Kitap İnceleme
AYASOFYA VE ONARIMLARI Ayasofya dünya durdukça herkesin üzerine düşüneceği, hayranlık duyacağı bir yapı olarak devrini sürdürecek. Bu süreci doğru kavramak, Ayasofya’nın çok katmanlı kültür kodlarını çözmek için onun yaşadığı değişimleri bilmek gerekir. CENGİZ ÖZDEMİR 5 DAKİK A
B
u tanıtım yazısını yazarken her zaman olduğu gibi son ana bırakmamın ilk kez bir mükâfatını gördüm. Yazıyı yazmaya oturduğum gün, 24-25 Eylül 2020 tarihinde kitabın müellifi Doç. Dr. Hasan Fırat Diker’in bilim kurulunda yer aldığı Uluslararası Ayasofya Sempozyumu’nun yapılacağını haber aldım. Bu vesileyle hem kitabı yeniden hatırlama hem de Ayasofya bahsine biraz daha yakından bakma imkânına kavuşacağım. Benden bir kitap tanıtım yazısı istendiğinde ilk aklıma gelen kitaplardan biri Ayasofya ve Onarımları kitabıdır. Bunun Ayasofya’nın gündemden hiç düşmemesi, politik çekişmelerin merkezi olmasıyla bir ilgisi yok. Bu kitabın kendi değeri ile alakalı bir şey. Hemen başta belirteyim ki bu kitap esasen Hasan Fırat Diker’in 2010’da yazdığı doktora tezinin genişletilerek kitaplaştırılmış hali. Benözel ilgim nedeniyle Ayasofya ile ilgili elime geçen bütün kaynakları inceledim, okudum. Bu kitabı diğer Ayasofya kitaplarından ayıran temel özellik çok “içeriden” yazılmış olması. Çünkü Hasan Fırat Diker Ayasofya şantiyelerinde, laboratuvarlarında bizzat çalışmış, iskelelerde raspa yapmış, yapılan uygulamaları denetlemiş, hatta 2009 da gün yüzüne çıkartılan Seraphim Meleğinin yüzünün açılması işlemine katılmış bir kişidir. Dolayısıyla “sahada” yazılmış bir doktora tezi diyebiliriz.
Onarımların tarihi Ayasofya tarihinin ayrılmaz bir parçasıdır. Dünya mimarlık tarihinde bu kadar cüretkâr bir denemenin günümüze ulaşmasında bu onarımların çok büyük katkısı vardır.”
Halen Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Mimarlık Fakültesi öğretim üyesi olan Hasan Fırat Diker’in kitabına önsözü rahmetli Semavi Eyice yazmış. Semavi Hoca kitapla ilgili şunları söylemiş: “Bu oldukça zahmetli işi başaran araştırmacı, sadece görünür bazı mimari deği-
003 // Kent // 64
şiklikleri yazmamış, aynı zamanda Ayasofya yazmalarında bahsi geçen çeşitli harç terkiplerinin laboratuvar sonuçlarına ve Ayasofya’nın uçan payandalı modelinin deprem simülasyonuna da yer vermiştir.” Bu önsözden de anlaşılıyor ki çok katmanlı bir kitapla karşı karşıyayız. Onarımların tarihi Ayasofya tarihinin ayrılmaz bir parçasıdır. Dünya mimarlık tarihinde bu kadar cüretkâr bir denemenin günümüze ulaşmasında bu onarımların çok büyük katkısı vardır. Girişte Birinci, İkinci ve Üçüncü Ayasofya’nın kısaca tarihinden, plan tiplerinden ve başlarına gelenlerden bahsettikten sonra üçüncü Ayasofya’nın geçirdiği onlarca onarım tek tek ele alınmış. Üçüncü Ayasofya inşa edildikten 21 yıl sonra kubbesi komple çökmüş, statik sorunları olan bir yapıdır. Yüzyıllara yayılan onlarca deprem, yangın, iç savaş, fetih gören yapı her seferinde insan eliyle yeniden tamir edilmiştir. Kubbesi bir kez tamamen, iki kez kısmen çökmüştür. Duvarları çatlamış, temelleri çökmüş, sürekli eklentiler yapılarak ilk inşa edildiği dönemden bambaşka bir yapı olarak günümüze ulaşmıştır. İlk yapıldığı döneme göre etrafına çepeçevre eklenen destek payandaları ve göğüsleme duvarlarıyla yapı ilk halinden çok daha farklı ve hantal bir görünüm kazanmıştır. Latinler hariç hem Müslümanlar hem Ortodoks Hristiyanlar bu yapıya gözü gibi bakmıştır. Kitabın içinde yapılan tüm müdahaleler yüzyıl yüzyıl hem Bizans hem Osmanlı kaynaklarından yola çıkılarak anlatılıyor. Ayrıca her eklenti perspektif çizimlerle okura gösteriliyor. Gravürler, el çizimleri, fotoğraflar vb. görsel malzemelerle kitap zenginleştirilmiş. Bundan başka Semavi Hoca’nın önsözde bahsettiği gibi Bizans ve Osmanlı belgelerinde tarif edi-
