worden gesteld hun gemeenschappelijke doelstellingen te realiseren; hiertoe behoren sociale netwerken, normen, waarden en vertrouwen.

heid. Al de structuurveranderingen van deze tijd zorgen voor de bijbehorende gebreken. Dit betekent dat het sociale aangetast wordt, we gaan maar door met werken voor de uitstelbare

Vertrouwen in een betere toekomst is noodzakelijk om uit een crisis te komen, dit lukt beter

dat de politieke macht waar deze bedrijven over beschikken (Philips, Shell, banken e.d.) het

beloning die we onszelf kunnen geven vanwege de bureaucratische ladder. Conclusie is dat

in een collectief bottom-up verband. Vandaar dat netwerken in een laagconjunctuur zo

wetgevingskanaal (waar staten over beschikken) zodanig gebruiken dat de omgeving waarin

het sociaal kapitalistische Nederland meer kapitalistisch is geworden en het sociale aspect

belangrijk is.

zij opereren volkomen voldoet aan hun belangen.

gegeven voor aandelen van bedrijven waarvan men nauwelijks wist wat men deed.

deels is vergeten.

Hulpbron waarover een gemeenschap beschikt, waardoor burgers met elkaar verbonden worden en

http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2013-2014/duits-alternatief.html

op primitief kapitalisme

1914 - 1970 Primitief kapitalisme stabiliseert, Sociaal kapitalisme in opkomst'

naar communisme

1926-1929

Kabinet bestaat veelal uit losse personen van zowel links als rechts

Politiek

1935

1960

Enorme bezuinigingen opkomst van extremistische partijen veel onrust in de samenleving

Eerste Nota, begin ontzuiling van de samenleving

1933-1945

RUIMTE

politiek

Vanaf 1910: Tuinstad, gesloten bouwblokken 1850

Na de industriële revolutie > Urbanisatie

1980: Compacte stad

wederom toe dat1970: de Herbergzaamheid overheid minder slagkracht had en overleg tussen alle partijen werd leidt tot ‘bloemkoolwijken’

losgelaten. Zo kregen politieke partijen en de overheid meer macht over de burger. Ook werd Vanaf 1930: Strokenbouw in NZ-richting en start hoogbouw

Vanaf 1950: Stempelbouw

verdrievoudigde het BNP en steeds meer bedrijven trokken naar Nederland. Door de slimme

bevolking heeft nog vertrouwen in de beleidsbepalers. Dit komt mede door het constante

loonpolitiek (zeer laag loon welke meesteeg met de welvaart) werden veel industrieën naar 1914-1918

Bevolking

Omslagpunt van groot- naar kleinschalig

daarna bleef de onrust aanwezig door de toenemende macht de NSB Zuiderzee en de werken grote stroom 1920 -van 1963: Uitvoering

van PvdA en VVD. De draagkracht van dit kabinet is echter extreem laag, slechts 12% van de

Veel doden tijdens de WOI

het land getrokken en kreeg het land een export overschot. In deze tijd is ook de opbouw van

ruimte

1993

Vrij verkeer binnen de EU

De verandering van het ruimtelijk component is eigenlijk een gevolg op gebeurtenissen uit de

opzet van het land. Later werd deze opgevolgd door de VINEX, een van de bekendste terme-

andere factoren. Met name uitvindingen in de wetenschap spelen hierbij een belangrijke rol.

nen op ruimtelijke ordening gebied.

Hierna volgt een overzicht van de Nederlandse stedenbouw van de 20ste eeuw1.

1960

Komst anticonceptie geboorte aantal daalt

1945: Na de WOII Babyboomers

Piek in dodenaantal vanwege de WOII

2000: Vinex-wijken en radicale stadsvernieuwing

in deze tijd (1988) de Vierde Nota opgesteld. Deze nota zorgde voor een betere ruimtelijke

1960: Megatructuren

de verzorgingsstaat begonnen. Het doel van toenmalig PvdA minister Drees was om mensen

Vanaf 1870: Eerste feministische golf

Tijden van crisis, opkomst van de rechtse en extreemrechtse politiek

In de jaren ’80 werd het land weer getroffen door een wereldwijde crisis. Dit leidde er

Na de WO II werd het land in een zeer rap tempo weer opgebouwd. In een paar jaar tijd

veel mensen gezien als een van de gevolgen van de crisis. Nederland is een van de laatste

2000

Periode van crisis: bedrijven kregen meer invloed

1940 - 1965: Wederopbouw, ‘de wijk’ als nieuw begrip

rollen van de verschillende groepen. Momenteel wordt het land geleid door een coalitie

bezuinigen en het niet nakomen van beloftes. De huidige situatie van de politiek wordt door

Aanslag op WTC

1970

Omslagpunt van gesloten naar open stadbeeld

Joodse vluchtelingen. Engelse landschapsstijl

2001

Periode van welvaart, groei verzorgingsstaat

aantal werkgelegenheidsprojecten op, ingegeven door de 30% werkeloosheid. In de jaren

In de afgelopen jaren hebben we door de crisis een grote verschuiving gezien binnen de 1900-1910

Moord op Pim Fortyuin

1990-2000

Derde Nota, doorzetten spreidingsbeleid

1980-1990

1930

2002

Vierde nota extra, VINEX

1973-1983

Tweede Nota, Aanwijzen groeikernen > spreiding

1945-1970 Wederopbouw: tijd waarin alle neuzen dezelfde kant opstaan

Opkomst NSB

Moeizame kabinetsvorming na de oorlog Overwegend Katohliek kabinet

1966

1995

Vierde nota

Periode van bloei, mensen wilden meer luxe

1929-1933

1918

1988

1970-1980

30% van de burgers werkloos werkverschaffingsprojecten

1972

2013: Kleinschalige transformaties

2000

1990

1 op 10 personen van bevolking is allochtoon

Stijging allochtonen door oorlog Joegoslavie & arbeidsimmigranten

Meer niet-westerse allochtonen dan westerse allochtonen

In de jaren ’90 leefde het land in een grote rijkdom onder een paars kabinet, in deze tijd ste-

BEGIN VAN DE STADBOUWKUNST (1900 - 1910)

gen de inkomsten enorm en was feitelijk ook het hoogtepunt van de verzorgingsstaat. Echter

Vanaf de industriële revolutie groeiden de steden massaal. Mensen trokken van het

1970

Vanaf 1960: Tweede feministische golf

Vanaf 1960: Derde feministische golf

Vrouw kreeg op latere leeftijd kinderen, gezinnen werden kleiner

2007

werd er niet of nauwelijks iets gedaan aan de staatsschuld of de uitgaven. Vanaf 2000 werden

Generaal pardonregeling platteland naar de stad, waar de bedrijvigheid zich concentreerde. Krotten en sloppen

de AOW in 1957 werd dit al deels opgezet en de komst van de algemene Bijstandswet droeg

er echter wel een aantal gevolgen zichtbaar. Door de enorme kosten verbonden aan de ver-

verdwenen langzaam uit de stad dankzij de komst van de Woningwet in 1901. ‘Buitenwonen’

daar aan bij. Ook1919 kreeg door de snelle veranderingen de overheid veel invloed1950: op het leven De vrouw mocht werken Stemrecht voor de vrouw

zorgingsstaat liep de staatschuldSuriname hoogonafhankelijk op. Ook zorgde het niet aanpakken van de staatschuld Toename bovolking

voor de rijkere burgers vond plaats in villaparken buiten of aan rand van de stad, • Kans op scheiding toegenomen, 2010:de Begin van de vergrijzing

van de mensen. Er ontstond vrees voor het communisme welke de wederopbouwplannen

voor een grote achterstand op de hervormingen, die nodig waren om alle mensen in de

van GBA welke• Invoer ontworpen waren volgens de Engelse Landschapsstijl. Deze stijl kwam ook terug in

waar de vorst geen macht meer heeft, maar wel hierbinnen onschendbaar. Sinds deze tijd

bedreigden. Deze vrees steeg in de jaren daarna meer en meer en had direct invloed op de

ww op te kunnen vangen. De begroting was namelijk niet berekend op een sterk stijgende

grootschalige uitbreidingsplannen (zie fig. 1).

hebben er dan ook verkiezingen plaatsgevonden wat leidde tot steeds wisselende politieke

politiek, welke er constant tegen vocht.

uitgave aan de ww zonder dat daar inkomsten tegenover stonden.

landen in Europa welke uit de crisis moet komen en het land heeft dan ook op veel gebieden

van geboorte tot dood te kunnen verzorgen en een goed leven te geven. Door de komst van

een achterstand op de omringende landen. Nederland is sinds 1888 een constitutionele monarchie, ofwel een land met een koningshuis

1961

samenstellingen. Vanaf de tweede Wereldoorlog hebben de partijen PvdA en CDA eigenlijk

Offecieel startsein bouw overvecht

1975

1985

hierdoor forse groei immigranten

vanwege asielzoekers

1995

meer kleine huishoudens

1970

TUINSTAD EN STEDELIJK BOUWBLOK (1910 -2007 1920)naar krachtwijk (Vogelaar wijk) Vernoemd

Bouw overvecht klaar

altijd de macht gehad samen met coalitiepartner VVD. Deze twee partijen pastten goed bij de

In de jaren ’60 ging de wederopbouw gestaag door. Door de babyboom na de oorlog steeg

Nederlandse samenleving door hun relatief linkse karakter.

1954 de vraag naar huizen enorm. In 1960 werd de Eerste Nota Ruimtelijke Ordening ingesteld

meer gezien als slecht en het land werd liberaler.De 1980 VVD sprong hier op in en is inmiddels al

50 jarig jubileum modellen bedacht om ‘de stad’ beter te maken. Hoewel in Nederland nooit een stad volgens

om de groei van de randstad in goede banen te leiden. Veel van de politiek was gericht op

meerdere jaren de grootste partij. Wat opvallend is binnen de samenleving, is dat waar in de

2008 wijken ontwikkeld 2012 het tuinstadmodel is gebouwd, zijn er wel dorpachtige als alternatief Aanpassing van de Start nieuwbouw projecten

De Eerste Wereldoorlog zorgde voor een omslag in de Nederlandse politiek. De kabinets-

het opbouwen van een sterk centrum van het land. In 1966 werd de Tweede Nota door de

jaren daarvoor vooral een centrum kabinet aan de macht was, de macht nu meer tussen links

wegen structuur als MariaKwartier op de stenige stad. Het groene, dorpsachtige karakter van deze wijken was tevens terug

vorming ging zeer moeizaam, maar na enkele maanden zat er een kabinet welke twee peri-

0-1961: Polder. politiek ingesteld om de Overvecht enorme groei van de mensen op te vangen. Er werden vele groeik-

en rechts verdeeld is. De SP en de VVD, twee duidelijke tegenhangers van elkaar halen telkens

2010: Aanpaklieten groen en voorzieningen te vinden in de arbeiderswijken die sommige fabrieksdirecteuren bouwen voor hun

odes heeft gezeten. De verkiezingen van 1926 gaven veel problemen. Zowel links als rechts

ernen aangewezen in Nederland. Door de oliecrisis in 1973 kreeg de overheid er een aantal

een groot aantal stemmen. Door de grote verschillen is coalitie vorming erg lastig. De PVV

werknemers (zie fig. 2).

konden het niet eens worden met elkaar wat tevens ook leidde tot een onsamenhangend

problemen bij. De politiek zat met vele werklozen en gastarbeiders in de maag en was niet in

van Geert Wilders doet het ook erg goed. Hij wordt gezien als extreem rechts, echter wanneer

kabinet waar zowel links als rechts niet beter van werden. Vanaf 1929 begon de grote depres-

staat om slagvaardig te reageren op veranderingen.

men zijn standpunten goed bekijkt ziet men dat op sociaal en economisch beleid een groot

Als tegenhanger van de suburbane buitenwijken was in de grote steden de monumentale

aantal overeenkomsten zijn met bijvoorbeeld de SP.

stadswoningbouw te vinden. Hier werden veelal gesloten bouwblokken gebouwd met de

Overvecht

Gemeentelijke herindeling Gemeente Utrecht, wederopbouw plan Overvecht

sie met grote veranderingen op politiek gebied tot gevolg. Extreemrechtse partijen kwamen

Door o.a. de dood van Pim Fortuyn in 2001 een schifting binnen de politiek. Links werd steeds

Deze periode stond voor de professionalisering van het vak stedenbouw. Er werden allerlei 2011

Begin bouw Winkelcentrum Overvecht

op als antwoord op de onrust in de samenleving. Vanaf 1935 zette de overheid een groot

woningen georiënteerd op de straat (zie fig. 3).

1933-1945

1918

RUIMTE

Tijden van crisis, opkomst van de rechtse en extreemrechtse politiek

Periode van crisis: bedrijven kregen meer invloed

1930

1970

Omslagpunt van gesloten naar open stadbeeld

Vanaf 1910: Tuinstad, gesloten bouwblokken

2000

1980-1990

1945-1970 Wederopbouw: tijd waarin alle neuzen dezelfde kant opstaan

Opkomst NSB

Moeizame kabinetsvorming na de oorlog Overwegend Katohliek kabinet

Omslagpunt van groot- naar kleinschalig

1940 - 1965: Wederopbouw, ‘de wijk’ als nieuw begrip

1980: Compacte stad

1850

Na de industriële revolutie > Urbanisatie

1920 - 1963: Uitvoering Zuiderzee werken

1900-1910

Vanaf 1930: Strokenbouw in NZ-richting en start hoogbouw

Engelse landschapsstijl

Vanaf 1950: Stempelbouw

1914-1918

Bevolking

In deze periode nam de abstractie van de stedenbouw toe. Plannen werden meer in

De CIAM bedacht de slogan licht, lucht en ruimte en besteedde meer aandacht aan de

hoofdlijnen ontworpen en minder in detail. Tevens ontstond in deze tijd de eerste vorm van regionale planning. Bij deze regionale plannen lag de nadruk op infrastructuur en autowegen. op nationaal niveau geregeld, zo werd in 1927 het Rijkswegenplan opgesteld. Ook werd er

Stijging allochtonen door oorlog Joegoslavie & arbeidsimmigranten

Meer niet-westerse allochtonen dan westerse allochtonen

MEGASTRUCTUREN (1960 - 1970)

1970

Vanaf 1960: Derde feministische golf

2007

Deze periode stond in het kader van de wederopbouw en uitbreiding. Er was nog steeds een

Generaal pardonregeling Deze jaren vormden de bevestiging van de nationale planning. In 1960 werd de Eerste Nota

oriëntatie van bebouwing. Strokenbouw werd hierdoor standaard in noord-zuidrichting

grote vraag naar woningen, waardoor massaal woonwijken werden ontwikkeld bestaande

inzake de Ruimtelijke Ordening opgesteld, in 1965 de Wet op de ruimtelijke ordening en

1919 gebouwd met voorzieningen aan de kop (zie fig. 5). Hierdoor ontstond een structuur diemocht werken 1950: De vrouw Stemrecht voor de vrouw

uit stroken laag- en middelhoogbouw. De haakse stedenbouw die hierdoor ontstond werd Suriname onafhankelijk Toename bovolking

in 1966 verscheen de Tweede Nota. In de Eerste Nota werd voor hetvan eerst ook aandacht • Kans op scheiding toegenomen, 2010: Begin de vergrijzing

weinig variatie kende en heel veel lijkt op stempelbouw. De term ‘stempelbouw’ bestond in

toegepast als een ‘stempel’, die voldeed aan de eisen van de wijkgedachte (zie fig. 6). De

• Invoer van GBA besteed aan de samenwerking tussen overheid en maatschappij. Hoewel de overheid

deze tijd echter nog niet.

‘open stad’ bestond uit ruim opgezette wijken met strokenbouw, wat optimaal was voor het

decennia lang de hoofdrol had gespeeld in de ruimtelijke ordening, werd er steeds meer

autoverkeer. Door de hele stad werden aanpassingen gedaan om de doorstroming van het

waarde gehecht aan initiatieven vanuit het bedrijfsleven. Dit zorgde voor de opkomst van

1961

WEDEROPBOUW (1940 - 1950)

Offecieel startsein bouw overvecht

De Tweede Wereldoorlog veroorzaakte een grote woningnood, ten eerste door de

Overvecht

2000

1990

1 op 10 personen van bevolking is allochtoon

DE OPEN STAD (1950 - 1960)

meer aandacht besteed aan functiescheiding. Men wilde wonen en werken zo veel mogelijk gescheiden houden.

1972

Vanaf 1960: Tweede feministische golf

Piek in dodenaantal vanwege de WOII

Steden kregen ringwegen of radiaalwegen of een combinatie daarvan. Verkeer werd nu ook

2000: Vinex-wijken en radicale stadsvernieuwing

2013: Kleinschalige transformaties

Komst anticonceptie geboorte aantal daalt

1945: Na de WOII Babyboomers

Vanaf 1870: Eerste feministische golf

Vrij verkeer binnen de EU

1960: Megatructuren

1960

Veel doden tijdens de WOI

DE REGIONALE STAD (1920 - 1930)

1993

1970: Herbergzaamheid leidt tot ‘bloemkoolwijken’

Vrouw kreeg op latere leeftijd kinderen, gezinnen werden kleiner

1975

1985

hierdoor forse groei immigranten

vanwege asielzoekers

1995

meer kleine huishoudens

1970

autoverkeer te bevorderen. Zo werden er brede boulevards en ringwegen aangelegd. Bouw overvecht klaar

projectontwikkelaars (zie fig. 7).

2007

Vernoemd naar krachtwijk (Vogelaar wijk)

2011

Op de tekentafel maakten de gesloten bouwblokken plaats voor vrijstaande woongebouwen,

oorlogsschade, ten tweede door de babyboom. Aan het begin van de oorlog werden al1954

Omdat men vreesde dat de Randstad vol zou lopen,1980 werd er gefocust op de spreiding van

50 jarig jubileum De Tweede Nota was gericht op het spreidingsbeleid en er werd voor het eerst aandacht

strokenbouw of woon- en kantoortorens in de open ruimte. Er werd hierdoor ook serieuzer

wederopbouw plan Overvecht wederopbouwplannen gemaakt. Als reactie op de woningnood werden steeds meer nieuwe

de industrie. ‘De overloop’ die door het spreidingsbeleid ontstond, zorgde voor groei van

nagedacht over hoogbouw. Deze utopische plannen zijn echter nooit uitgevoerd (zie fig. 4).

woonwijken ontwikkeld. ‘De wijk’ vormde hier een nieuw begrip. De stad werd ervaren als een

aangewezen ontwikkelingsgebieden. De inpoldering van het IJsselmeer is hier een reactie op.

2012 besteed aan het milieu. Gericht op de problematiek2008 rondom bevolkingsgroei en milieu Aanpassing van de Start nieuwbouw projecten

Gemeentelijke herindeling Gemeente Utrecht,

Begin bouw Winkelcentrum Overvecht

wegen structuur als MariaKwartier ontstonden omvangrijke projecten, waar steeds meer aandacht werd besteed aan het

0-1961: Polder.zou verdwalen. te groot gebied, waar hetOvervecht individu

DE FUNCTIONELE STAD (1930 - 1940)

scheiden van verkeerssoorten.

2010: Aanpak groen en voorzieningen

Nederland werd als middelpunt van Europa gezien en als poort naar de wereldzeeën.

In deze tijd nam de planning op regionaal niveau toe. Dit zorgde voor de introductie van het

De voormalige gesloten verkaveling maakte plaats voor de open verkaveling. De ‘moderne

streekplan. Voor dit soort plannen was meer onderzoek naar demografie en economie nodig.

stedenbouw’ was dynamisch, open en gericht op het doorstromen van verkeer. Ook was er

Zo’n onderzoek werd toen het ‘survey’ genoemd. De gewenste gegevens waren echter lastig

steeds meer sprake van schaalvergroting.

Europoort was daarom de passende naam voor de uitbreiding van de Rotterdamse haven.

te vinden, waardoor de plannen slechts op papier bestonden.

Minor de moderne stad: danielle hollants • thijs peterka •gaby rasenberg • Johan van ruijven • marina samveljan • Diederik vane • mathieu vane Fig. 1 Engelse landschapsarchitectuur in het eerste uitbreidingsplan Amsterdam Zuid

Fig. 2 Phillipsdorp

Fig. 3 Het stedelijke gesloten bouwblok (in Amsterdam Zuid)

Fig. 4 Utopische hoogbouw plannen

Fig. 5 Noord-zuid georiënteerde strokenverkaveling

Fig. 6 Eén van de eerste stempelplannen

Fig. 7 Projectontwikkelaars zijn in opkomst (Hoog Catharijne)

Fig. 8 De Bijlmer als ontwerp met megastructuren

Fig. 9 ‘Bloemkool’ stedenbouw

Fig. 11 Stedelijk weefsel blijft veelal behouden bij stadsvernieuwing

Fig. 10 laagbouwprojecten als stadsvernieuwing

Fig. 12 Terugkomst van het gesloten bouwblok

Fig. 13 Bouwen met een hoge dichtheid

Fig. 14 Gebruik van thema’s in de stedenbouw (Kattenbroek, Ashok Bbalotra)

Fig. 15 Stadsvernieuwing Oostelijk havengebied Amsterdam (KNSM-eiland)

Fig. 16 Woninguitbreiding Leidschendam

Kenmerkend voor plannen uit de jaren zestig zijn de megastructuren (zie fig. 8) en de

voor vlek uitgevoerd, waarbij de grote lijnen vaak uit het oog verloren raakten.

Door de toename van mobiliteit en autobezit nam de suburbanisering nog steeds toe. Dit

VERANDERING VAN DE STEDENBOUW (2000 - HEDEN) - Trage veranderingsprocessen

schaalvergroting. Dergelijke plannen passen in de tijd waarin overal rekening werd gehouden

In de steden kwam de stadsvernieuwing op gang. Hier verrezen dorpse enclaves van

geldde ook voor de verdwijning van de werkgelegenheid uit de stad. Langs snelwegen en

doen zich voor in de steden. Expansieve groei veranderd in toenemende transformatie, top-

met een enorme expansie. Eind jaren zestig vormden burgers steeds meer weerstand tegen

omvangrijke laagbouwprojecten met betaalbare woningbouw (zie fig. 10), als directe

uitvalswegen werden bedrijvenparken gerealiseerd. Deze locaties waren goed bereikbaar,

down wordt vervangen voor bottom-up en grootschalig voor kleinschalig. Dit hangt allemaal

deze grootschalige saneringsplannen in de steden, wat leidde tot een fundamenteel andere

consequenties van het geloof in de maakbaarheid van de samenleving. Aanvankelijk werd er

hadden een lage huur en waren duidelijk zichtbaar. Stedenbouwkundig gezien leken die

samen met de overgang van de industriële revolutie naar een kennissamenleving en een

benadering in de jaren zeventig.

bij stadsvernieuwing nog geprobeerd nieuwe oplossingen te introduceren, zoals verkaveling

gebieden vaak een ongepland niemandsland. Dit zorgde voor een nieuw realisme dat niet

vermindering van de demografische dynamiek. Al deze processen worden tevens versneld

of stratenpatroon, hier was echter veel weerstand tegen onder de lokale bevolking. Daarom

alles gepland hoeft te worden.

door de economische crisis.

De herontdekking van de stad leidde ook tot de herontdekking van de openbare ruimte. Er

Als antwoord op deze problematiek is onder andere de Spontane Stad bedacht. In dit

werd meer aandacht besteed aan de inrichting van pleinen, straten en parken.

beeld van de moderne stad werken overheid en markt nauw samen (vraag en aanbod). Dit

DE HERBERGZAME STAD (1970 - 1980)

werd vaak de oude rooilijnen en goothoogten als maatvoering gegeven (zie fig. 11).

Kleinschaligheid en herbergzaamheid waren tussen 1970 en 1980 de nieuwe trefwoorden in de stedenbouw. Er ontstond een negatieve houding ten aanzien van de stad. Dorps

DE COMPACTE STAD (1980 - 1990) - De stad kwam weer in de mode, het dorp werd

en landelijk vormden het nieuwe ideaal. Door deze antistedelijke mentaliteit steeg het

vervangen door de metropool. Dit betekende ook de terugkeer van hoogbouw en het

woonerf en de woonboerderij in populariteit en raakte hoogbouw uit de gratie. Doorgaande

gesloten bouwblok (zie fig. 12). De terugkomst van het gesloten bouwblok had ook te

NIEUWE UITBREIDINGEN - VINEX (1990 - 2000) - In 1990 kwam een aanvulling op de

duurzame woonbuurten, welke gemakkelijk aangepast kunnen worden aan de wensen van

straten maakten plaats voor een ‘kronkelend vijfenveertig graden regime’, ook wel

maken met sociale veiligheid, wat toen een belangrijk thema was. Strokenbouw was ook een

Vierde Nota, afgekort tot VINEX. Hierin waren uitbreidingslocaties bij stedelijke gebieden

de bewoners.

bloemkoolstedenbouw genoemd (zie fig. 9), waarbij de auto zoveel mogelijk geweerd en zo

terugkerend verkavelingsprincipe (zie fig. 13). Het diffuse vlekkenplan werd vervangen door

aangewezen. Deze locaties verschilden niet veel van voormalige uitbreidingslocaties, maar bij

mogelijk uitgebannen werd. In de Derde Nota (vanaf 1973) werd voor het eerst opgemerkt

gedetaileerde stedenbouwkundige plannen met een duidelijke vorm. Tevens ontstonden

het ontwerp werd meer gekeken naar administratieve en politieke factoren in plaats van naar

dat het fietsverkeer bevorderd zou moeten worden.

gethematiseerde plannen (zie fig. 14), die voor een veelzijdige architectuur moesten zorgen.

de context. De thematisering van de plannen diende als detaillering voor de architectuur,

Dit had te maken met de hang naar legitimatie. Nog nooit was de context zo belangrijk voor

materialisering, typologieën, zodat elke wijk een eigen identiteit zou krijgen. In de praktijk

de stedenbouw.

werden deze variaties vaak beperkt door minimale financiële marges.

suburbane verstedelijking in goede banen te leiden. Dit leidde tot de uitwerking van het

In deze periode ontstond het idee van de compacte stad; een stad met een hoge dichtheid en

Als reparaties van naoorlogse stedenbouw werden stadscentra en stationsgebieden

groeikernenbeleid, dat in 1972 op gang kwam. Gevolg hiervan was dat deze kleine steden en

een grote menging van functies. Dit gaf de stad meer levendigheid, versterkte de economie

getransformeerd, vaak met economische motivatie om de stad draaiende te houden. Deze

dorpen uitgroeiden tot grote stedelijke gebieden zonder gevarieerde stedelijke activiteiten.

en remde de groeiende mobiliteit, wat ook te herkennen is in de Vierde Nota (1988), waarin

tweede golf van stadsvernieuwing ging minder subtiel dan de eerste (zie fig. 15 en 16). Sloop,

Er was nauwelijks werkgelegenheid en weinig voorzieningen.

de gebundelde deconcentratie uit de Tweede Nota vervangen werd door concentratie.

ingrijpende verbouwing en volbouwen van de open ruimte waren het gevolg.

Mensen trokken vanuit de steden en het platteland naar middelgrote gemeenten. De

is op een kleiner schaalniveau en minder ver vooruit gepland. Dit zorgt voor flexibele en

gebundelde deconcentratie uit de Tweede Nota was nog steeds het uitgangspunt om deze

Hiervoor werden stedelijke knooppunten aangewezen waar de meeste ontwikkelingen In de jaren zeventig werden de consequenties van de Wet op de Ruimtelijke Ordening

moesten plaatsvinden. Het concentratiebeleid leidde tot herontwikkeling van allerlei zones

Doordat eind jaren negentig een overzicht werd gemaakt van alle ontwikkelingsplannen in

merkbaar. Deze wet stond gemeenten toe bestemmingsplannen pas in te vullen nadat ze al

in de stad die hun oorspronkelijke functie hadden verloren, waarbij zo veel mogelijk gebruik

Nederland ontstond een bezinning van de stedenbouw, waardoor veel vaker vooruit werd

in globale vorm waren goedgekeurd door de Provinciale Staten. Dit zorgde voor de opkomst

werd gemaakt van bestaande elementen.

gekeken en de vraag werd gesteld ‘wat als?’. Dit is misschien het begin van de verandering van de stedenbouw.

van het vlekkenplan, waarin de bestemmingen waren aangeduid. Deze plannen werden vlek

Ibelings, H. (1999). Nederlandse stedenbouw van de 20ste eeuw. Rotterdam: NAI uitgevers.

1900-1910

Vanaf 1930: Strokenbouw in NZ-richting en start hoogbouw

Engelse landschapsstijl

Vanaf 1950: Stempelbouw

1914-1918

1972

Komst anticonceptie geboorte aantal daalt

1945: Na de WOII Babyboomers

Vanaf 1870: Eerste feministische golf

1919

Stemrecht voor de vrouw

Stijging allochtonen door oorlog Joegoslavie & arbeidsimmigranten

1970

1975

Suriname onafhankelijk hierdoor forse groei immigranten

1961

Offecieel startsein bouw overvecht

1985

2007

Generaal pardonregeling

1995

2010: Begin van de vergrijzing

• Kans op scheiding toegenomen, meer kleine huishoudens • Invoer van GBA

Toename bovolking vanwege asielzoekers

1970

2007

Bouw overvecht klaar

1954

Meer niet-westerse allochtonen dan westerse allochtonen

Vanaf 1960: Derde feministische golf

Vrouw kreeg op latere leeftijd kinderen, gezinnen werden kleiner

1950: De vrouw mocht werken

2000

1990

1 op 10 personen van bevolking is allochtoon

Vanaf 1960: Tweede feministische golf

Piek in dodenaantal vanwege de WOII

bevolki ng Overvecht

2013: Kleinschalige transformaties

1960

Veel doden tijdens de WOI

Bevolking

1960: Megatructuren

Vernoemd naar krachtwijk (Vogelaar wijk)

2011

50 jarig jubileum

1980

Gemeentelijke herindeling Gemeente Utrecht, wederopbouw plan Overvecht

Begin bouw Winkelcentrum Overvecht

2008

Aanpassing van de wegen structuur

2012

Start nieuwbouw projecten als MariaKwartier

Al jaren groeit het inwonersaantal van Nederland. Op maandag 16 september 2013 telt Nederland

Doordat de bevolking steeds ouder wordt en in verhouding toeneemt, is er sprake van

Rond 1970 kent Nederland een forse immigratie met verschillende hoogtepunten. In 1972

De tweede feministische golf ontstond in de jaren ‘60. Vooral bekend door de organisatie

16.799.022 inwoners. De bevolkingsgroei is nooit constant en varieert van dag tot dag. Door de

vergrijzing. Dit verschijnsel komt het meest tot uiting in de dorpen. Jongeren vertrekken naar

was in Nederland één op de tien mensen allochtoon, wat door de jaren heen één op de vijf is

genaamd ‘Dolle Mina’. Dolle Mina streed voor verschillende rechten van de vrouw waaronder

jaren heen hebben we gezien dat als het goed gaat met de economie, de bevolking sterker groeit

de stad om daar te studeren. Op latere leeftijd blijven ze dikwijls in de stad wonen, doordat

geworden. Hieruit wordt een flinke groei geconcludeerd. Het aantal immigranten is vanaf de

het gratis verschaffen van voorbehoedsmiddelen. Ook vonden zij dat er meer voorlichting

dan in een periode van een zwakke economie.

zij daar sociale contacten hebben opgebouwd. Bovendien is er meer werkgelegenheid

jaren ’70 het meest gaan groeien door verschillende gebeurtenissen, zoals het onafhankelijk

gegeven moest worden op het gebied van seks en dat de vrouw zelf over abortus mochten

in de stad. In de dorpen blijven de ouderen wonen, waardoor scholen verdwijnen en

verklaren van Suriname in 1975. Na de oorlog in Joegoslavië rond 1990 strandden er veel

beslissen.

verzorgingsinstellingen toenemen.

asielzoekers in Nederland. Ook het aantal arbeidsimmigranten is fors gegroeid door de

0-1961: Overvecht Polder.

Per dag gaan er gemiddeld 380 mensen dood in Nederland en worden er zo’n 480 baby’s geboren. Dit komt neer op een groei van 100 personen per dag. Natuurlijk bestaat de

2010: Aanpak groen en voorzieningen

opbloeiende economie in Nederland.

Vanaf halverwege jaren ‘90 kwam er weer een opleving en werd gesproken van een derde

bevolking in Nederland niet alleen uit mensen die in Nederland zijn geboren. Gemiddeld

Kijkend naar de bevolkingspiramide van het CBS zie je in de toekomst dat de verhouding

feministische golf waar we nu nog steeds in zitten. Vrouwen van nu hebben al veel meer

vestigen zich 425 immigranten per dag in Nederland en vertrekken er circa 395 emigranten.

tussen jongeren en ouderen redelijk gelijk komt te staan wanneer de welbekende

Het begrip emancipatie is absoluut niet weg te denken uit de bevolkingssamenstelling

rechten dan vroeger, maar er is nog steeds een verschil tussen de man en de vrouw, die

Met deze cijfers kun je concluderen dat de bevolking op dit moment gemiddeld met 130

babyboomers zijn overleden. De leeftijdsverwachting word nog veel hoger dus of de

van nu. Zo’n 200 jaar geleden mocht de getrouwde vrouw niet werken of geld verdienen,

waarschijnlijk ook nooit volledig zal verdwijnen.

personen per dag groeit. Na de tweede wereld oorlog is een geboortegolf ontstaan, de

vergrijzing ooit echt zal verdwijnen kunnen we nog niet zeggen.

de vrouw was er enkel voor het grootbrengen van de kinderen en het verzorgen van

Minor de moderne stad: danielle hollants • thijs peterka •gaby rasenberg • Johan van ruijven • marina samveljan • Diederik vane • mathieu vane ‘babyboom’ genoemd. Door deze babyboom is er in Nederland veel veranderd als je kijkt naar

huishouden. In 1870 was de eerste feministische golf. De Nederlandse vrouw vond dat ze

de huidige bevolkingssamenstelling. Door de komst van de anticonceptiepil in 1960 zijn er

In 2060 verwacht het CBS dat er 1.000.000 meer huishoudens zullen zijn waarvan 44% uit één

gediscrimineerd werd op gebied van arbeid, onderwijs en kiesrecht. In 1919 is de wet Jacobs

duidelijk minder baby’s geboren1.

persoon zal bestaan. Dit komt door een sterke toename van ouderen en alleenstaanden. Op

aangenomen2. In de jaren ‘20 mochten ongehuwde vrouwen werk hebben als telefoniste of

dit moment bestaat 37% van de huishoudens in Nederland uit een eenpersoonshuishouden.

typiste, echter voor de getrouwde vrouw was dit nog steeds taboe. In de jaren ‘30 werd er een

Op dit moment zijn er naar verhouding weinig baby’s tegenover het groeiende aantal

De groei van eenpersoonshuishoudens is de herleiden uit onder andere de toename in

wet geschreven dat gehuwde vrouwen absoluut niet mochten werken, dit hing samen met

ouderen. De toename van ouderen is (naast de babyboom) te verbinden aan de

echtscheidingen en door dat ouderen langer zelfstandig blijven wonen. Door de stijging

de economische crisis die toen heerste. Pas na de jaren ‘50 (tijdens de perioden van welvaart)

verbeteringen in de gezondheidszorg. Als er gekeken wordt naar de zwakke economie waar

van eenpersoonshuishoudens groeit het aantal huishoudens naar verhouding sterker dan

werd het getolereerd dat ook gehuwde vrouwen een baan mochten hebben.

we momenteel mee te maken hebben, zie je dat de werkgelegenheid enorm is afgenomen,

het aantal inwoners. Sinds 1980 is de groei van het aantal huishoudens wel drie keer zo sterk

dit terwijl er de steeds minder werkende bevolking de pensioenen betaald voor de steeds

gegroeid dan het aantal inwoners.

ouder wordende bevolking.

Deze cijfers zijn een schatting van het Centraal Bureau voor de Statistiek, de schatting heeft alleen

betrekking tot de ingeschreven bevolking en niet op illegalen en asielzoekers die in Nederland verblijven. 2

Mannen en vrouwen hebben dezelfde rechten, wat inhield dat de vrouw ook mocht stemmen.

Bevolkingssamenstelling door de jaren heen... 1970 Vrouw kreeg op latere leeftijd kinderen, gezinnen werden kleiner

1960 Komst anticonceptie geboorte aantal daalt

2041 hoogtepunt van de vergrijzing met 4,7 miljoen 65-plussers 26% van de bevolking 65+

1990 Stijging allochtonen oorlog Joegoslavie & arbeidsimmigranten

2013

1945 Na de WOII Babyboomers Piek in dodenaantal vanwege de WOII

1985 Toename bovolking vanwege asielzoekers

1914-1918 Veel doden tijdens de WOI 1972 1 op 10 personen van bevolking is allochtoon

1975 Suriname onafhankelijk hierdoor forse groei immigranten

2010 Begin van de vergrijzing

2000 Meer niet-westerse allochtonen dan westerse allochtonen

1995 Kans op scheiding toegenomen, meer kleine huishoudens Invoer van GBA

1919 Stemrecht voor de vrouw

• 16,8 miljoen inwoners • 20,8% van de bevolking is allochtoon • 16% van de bevolking 65+ • Gemmiddelde groei van bevolking is 130 personen per dag

De moderne stad 2060 1 miljoen meer huishoudens waarvan 44% 1 persoons

1919

Stemrecht voor de vrouw

1950: De vrouw mocht werken

Suriname onafhankelijk hierdoor forse groei immigranten

1961

Offecieel startsein bouw overvecht

Overvecht

1970

2007

Bouw overvecht klaar

1954

2010: Begin van de vergrijzing

• Kans op scheiding toegenomen, meer kleine huishoudens • Invoer van GBA

Toename bovolking vanwege asielzoekers

Vernoemd naar krachtwijk (Vogelaar wijk)

2011

50 jarig jubileum

1980

Gemeentelijke herindeling Gemeente Utrecht, wederopbouw plan Overvecht

Begin bouw Winkelcentrum Overvecht

2008

Aanpassing van de wegen structuur

0-1961: Overvecht Polder.

2012

Start nieuwbouw projecten als MariaKwartier

2010: Aanpak groen en voorzieningen

overvecht Na WO 2 was volkhuisvesting het grootste probleem in Nederland. Hoe konden de grote

Om de ruimte functioneel te kunnen gebruiken werd er ook hoogbouw geplaatst. Deze

steden groeien zonder onleefbaar te worden? Tijdens de oorlog zijn architecten begonnen

hoogbouw had gemeenschappelijke openbare ruimte. Bij de bouw van Overvecht was tevens

met verschillende plannen te maken in de voor hun ogen "ideale stad". Die plannen waren

een station gepland, langs de spoorlijn Utrecht-Amersfoort-Zwolle. In 1968 werd station

de opmaat voor de wijkgedachte: een stad verdelen in wijken en buurten om zo anonimiteit

Overvecht geopend en het aantal treinreizigers groeide snel. Van 750 per dag in 1968 tot

tegen te gaan, waarbij allerlei voorzieningen in de buurt waren voor een aangenaam leven.

3.000 in 1970.

Minor de moderne stad: danielle hollants • thijs peterka •gaby rasenberg • Johan van ruijven • marina samveljan • Diederik vane • mathieu vane Verschillende andere groten steden konden in de wederopbouw meteen beginnen met uitbreiden. Utrecht lag ingeklemd tussen de gemeentegrenzen waardoor de stad deze

In 1969 is de centrale voorziening in de wijk is winkelcentrum Overvecht met verschillende

uitbreidingsmogelijkheden nog niet had. In 1954 kwam er een grenswijziging waardoor ook

functies geopend. Het winkelcentrum heeft een andere uitstraling dan de rest van de wijk.

voor Utrecht ruimte kwam om uit te breiden.

Dit zorgt er voor dat het winkelcentrum een grotere reikwijdte heeft dan de wijk zelf. Dit kan mede komen door de renovatie in 1995.

Tot 1960 was Overvecht een weiland. De stedenbouwkundigen W. Wissing en K.F.G. Spruit maakten een opzet voor de wijk. Van het totaal van 800 hectare bestemden zij 420 hectare

Overvecht is een wijk waar veel mensen uit de babyboom generatie naar toe trokken. In

voor de bouw van woningen voor 45.000 inwoners. In 1954 waren de uitbreidingsplannen

eerste instantie bestonden de gezinnen voornamelijk uit jonge gezinnen met kinderen.

af waarna de start van de bouw van de wijk officieel kon beginnen. Ruimtelijk is de

Deze kinderen moesten naar school en door toename van de jeugd moesten scholen snel

wijk opgebouwd uit twee compartimenten, noord en zuid. Deze delen beslaan 10

worden gebouwd. Dit werd gedaan volgens het 'MUWI'-principe. Dit is systeembouw die heel

bebouwingsvelden waar de andere ruimtelijke structuren overheen liggen. De wijk werd

gelijkvormig en efficiënt is qua tijd en kosten. Hedendaags is Overvecht een wijk met veel

opgebouwd voor starters, gezinnen en senioren, bestaande uit lange open stroken. Dit

verschillende etniciteiten en leeftijden.

als een contrast met de gesloten blokken van de oude binnenstad en de vooroorlogse woonwijken.

Luchtfoto van Overvecht

bijlage: theorie achter de matrix We kunnen niet in de toekomst kijken, wel kunnen we proberen de toekomst in grote lijnen

contextuele omgeving

in te schatten. Dit komt door de hoge mate van complexiteit en dynamiek van de wereld waar we vandaag de dag in leven. Een eerste stap in de goede richting is het doorkrijgen van het systeem. Wat heeft invloed op elkaar en hoe komt dat tot uiting? Het systeem is uit te leggen

ctionele omgeving transa

met een interne, een transactionele en een contextuele omgeving. De invulling van deze omgevingen is vertaald naar ons eigen onderzoek. Op onze rol kunnen wij direct invloed uitoefenen, deze zit in de Interne omgeving. De interne omgeving wordt echter mede bepaalt door externe invloeden, zoals de planningsvormen. De ruimtelijke ordening valt daardoor in de transactionele omgeving. Invloeden van nog een laag hoger spelen hier weer op in. Dit zijn de maatschappelijke aspecten en horen daarom thuis in de contextuele omgeving. Wij als stedenbouwers kunnen indirect via de

omgeving.

tens

chap

ordeni

r n g b eleie d behee

in g

lij k e

overwogen, omdat zij iets kunnen zeggen op zowel de contextuele als de transactionele

twer

R uim

maar dit zal altijd in beperkte mate te bereiken zijn. De assen van de matrix zijn dan ook wel

transactionele omgeving invloed proberen uit te oefenen op de contextuele omgeving,

vo e b te e c o n o m ie p olitiek r uim

De schijf van invloed uitwerking

Wijzer in de Toekomst werken met toekomstscenarioâ&#x20AC;&#x2122;s, Jan Nekkers, uitgeverij Business Contact, Amsterdam 2006

•

bronvermelding

•

Geboorte van Internet - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://nl.wikipedia.org/ wiki/Internet#Geboorte_van_het_internet -

•

Introductie Chipknip - geraadpleegd op 25 september - http://www.isgeschiedenis.nl/ citaat-uit-het-nieuws/introductie-van-de-chipknip-in-1995/

•

Tegenlicht aflevering: 1. het antwoord op de crisis komt uit Griekenland 2. TransitieNL die kiemen van het nieuwe Nederland 3. Overvloed 4. De kapitale kracht van geluk

Historie pinnen - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://www.pin.nl/consument/ historie-pinnen/

5. Gaten in de markt 6. En we werkten nog lang en gelukkig 7. Het Duitse alternatief •

geraadpleegd op 25 september 2013 – http://www.tegenlicht.nl ONLINE BRONNENLIJST

•

Symposium stedenbouw 2010 - geraadpleegd op 25 geraadpleegd 2013 -http://www. archined.nl/nieuws/2010/mei/sussende-consensus-op-symposium-stedenbouw-2010/

•

Windows_Live_Messenger#Functies •

Stadsvisie Rotterdam - Dirk van den Heuvel - Geraadpleegd op 6 september 2013 http://

Eerste telefoonnet Nederland - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://www. •

innl.nl/page/1466 - http://blog.phonehouse.nl/nieuws/geschiedenis-van-de-mobiele•

www.archined.nl/opinie/stadsvisie-rotterdam-2030-creatief-of-conservatief/

Live messenger - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://nl.wikipedia.org/wiki/

Spontane stad - geraadpleegd op 25 geraadpleegd 2013 - http://ruimtevolk.nl/blog/

telefoon

Straatverlichting - geraadpleegd op 26 september 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/ Straatverlichting

spontane-stad-breken-met-de-nederlandse-planningstraditie/ •

•

Monitor 2013 – Geraadpleegd op 11 september 2013 http://www.utrecht.nl/images/ •

BCD/Bestuursinformatie/publicaties/2013/UM/UtrechtMonitor2013.pdf

Economische crisis vergeleken - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://www.cbs.

•

Kennisbank Overvecht - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://kennisbank. platform31.nl/pages/27634/Utrecht-Overvecht.html

com/index.php?url=http%3A%2F%2Fwww.vandervelden.com%2Fmain_riool-

nl/NR/rdonlyres/5BE68786-97E2-4C7D-9D0D-3412BEB4DF23/0/2008p19p123art.pdf •

nederland.html •

Niet westerste allochtonen Utrecht - Geraadpleegd op 12 september 2013 - http://www. •

wijkraadovervecht.nl/KaartPostCode.html#niet-westerse-allochtonen –

Bankiers schuld crisis - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://vorige.nrc.nl/opinie/

Achtergrond Bluetooth - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://nl.hardware.info/ •

reviews/2450/3/bluetooth-achtergrond-geschiedenis-en-stand-van-zaken-versies

article2188455.ece/Geef_niet_alleen_bankiers_de_schuld_van_de_crisis •

•

themas/bevolking/nieuws/default.htm

Historie van de PDA - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://www.medindia.net/

History of Facebook - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://www.theguardian. com/technology/2007/jul/25/media.newmedia

pda/pda_history.asp •

•

Geschiedenis van de auto - geraadpleegd op 18 september 2013 - http://www. deautogids.nl/begin/pagina.asp?page=18

•

Psion - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://nl.wikipedia.org/wiki/Psion

Eerste spoorlijn – geraadpleegd op 18 september 2013 - http://entoen.nu/

•

Geschiedenis van computers - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://nl.wikipedia.

eerstespoorlijn http://www.klm.com/corporate/nl/about-klm/information-school-talks/

Geschiedenis digitale fotografie - geraadpleegd op 25 september 2013 - http:// fotografie.blog.nl/algemeen/2009/03/27/geschiedenis-digitale-fotografie

•

org/wiki/Geschiedenis_van_de_computer

Geschiedenis fotografie - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://www.fotohulp.nl/ geschiedenis.html

students-history.html • •

Gewapend beton - geraadpleegd op 24 september 2013 - http://nl.wikipedia.org/wiki/

Geschiedenis van internet in Nederland - geraadpleegd op 25 september 2013 - http:// nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_het_internet_in_Nederland

•

Whatsapp en privacy - geraadpleegd op 25 september 2013 - http://waag.org/nl/ nieuws/whatsapp-ook-een-succes-voor-je-privacy

Gewapend_beton

125 jaar straatverlichting - geraadpleegd op 26 september 2013 - http://www. willemsmithistorie.nl/index.php?option=com -

•

Bevolkings data - geraadpleegd op 16 september 2013 - http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/

Riool in Nederland - geraadpleegd op 26 september 2013- http://www.vandervelden.

•

Geschiedenis wind energie - geraadpleegd op 26 september 2013 http:// corporatenl.eneco.nl/nieuws_en_media/kenniscentrum/windenergie/Pages/

Ontwikkeling van de radar - geraadpleegd op 30 oktober 2013 http://nl.wikipedia.org/

•

Technische ontwikkeling oorlogsvoeren - geraadpleegd op 30 oktober 2013http://

Geschiedenis van de windturbine - geraadpleegd op 26 september 2013 - http://

schrijfspecialist.wordpress.com/2011/07/22/de-technische-ontwikkeling-van-het-

members.home.nl/jangiesen68/geschiedenis_van_de_windturbine.html -

oorlogvoeren/

Wijzer in de Toekomst werken met toekomstscenario’s, Jan Nekkers, uitgeverij Business Contact, Amsterdam 2006

•

geschiedeniswindenergie.aspx •

LITERATUUR

wiki/Ontwikkeling_van_de_radar_in_Duitsland

•

Esthetisch, ecologisch en economisch verantwoord, Geschiedenis van de groene daken 1960 tot heden, Daan de Leeuw, Dak en Gevelgroen p. 9 tm 13

•

Buitenaardse Beschaving, Stefan Denaerde blz. 46 tm 65. 1996, Utrecht

By the rivers of Babylon… Geschiedenis van de groene daken: 1900 tot 1960, Daan de

•

Koninkrijk vol Sloppen. Auke van de Woud. Bert Bakker, 2010

•

Urban Code, Anne Mikoleit, Moritz Pürckhauer, Zurich, 2011

•

The barefoot architect, a handbook for green building, Johan van Lengen, 2007, Shelter,

Leeuw. Dak en Gevelgroen p 11 t/m 15 •

40 jaar windenergie Nederland - geraadpleegd op 26 september 2013 - http://www.

•

U-boot - geraadpleegd op 30 oktober 2013 - http://nl.wikipedia.org/wiki/U-boot -

•

Portofoon - geraadpleegd op 30 oktober 2013- http://nl.wikipedia.org/wiki/Portofoon

•

Geschiedenis van de auto - geraadpleegd op 30 oktober 2013 http://nl.wikipedia.org/

•

kennislink.nl/publicaties/40-jaar-windenergie-in-nederland •

•

Zuiderzeewerken - geraadpleegd op 26 september 2013 - http://nl.wikipedia.org/wiki/ Zuiderzeewerken

“de stelling van René Boomkens” door Marc Leijendekker in NRC, 29 april 2006 “Het vacuüm van de globalisering” door Michel Goudswaard in Financieel Dagblad, 22

Amsterdam

juli 2006

wiki/Geschiedenis_van_de_auto_(1931-1948) •

Strijd tegen water - geraadpleegd op 26 september 2013 http://nl.wikipedia.org/wiki/

•

“Leven in een overgangsperiode” door Menno van der Veen in NRC, 29 juli 2006

•

“Ode aan de Wanorde” door Dick Pels in Volkskrant

•

nederlandse stedenbouw van de 20ste eeuw, hans ibelings, nai uitgevers, rotterdam

Strijd_tegen_het_water •

Deltawerken - geraadpleegd op 26 september 2013 - http://nl.wikipedia.org/wiki/ Deltawerken

1999 •

•

http://dbnl.nl/tekst/iden004nada01_01/iden004nada01_01.pdf - geraadpleegd op 10 oktober 2013

•

“De cultuur van het nieuwe kapitalisme”, richard sennett, meulenhof, amsterdam, 2007

De Nederlandse verzorgingsstaat - geraadpleegd op 10 oktober 2013 http://www.

•

“Vloeibare Tijden”, Zygmunt Bauman, Clement, Zoetermeer, 2012

maatschappijleer/item/2573752/de-nederlandse-verzorgingsstaat/

•

De Buurt. Best Belangrijk, Maarten den Ham, 12-12012

Overvecht - geraadpleegd op 29 oktober 2013 - http://www.hetutrechtsarchief.nl/

•

Great Planning Disasters p. 1 tm 84,, Peter Hall, 1982, University Of California

•

De erfenis van tante Jane Wetenschap van en liefde voor de creatieve stad, Dany Jacobs,

schooltv.nl/eigenwijzer/project/2516175/dossier-maatschappijleer/2157348/

•

thema/wijken/overvecht •

WW I als reden doorbraak luchtwapens - geraadpleegd op 30 oktober 2013- http://www.

ArtEZ Press Veenman Publishers, 2008

defensie.nl/luchtmacht/cultureel/luchtmachtgeschiedenis/periode_1913-1918/eerste_ wereldoorlog_doorbraak_van_het_luchtwapen