ABN AMRO Relevant 2014 by Martijn

Gerrit Zalm: “Economische groei in het vooruitzicht” Relevant presenteert: de Derde Woensdag In September Carla Smits-Nusteling: “Mijn drijfveer is niet geld maar trots”

klantportret

Jos Neijenhuis

oprichter FOX Vakanties en Stichting Orange Angel, filantroop

tekst Janneke Grootings

â&#x20AC;&#x153;Het afgelopen jaar was er een van bezinning en spirituele groei. Na de verkoop van mijn bedrijf ben ik op Ibiza gaan wonen. Ik voel mij een bevoorrecht mens, maar met zo veel armoede in de wereld wil je wat terugdoen. Via mijn stichting Orange Angel besteed ik daarom tijd en geld aan kleine projecten gericht op zelfredzaamheid. In Sri Lanka bouw ik huizen voor gezinnen die in kartonnen dozen leven en in Nepal financier ik opvanghuizen voor straatkinderen en opleidingen voor kansarme vrouwen. Ook schilder ik graag. Dat geeft mij rust, troost en inspiratie.â&#x20AC;?

beeld Milan Vermeulen

Hoe was uw jaar?

beeld Mark Horn

Geachte lezer

voorwoord

Het doet ons veel genoegen u deze zesde editie van ons ‘Groot Economisch Tijdschrift’ aan te bieden. Dit jaar voor het eerst gemaakt voor onze Preferred én Private Banking-relaties. Na jaren van zwaar weer is het prettig om te kunnen constateren dat de positieve geluiden over economisch herstel steeds luider klinken. Ook onze bestuursvoorzitter Gerrit Zalm is licht optimistisch en wijst onder meer op het herstel van de huizenmarkt. Hij gaat in op het herstel van vertrouwen in de bankensector en toont zich positief over de Bankenunie, die aan het eind van dit jaar op Europees niveau het toezicht op het bankwezen van de nationale overheden overneemt. In deze Relevant kunt u meer lezen over de ins en outs van deze nieuwe toezichthouder. Verder kunt u de bijdragen van onze specialisten lezen over andere financieel-economische onderwerpen zoals pensioen of voogdij. Chief Economist Han de Jong gaat in op het fenomeen Thomas Piketty en beschrijft zijn persoonlijke worsteling met deze ‘rock star’ onder de economen. Met Carla Smits-Nusteling, oud-CFO van KPN, praten we over de nieuwe wending in haar werkzame leven. Zij is nu als ondernemer, coach en investeerder betrokken bij start-ups. Graag maken wij u attent op de digitale Relevant-nieuwsbrief waarmee u wekelijks op de hoogte kunt blijven van actuele financieel-economische ontwikkelingen. Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet, dan kunt u zich abonneren via abnamro.nl/relevant. Ten slotte willen wij u bedanken voor de grote hoeveelheid reacties die wij op de vorige Relevant van u hebben mogen ontvangen. Wij maken dit blad speciaal voor u, dus het is heel goed te horen wat u ervan vindt. Wilt u weer reageren, dan kan dat door ons te mailen via relevant@nl.abnamro.com. We zien uw reacties graag tegemoet. Annemarie Rosebeek, directeur Marketing ABN AMRO MeesPierson Arno IJssels, directeur Marketing ABN AMRO Particulieren

Inhoud Adviseur, investeerder, coach Carla Smits-Nusteling, oud-cfo van KPN over leiderschap, trots en ambitie.

pagina 56

Relevant nodigt u uit voor de Derde Woensdag In September In gesprek over de Miljoenennota met Gerrit Zalm en Han de Jong.

pagina 68

De Bankenunie

Het toezicht op het bankwezen ligt met de Bankenunie nu bij Europa.

Hoe was uw jaar?

pagina 10

Vijf Preferred en Private Banking-klanten blikken terug.

pagina 2, 23, 31, 67, 75

colofon Relevant magazine

voor Preferred en Private Bankingrelaties, september 2014. Bladmanagement en coĂśrdinatie Saska Stobbe, Marketing Particulieren

Omslagillustratie Jim Frazier 4

Redactieadres

ABN AMRO Redactie Relevant Postbus 283 (AA 2325) 1000 EZ Amsterdam relevant@nl.abnamro.com

Concept en realisatie

MediaPartners LoyaliteitsCommunicatie, Amstelveen

Hoofdredactie Mike Cooper Redactie Elisabeth Quarles van Ufford

Technische eindredactie

DaniĂŤlle Levendig, Arie Meijer

Beeldredactie Janine Bekker

Klantportret

Voorwoord

Interview GERRIT ZALM

DE BANKENUNIE: revolutionair & ongekend

DE WONINGMARK T: kopers komen weer in beweging 14

Land in Zicht

Portugal, Italië, Ierland, Griekenland en Spanje. Hoe staan ze ervoor?

pagina 18, 34, 50, 62, 70

Voogdij

Waar moet u op letten bij het benoemen van een voogd voor uw minderjarige kind?

pagina 72 Artdirection Esther Tji

Column Ben Steinebach

Land in zicht Portugal

Visie HAN DE JONG

Klantportret

SMART CITIES

Column Marijke Zewuster

IEDEREEN EEN MINI - MECENAS

Klantportret

Formule E

Land in zicht Italië

EEN NIEUWE BLADZIJDE

Beeldreportage TERUGBLIK OP 2 013 -2 014

Column Anita Noort

Land in zicht Ierland

VIJF VERR AS SENDE TUINEN IN NEDERLAND

Column Nick Kounis

Interview CARLA SMITS- NUSTELING

ONT WERP DAT ERTOE DOET

Land in zicht Griekenland

PENSIOEN : sparen voor later

Klantportret

DERDE WOENSDAG IN SEPTEMBER

Land in zicht Spanje

WIE ZORGT ER VOOR DE KINDEREN?

Klantportret

© 2014 ABN AMRO/MediaPartners. Het is niet toegestaan om de inhoud van deze uitgave (of gedeelten daarvan) in welke vorm en op welke wijze dan ook over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken

Vormgeving Martijn de Kruijf

zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO. Ondanks

Met dank aan

besteed, kunnen ABN AMRO en MediaPartners niet instaan voor de juistheid,

Economisch Bureau ABN AMRO, Investment Advisory Centre ABN AMRO

het feit dat aan de samenstelling van Relevant de grootst mogelijke zorg is volledigheid en actualiteit van de geboden informatie en diensten. Wanneer u zonder verificatie of nader advies gebruikmaakt van de geboden informatie en diensten van Relevant, doet u dat voor eigen rekening en risico. ABN AMRO en MediaPartners aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid.

Geen

grote

avonturen meer

tekst Brigitte Seegers beeld Corbino

DE HUIZENMARKT TREKT AAN, HET CONSUMENTENVERTROUWEN NEEMT TOE. NEDERLAND LIJKT UIT DE CRISIS. ONDERTUSSEN MAAKT ABN AMRO ZICH OP VOOR EEN BEURSGANG. MET BESTUURSVOORZITTER GERRIT ZALM BLIKKEN WE TERUG OP HET AFGELOPEN JAAR EN KIJKEN WE VOORUIT.

Hoe kijkt u terug op het afgelopen jaar? “We hebben twee heel zware jaren achter de rug. Het was het tweede jaar op rij dat de economie in een recessie was. Vooral onze zakelijke klanten die afhankelijk zijn van de binnenlandse bestedingen hebben dat gemerkt. Ook als bank hebben we het gemerkt, doordat we behoorlijk moesten afschrijven op de kredieten die we hadden uitstaan. Dat heeft ons resultaat onder druk gezet. Gelukkig hebben we toch nog zwarte cijfers geschreven.” Bent u ook zo somber voor de rest van het jaar? “Nee, ik denk dat we het dieptepunt achter de rug hebben. Er zijn allerlei positieve signalen. De huizenmarkt trekt aan. Wij zien de hypotheekaanvragen toenemen en ook voor het bedrijfsleven zijn er lichtpuntjes aan de horizon. Het herstel 6

interview

lijkt aangebroken. Ook zien we economische groei in het vooruitzicht.” We lezen veel over de Asset Quality Review (AQR). Wat is dat eigenlijk? “Wat we uit elkaar moeten houden, zijn de AQR en de stresstest. De AQR is een onderzoek naar de balans van de banken om te kijken of wat daar aan bezittingen is opgeschreven, klopt. Dat onderzoek gebeurt onder leiding van de Europese Centrale Bank. We moeten heel veel dossiers opleveren, die vervolgens grondig worden uitgeplozen om te bepalen of we voldoende voorzieningen hebben genomen voor onze kredieten. Hiervan hebben we nu het meeste achter de rug. Daar zijn een paar honderd van onze medewerkers mee bezig geweest. In oktober zal blijken of er toch verborgen verliezen zijn.” Dat klinkt ernstig? “Nee hoor, ik denk dat dit onderzoek goed is voor het vertrouwen in de sector. Het is een grote apkkeuring eigenlijk. De Nederlandsche Bank heeft, vooruitlopend hierop, een onderzoek gedaan naar de onroerendgoedportefeuille van Nederlandse banken en daar zijn we heel goed uitgekomen. Ik verwacht niet dat uit de AQR groot leed voortkomt. Op dit moment is ABN AMRO de best gekapitaliseerde bank van Nederland.” Is het vertrouwen in de bankensector weer aan het herstellen? “Er is een groot verschil tussen hoe klanten tegen de financiële sector aankijken en hoe zij tegen hun eigen bankkantoor of 7

accountmanager aankijken. Voor de banken als geheel is het sentiment nog vrij negatief. Dat komt omdat er steeds weer dingen boven water komen die niet deugen, zoals Libor. Weliswaar voltrekt zich dat helemaal buiten ABN AMRO om, maar dat schaadt wel de sector als geheel. Meer dan de helft van onze particuliere klanten geeft ons een 8 of hoger voor onze dienstverlening. Er is dus wel degelijk vertrouwen in de individuele bank en de individuele medewerker, maar de sector als geheel staat er nog niet goed op.” Wat moet er nog gebeuren? “Banken zullen moeten laten zien dat ze zaken echt serieus aanpakken. Dat is vooral hard werken. En de zaken intern goed op orde brengen zodat dit soort schandalen niet meer voor kunnen komen.” Past het dan om als bank de vaste salarissen van het hogere management met 20 procent te verhogen? “Ik begrijp de emotie in de discussie. Wat de media er vaak niet bij vermeldden, is dat de maximale variabele beloning met 80 procent teruggaat (van 100 naar 20 procent). Per saldo is het een versobering.” U spreekt veel klanten. Wat zeggen zij tegen u? “Dat het economisch beter gaat. Maar ook dat de bank transparanter communiceert. Onze documenten zijn beter leesbaar en begrijpelijker. Daar hebben we hard aan gewerkt. Ook voor 8

onze zakelijke klanten. Er zijn ook kritische geluiden, bijvoorbeeld over de zakelijke kredietverlening. Maar zo makkelijk als er in 2006 en 2007 krediet werd verstrekt, zal het niet meer worden. Daar hebben we schade door opgelopen.” Ik kan me voorstellen dat nu het economisch iets beter gaat, de neiging ontstaat om weer in het oude gedrag te schieten? “Nee, dat proberen we echt te voorkomen. De lessen die we geleerd hebben, moeten we goed volhouden: altijd positief blijven tegen onze klanten, maar ook kritisch tegenover de kredietwaardigheid van de klanten. Dat is ook in het belang van henzelf. We moeten niet te veel krediet gaan verstrekken. Dat geldt ook voor bedrijven.” Sinds 1 januari mogen banken geen provisie meer ontvangen voor beleggingsadvies. Is er nu meer transparantie? “Ja, dat denk ik wel. Het leek of beleggen gratis was, maar indirect kreeg je als klant toch de

“Onze filosofie: het goed en efficiënt bedienen van onze klanten” rekening. Klanten kunnen bij ons kiezen voor zelf beleggen, advies of vermogensbeheer. Wat we onder andere zien, is dat meer klanten ervoor kiezen om hun vermogen door ons te laten beleggen of om zelf te beleggen. Dat laatste is prima, maar wel risicovoller.” Hoe waarborg je dan als bank je zorgplicht? “Bij zelf beleggen is die er niet. Dat is een beetje het probleem. Een stukje bescherming uit het oude model is er niet meer. Hoe ver je gaat met paternalisme is natuurlijk de grote vraag. We kunnen klanten niet dwingen om een bepaald model te kiezen als ze zelf willen beleggen.”

interview

Wat vindt u van de Bankenunie, waarbij de regels voor banken binnen de eurozone gelijk zijn? “Dat is een goede zaak. Uniformiteit in toezicht is goed. Ook voor een gezonde concurrentie tussen landen.” Is er nog nieuws over de beursgang? “We zijn druk bezig met de voorbereidingen. In het vierde kwartaal gaan we kijken: zou het kunnen of zou het niet kunnen? Dat hangt af van de financiële resultaten van de bank en hoe de financiële markten ervoor staan. Dan gaan we advies uitbrengen aan de aandeelhouder. Hopelijk weten we dan voor het einde van het jaar of we al dan niet in het tweede kwartaal van 2015 naar de beurs gaan.” Is er interesse voor de bank? “Zeker. Bij institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen, beleggingsfondsen en verzekeraars, is er interesse. Maar ook particuliere klanten vragen wanneer zij een aandeel ABN AMRO kunnen kopen. Een solide, degelijke bank zonder grote avonturen die een redelijk rendement maakt, wordt gelukkig gezien als een aantrekkelijke belegging.” Gaat de klant straks anders bediend worden als u weer beursgenoteerd bent? “We hebben voor een strategie gekozen waarbij het klantbelang centraal staat. Dat wordt niet anders bij een beursgang. Ik geloof ook echt dat dat het goede verdienmodel is. Het goed en efficiënt bedienen van onze klanten is onze filosofie; daar kan je een goede boterham mee verdienen.”

“De Bankenunie is

revolutionair tekst Roel Janssen beeld Rhonald Blommestijn A A N H E T E I N D VA N D I T J A A R D R A G E N D E L A N D E N VA N D E E U R O G R O E P H E T T O E Z I C H T O P H E T B A N K W E Z E N OV E R VA N D E N AT I O N A L E TO E Z I C H T H O U D E R S N A A R H E T E U R O P E S E N I V E AU . D E VO R M I N G VA N D E B A N K E N U N I E I S D E L A AT S T E I N E E N S E R I E M A AT R E G E L E N O M E E N H E R H A L I N G VA N D E G E C O M B I N E E R D E BANKEN- EN EUROCRISIS IN DE TOEKOMST TE VOORKOMEN .

& ongekend” H

achtergrond

et was een zeldzaamheid in de agenda van de Duitse minister van Financiën, Wolfgang Schäuble. Hij had een avond vrij en zich voorgenomen met zijn vrouw naar de bioscoop te gaan in Berlijn. In Brussel onderhandelde die avond echter zijn Nederlandse collega Jeroen Dijsselbloem – in zijn hoedanigheid van voorzitter van de ministers van Financiën van de eurolanden – met leden van het Europarlement over de Europese ‘Bankenunie’, en deze zou hem bijpraten over het resultaat. Schäuble besloot daarom thuis te blijven, in afwachting van het telefoontje uit Brussel.

achtergrond REVOLUTIONAIR AVONTUUR Daar sleepten de onderhandelingen zich voort. Pas tegen vijf uur ’s ochtends bereikte Dijsselbloem met de Europarlementariërs overeenstemming. Hij belde Schäuble, die echter pas na herhaalde belpogingen wakker schrok. De Duitser wilde de tekst van het compromis bestuderen. Drie kwartier later belde Schäuble terug. Duitsland was akkoord. Zo werd in de vroege ochtend van 20 maart de beslissende stap gezet naar de Europese Bankenunie. Het Europarlement had zijn onderhandelingsmacht getoond, Duitsland was tot concessies bereid en Dijsselbloem had een grote slag geslagen. Eind dit jaar dragen de landen van de eurogroep het toezicht op het bankwezen over van de nationale toezichthouders naar het Europese niveau. In reactie op het nachtelijke Brusselse akkoord over de

Bankenunie noemde Chris Buijink, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken, de Europese Bankenunie een ‘revolutionair en ongekend avontuur’.

GIFTIGE COCKTAIL Met de invoering van de euro werd het kapitaalverkeer in Europa geliberaliseerd, maar het toezicht op de financiële instellingen bleef een nationale aangelegenheid. Toen in 2008 de financiële crisis losbarstte, werd duidelijk hoe ingewikkeld het was om toezicht te houden op banken die grensoverschrijdend actief zijn. Nederland ondervond dit bij Fortis, dat onder de Belgische toezichthouder viel en een jaar eerder eigenaar was geworden van delen van ABN AMRO. De nationalisaties door de Belgische en Nederlandse overheden waren even complex als kostbaar. In Ierland en Spanje kwamen de overheden in

financiële problemen omdat ze hun nationale bankensector moesten redden van de ondergang. Toen de bubbel op de onroerendgoed- en huizenmarkt leegliep en de banken dreigden om te vallen, ging hun redding ten koste van de kredietwaardigheid van de Ierse en Spaanse overheid. In Portugal, Griekenland en Cyprus financierden banken onhoudbare overheidstekorten, hetgeen leidde tot een spiraalbeweging van overheden en banken naar de afgrond. In alle gevallen leidden problemen in de nationale bankensector tot een crisis voor de hele eurozone. Dit was de ‘giftige cocktail’ van de Europese banken- en landencrisis, zoals oud-president van De Nederlandsche Bank Nout Wellink het in 2011 al noemde.

INGEWIKKELDE PROCESSEN De oplossing werd gezocht in begrotingsdiscipline, maar ook in strengere regels voor banken en toezicht op Europees niveau. In de zomer van 2012 besloten de Europese regeringsleiders dat er een Europese Bankenunie moest komen. Maar de overheveling van nationale bevoegdheden ligt politiek gevoelig, ook binnen de bankensector, die vaak nauw verweven is met (lokale) overheden. Landen met kapitaalkrachtige banken hebben vanzelfsprekend geen zin om banken in zwakke landen te redden. Toezicht op kredietportefeuilles en de ontvlechting van probleembanken zijn bovendien ingewikkelde processen. Maar toch, het gaat gebeuren. Vanaf november 2014 gaat een nieuwe afdeling van de Europese Centrale

achtergrond Bank onder leiding van Danièle Nouy, de gerespecteerde Franse toezichthoudster, in Frankfurt toezicht uitoefenen op de 128 grootste banken van de eurozone. Voor Nederland zijn dat ING, Rabobank, ABN AMRO, SNS Bank, Waterschapsbank, Bank Nederlandse Gemeenten en de Nederlandse vestiging van Royal Bank of Scotland.

KREDIET AAN BANKEN Deze banken werden in de zomer onderworpen aan een zogenoemde stresstest. Hierin wordt getoetst of banken in staat zijn een periode van zware economische tegenwind en extreme marktomstandigheden te doorstaan. Zakt een bank voor deze test dan moet hij zijn kapitaal versterken. Pas als dat op orde is, neemt de ECB het toezicht over van de nationale toezichthouder. Tegelijkertijd werden de Europese

dat tot nu toe uitsluitend leningen mocht verstrekken aan overheden, kan in de toekomst ook krediet verlenen aan banken om te voorkomen dat overheden opnieuw meegesleurd worden in een bankencrisis.

BLAUWDRUK Het meest pikante element van de Bankenunie is wie er opdraait voor de rekening: de belastingbetalers of de kapitaalverstrekkers. Hier heeft minister Dijsselbloem, als voorzitter van de eurogroep, zijn stempel op de besluitvorming gedrukt en kwam de ervaring die hij eerder in Nederland had opgedaan goed van pas. Op 1 februari 2013 nationaliseerde de Nederlandse staat bankverzekeraar SNS Reaal. Houders van achtergestelde obligaties waren hun geld kwijt. Een maand later paste Dijsselbloem hetzelfde recept toe bij de Europese noodsteun aan Cyprus:

“Waarom Dijsselbloem Wolfgang Schäuble wakker belde …” regels voor banken geharmoniseerd. Ook de regels voor het depositogarantiestelsel, dat gedupeerde rekeninghouders compenseert bij een bankfaillissement, zijn gelijkgetrokken, al blijft de uitvoering hiervan nationaal. Het Europese noodfonds,

aandeelhouders en obligatiehouders in Cypriotische banken verloren hun geld. Nu is dit model overgenomen als blauwdruk voor het ‘afwikkelingsmechanisme’ van de Bankenunie. Als een bank moet worden gered, worden eerst de kapitaalverstrekkers

aangeslagen. Blijkt dat onvoldoende, dan moet een bank een beroep doen op een reddingsfonds voor banken. De komende acht jaar moeten de banken zelf dit fonds vullen met in totaal 55 miljard euro. Als het volledig in werking is getreden staan Nederlandse banken dus, via dit fonds, garant voor problemen bij Griekse banken – en omgekeerd.

STOUTE SCHOENEN De besluitvorming over de redding van banken komt in handen van een ‘raad van afwikkeling’ die uit vijf toezichthouders bestaat en wordt bijgestaan door deskundigen van de lidstaten en de Europese Commissie. Binnen twee etmalen moet deze raad kunnen ingrijpen. In de praktijk is dat een weekeind. Deze regels zijn bedoeld om de wederzijdse afhankelijkheid van banken en overheden te beperken en om de risico’s niet langer bij de belastingbetalers, maar bij de kapitaalverstrekkers en de bankensector zelf te leggen. In plaats van het ‘vangnet’ dat grote banken toch wel gered worden door overheden, komt er zwaarder toezicht en verandert de aansprakelijkheid. Met de Bankenunie staan grote belangen op het spel. Nationaal, Europees en financieel. Banken zijn het kloppende hart van de economie, ze zijn maatschappelijk onmisbaar en staan politiek in de schijnwerpers. Dit verklaart waarom Wolfgang Schäuble die bewuste avond in maart toch maar besloot om af te zien van een avondje uit en waarom Jeroen Dijsselbloem om vijf uur ’s morgens de stoute schoenen aantrok om Schäuble wakker te bellen.

Kopers komen weer in

beweging EINDELIJK VERBETERT DE SITUATIE OP DE WONINGMARKT. KOPERS KRIJGEN MEER VERTROUWEN EN DURVEN NA JAREN VAN UITSTEL WEER EEN HUIS AAN TE SCHAFFEN. HET AANTAL WONINGTRANSACTIES NEEMT TOE. EN WANNEER HET ECONOMISCH HERSTEL DOORZET, IS DE KANS GROOT DAT OOK DE HUIZENPRIJZEN ZULLEN STIJGEN. tekst Philip Bokeloh, senior econoom, Economisch Bureau ABN AMRO beeld Peter Arno Broer

en goede barometer voor die verbeterde situatie is de Marktindicator van Vereniging Eigen Huis. Na een dieptepunt in december 2012 is deze aanhoudend gestegen tot het niveau van 2007, een jaar waarin meer dan 200.000 bestaande koopwoningen van de hand gingen en de prijzen met dik 4 procent stegen. Zulke mooie cijfers liggen nu niet in het verschiet. Maar het is duidelijk dat de woningmarkt aantrekt. Aan die betere stemming liggen diverse factoren ten grondslag. Ten eerste durven kopers weer in beweging te komen nu zij meer zekerheid hebben over de fiscale behandeling van de eigen woning. Ten tweede zijn huizen beter betaalbaar; ten opzichte van het begin van de crisis is de waarde van woningen met een vijfde gezakt. Bovendien is het gemiddelde hypotheektarief sindsdien met 2 procentpunt gedaald. En ten slotte maken de stevige huurverhogingen huren minder aantrekkelijk dan kopen.

MEER TRANSACTIES Het gewijzigde sentiment weerspiegelt zich al in de woningverkopen. Het aantal transacties van

achtergrond bestaande woningen vertoont vanaf medio 2013 een stijgende lijn. De verkooptoename leidt op zijn beurt tot een daling van het aantal te koop staande woningen. Toch valt de daling van de koopvoorraad niet alleen toe te schrijven aan de extra transacties. Wat ook meespeelt is dat woningen van de markt worden gehaald, omdat verkopers inzien dat zij niet de prijs kunnen krijgen die zij verlangen. Het restschuldprobleem vormt namelijk een belemmering voor verkopers om hun woning tegen een scherpe prijs aan te bieden. Ruim 1,4 miljoen huiseigenaren bezitten een huis waarvan de waarde lager is dan de hypotheek. Vooral degenen die na 2003 een huis kochten, kampen met dit probleem. Deze groep heeft slechts beperkt ruimte om de verkoopprijs aan te passen en te verhuizen. De verminderde verhuismobiliteit van huizenbezitters met een potentiĂŤle restschuld wordt met behulp van diverse maatregelen bestreden. Zo is er een fiscale faciliteit om de rente op restschuld gedurende maximaal tien jaar af te trekken van de belasting. Verder is voor huizenbezitters met een lening onder de Nationale Hypotheek Garantie

(NHG) de mogelijkheid gecreëerd om de restschuld per 1 januari 2014 mee te financieren in een nieuwe hypotheek met NHG. Tot slot is er tijdelijk ruimte gemaakt om tot en met eind dit jaar eenmalig tot 100.000 euro belastingvrij schenkingen te ontvangen. Voorwaarde is wel dat het bedrag wordt gebruikt voor de aanschaf van een eigen woning of om de uitstaande hypotheek mee te verlagen.

Als het herstel doorzet, is de kans groot dat woningen weer in waarde stijgen

EINDE PRIJSDALING Hoe behulpzaam deze maatregelen ook mogen zijn, de doorstroming is het meest gebaat bij prijsherstel. Wat dat betreft stemmen de laatste berichten positief. In april van dit jaar werd zowaar voor het eerst in vijf jaar een nipte prijsstijging opgetekend. Een belangrijke voorwaarde voor herstel vormt de economie. Die is aan de beterende hand. Het conjunctureel herstel volgt een traditioneel patroon: eerst trekt de uitvoer aan, dan durven bedrijven weer te investeren. De verbetering van de arbeidsmarkt die hierop volgt, moedigt gezinshuishoudens uiteindelijk aan om ook meer te besteden. Dit proces is al aardig op streek. De werkloosheid mag nog oplopen, maar er vallen minder ontslagen, er komen meer vacatures vrij en het aantal gewerkte uitzenduren stijgt. Hoewel de signalen van economisch herstel duidelijker worden, is het onwaarschijnlijk dat de huizenprijzen scherp zullen stijgen. De huizenmarkt blijft voorlopig een kopersmarkt vanwege het nog altijd grote aantal te koop staande woningen. De voorraad zal niet snel slinken zolang woningcorporaties op grote schaal woningen in de verkoop zetten. Dat er veel woningen te koop staan, betekent dat kopers volop keus hebben en over de prijs kunnen onderhandelen.

KREDIETRUIMTE BEPERKT De prijsontwikkeling wordt verder aan banden gelegd door de aanhoudende beperking van de kredietruimte. De maximale hypotheek die kopers op basis van hun inkomen volgens de Nibudnormen kunnen opnemen, is dit jaar opnieuw verlaagd. Ook afgezet tegen de waarde van het huis mogen kopers minder opnemen. De maximale hypotheek

wordt de komende jaren telkens met een procentpunt verlaagd tot 100 procent in 2018. Of de kous daarmee af is, is onzeker. Regelgevers en beleidsmakers zien de in internationaal perspectief hoge Nederlandse hypotheekschuld graag slinken. Een verdere verlaging van de ratio is in hun ogen een probaat middel om dit doel te bereiken. Toch ligt een reductie van deze ratio naar het Europese gemiddelde van 80 procent nog ver weg. Zo’n aanpassing vereist dat woningzoekenden eerst kapitaal opbouwen voordat zij een huis kopen. Een lastige opgave, want zij dragen al een substantieel deel van hun salaris verplicht af via de pensioenpremies. Een ander probleem dat zich dan aandient is dat woningzoekenden op een huurwoning zijn aangewezen zolang zij het vereiste bedrag niet bij elkaar hebben gespaard. Geschikte huurwoningen in het middensegment zijn echter dun gezaaid. Een verdere beperking van de kredietruimte kan moeilijk doorgang vinden zonder dat het aantal woningen in het middensegment wordt uitgebreid.

SITUATIE VERBETERD Hoewel de woningmarkt dus nog niet optimaal functioneert, zijn er wel duidelijke tekenen van verbetering. De prijzen dalen niet meer. Als het economisch herstel doorzet, is de kans groot dat woningen weer in waarde stijgen. Dat zal het probleem van restschuld verlichten. Ondanks dat restschulden een rem op de verhuismobiliteit zetten, loopt het aantal transacties nu al op. Het verkoopvolume kan niet in de schaduw staan van het niveau van vóór de crisis, maar het is onmiskenbaar dat kopers weer in beweging komen.

achtergrond

Ben Steinebach

Obligaties

column

beeld Johannes Abeling

riskanter dan normaal

Ben Steinebach

hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO

De inflatie is laag, in de eurozone gevaarlijk laag, volgens de Europese Centrale Bank. De rente op overheidsobligaties is dus ook laag. Weinig risico, zegt u? … en dus een geringe vergoeding! Maar diezelfde obligaties zijn – gezien de lage rente – ook erg duur en wat duur is zal eerder in koers dalen dan verder stijgen. En koersdaling betekent vermogensverlies als u deze obligaties in portefeuille heeft. Dat is een heel ander soort risico dan het geringe risico waar u in de derde zin van deze column over repte. De lage rente is het gevolg van enerzijds de zwakke economie van de afgelopen jaren en anderzijds de onconventionele maatregelen – zeg maar de geldpers – van de centrale banken. De economie is in de meeste landen hersteld of begint daaraan. Sommige centrale banken – waaronder de Amerikaanse – denken na over normalisering van hun beleid. Als de inflatie gaat stijgen, zelfs tot aanvaardbare proporties (zeg 2 à 2,5%), dan gaat de rente oplopen en wordt het vermogensverlies pijnlijk duidelijk. Wat te doen? Wij hebben al geruime tijd minder obligaties in portefeuille dan onder neutrale omstandigheden. Dat doen we om het verlies enigszins te beperken. Een verkorting van de (resterende) looptijden is een andere manier, omdat obligaties met korte looptijden minder gevoelig zijn voor een rentestijging. En ten slotte kunt u zoeken naar obligaties (of fondsen) met een wat hogere rente. Dan neemt u weer wat meer risico; door de lagere kwaliteit van de debiteuren (bedrijven). Wij achten dit hogere risico momenteel aanvaardbaar vanwege de gunstige economie en de afgenomen kans op faillissementen. En dan maar wachten tot de rente inderdaad weer tot meer normale niveaus is gestegen. Dan is de kans op rentestijging weer in evenwicht met de kans op dalingen en hebben obligaties eindelijk weer een normaal risico!

Land in zicht

tekst Aline Schuiling, senior econoom ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka

is nt tla

Portugal

NA GRIEKENLAND EN IERLAND WAS PORTUGAL HET DERDE LAND DAT TIJDENS DE CRISIS EEN

ch e

STEUNPAKKET VAN DE EU EN HET IMF ONTVING.

Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 36,8% 2014: 34,5% Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 20,0% (geschat); 2009: 25,1% (geschat); 2013: 38,1%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2013: 88,9 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 17,7%; 2012: 27,2% (mannen 24,3% en vrouwen 30,1%) Voornaamste exportproducten landbouwproducten, levensmiddelen, wijn, olieproducten, chemische producten, kunststoffen en rubber, huiden, leer, hout en kurk, houtpulp en papier, textiel, kleding, schoeisel, machines en gereedschappen, onedele metalen

Voornaamste importproducten landbouwproducten, chemische producten, auto’s en andere transportmiddelen, optische en precisie-instrumenten, computeraccessoires en -onderdelen, halfgeleiders en aanverwante apparaten, olieproducten, onedele metalen, voedingsmiddelen, textiel Waarde export (in miljarden euro’s) 2005: 42,7; 2009: 47,2; 2013: 67,3 Waarde import (in miljarden euro’s) 2005: 57,2; 2009: 59,7; 2013: 65,5 Kredietwaardigheid laatste rating: BB+** Stand belangrijkste beursindex: PSI General Index 2005: laagste 2233, hoogste 2617; 2012: laagste 1847, hoogste 2362; dit jaar laagste 2642, hoogste 3166 Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 0,8%, 2009: -2,9%, 2013: -1,4%

aan

Bevolking 10,8 miljoen (juni 2014)

drastisch programma van economische hervormingen en bezuinigingen doorgevoerd. Doordat de politieke situatie stabieler bleef dan in bijvoorbeeld Griekenland, kon de Portugese regering een stuk slagvaardiger optreden. In mei ging Portugal van het financiële infuus af en het land kan zichzelf inmiddels weer financieren. De economie is uit de recessie, de werkloosheid neemt af en het ziet ernaar uit dat het land volgend jaar het financieringstekort zal hebben teruggebracht naar 3 procent. De hoge staatsschuld kan dan met ingang van volgend jaar eindelijk gaan dalen.

O ce

Het land kwam vooral in de problemen doordat de economische structuur niet sterk genoeg was om te kunnen concurreren met andere landen in de eurozone. Daardoor zou het ook moeilijk worden om de overheidsfinanciën, die in de eerste jaren van de crisis sterk verslechterd waren, weer op orde te krijgen. Ondanks forse bezuinigingen in 2010 bleef het financieringstekort zeer hoog, terwijl de economie mede als gevolg van deze bezuinigingen in een diepe recessie dook. Vandaar dat beleggers het vertrouwen in Portugal volledig verloren en het land in het voorjaar van 2011 financiële steun moest vragen. In ruil hiervoor heeft Portugal een

BBP (EUR) 2005: 158,6 miljard; 2009: 159,9 miljard; 2013: 153,5 miljard Inflatie (% j-o-j) 2005: 2,1%, 2009: -0,9%, 2013: 0,4% Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: -6,5% , 2009: -10,2%, 2013: -4,9% Staatsschuld (% BBP) 2005: 68%, 2009: 84%, 2013: 129% Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -10,3%, 2009: -10,8%, 2013: 0,4% Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 8,5%, 2009: 10,6%, 2013: 16,4%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,4%, 2012: 7,0%, juni 2014: 3,4%

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi, The World Factbook (CIA), Trading Economics * Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar. ** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade

Porto

Lissabon Spanje

Faro

z Golf van C di

Mijn

worsteling met Thomas Piketty VORIG JAAR VERSCHEEN HET BOEK LE CAPITAL AU XXIE SIÈCLE VAN DE HAND VAN DE FRANSE ECONOOM THOMAS PIKETTY. WEINIGEN MERKTEN HET OP. MAAR TOEN EERDER DIT JAAR DE ENGELSE VERTALING VERSCHEEN, WERD HET BOEK EEN WERELDWIJDE BESTSELLER. tekst Han de Jong, Chief Economist ABN AMRO beeld Tzenko

iketty laat zien dat de inkomens- en vermogensverdeling in zeer veel landen de laatste decennia fors schever zijn geworden. Door het woord ‘kapitaal’ in zijn titel op te nemen refereert Piketty rechtstreeks aan Das Kapital van Karl Marx. En met reden. Marx meende in de kapitalistische economie trendmatige ontwikkelingen te zien die het systeem onontkoombaar zouden ondermijnen. Piketty betoogt, analoog aan Marx, dat de toenemende ongelijkheid ingebakken zit in het kapitalistische systeem. Het rendement op vermogen is hoger dan de economische groei. De groei van inkomen uit arbeid is gekoppeld aan de economische groei. Die blijft dus per definitie achter bij de inkomensgroei uit vermogen. Degenen die vermogen hebben, worden daarom relatief steeds rijker.

WAT IS EERLIJK? Maar wat is er mis met toenemende verschillen? Hierop zijn diverse antwoorden mogelijk. Laat ik er twee ge-

ven. Ten eerste sparen ‘rijke mensen’ een groter deel van hun inkomen dan ‘armen’. Dat impliceert dat toenemende inkomensverschillen tot een daling van de vraag naar goederen en diensten leiden en dat is slecht voor de economische groei. Ten tweede blijkt uit allerlei onderzoek dat samenlevingen waar inkomens- en vermogensverschillen groot zijn en bovendien toenemen, in toenemende mate instabiel worden. Het gevoel van collectiviteit verdwijnt. In zulke samenlevingen zijn mensen gemiddeld genomen ook minder gelukkig dan in wat meer egalitaire samenlevingen. Zweden en Denemarken zijn mooie voorbeelden van landen met kleine inkomensverschillen en gelukkige mensen. Je kunt natuurlijk ook overdrijven. Als overheidsingrijpen de verschillen heel klein maakt, werken cruciale prikkels niet meer. Waarom zou je je inspannen als het niets oplevert? Dan verdwijnt de economische groei. Het gaat om de goede balans. Wat een goede balans is, is natuurlijk subjectief en daarom is deze materie zo weerbarstig. Persoonlijk worstel ik hier geweldig

mee. Vaak zie ik in deze discussie dat opponenten elkaar in de haren vliegen over wat eerlijk is. Maar ‘eerlijk’ is een subjectief begrip.

GÉRARD DEPARDIEU Piketty doet ook aanbevelingen om dit ‘probleem’ aan te pakken. De Piketty-oplossing bestaat uit één woord: belasting. En wel een veel progressievere inkomstenbelasting, een steviger belasting op vermogen en al helemaal op erfenissen. Deze maatregelen kunnen de samenleving redden. Ook ik denk dat de inkomens- en vermogensverschillen groter zijn geworden en dat we dat niet moeten negeren. Maar of hogere belastingen het juiste en ‘eerlijke’ antwoord zijn? Wat mij betreft zijn er drie grote problemen. (Ik geef hier overigens een heel persoonlijke visie, niet die van ABN AMRO. De bank heeft hierover namelijk helemaal geen visie.) Allereerst vraag ik mij af of aanhoudend grotere inkomens- en bezitsverschillen echt in ons systeem zijn ingebakken. In mijn optiek vormen toe- en afnemende ongelijkheid eerder een slingerbeweging door de tijd. Daarnaast hou ik niet van ‘belasting’

visie 21

als een uniforme oplossing van problemen. Wat dat betreft vraag je je af of Piketty niet te weinig om zich heen heeft gekeken. De laatste jaren hebben alle Europese landen gepoogd de overheidsfinanciën op orde te brengen. Weinig landen hebben daarbij zo zwaar op belastingverhogingen geleund als Frankrijk. Waar heeft het toe geleid? Een groot aantal vermogende Fransen en mensen met hoge inkomens zijn, tenminste belastingtechnisch, verhuisd. Veel naar Londen. Gérard Depardieu aanvaardde zelfs het Russische staatsburgerschap. Piketty pleit overigens voor een wereldwijde aanpak om dit vluchtgedrag te voorkomen. Maar zo’n belastingplan op wereldschaal is compleet onrealistisch. Belangrijker is dat de Franse economie door die niet-aflatende stijging van de belastingdruk wel bijzonder weinig groeidynamiek heeft. Het is op conjunctureel gebied een van de zwakste broeders van de euroklas.

Die constatering roept de vraag op of het medicijn van Piketty niet erger is dan de kwaal.

IN THERAPIE Mijn laatste probleem betreft de ‘eerlijkheid’. Ik verdien een inkomen voor wat ik doe. Laten we even veronderstellen dat dat eerlijk is. Over mijn inkomen betaal ik belasting. Prima, geen probleem. Ik ben in de gelukkige omstandigheid dat ik kan sparen. Als mijn appeltje voor de dorst boven een zeker bedrag komt, ga ik vermogensbelasting betalen. Let wel, dat is over geld waarover ik al inkomstenbelasting heb betaald. Dat geld wordt zo voor de tweede keer belast en voor mijn gevoel is dat een straf voor het

“Ik wil mijn appeltje voor de dorst aan mijn kinderen geven” 22

niet uitgeven van mijn geld. Mijn buurman die misschien hetzelfde verdient en al zijn inkomen uitgeeft, betaalt het niet. Aan het einde van mijn leven, of liever nog eerder, wil ik mijn appeltje voor de dorst – als ik het zelf niet nodig heb – aan mijn kinderen geven om hen te helpen bij de start van hun zelfstandige economische leven. Dat geeft mij meer genoegen dan een vakantie op de Malediven of de aankoop van een appartement in Spanje. Elke ouder heeft ongetwijfeld het beste met zijn kinderen voor en we proberen onze kinderen een goede opvoeding en opleiding te geven. Dat daarbij verschillen ontstaan, accepteren we. Maar volgens Piketty is het doorgeven van vermogen aan de volgende generatie juist oneerlijk en moet het zwaarder worden belast dan nu gebeurt. Dan worden mijn ‘zuurverdiende’ euro’s dus voor de derde keer belast. Misschien moet ik in therapie, want ik zie niet in dat dit eerlijk is. Ik mag van Piketty alles doen met mijn geld, maar geen vermogen opbouwen en al helemaal niet vermogen doorgeven aan degenen van wie ik het meest houd. Is dat echt de manier om ons systeem en onze samenleving te redden?

visie

tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen

Hoe was uw jaar? “Ik heb een goed jaar gehad. In mijn werk als advocaat en bestuursvoorzitter hebben we mooie zaken gedaan voor cliënten en goede stappen gemaakt voor de organisatie. Maar ook privé was het een erg goed jaar. Natuurlijk heb ik een druk leven met mijn gezin, baan en nevenfuncties, maar ik geniet van alles wat ik doe. Mijn ontspanning vind ik in het lopen van lange afstanden en marathons en als ik een avondje volledig rust wil, ga ik naar het Concertgebouw en geniet van de Meesterpianisten.”

klantportret

Frederieke Leeflang

advocaat en bestuursvoorzitter bij Boekel De Nerée

Smart cities DE WERELD VERSTEDELIJKT IN HOOG TEMPO. VOOR HET EERST IN DE GESCHIEDENIS VAN DE MENSHEID WONEN ER MEER MENSEN IN STEDEN DAN OP HET PLATTELAND. HOE ZORGEN WE ERVOOR DAT DIE STEDEN VEILIG, SCHOON EN DUURZAAM WORDEN? NIEUWE TECHNOLOGIEËN KUNNEN UITKOMST BIEDEN. tekst Maarten Reijnders beeld Shootmedia

olgens Anthony Townsend, onderzoeker aan de New York University, was 2008 een belangrijk jaar. Niet omdat toen de financiële crisis uitbrak, alhoewel dat natuurlijk ook belangrijk was. Nee, Townsend vindt 2008 vooral belangrijk omdat dat jaar het kantelpunt was voor drie verstrekkende demografische en technologische ontwikkelingen. “Het was het eerste jaar dat de meerderheid van de mensheid in steden woonde”, begint hij zijn opsomming. “Bovendien oversteeg het aantal mobiele breedbandverbindingen dat jaar voor het eerst het aantal breedbandverbindingen via vaste lijnen. En tot slot was 2008 het eerste jaar waarin er meer apparaten dan mensen op internet waren aangesloten.” Het zijn drie ontwikkelingen die tezamen een grote invloed zullen hebben op de manier waarop ons leven

er in de toekomst uit zal zien, zo is de overtuiging van de in urban planning gespecialiseerde Townsend. Technologische ontwikkelingen beïnvloeden namelijk de manier waarop we in steeds groteren getale in steden zullen samenleven. Steden worden ‘slimmer’, schrijft Townsend in zijn boek Smart cities. Die ‘intelligentie’ van steden zit onder meer in alle gegevens die de hele dag

door worden verzameld. Denk aan gegevens die de gemeente, instanties en bedrijven verzamelen over verkeersstromen, vervuiling en energieverbruik. Eurocommissaris Neelie Kroes formuleerde het eerder dit jaar

“Veilig, schoon en duurzaam”

innovatie

als volgt: “Elke stad genereert grote hoeveelheden informatie voor allerlei verschillende doeleinden. Nu is het alleen nog te vaak zo dat er verder niets met die data gebeurt. Het is tijd om ‘smart’ te worden en die informatie vaker te gebruiken.”

LOUVRE Langzaam maar zeker beginnen steden dat advies van Kroes ter harte te nemen. Door alle verzamelde infor-

matie ter beschikking te stellen aan bestuurders, bewoners en bezoekers van steden wordt het mogelijk om het leven in de stad veiliger, schoner en aangenamer te maken, zo is het idee. In een smart city worden parkeerplaatsen bijvoorbeeld uitgerust met

sensors, zodat het gebruik beter kan worden gemonitord. Deze informatie wordt vervolgens gedeeld met bewoners en bezoekers. Een automobilist die op zoek is naar een plekje, krijgt daardoor via zijn routeplanner door waar de dichtstbijzijnde vrije parkeerplaats is. Dat scheelt nodeloos lang rondrijden, en dus ook vervuiling en ergernis. Een eerste stap in die richting is de

“Bestuurders moeten de controle uit handen geven”

innovatie

app van het Franse MobyPark, dat in Nederland onder meer samenwerkt met de gemeente Amsterdam. Hotels, ziekenhuizen en parkeergarages stellen via MobyPark hun leegstaande parkeerplaatsen beschikbaar aan automobilisten, die vooraf een plekje kunnen reserveren. En dat is vaak nog goedkoper ook dan een gewone parkeerplaats. Behalve start-ups als MobyPark zien ook multinationals de slimme stad als een gat in de markt. Tijdens het Smart City Event, dat in mei in Amsterdam werd gehouden, gaven onder meer IBM en Bosch acte de présence. “Steden slaan hun kritieke informatie nu vaak nog versnipperd op, bij verschillende afdelingen die nog niet goed met elkaar verbonden zijn”, vertelt Mark Landenberger, Business Development Executive bij IBM. “Door die informatie beter te ontsluiten kun je tal van problemen beter en sneller oplossen. Wij willen steden graag helpen bij die transitie.” Als voorbeeld van wat er mogelijk is, noemt Landenberger het Louvre, dat door IBM is voorzien van allerhande sensors die het museum een stuk slimmer hebben gemaakt. Het IBMsysteem reguleert de temperatuur, de vochtigheid, de verlichting en zelfs het

sluiten van de ruim 2.500 deuren in het 18e-eeuwse museum. Het heeft de toeristische trekpleister in zijn oude gebouwen een energiebesparing van 40 procent opgeleverd. Ook het onderhoud en reparaties verlopen een stuk efficiënter: dankzij de sensors kan het museum al ingrijpen voor zaken echt stukgaan.

ZELF ENERGIELEVERANCIER Wat in een museum als het Louvre kan, kan ook in een stad. Zo zal het opmerken van verstoringen ook in een smart city steeds vaker geautomatiseerd gebeuren. “We leggen nu slimme energienetwerken aan met sensors die een melding geven als er onderhoud nodig is”, vertelt Bram Sieben van Amsterdam Smart City. “Daardoor zijn we er eerder bij, zijn er minder storingen en hoeft ook de straat minder vaak open.” Bewuster omgaan met energie speelt een belangrijke rol in slimme steden. Zo kan de straatverlichting op rustige tijdstippen wel op een wat lager pitje

– iets wat nu bijvoorbeeld al gebeurt in Amsterdam Nieuw-West. En door de aanleg van slimme energienetwerken kan ook de energierekening van huishoudens omlaag. Veel van die ontwikkelingen in smart cities komen van onderop. Townsend noemt wifi als voorbeeld. “Er is geen groot telecombedrijf dat achter al die wifi access points zit. Dat we nu op tal van plaatsen gratis draadloos internet hebben is het gevolg van tientallen miljoenen individuele beslissingen: van café-eigenaren, van boekwinkels, noem maar op.” Een vergelijkbare ontwikkeling is nu te zien met mensen die zonnepanelen op hun dak plaatsen en zo opeens zelf energieleverancier worden. Of denk aan burgers die dankzij nieuwe technologie allerhande informatie verzamelen en met de rest van de wereld delen. In april van dit jaar ging in Amsterdam het ‘Smart citizen project’ van start, waarbij bewoners met behulp van een kastje de vervuiling, de luchtvochtigheid en het lawaai in hun straat meten. “Het is misschien een beetje gek om dat als burgemeester te zeggen, maar om de problemen op te lossen moeten we als bestuurders de controle uit handen geven”, aldus de Eindhovense burgemeester Rob van Gijzel in mei op het Smart City Event. “We moeten ruimte bieden voor experimenten.”

Marijke Zewuster

column

Opkomende markten beeld Johannes Abeling

toneel van protesten Marijke Zewuster hoofd Emerging Markets ABN AMRO

Politieke stabiliteit in de opkomende landen lijkt momenteel ver te zoeken. De mate van onrust verschilt echter enorm. De economische gevolgen verschillen navenant. Opstanden en gewapende conflicten, zoals in Noord-Afrika en beneden de Sahara, het Midden-Oosten en Oekraïne, kunnen niet over een kam geschoren worden met de protesten van burgers zoals we die de afgelopen periode zagen in uiteenlopende landen als Turkije en Brazilië en India. In het eerste geval kunnen de economische gevolgen omvangrijk en langdurig zijn. In het tweede geval is dit veel minder evident. Laat me dit laatste verder toelichten. Jaren van sterke economische groei hebben in veel opkomende landen een stijging van de welvaart met zich mee gebracht, maar de inkomensverdeling blijft nog altijd erg scheef. Bovendien zijn voorzieningen zoals onderwijs, gezondheidszorg en transport duur en slecht toegankelijk. Dit leidt tot onvrede bij de ‘nieuwe’, meer mondige middenklasse en versterkt de roep om meer inspraak, betere voorzieningen, een transparanter beleid en meer veiligheid. Zo werd in Brazilië het WK voor velen in plaats van symbool van nationale trots het symbool van verspilling van belastinggeld. De protesten richtten zich dan ook in toenemende mate daartegen. In Turkije is het protest vooral gericht tegen de regeerstijl van de huidige regering en heerst het gevoel dat die te weinig respect heeft voor minderheidsstandpunten. In India kwamen mensen in verzet tegen het extreme geweld tegen vrouwen en het weinig effectieve optreden van de overheid hiertegen. Dat zijn deels zaken die ook een belangrijk obstakel voor verdere groei zijn. Ik denk dan ook dat de economische groei in deze niet onbelangrijke opkomende markten niet zozeer bedreigd wordt door de protesten, als wel door de structurele tekortkomingen waar de protesten juist tegen zijn gericht. Een gebrek aan hervormingen vormt dan ook nog steeds het grootste risico voor deze opkomende landen.

“ Wij dragen net dat extraatje bij”

interview

‘Iedereen een

mini-mecenas’ VAN HUNEBED TOT HEDENDAAGSE KUNST. VOOR HET BIJDRAGEN AAN HONDERDEN PROJECTEN IN BINNEN- EN BUITENLAND ONTVANGT HET MONDRIAAN FONDS JAARLIJKS 26 MILJOEN EURO VAN HET MINISTERIE VAN OCW. “DAT KOMT NEER OP € 1,60 PER NEDERLANDER, WAT IEDEREEN TOT EEN MINIMECENAS MAAKT”, ZEGT DIRECTEUR BIRGIT DONKER. tekst Maaike Staffhorst Beeld Fulco Smit Roeters, Kunstwerk Hadassah Emmerich, Stedelijk Museum Schiedam

“A

ls je ziet wat daarmee mogelijk wordt gemaakt en hoe er geïnvesteerd wordt in kunst en erfgoed, dan is dat zo’n rijkdom. Neem de aankoop onlangs van een bijzonder pre-Eyckiaans drieluik door Museum Boijmans Van Beuningen of het hedendaagse videodrieluik in de Rotterdamse Pauluskerk.” Twee jaar geleden verruilde Donker haar journalistieke carrière bij NRC Handelsblad voor het directeurschap bij het publieke stimuleringsfonds voor beeldende kunst en cultureel erfgoed. Zichtbaarheid is een van haar speerpunten. Belangrijk vindt ze dat iedereen moet kunnen zien welke initiatieven met publiek geld ondersteund worden.

NAMENS DE BURGER Het werkterrein van het Mondriaan Fonds is breed. “Maar wat alle projecten met elkaar gemeen hebben

is dat ze het produceren en presenteren van beeldende kunst en erfgoed bevorderen. Vaak dragen wij nét dat extraatje bij waardoor iets gerealiseerd kan worden”, aldus de enthousiaste directeur. “Het Mondriaan Fonds investeert namens de burger en maakt mogelijk wat in de markt niet lukt of nog niet lukt.” Aanvragen worden gedaan door verschillende partijen: dat kan een kunstenaar zijn die nieuw werk wil maken, een museum dat een aankoop wil doen of wil samenwerken met een andere instelling, of een galerie die op een beurs in het buitenland kunst uit Nederland wil tonen. Ook particulieren kunnen bij het fonds terecht, voor bijvoorbeeld een Mobiel Erfgoed Lening voor de restauratie van een historische trein, auto of vliegtuig. Populair is de KunstKoop, waarmee particulieren op afbetaling kunst kunnen aanschaffen. Wie iets wil

kopen in een galerie, kan gebruikmaken van een renteloze lening die wordt verstrekt door ABN AMRO. Het Mondriaan Fonds betaalt de rente aan de bank. Donker: “Vorig jaar hebben we daar een kleine 4 ton in geïnvesteerd en daar stond een kunstverkoop van 5 miljoen euro tegenover. Dat betekent een geweldige impuls voor de kunst.”

WE LIKE ART Zo’n 125 galeries in Nederland hebben een KunstKoopsticker op hun winkelruit. Doordat galeries zich steeds vaker buiten de deur presenteren, heeft het Mondriaan Fonds de regels versoepeld, en geldt de KunstKoop nu ook voor aankopen bij galeries die zich vooral online en op beurzen manifesteren. Dat kunst heel betaalbaar kan zijn, bewijst ook het initiatief We Like Art, dat via zijn site beeldende kunst

interview

Een videotriptiek voor de Pauluskerk van hoge kwaliteit aanbiedt onder de 1.500 euro en waarvan de verkoopexposities worden gesteund door het Mondriaan Fonds. Bij het fonds, waar 34 specialisten op kunst- en erfgoedgebied werkzaam zijn, worden regelmatig nieuwe regelingen bedacht die aansluiten bij de behoefte in het veld. Nieuw dit jaar is de Bijdrage Samenwerking Musea. “Samenwerking zat al in onze strategie, maar krijgt door de 8 miljoen die de minister van OCW uittrekt voor samenwerking tussen musea een extra stimulans. Zo is het Natuurmuseum Rotterdam een samenwerking aangegaan met het Wereld Natuur Fonds en zijn er zestien musea in Limburg die samenwerken bij het beheer en behoud van hun collecties.”

erf een toonkamer voor de ‘Nieuwe Boeren Cultuur’ te ontwerpen. En aan talentontwikkeling wordt ook veel aandacht besteed, met beurzen praktijkverdieping waarmee kunstenaars onder meer naar de Rijksakademie kunnen gaan of naar een werkplaats zoals Plaatsmaken in Arnhem. Tijdens kunstbeurs Art Rotterdam organiseert het fonds jaarlijks de tentoonstelling Prospects & Concepts, waar jonge kunstenaars die een werkbijdrage hebben gekregen hun resultaten tonen. Donker: “Zo kan het publiek zien wat er met

Mondriaan en Marlene Het Mondriaan Fonds ondersteunt

PRIX DE ROME

de Marlene Dumas-tentoonstelling

Veel animo is er ook voor de Opdrachtenregeling, waarbij publieke of private opdrachtgevers plannen indienen voor openbaar toegankelijke beeldendekunstprojecten. De Pauluskerk in Rotterdam kon dankzij een bijdrage kunstenaar Marieke van der Lippe een videotriptiek laten maken. Een boerenbedrijf nabij Deventer gaf kunstenaarscollectief Grondvormen opdracht op het

‘The Image as Burden’ in het Stedelijk Museum met 50.000 euro. Dat zijn projectkosten, dus niet de exploitatiekosten van het museum. Reden om bij te dragen is dat een solotentoonstelling de bekendheid en waardering van deze belangrijke kunstenaar zal vergroten. De tentoonstelling duurt tot 4 januari 2015.

het geïnvesteerde geld gebeurt.” Het Mondriaan Fonds organiseert ook de Prix de Rome, de oudste en belangrijkste prijs in Nederland voor kunstenaars en architecten onder de 40 jaar.

HOOGMIS VAN DE BEELDENDE KUNST Dat Nederlands talent ook in het buitenland kan werken en exposeren, vindt het Mondriaan Fonds minstens zo belangrijk. Donker: ”Nederlandse kunstenaars doen het goed in het buitenland. Dat zie je bijvoorbeeld elke twee jaar op de Biënnale in Venetië, de hoogmis van de beeldende kunst in de wereld. Wij doen op het hoogste niveau mee.” Buitenlandse instellingen kunnen ook een aanvraag doen bij het fonds. Zo is vanaf 10 oktober in het Guggenheim Museum in New York een tentoonstelling over de kunststroming Zero, met kunstenaars uit verschillende landen waaronder Nederland. “Wij ondersteunen de transportkosten van het werk van Armando, Henk Peters en herman de vries voor in totaal 20.000 euro. Onze bijdrage kan buitenlandse instellingen net over de streep trekken om kunstenaars uit Nederland te tonen.” De naam van het fonds zorgt heel af en toe voor verwarring. Donker, lachend: “Op de geboortedag van Mondriaan belt er elk jaar wel iemand om iets over de schilder te vragen. Sinds vorig jaar kunnen we de bellers gelukkig doorverwijzen naar Mondriaan.nl, de website van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie en het Gemeentemuseum Den Haag, die wij mede hebben ondersteund.”

klantportret

Suzanne Pasmans (kinder)dermatoloog/ immunoloog en hoogleraar kinderdermatologie

tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen

Hoe was uw jaar? “Afgelopen jaar heb ik samen met een aantal van mijn jonge patiënten het Huidhuis.nl geopend, een onlineplatform voor kinderen, ouders en betrokken professionals waar betrouwbare informatie te vinden is over huidziekten. De zorg voor kinderen met huidziekten moet en kan beter. Dat zie ik als mijn missie. Daarom heb ik mij ook verbonden aan de Under Your Skin Foundation, die de zorg voor kinderen met een huidaandoening en/of allergie wil verbeteren. Ik ben aan het trainen voor verschillende marathons en triatlons, waaronder de Marathon Rotterdam. Ik hoop deze activiteiten te koppelen aan sponsoring voor de Under Your Skin Foundation.”

Formule E laboratorium op topsnelheid DE FORMULE 1 IS AL VELE TIENTALLEN JAREN DE AANJAGER VOOR AUTOTECHNISCHE INNOVATIE. DE JACHT OP POWER, PRESTATIES EN VEILIGHEID STUWDE CONTINU DE ONTWIKKELING IN DE INDUSTRIE. KOMEND SEIZOEN KRIJGT OOK DE ELEKTRISCHE AUTO ZO’N KWEEKVIJVER. WELKOM IN DE FORMULE E! tekst Leonard van den Berg beeld 500GLS/Unit

p 13 september staan ze voor het eerst aan de start, in Beijing, China. Niet ronkend, gillend en dampend, zoals hun brandstofgestookte bloedbroeders. De twintig hypermoderne formule Ebolides starten in een oorverdovende stilte, voor de allereerste emissievrije grand prix.

WERELD VAN VERSCHIL Voor de oppervlakkige kijker lijkt een formule E-bolide wellicht als twee druppels water op een ‘conventionele’ formule-racer, maar onderhuids is het een wereld van verschil. Vrijwel gelijk zijn de carbon/aluminium body, de eenpersoons cockpit, de stroomlijn, de forse wielen en de uitbundige voor- en achtervleugels. Totaal verschillend is de aandrijving. Hier geen hulk van

een 12-, 8- of 6-cilinder benzinemotor, die onder luid gebrul bijna 1000 pk uitspuwt, maar een emissievrije stateof-the-art elektromotor, gevoed door een maximaal 200 kg zwaar accupakket. Het vermogen: 200 kW oftewel 270 pk. Dat klinkt bescheiden, maar de prestaties mogen er zijn en de acceleratie is enorm. Elektromotoren leveren immers al vanaf stilstand hun maximale

DE RACEKALENDER: EMISSIEVRIJ DOOR DE STAD Formule E-racers rijden emissievrij. Daardoor zijn ze ook welkom in wereldsteden die ‘ouderwetse’ autosportevenementen weren vanwege smog. Dit is de kalender voor 2014-2015:

13 september 2014

Beijing, China

18 oktober 2014

Putrajaya, Maleisië

13 december 2014

Punta del Este, Uruguay

10 januari 2015

Buenos Aires, Argentinië

14 februari 2015

nnb

14 maart 2015

Miami, USA

4 april 2015

Long Beach, USA

9 mei 2015

Monte Carlo, Monaco

30 mei 2015

Berlijn, Duitsland

27 juni 2015

Londen, Groot-Brittannië

innovatie

trekkracht. Die stuwen de 800 kg wegende formule E-bolides binnen 3 seconden van 0 naar 100 km/u, en daarna in een paar tellen door naar hun begrensde top van 225 km/u.

POWER VANUIT STILSTAND Rijden met een formule E is een bijzondere ervaring. Een van de weinigen die dat hebben meegemaakt, is de Nederlands-Chinese coureur Ho-Pin Tung (31). Hij maakt grote kans op een van de twee stoeltjes bij China Racing, het Chinese formule E-team dat straks in Beijing op de startgrid staat. En hij kan vergelijken: als testrijder reed hij zowel formule 1 als formule E. “Waar een benzinemotor eerst op toeren moet komen, is de power hier vanuit stilstand echt enórm. Wat bij het optrekken daarnaast

opvalt, is de stilte. Heel ongebruikelijk: in plaats van het gieren van de motor achter je hoor je vooral de wind.” Fluisterstil zijn ze overigens niet. “Op snelheid klinken ze heel gaaf. Als een straaljager.” Formule E racen is wel anders dan met een ‘gewone’ formule 1. Tung: “De auto’s zijn zwaarder en de banden zijn hoger en stugger. Dat betekent iets eerder remmen voor bochten. En omdat de elektromotor al bij lage toeren zijn maximale trekkracht heeft, moet je bij het uitkomen van bochten niet meteen vol op het gas, anders sta je zo achterstevoren. Je moet wat geleidelijker rijden, snel én zuinig. Uiteindelijk draait alles om efficiency en maximaal rendement.”

DE INNOVATIERACE

Alleen de afstelling van remmen, spoilers en antirolbars kunnen ze zelf bepalen. Vanaf het tweede jaar mogen ze eigen systemen toepassen. Zoals betere accu’s of sterkere, efficiëntere motoren. Dat zijn de uitvindingen die het verschil maken tussen winst en verlies. Dan begint de innovatierace pas echt!

GROEN RACEN IN FEITEN EN CIJFERS Afmetingen (l x b x h)

500 x 180 x 125 cm

Gewicht (incl. rijder)

> 800 kg

Gewicht accupakket

200 kg

Vermogen in racemodus

133 kW/180 pk

Extra ‘push-to-pass’ power 67 kW/90 pk Max. motorvermogen

200 kW/270 pk

Acceleratie 0-100 km/u

< 3 seconden

Topsnelheid (begrensd)

225 km/u

In het eerste seizoen rijden de teams nog allemaal met gelijk materiaal.

Zwitserl

Land in zicht

Italië

Milaan Frankrijk

tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka

DE MEESTE EUROLANDEN WAAR DE CRISIS HARD TOESLOEG, KENDEN DIRECT NA DE INVOERING VAN DE EURO EEN ZONNIGE PERIODE. DAARIN WERD DE STERKE ECONOMISCHE GROEI AANGEJAAGD DOOR OPLOPENDE SCHULDEN EN SNEL STIJGENDE VERMOGENSPRIJZEN.

De crisis kan in deze landen dan ook bestempeld worden als een storm na een hittegolf. In het geval van Italië gaat dit echter niet op. Hier waren geen schuld- of vastgoedzeepbellen. De Italiaanse economie werd juist gekenmerkt door een lange reeks van jaren van fletse groei. Het begrotingstekort was vergeleken met andere perifere landen aan de lage kant, maar Italië had wel de op één na hoogste staatsschuld. Tijdens de crisis ondervond Italië negatieve uitstralingseffecten, doordat beleggers uit Italiaanse staatsobligaties stapten. Hierdoor steeg de rente op deze obligaties, wat de

Bevolking 61,7 miljoen (juni 2014) Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 65% 2014: 60%

Spanje

Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 24%; 2009: 25,4%; 2013: 40%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2013: 90,7 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 17%; 2012: 21,7% (mannen 17,2% en vrouwen 26,3%) Voornaamste exportproducten machinebouwproducten, textiel en kleding, productiemachines, motorvoertuigen, transportmiddelen, chemicaliën, voedingsmiddelen, dranken en tabak, mineralen, nonferrometalen

vrees verder aanwakkerde dat Italië niet aan zijn omvangrijke verplichtingen zou kunnen voldoen. Dat werd bijna een selffulfilling prophecy, totdat de ECB in de zomer van 2012 een vangnet spande. Hoewel het gevaar hierdoor lijkt afgenomen, loopt Italië achter op andere probleemlanden als het aankomt op structurele hervormingen en herstel van de concurrentiekracht. De nieuwe regering van Matteo Renzi lijkt vastbesloten om hierin verandering te brengen, maar we kunnen de huid van de beer niet verkopen voordat deze geschoten is.

Tyr re

Voornaamste importproducten machinebouwproducten, chemicaliën, transportmiddelen, energieproducten, mineralen en non-ferrometalen, textiel en kleding, voedsel, dranken en tabak Waarde export (in miljarden euro’s) 2005: 371,6; 2009: 360,9; 2013: 474,7 Waarde import (in miljarden euro’s) 2005: 372,5; 2009: 368,9; 2013: 436,1 Kredietwaardigheid laatste rating: BBB+** Stand belangrijkste beursindex, ISEQ Overall Index 2005: laagste 30569, hoogste 36056; 2012: laagste 12295, hoogste 17158; dit jaar laagste 18788, hoogste 22210 Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 1,1%, 2009: -5,5%, 2013: -1,8%

e n se

Zee

BBP (EUR) 2005: 1259,0 miljard; 2009: 1220,8 miljard; 2013: 1196,2 miljard

Inflatie (% j-o-j) 2005: 2,2%, 2009: 0,7%, 2013: 1,3% Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: -4,4% , 2009: -5,5%, 2013: -3,0% Staatsschuld (% BBP) 2005: 106%, 2009: 116%, 2013: 133% Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -0,9%, 2009: -2,0%, 2013: 0,9% Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 7,7%, 2009: 7,8%, 2013: 12,2%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,5%, 2012: 4,5%, juni 2014: 2,7%

Oostenrijk

land

Veneti

Honga Kroati

Florence Bosni

r Ad iat

i sc he

Zee

Rome

M iddelland se Z ee

ee Z he c is n Io 35

Een

nieuwe

bladzijde hoofdartikel DE WERELDECONOMIE WINT GELEIDELIJK AAN KRACHT. DAT GELDT BIJ UITSTEK VOOR DE AMERIKAANSE ECONOMIE. DE EUROZONE HOBBELT WAT ONZEKER VOORT, MAAR WEL OP DE INGESLAGEN WEG VAN BESCHEIDEN HERSTEL. WE ZIJN WEL EENS SOMBERDER GEWEEST.

tekst H ein Schotsman, hoofd Projecten Economisch Bureau ABN AMRO Ben Steinebach, hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO

beeld Jim Frazier

PLUSSEN BIJ DE VLEET De opkomende economieën lieten vorig jaar, zoals gebruikelijk, de hoogste groeicijfers zien. De VS realiseerden een lichte groei (1,9 procent). De economie van de eurozone kromp 0,4 procent. Nederland behoorde binnen de eurozone opnieuw tot de achterblijvers (-0,7 procent). In de loop van 2013 was echter al een opgaande lijn te zien, zowel in de eurozone als in Nederland. Rond de jaarwisseling zwakte de mondiale groei tijdelijk af door een mix van slecht weer, voorraadcorrecties in de VS en de moeizame overgang naar een nieuw, meer op de consumptie gericht, groeimodel in China. In Japan ging wat later de omzetbelasting omhoog. De conflicten die begin 2014 uitbraken in Oekraïne droegen ook niet bij aan

de stemming. hoofdartikel Het Nederlandse BBP daalde in het eerste kwartaal door heel specifieke oorzaken. Toch hebben we het over een jaar met plussen. Belangrijk is dat Amerikaanse gezinnen hun huishoudboekje veel beter op orde hebben. Zowel in de VS als Europa is de solvabiliteit van veel bedrijven fors verbeterd. Dankzij schuldreductie en aantrekkende aandelenkoersen oogt de Amerikaanse private sector gezond. Soepeler kredietvoorwaarden, aantrekkende banengroei en afnemende overheidsbezuinigingen vergemakkelijken het conjuncturele herstel daar. Het ondernemersvertrouwen is navenant verbeterd. Binnen de eurozone verloopt de opleving trager dan we hoopten. Dat

Bron: Thomson Reuters Datastream

Groei BBP % j-o-j

4 2 0 -2 -4 -6 2005

2007

2009

neemt niet weg dat de muntunie wel profiteert van de aantrekkende wereldhandel en minder stringente bezuinigingen door overheden. Bovendien verbetert de financiële situatie van veel gezinnen. Binnen de eurozone is het herstel in de periferie opmerkelijk. Deze landen profiteren van gedaalde rentetarieven. Daarnaast werpen herstructureringsprogramma’s hun vruchten af. Ondanks de verbeterde solvabiliteit is de winstontwikkeling van bedrijven in de eurozone achtergebleven bij de VS, maar we hebben wel een omslag gezien. Er zijn voldoende aanwijzingen dat bedrijven dit jaar meer investeren en meer personeel aannemen.

2011

2013

Eurozone

De kans op escalatie van de Europese staatsschuldencrisis is afgenomen. De noodzaak om te bezuinigen is geringer dan in 2013. Bovendien is 2014 het jaar van de Bankenunie. De harmonisering en centralisatie van het toezicht op de banken lijkt ons een moedige stap. Het zal een herhaling van de gelukkig voorbije eurocrisis helpen voorkomen.

bedrijfsinvesteringen trekken aan omdat de industriële productie en de bezettingsgraad stijgen. De woningmarkt herstelt voorzichtig. Deze markt lijkt inderdaad het dieptepunt te zijn gepasseerd als je naar de huizenprijzen en de aantallen verkochte woningen kijkt. Bovendien stonden pensioenpremies en –uitkeringen vorig jaar onder druk en dit jaar niet.

De opkomende markten profiteren van de uitvoer naar de welvarende landen. Na enige tijd leidt dit ook daar tot hogere investeringen. Verder worden in een aantal van deze landen – met name China – de investeringen in infrastructuur opgevoerd.

INFLATIE EN MONETAIR BELEID

De Nederlandse economie kromp in 2013 voor de tweede maal op rij. En in 2014 hadden we een valse start. Dat had echter heel specifieke oorzaken (teruggelopen omzet van aardgas door de milde winter en een terugval van de autoverkopen, na een forse stijging door fiscale prikkels een kwartaal eerder). Toch lijkt ook Nederland aan te haken bij de mondiale opleving. De uitvoer kan profiteren van de aantrekkende wereldhandel. De export blijft de belangrijkste groeimotor. De

De inflatie in de eurozone is laag. Bedroeg de prijsstijging in 2012 2,5 procent, in juni 2014 was dit nog maar 0,5 procent. De inflatie is zo laag dankzij dalende energieprijzen en de stroperige conjunctuur. De ECB heeft haar officiële rentetarief vorig jaar verlaagd van 0,75 procent naar 0,25 procent. In juni is dit tarief verder verlaagd naar 0,15 procent.

GROEI BBP NEDERLAND BLIJFT ACHTER Gemiddelde groei BBP 2010-2013 (%) Nederland 0,1 België 1 Frankrijk 1,2 Duitsland 2,1 VK 1,2 Bron: Thomson Reuters Datastream

Aandelen-indices

0 2010

2011

Refi-rente ECB

2012

2013

2014

Bron: Thomson Reuters Datastream

Rente eurozone 600 500 400 300 200 100 0 1995

Rente tienjarige staatsobligaties

1998

S&P-500

2001

2004

Nikkei-225

2007

DAX

2010

2013

Opkomend Azië

hoofdartikel

Ze heeft daarnaast duidelijk gemaakt dat gedurende lange tijd een stijging onwaarschijnlijk is. En ze kondigde minder conventionele methodes aan om deflatie te voorkomen. Dit alles houdt de geldmarktrente laag. De lange rente (maatstaf rente op tienjarige Duitse staatsobligaties, Bunds) bewoog de afgelopen anderhalf jaar tussen 1,2 en 2 procent. Stijgingen in het kielzog van de Amerikaanse kapitaalmarktrente wisselden af met dalingen doordat beleggers de veiligheid van Bunds zochten. Wij verwachten dat het conjuncturele beeld van de VS tot een oplopende lange Amerikaanse rente zal leiden. De lange rentetarieven bij ons zullen vermoedelijk in een trager tempo volgen.

SPAREN EN OBLIGATIES BLIJVEN ONAANTREKKELIJK Hoewel de verbetering van de wereldeconomie zich begint te ontvouwen, zijn de ECB, maar ook andere centrale banken nog gericht op stimulering en/of deflatiebestrijding. De Amerikaanse Federal Reserve (Fed) heeft het stimuleringsprogramma nog niet helemaal afgebouwd. De effecten zijn zichtbaar op de financiële markten. De rentetarieven op de geldmarkten

Binnen Europa is het herstel in de periferie opmerkelijk liggen dicht bij 0 procent, wat het sparen ontmoedigt. Het verwachte rendement op andere beleggingscategorieën – met name aandelen en vastgoed – ligt momenteel duidelijk hoger. Ook obligaties hebben de afgelopen jaren goed gepresteerd. In het voorjaar van 2013 vonden koersdalingen (oftewel rentestijgingen) plaats nadat toenmalig Fed-voorzitter Bernanke hintte op het begin van afbouw van de stimulansen. Sindsdien staan de koersen van Duitse obligaties (met dank aan ECB-beleid en zwakke Europese groei) al weer boven de toen bereikte niveaus. Ook in de VS is een deel van de koersdaling weer ingelopen. Daarmee ligt de obligatierente in beide landen – en trouwens zeker ook in de Europese periferie – een stuk lager (en de koersen dus

navenant hoger) dan begin 2011. Die koersen kunnen beleggers trouwens wel eens hoogtevrees gaan bezorgen. In onze visie zal dat ook tegen het einde van 2014 gebeuren, waarna de koersdaling (oftewel rentestijging) in 2015 volgens ons zal doorzetten. Vermogensverlies dreigt; voor ons een reden om obligaties in de door ons aanbevolen beleggingsportefeuilles te onderwegen (minder obligaties aanhouden dan onder neutrale marktomstandigheden).

AANDELENBELEGGINGEN BLIJVEN INTERESSANT Zoals hiervoor is uiteengezet, zijn de vooruitzichten voor de mondiale economische groei uitstekend. Bedrijven hebben bovendien de afgelopen crisis gebruikt om de efficiëntie van hun bedrijfsvoering te verbeteren. Daardoor zijn de kosten

per eenheid product gedaald en de winstmarges gestegen. Een verbetering van de vraag naar hun producten zal daardoor snel bijdragen aan een behoorlijke groei van de winstgevendheid. Sinds de grote recessie van 2009 zijn de koersen op veel aandelenmarkten behoorlijk gestegen, waarbij in de VS en Duitsland inmiddels niet eerder vertoonde niveaus zijn bereikt. Zoals al gezegd zijn ook de winsten echter behoorlijk gestegen, zodat de waarderingen nog steeds niet overtrokken hoog zijn. Opkomende landen in Azië en ook Japan zijn overigens achtergebleven bij de sterke stijging van de koersen in de VS en Duitsland.

Er zijn natuurlijk een paar ontwikkelingen geweest dit jaar, die de stemming op de internationale aandelenmarkten hebben verslechterd. Te denken valt daarbij aan de spanning tussen het Westen en Rusland over Oekraïne en ook aan de vrees voor een vertraging van de groei in opkomende landen en vooral in China. Tot dusver heeft de situatie in Oekraïne niet geleid tot grote spanningen op de grondstoffenmarkten. In China zien we positieve ontwikkelingen op het gebied van infrastructuur en het bankwezen en een scherpe terugval van de groei lijkt niet erg waarschijnlijk. Op basis van deze argumenten handhaven we

Vooruitzichten voor mondiale groei zijn uitstekend

een positieve opinie over aandelen en een fors overwogen belang in deze beleggingscategorie. Regionaal hebben we daarbij een voorkeur voor opkomende markten en Europa. Opkomende markten zijn geruime tijd in koersontwikkeling achtergebleven bij de ontwikkelde markten, maar het sentiment begint in positieve zin te veranderen. Europa kan nog een inhaalslag maken qua economische groei. Europese aandelen kennen bovendien een wat aantrekkelijker waardering dan de (wat duurdere) Amerikaanse aandelen.

hoofdartikel

24 maart 2014. Helikopters van het Amerikaanse leger stijgen op van het Museumplein in Amsterdam nadat de Amerikaanse president Barack Obama vertrokken is na een bezoek aan het Rijksmuseum, voorafgaand aan de Nuclear Security Summit in Den Haag.

Terugblik 2 0 1 3 - 2 0 1 4

beeldreportage

O U D - P R E S I D E N T VA N Z U I D - A F R I K A N E L S O N M A N D E L A O V E R L E E D , N E D E R L A N D W O N T I J D E N S D E O LY M P I S C H E W I N T E R S P E L E N I N S O T S J I 2 4 M E D A I L L E S , I N D E N H A A G WER D D E T WEEDA AG S E N U CLE AR S ECU R IT Y SU M M IT G EH O U D EN , N ED ER L AN D EN A N D E R E L A N D E N W E R D E N G E T R O F F E N D O O R E E N V L I E G T U I G R A M P VA N O N G E K E N D E O M VA N G E N V O O R H E T E E R S T I N 5 2 J A A R W E R D E E N D A G VA N N AT I O N A L E R O U W AFG EKO N D I G D. EEN JA AR I N EN KELE B EELD EN .

12 december 2013. Met deze foto van Zuid-Afrikanen die langs de weg hun laatste eer bewijzen aan de eerste zwarte president van Zuid-Afrika, Nelson Mandela, won fotograaf Ilvy Njiokikien de Zilveren Camera 2013.

juni 2014 wordt

de voormalige Van Nellefabriek aan de Delfshavense Schie in Rotterdam toegevoegd aan het UNESCO werelderfgoed. Het gebouw geldt wereldwijd als het voornaamste industriĂŤle monument in Nederland en werd gebouwd tussen 1927 en 1930.

22 maart 2014. De Chinese president Xi Jinping en zijn echtgenote Liyan Peng arriveren op Schiphol voor een tweedaags staatsbezoek aan Nederland. Xi is het eerste Chinese staatshoofd ooit dat een staatsbezoek aan Nederland brengt.

beeldreportage

23 juli 2014. Een dag van nationale rouw. Op Vliegbasis Eindhoven arriveren de eerste slachtoffers van de ramp met vlucht MH17. Onder de aanwezigen hoogwaardigheidsbekleders uit de getroffen landen, het koningspaar en 1200 nabestaanden. Het vliegtuig werd op 17 juli boven het grondgebied van OostOekra誰ne neergehaald met aan boord 298 inzittenden waaronder 196 Nederlanders.

18 november 2013. Met deze foto van een religieuze processie door overlevenden van tyfoon Haiyan won Philippe Lopez van AFP de eerste prijs in de categorie Spot News Single van World Press Photo. Haiyan eiste meer dan achtduizend levens, meer dan een miljoen mensen raakten ontheemd.

De verkoop in

november 2013 bij veilinghuis Christies in New York levert voor het drieluik Three Studies of Lucien Freud

van Frances Bacon, dat dateert uit 1969, een recordbedrag van 90 miljoen pond (114 miljoen euro) op.

Identificatiemateriaal voor de duizenden immigranten die door marineschepen worden opgepikt uit de Middellandse Zee ten zuiden van SiciliĂŤ. Veel van hen wagen de poging over te steken vanuit LibiĂŤ. Eindbestemming is vaak het Italiaanse eiland Lampedusa. De afgelopen jaren hebben vele duizenden de overtocht niet gehaald. Zoals in oktober 2013 toen honderden passagiers verdronken.

Op Kuala Lumpur International Airport laten reizigers boodschappen en tekeningen achter voor de 239 inzittenden van de vermiste vlucht MH370. Het toestel verdween op

8 maart 2014

van de radar en is sindsdien spoorloos.*

21 april 2014. Vier van de Nigeriaanse schoolmeisjes die in april door de islamistische terreurbeweging Boko Haram ontvoerd werden, zijn ontsnapt. Er worden nog altijd 219 meisjes vermist. De vermoedelijk christelijke meisjes zijn tussen 15 en 18 jaar en van eenvoudige boerenafkomst. Op 14 april werden ze ontvoerd uit de slaapzalen van hun middelbare school in Chibok.

*althans tot moment van schrijven (juli 2014).

December 2013. Een veiligheidsinspectie op zee ter voorbereiding van de ontmanteling van het chemische wapenarsenaal van

SyriĂŤ. De complexe operatie onder uiterst gevaarlijke omstandigheden en grote tijdsdruk stond onder leiding van de Nederlandse diplomaat Sigrid Kaag.

beeldreportage

Den Haag,

14 juni. De

Nederlandse hockeydames heroveren de wereldtitel na een 2-0 overwinning op AustraliĂŤ. Voor Nederland is het de zevende wereldtitel.

Koning Willem-Alexander en koningin MĂĄxima in gesprek met Oranjefans langs de route in De Rijp tijdens de eerste Koningsdag op

26 april 2014.

9 juni 2014 . Vlnr: David Cameron, premier van het Verenigd Koninkrijk, Angela Merkel, bondskanselier van Duitsland, Frederic Reinfeldt, premier van Zweden, en Mark Rutte, premier van Nederland, bespreken Europa tijdens een boottochtje in de buurt van de zomerresidentie van de Zweedse premier.

13 juni 2014. Robin van Persie, aanvoerder van Oranje, maakt een vliegende start. Het WK begint glorieus voor Nederland en tegen de verwachtingen in sneuvelt het Nederlands elftal pas in de halve finales tegen ArgentiniĂŤ.

beeldreportage

Een selfie van presentator en acteur Ellen de Generes met haar collegaâ&#x20AC;&#x2122;s tijdens de Oscaruitreiking op 2 maart 2014. Het leverde haar het recordaantal van 1,3 miljoen retweets op in minder dan een uur.

18 mei overlijdt natuurkundige, astronaut, piloot en

hoogleraar Wubbo Ockels op 68-jarige leeftijd. In 1985 maakte hij als eerste Nederlander ooit een vlucht door de ruimte.

Sotsji, Rusland,

21 april 2014. Tijdens de

Olympische Winterspelen zet Sven Kramer de achtervolging in met in zijn kielzog Koen Verwey en Jan Blokhuijsen. Zij behaalden goud in de ploegenachtervolging.

Elmer van der Marel/Hollandse Hoogte, ANP, Flip Franssen/Hollandse Hoogte, AP/Reporters, Reuters, Robin Utrecht/Hollandse Hoogte, Alique, Pim Ras/Hollandse Hoogte.

beeldreportage

Anita Noort

Bewind

column

beeld Johannes Abeling

blok aan het been? Stel u erft van een familielid. In het testament is geregeld dat er een bewind geldt. Het testament wijst ook een bewindvoerder aan. Dat voelt minder prettig. Hoe gaat dat in zijn werk?

Anita Noort

hoofd Bewindvoering & Executele, ABN AMRO MeesPierson

Door het bewind kunt u niet zelfstandig over het erfdeel beschikken. Dus geen geld opnemen van een bankrekening, effecten aan- en verkopen of een huis verkopen. Dit doet de bewindvoerder, u doet het samen met de bewindvoerder, of u doet het alleen, nadat de bewindvoerder u toestemming heeft gegeven. De bewindvoerder moet het vermogen goed beheren, zo mogelijk in stand houden en de vruchten aan u als eigenaar uitkeren. Is dit nu een blok aan uw been of kunt u het ook anders bekijken? Vanuit mijn praktijk als bewindvoerder heb ik positieve ervaringen. Vaak geldt er een bewind bij jonge erfgenamen. Het bewind duurt dan bijvoorbeeld tot de leeftijd van 25 jaar. De bedoeling is te voorkomen dat de erfgenaam op zijn 18e verjaardag het vermogen vrij in handen krijgt. Als bewindvoerder leg ik jaarlijks verantwoording aan deze erfgenaam af over mijn handelen. Ik onderbouw mijn beslissingen en geef inzicht in de vermogensgroei en inkomsten. Als het bewind stopt, moet de erfgenaam het zelf gaan doen. En het beste is natuurlijk als die erfgenaam daar goed op is voorbereid. Loopt het mis, dan is het aan de rechter om in te grijpen. In bepaalde gevallen kan die een nieuwe bewindvoerder benoemen of zelfs het bewind stoppen. Het is dus niet zo dat de erfgenaam alles moet accepteren. Maar als het goed is, komt het natuurlijk nooit zo ver. De bewindvoerder fungeert als financiĂŤle gesprekspartner. Uw geld is in goede handen, u krijgt periodiek inkomsten uitgekeerd en u heeft er geen omkijken naar. Zeker geen blok aan het been dus.

Land in zicht

Ierland

tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka

IN EEN AANTAL PROBLEEMLANDEN IN EUROPA BRACHTEN ONGEZONDE STAATSFINANCIËN BANKEN IN DE PROBLEMEN. DEZE BANKEN HADDEN NAMELIJK OP ZO’N GROTE SCHAAL IN

In Ierland was de situatie precies omgekeerd. Toen de zeepbel op de Ierse huizenmarkt uiteenspatte, sleepten banken de regering mee in hun val. De regering besloot al in een vroegtijdig stadium om de verplichtingen van de bankensector over te nemen. Dit leidde, in combinatie met de inmiddels ingezette recessie, tot een sterke toename van de staatsschuld. In december 2010 schoten de EU en het IMF te hulp om Ierland van de ondergang te redden. Drie jaar later kon de Ierse regering het hulpprogramma opzeggen en had het land weer volledige toegang tot de financiële

Bevolking 4,8 miljoen (juni 2014) Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 58,6% 2014: 51,6% Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 8,6% 2009: 24% 2013: 26,8%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2005: 129,6; vierde kwartaal 2009: 107,4; vierde kwartaal 2013: 81,3 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 39,2%; 2012: 51,1% (mannen 44% en vrouwen 57,9%) Voornaamste exportproducten machines, computers, chemicaliën, medische apparatuur, farmaceutische producten; voedingsmiddelen, dierlijke producten

markten. De banken zijn geherkapitaliseerd, met de sanering van de staatsfinanciën is goede vooruitgang geboekt en ingrijpende structurele hervormingen zijn doorgevoerd. De concurrentiekracht is hersteld en de economische vooruitzichten zijn gunstig. Ierland behoort in Europa tot de beste leerlingen van de klas op het punt van economische structuur. Het begrotingstekort en de staatsschuld zijn echter nog steeds omvangrijk. Dit doet vermoeden dat de periode van fors bezuinigen om de overheidsfinanciën weer gezond te maken nog niet voorbij is.

is t n a Atl

Voornaamste importproducten gegevensverwerkende apparatuur, overige apparatuur en toebehoren, chemicaliën, aardolie en aardolieproducten, textiel, kleding

STAATSOBLIGATIES BELEGD DAT ER GETWIJFELD WERD AAN HUN SOLVABILITEIT.

ch e

a e c

BBP (EUR) 2005: 158,7 miljard; 2009: 160,9 miljard; 2013: 162,3 miljard Inflatie (% j-o-j) 2005: 2,1%, 2009: -1,7%, 2013: 0,5%

Waarde export (in miljarden euro’s) 2005: 132,5; 2009: 146,4; 2012: 176,7 Waarde import (in miljarden euro’s) 2005: 113,5; 2009: 120,4; 2012: 137

Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: 1,6% , 2009: -13,7%, 2013: -7,2%

Kredietwaardigheid laatste rating: BBB+**

Staatsschuld (% BBP) 2005: 27%, 2009: 64%, 2013: 124%

Stand belangrijkste beursindex, ISEQ Overall Index 2005: laagste 3784, hoogste 5195; 2012: laagste 2882, hoogste 3396; dit jaar laagste 4522, hoogste 5195

Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -3,0%, 2009: -2,3%, 2013: 6,6%

Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 6,1%, 2009: -6,4%, 2013: -0,3%

Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 4,4%, 2009: 12,1%, 2013: 13,1%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,3%, 2012: 4,5%, juni 2014: 2,4%

Noord-Ierland

e rs Dublin

e Ze

Galway Limerick

Cork

Zee e h c s i t l Ke 51

Feest voor de zintuigen Vijf verrassende tuinen in Nederland

tekst H elen Dekker illustratie Studio Garcia

natuur

DE ENGELSEN MOGEN EEN REPUTATIE HEBBEN OP HET GEBIED VAN TUINEN EN TUINIEREN, IN NEDERLAND KENNEN WE OOK JUWEELTJES VAN GROEN. JE MOET ZE ALLEEN NET WETEN TE VINDEN. EN DAN BLIJKT EEN BEZOEK EEN ZINNENPRIKKELENDE ERVARING.

“H

et grootste geschenk van de tuin is het herstel van de vijf zintuigen”, zei de Amerikaanse kunstenaar, schrijver en tuinliefhebber Hanna Rion honderd jaar geleden. Een mooiere uitnodiging om eropuit te gaan en u te laven aan enkele verrassende groene oases is bijna niet denkbaar.

EXPLOSIE IN DE STAD Neem de Aldo van Eycktuin in de binnenstad van Zwolle. Deze verscholen stadstuin bevindt zich tussen de Waterstraat en Nieuwstraat, en is vernoemd naar architect Van Eyck, die in de jaren zeventig van de vorige eeuw dit verpauperde deel van het centrum renoveerde door zijn nieuwbouw sfeervol samen te laten smelten met de overgebleven historische panden. Wie de knerpende schelpenpaadjes betreedt, ontdekt een explosie aan kleuren: okergeel, oudroze, oranje, paars en indigo. Bonte composities De Stiltetuin in Zevenhoven.

van sungold vlinderstruiken, easy going rozen, verschillende soorten duizendknoop en blauwbloemige hortensia’s sieren het hofje dat op initiatief van de bewoners en met hulp van gemeentesubsidie in 2007 is opgeknapt. Stadsgenoot en tuinontwerper Harry Pierik liet zich inspireren door Van Eycks fascinatie voor de Dogon, een Afrikaans bergvolk. Subtiel is ook de hand van de tuinontwerper te ontwaren. Let bijvoorbeeld op de bloemenborder, die als een heuvel langs het pad oprijst. Geen aardse verhoging maar uitgekiend snoeiwerk. Het idee erachter: net of je door een vallei wandelt.

ZELDZAME COLLECTIE De hortus botanicus Haren, een van de oudste botanische tuinen in

De Ommuurde Tuin in Renkum.

Nederland, begon ooit als stadstuin. Apotheker Henricus Munting startte in de 17e eeuw achter zijn huis in de Groningse Rozenstraat een proeftuin. Sindsdien heeft de tuin – die in 1691 voor 3700 gulden werd verkocht aan de overheid – een ongekende groei doorgemaakt. In faam en in oppervlakte. Begin vorige eeuw verhuisde de tuin naar Haren. Verspreid over inmiddels twintig hectare zijn uiteenlopende tuinen te bezoeken. In de kruidentuin, naar 17e-eeuws ontwerp een eerbetoon aan oprichter Munting, verspreiden keuken- en geneeskrachtige kruiden tintelende geuren. In de Keltische tuin kunt u onderzoeken welke boom volgens de Keltische mythologie bij uw karakter past. Maar het meest bijzonder is wel de inheemse wildeplantentuin, vol zeldzame, ranke soorten zoals Spaanse ruiter,

De hortus botanicus in Haren.

WAAR & WANNEER Aldo van Eycktuin: Steenstraat, Zwolle, gehele jaar geopend. Hortus botanicus Haren: Kerklaan 34, Haren, 1 maart – 1 november dagelijks 10-17 uur.

veenpluis en moerasviooltje. Ecologisch zo belangrijk dat de tuin is opgenomen in de Nationale Plantencollectie.

De Ommuurde Tuin: Kortenburg, Renkum,

HET LUSTHOF VAN WILLEM III

1 mei – 1 november woe. en

Toen Taco IJzerman en Esther Kuiler in 1999 fietsend over het Gelderse landgoed Oranje Nassau’s Oord op een stenen muur stuitten, konden ze de verleiding de andere kant te verkennen niet weerstaan. Ze belandden in een woestenij van onkruid. Het bleek

zat. 10-17.30 uur. Stiltetuin: Noordeinde 28, Zevenhoven, dagelijks van zonsopkomst tot zonsondergang. Japanse Tuin: Wassenaarseweg 1, Den Haag, in 2014 alleen 13 t/m 26 oktober dagelijks 10-16 uur. Kijk op www.denhaag.nl/japansetuin voor de openingsweken in 2015.

“To plant a garden is to believe in tomorrow”

van exotische druiven en perziken! Ook nu valt er van alles te proeven. IJzerman en Kuiler onderschrijven het motto van de belle époque van rond 1900: nut en schoonheid. Dus ziet u behalve groene snijbiet ook de witte, rode, roze en gele variant.

STIL VAN BINNEN De beslotenheid van de pastorietuin en het bijbehorende bos achter de Johannes de Doperkerk in Zevenho54

Audrey Hepburn

de voormalige moestuin te zijn van niemand minder dan koning Willem III. Dat sprak zo tot de verbeelding, dat het tweetal besloot de historische functie in ere te herstellen. De Ommuurde Tuin is nu een biologische moestuin in de verrassende vorm van een kompas. De inhoud van de acht vakken rouleert elk jaar en sierlijke kroontjes op de hekken herinneren aan de koninklijke status. Die muur had overigens nog een ander voordeel dan alleen pottenkijkers weghouden: hij ving de warmte van de zon. Zo kon de koninklijke familie genieten

natuur ven was voormalig pastor Leo Peeters een doorn in het oog. Zou het niet geweldig zijn als iedereen, kerkelijk of niet, hier tot rust kon komen? In 2002 werd zijn Stiltetuin realiteit. Op een terrein van ruim een hectare slingeren paden langs een rosarium, een vijver met bruggetje, een vlindertuin, boomgaard en pluktuin. En in het oude bos zijn veel ombladerde doorkijkjes naar de polder erachter. Alleen de vogels verbreken de stilte. Wie goed kijkt, ontwaart subtiele verwijzingen naar de bijbel. Een vijgenboom. Mosterdzaad. En bloemen vernoemd naar heiligen zoals de teunisbloem. En misschien nodigt de ruim honderd jaar oude Lourdesgrot, een kopie van het beroemde Franse heiligdom, gemaakt van rotsblokken uit de Belgische Ardennen, uit om een kaarsje op te steken.

KWETSBARE OASE Ook in de Japanse Tuin van landgoed Clingendael in Den Haag heerst een serene rust. Vooral ’s morgens vroeg, als de laatste flarden nevel tussen de zorgvuldig gecomponeerde azalea’s, sprookjesachtige mossen en Japanse esdoorns oplost. Dit is een tuin vol diepere betekenissen. Neem de grillig gevormde vijver, met stapstenen naar een eiland. Samen vormen ze een schildpad, in Japan symbool voor een lang leven. De stapstenen staan voor de fases in het leven. Ze nodigen uit tot reflectie. De tuin is nog precies

De Japanse tuin van landgoed Clingendael in Den Haag.

zoals baronesse Van Brienen hem begin 20e eeuw, toen zij op het landgoed woonde, heeft aangelegd. Inspiratie deed zij op tijdens haar vele reizen naar Japan. Om de ziel van het land op haar landgoed over te brengen, scheepte ze prachtige stenen lantaarns, twee bruggetjes, boeddhabeelden en zelfs een theepaviljoen in. De ultieme locatie om de omgeving in u op te nemen. Mis die gelegenheid niet: de tuin is niet alleen historisch uniek – het is een rijksmonument – maar vanwege zijn kwetsbaarheid ook slechts enkele weken per jaar geopend.

ONTDEK MEER Op de website www.bezoekmijntuin.nl staan 1001 bezienswaardige tuinen in Nederland en België. Van een boerentuin waar de natuur zo veel mogelijk haar gang kan gaan, tot een prijswinnende siergrassentuin. Met de Tuintrip Planner creëert u een route langs de tuinen van uw keuze.

Nick Kounis

Europa

column

in de voetsporen van

beeld Johannes Abeling

Japan? Nick Kounis

hoofd Macro Research ABN AMRO

De parallellen tussen de huidige situatie in Europa en de periode van economische zwakte in Japan vanaf het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw liggen voor het oprapen: een zwakke economische groei, stagnerende kredietverlening, vrees voor deflatie en een rente van bijna nul procent. De problemen hielden in Japan zo lang aan dat ‘het verloren decennium’ moest worden omgedoopt tot ‘de twee verloren decennia’. Inmiddels verkeert de eurozone al sinds 2008 in zwaar weer. Dit roept de vraag op of een langere periode van economische malaise in het verschiet ligt. In één opzicht lijkt Europa duidelijk op het Japan van de jaren negentig: de vergrijzing. De beroepsbevolking is in het afgelopen decennium in de eurozone gekrompen, net als in Japan in de tweede helft van de jaren negentig. Hierdoor zal de economie in de komende jaren in een gematigder tempo groeien, terwijl door de vergrijzing de overheidsfinanciën juist sterker onder druk komen te staan. Maar gelukkig zijn de Europese beleidsmakers sneller in actie gekomen dan hun Japanse collega´s indertijd. De ECB heeft maatregelen genomen om het vertrouwen in banken te herstellen en de kredietverlening een impuls te geven. De nationale regeringen brengen geleidelijk hun huishoudboekje op orde. Bovendien zijn de vooruitzichten voor de wereldeconomie op dit moment gunstiger. Wij lijken in Europa dan ook af te stevenen op een bescheiden herstel, in combinatie met een langzaam oplopende inflatie. Maar dit is geen reden om achterover te leunen. De ECB moet klaarstaan om opnieuw in actie te komen als de deflatierisico´s verder toenemen, terwijl de nationale regeringen hervormingen moeten doorvoeren om de economie te versterken en de gevolgen van de vergrijzing te kunnen opvangen.

‘Trots

is mijn drijfveer’

ALS ADVISEUR, INVESTEERDER EN COACH HELPT VOORMALIG KPN-CFO CARLA SMITS-NUSTELING JONGE ONDERNEMERS BIJ HET REALISEREN VAN HUN VERBORGEN POTENTIEEL. EXPERIENCE MEETS ENERGY. “GOEDE IDEEËN STERVEN VAAK DOOR SLECHT MANAGEMENT.” tekst M arike van Zanten beeld Mark van der Zouw

e ingrijpende verbouwing van haar huis vormt een mooie metafoor voor de carrière van Carla Smits-Nusteling: twee jaar geleden zette ze ook haar loopbaan volledig op zijn kop door te vertrekken als CFO van telecombedrijf KPN en zich te vestigen als commissaris, adviseur, coach en investeerder. Bovendien lag er dezelfde ambitie aan ten grondslag: het ontdekken en realiseren van verborgen potentieel bij jonge ondernemers. In haar huis de schoonheid van originele details, in haar werk de commerciële kansen, strategische slagkracht en het leiderschap van de start-ups die ze begeleidt naar een quantum leap, samen met oud-KPN-collega Alex de Groot. De selectie is streng: van de veertig startende bedrijven die tot nu toe op hun pad kwamen, adviseerden ze er vijf over prestatieverbetering en investeerden ze er in slechts één: een softwarebedrijf. “Je moet niet te snel willen instappen”, vertelt Smits-Nusteling in haar zon-

interview

nige tuin. “Driekwart van de start-ups komt nooit verder dan hard werken en hopen. Het andere kwart heeft wél goede, schaalbare ideeën met marktpotentie, maar die sterven vaak door slecht en vooral onervaren management. Wij voegen die ervaring toe, mits de ondernemer wil leren. Naast potentie selecteren we op chemie.” Welke beginnersfouten zie je bij groeiende ondernemingen? “Ze blijven soms hangen in rauwe, ongepolijste dadendrang. Zo gaat alle energie vaak zitten in het product zelf, maar blijft de verkoop onderbelicht: twintig softwareontwikkelaars en maar één verkoper om de omzet binnen te halen. Ook is het strategische blikveld vaak te beperkt. Alle aandacht gaat naar het managen van de onderneming, waardoor er te weinig vooruitgeblikt wordt naar toekomstige strategische opties. Startende ondernemingen weten hun schat aan data soms ook niet om te zetten in managementinformatie. Daardoor zien ze bijvoorbeeld een dreigend liquiditeitsprobleem over het hoofd. Bovendien worstelen oprichters vaak met de onderlinge samenwerking. Gestart als vrienden zijn ze niet gewend om zakelijke afspraken te maken én elkaar daar strak aan te houden. Of ze durven niet hardop te zeggen dat een teamlid een maatje te klein is voor de volgende ontwikkelingsfase. Hoe langer je daarmee wacht, hoe groter de kans dat die ene rotte appel de hele mand aansteekt.” Sprak je disfunctionerende medewerkers zelf wel aan bij KPN? “Ja, vaak zitten mensen op de verkeerde plek en

komt hun potentieel in een andere baan wel tot bloei. Achteraf zei 95 procent: Carla, je had gelijk, ik liep vast. Je moet het op een respectvolle manier bespreekbaar durven maken. Als leider mag je niet wegkijken, maar moet je de moed hebben om in te grijpen. Goede leiders zijn ook niet op zichzelf, maar op hun omgeving gericht: ze zien en pakken kansen en inspireren anderen om een volgende stap te zetten.”

Carla Smits-Nusteling (1966) begeleidt groeiende bedrijven als adviseur, coach en investeerder, samen met zakenpartner Alex de Groot. Daarnaast is ze commissaris bij ASML en het Zweedse Tele2. Tot

Zelf zette je de stap om te vertrekken bij KPN, waarbij je vrijwillig afzag van een exitbonus … “Dat laatste heb ik in een split second besloten. Ik kan alleen genieten van geld dat ik zelf heb verdiend. Bovendien wilde ik niet dat mensen dachten dat ik was ontslagen en werd afgekocht. Mijn drijfveer is niet geld, maar trots. Voor dat ene miljoen minder op mijn bankrekening, heb

april 2012 was ze CFO en lid raad van bestuur bij AEX-fonds KPN, waar ze in totaal twaalf jaar werkte. Ze begon haar loopbaan bij TPG, het huidige PostNL.

“Goede leiders zijn op hun omgeving gericht” ik tien miljoen aan respect teruggekregen. Toen ik de morgen erna bij mijn Bruna-man een krant ging kopen, kreeg ik die gratis. Dat gevoel van eigenwaarde is voor mij onbetaalbaar. Hoewel veel mensen me voor gek verklaarden.” Lachend: “Mijn vier kinderen rekenden me voor hoeveel zakgeld en ijsjes ik hun door de neus had geboord.” Waarom koos je uiteindelijk voor het ondernemerschap? “Toen ik wegging bij KPN, heb ik een jaar de tijd genomen om na te denken. Eerst dacht ik aan opnieuw een CFO-functie bij een groot bedrijf, maar ik was gaan hechten aan mijn vrijheid. Bovendien hielp het boekje De kracht van motivatie me om 47 jaar leven en werken te analyseren. Ik ben ambitieus, als meisje van zes jaar oud was ik in mijn beleving al de beste in hoogspringen. Ik heb ook een grote onafhankelijkheidsdrang: op

interview mijn negende had ik al een krantenwijk. Tot mijn 21e hockeyde ik bij Jong Oranje, maar ik ben nooit voor het Nederlands elftal gegaan. Daar heb ik altijd spijt van gehad. Het heeft me gemotiveerd om bij KPN wél de hoogst mogelijke positie te bereiken. Dat is gelukt. De komende twintig jaar wil ik het potentieel in ánderen helpen ontwikkelen.” Ook in je functie van commissaris? “Als commissaris houd je toezicht en denk je mee, maar de directie moet het doen. Een raad van commissarissen is als een luipaard: altijd alert, om op het juiste moment in actie te komen. Maar goed toezicht blijft moeilijk. Al die slimme mensen in raden van commissarissen zijn soms verlamd door groepsdynamiek, waardoor niemand meer ingrijpt.” Kan diversiteit dat voorkomen? “Ik geloof vooral in diversiteit van stijlen: je hebt mensen nodig die luisteren en verbinden, maar óók mensen die primair reageren. Die diversiteit ontstaat sneller als je verschillende seksen en generaties bij elkaar zet. Als ik bij KPN een vrouw wilde benoemen, zeiden anderen vaak: Is ze niet te jong voor zo’n stap? Maar ik was de baas, dus ik dééd het gewoon. Toen ik in de raad van bestuur kwam, had ik één vrouwelijke direct report, toen ik vertrok vijf. Bij die start-ups ervaar ik vooral de rijkdom van diversiteit in leeftijd. Ik geniet enorm van de energie, ideeën en nieuwe verdienmodellen van jonge ondernemers. Dat zorgt ook voor diversiteit in mijn werk. De ene dag zit ik in een chic mantelpakje bij een commissarissenvergadering, de andere dag in spijkerbroek en met broodtrommeltje op een bedrijventerrein. Heerlijk.” 59

ontwerp dat ertoe doet KIJK NAAR DE JONGE GENERATIE NEDERLANDSE DESIGNERS EN JE ZIET DE HUIDIGE TIJDGEEST. WAARIN HET DRAAIT OM SAMENWERKING, TRANSPARANTIE

tekst Janneke Grootings

550 truien

Multimediaal eerbetoon Museum Rotterdam ontdekte een schat van 550 nooit gedragen truien, gebreid door Loes Veenstra uit Rotterdam. Ontwerper Christien Meindertsma maakt in haar projecten de herkomst van dagelijkse producten opnieuw inzichtelijk. Voor het multimediaproject ‘Truien van Loes’ liet ze de truien een hoofdrol spelen in een boek, flashmob en video.

EN HET GEBRUIK VAN NIEUWE TECHNIEKEN OM DE

Kwetsbaar explosief

Het project ‘Composition’ is een samenwerking tussen de Intuïtiefabriek en Bob Waardenburg. De serie grijpt terug naar vroegere tijden, toen het gebruikelijk was je kostbare servies in de woon- of eetkamer tentoon te stellen in een porseleinkast. De kwetsbaar ogende kast versterkt de explosieve lijnen van het handgemaakte porselein.

Visionaire lichtsculptuur

Verlicht statement In de ‘Fragile Future III’ zijn bijna gewichtloze paardenbloempluisjes geplaatst op ledlampjes, vastgezet in een stevig bronzen raamwerk. Een toekomstvisie waarin technologische ontwikkelingen samenvloeien met de natuur. Studio Drift gaat elk jaar met plukkers op jacht naar de zaadjes. Dit arbeidsintensieve proces is een statement tegen massaproductie.

Hedendaagse porseleinkast

Truien van Loes in de hoofdrol

OORSPRONG VAN MATERIALEN BLOOT TE LEGGEN.

Spannende mode Flexibel 3D geprint

VOOR HAAR ‘VOLTAGE’-COLLECTIE GING IRIS VAN HERPEN OP ZOEK NAAR DE ‘ELEKTRICITEIT VAN HET LICHAAM’. HET WAS DE EERSTE KEER DAT ZE GEBRUIK HEEFT KUNNEN MAKEN VAN FLEXIBEL MATERIAAL UIT DE 3D-PRINTER. MET HAAR ALCHEMISTISCHE BENADERING VAN MODE GAAT ZE VOORTDUREND NIEUWE SAMENWERKINGEN AAN MET ARTIESTEN, ARCHITECTEN EN ONDERZOEKERS.

Modulair kastsysteem

Constructie binnenstebuiten HET WRONG COLOUR-KASTSYSTEEM

ontwerp

LIJKT BINNENSTEBUITEN GEKEERD, PASSEND BIJ DE WENS OM HET CONSTRUCTIE- EN PRODUCTIEPROCES ZO TRANSPARANT MOGELIJK TE MAKEN. HET IS OPGEBOUWD UIT STAPELBARE MODULES. DE VERBINDINGEN TUSSEN HOUT EN ALUMINIUM VORMEN KENMERKENDE PATRONEN, WAARBIJ STUDIO MINALEMAEDA ZICH LIET INSPIREREN DOOR RIETVELD, MONDRIAAN EN DE JAPANSE CULTUUR.

Gecultiveerd gesteente Versteende 3D-prints

Geïnspireerd door hoe stalactieten groeien is het Laura Lynn Jansen en Thomas Vailly gelukt om steen te cultiveren. ‘CaCO3 stoneware’ is ontstaan uit in 3D geprinte structuren, achtergelaten in speciale thermominerale bronnen, om daarna wekenlang te verstenen. De basis waarop dit steen groeit kan elke denkbare vorm uit de 3D-printer zijn. © Erik en Petra Hesmerg

Inspiratie door Rietveld, Mondriaan en Japanse cultuur

Organische kroonluchter Kunstmatig uitgelicht

Het bewijs dat het kan

Nacho Carbonell maakte deze ‘45* Blue Chandelier’ in opdracht. De grote kroonluchter van siliconenslangen met ledlicht en blauw glas erin licht de klassieke ruimte verrassend goed uit. Carbonell ziet objecten graag als levende organismen, waarbij hij zich voorstelt dat ze tot leven komen en je verrassen door hun gedrag.

Eerlijke smartphone Bas van Abel (Waag Society) is al jarenlang een pionier op het gebied van ‘open design’. Voor de Fairphone gebruikt hij deze methode om stap voor stap de productieketen van smartphones open te breken. Door het transparante ontwerpproces kan ook de gevestigde orde zien dat een kinderarbeid- en conflictvrije, duurzame, ‘fairtrade’ smartphone tot de mogelijkheden behoort.

Land in zicht

Griekenland tekst Nick Kounis, hoofd Macro Research ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka

Albani

DE EUROPESE STAATSSCHULDENCRISIS BRAK UIT IN GRIEKENLAND. PLOTSKLAPS DOMINEERDE EEN LAND DAT KRAP 2 PROCENT VAN DE ECONOMIE VAN DE EUROZONE VERTEGENWOORDIGDE DE KRANTENKOPPEN. GRIEKENLAND WAS EEN SCHOOLVOORBEELD VAN EEN LAND DAT BOVEN ZIJN STAND LEEFDE.

De schuld van de private sector was sterk opgelopen, maar het was de overheidsschuld die het land in acute ademnood bracht. De staatsschuld bleek van de ene op de andere dag onbeheersbaar te zijn. Wat volgde was een saneringsproces dat zijn weerga niet kent in de geschiedenis. Inmiddels is de Griekse economie met een vijfde gekrompen en is de werkloosheid tot recordhoogte gestegen. Maar het einde van de tunnel komt in zicht. Griekenland is bij het doorvoeren van structurele hervormingen de beste leerling van de klas ge-

Bevolking 10,8 miljoen (juni 2014) Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 52,6% 2014: 58,2% Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 26%; 2009: 25,8%; 2013: 58,3%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2006: 94,1; vierde kwartaal 2009: 101,9; tweede kwartaal 2011: 97,9 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 25,3%; 2012: 30,9% (mannen 27,6% en vrouwen 34,2%) Voornaamste exportproducten voedsel en dranken, olieproducten, chemicaliën, textiel

weest. De concurrentiekracht is scherp verbeterd en nadert weer het niveau van kort na de invoering van de euro. De economie zou volgend jaar wel eens tot de snelste groeiers in de eurozone kunnen behoren. Eerder dit jaar slaagde de Griekse regering er al in om een obligatielening te plaatsen op de kapitaalmarkt. De staatsschuld is nog altijd veel te hoog, maar een tweede herstructureringsprogramma kan een duurzame basis leggen voor een beheersbare ontwikkeling van de staatsschuld.

I on

i sch e

Zee

Voornaamste importproducten machines, transportmiddelen, brandstoffen, chemicaliën

Inflatie (% j-o-j) 2005: 3,5%, 2009: 1,4%, 2013: -0,9%

Waarde export (in miljarden euro’s) 2005: 44,8; 2009: 44,5; 2013: 53 Waarde import (in miljarden euro’s) 2005: 62,7; 2009: 71; 2013: 57,8

Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: -5,2% , 2009: -15,7%, 2013: -12,7%

Kredietwaardigheid laatste rating: B-** Stand belangrijkste beursindex, ASE Athens Index 2005: laagste 2786, hoogste 3663; 2012: laagste 471, hoogste 919; dit jaar laagste 1062, hoogste 1379 Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 2,3%, 2009: -3,1%, 2013: -3,9% BBP (EUR) 2005: 193,0 miljard; 2009: 203,8 miljard; 2013: 161,0 miljard

Staatsschuld (% BBP) 2005: 110%, 2009: 130%, 2013: 175% Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -10,8%, 2009: -14,4%, 2013: -2,4% Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 9,9%, 2009: 9,5%, 2013: 27,3%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,5%, 2012: 11,8%, juni 2014: 5,8%

se d n a l l e d M id

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi, The World Factbook (CIA), Trading Economics

* Werkloosheidscijfer betreft werklozen als percentage van de beroepsbevolking. De beroepsbevolking is het totaal van werkenden en werklozen in de leeftijd van 15 tot 74 jaar. ** Ratingbureau S&P: van AAA tot D, BBB- is nog net investmentgrade

Bulgarije

Macedoni

Thessaloniki

Eg e

sc h

e Z ee

Turkije

Athene

Zee

Onderneem nu

actie voor later

DE MEESTE WERKNEMERS EN ZELFSTANDIGEN ZIJN NIET MET HUN PENSIOEN BEZIG. TWINTIGERS WEL, OMDAT DIE VREZEN DAT DE PENSIOENPOT STRAKS LEEG IS. MAAR DIT JAAR ONTKOMEN OOK OUDERE WERKNEMERS EN ZELFSTANDIGEN ER NIET AAN OM BESLUITEN TE NEMEN OVER HUN PENSIOEN. WAAR MOETEN ZIJ OP LETTEN? tekst Masha Bril, pensioenexpert ABN AMRO MeesPierson beeld Lobke van Aar

anaf dit jaar mag een gouden handdruk (in de opbouwen uitkerende fase) van de wetgever worden afgekocht. Echter, alleen in 2014 kan gebruik worden gemaakt van de zogenaamde 80%-regeling. Die houdt in dat bij afkoop van het gehele bedrag niet over het volle bedrag, maar over slechts 80 procent belasting moet worden betaald. Deze 80%-regeling lijkt aantrekkelijk, maar er zijn ook nadelen aan verbonden. Zo dient de belastingplichtige zich te realiseren dat over het netto uitgekeerde bedrag (in de meeste gevallen) wel 1,2 procent vermogensrendementsheffing betaald moet worden. Daarnaast kan het zo zijn dat er per saldo toch meer belasting betaald moet worden dan bij het periodiek uitkeren van de gouden handdruk. Bij de berekening moet ook rekening worden gehouden met de premiebijdrage zorgverzekeringswet. Heeft u een bv, dan spelen zelfs nog meer afwegingen een rol. Heeft u een stamrecht-bv, goudenhanddrukpolis

of goudenhanddrukbankspaarrekening? Dan dient u dus nog dit jaar een besluit te nemen of u gebruikmaakt van de 80%-regeling. Liefst niet later dan oktober, want als u besluit tot af koop heeft de uitvoerder tijd nodig om uw af koopbesluit administratief te verwerken. Extra sparen voor pensioen? Sommige pensioenfondsen hebben gekort. Bepaalde pensioenfondsen hebben niet (volledig) ge誰ndexeerd. Sinds 2014 bouwt u in de meeste gevallen minder pensioen op. Per 2015 bouwt u in de meeste gevallen nog minder op. Dat betekent dat (de koopkracht van) uw pensioen er per saldo op achteruit is gegaan en zal gaan. Wilt u evenveel pensioen ontvangen met dezelfde koopkracht als u enkele jaren geleden had verwacht? Dan is het in de meeste gevallen verstandig extra geld opzij te zetten voor uw pensioen.

achtergrond

Wel of niet uw overlijdensrisicoverzekering aanpassen? Als gevolg van het versoberen van ons pensioen daalt niet alleen ons ouderdomspensioen maar ook het nabestaandenpensioen. Dat is immers (in de meeste gevallen) afhankelijk van het maximaal te bereiken ouderdomspensioen. Dit betekent dat bij uw overlijden uw partner minder nabestaandenpensioen ontvangt. Als u wilt dat uw partner er door de versobering niet op achteruitgaat bij uw onverhoopt overlijden, is het afsluiten van een overlijdensrisicoverzekering vaak verstandig. Daarnaast is het raadzaam om uw bestaande overlijdensrisicoverzekeringen nog eens kritisch te bekijken. Is het verzekerde bedrag niet te hoog of juist te laag? Ook zijn â&#x20AC;&#x201C; mede als gevolg van het feit dat we langer leven â&#x20AC;&#x201C; de premies aanzienlijk gedaald. Let wel op dat u uw oude overlijdensrisicoverzekering pas opzegt als de verzekeraar u voor de nieuwe verzekering heeft geaccepteerd. Wel of niet deelnemen aan de nettolijfrente? Heeft u een salaris van meer dan 100.000 euro bruto per jaar? Dan kunt u eind dit jaar besluiten of u al dan niet gaat deelnemen aan de nettolijfrente. Vanaf volgend jaar mag over een salaris van 100.000 euro of meer geen pensioen meer worden opgebouwd waarbij de premie aftrekbaar is en de uitkeringen belast. Werknemers kunnen wel zelf aanvullend pensioen opbouwen. Hiervoor wordt

Gouden handdruk:

al dan niet gebruikmaken van de 80%-regeling achtergrond niet verstandig is, zult u zich dus op een later moment meer gedetailleerd moeten laten informeren.

volgend jaar een speciale spaarregeling geïntroduceerd die de mogelijkheid biedt om eventueel via de werkgever (niet alle werkgevers zullen meedoen, zo is de verwachting) of op zelfstandige basis een netto aanvullend pensioen op te bouwen. Het hierin opgebouwde vermogen wordt overigens niet belast met vermogensrendementsheffing. Wel of niet deelnemen aan zzppensioenfonds? Bent u zzp’er? Dan kunt u vanaf volgend jaar deelnemen aan het zzp-pensioenfonds. Bij het ter perse gaan van Relevant zijn weliswaar de contouren van het zzp-fonds bekend, maar zijn nog veel vragen onbeantwoord. Om een gefundeerd besluit te kunnen nemen of deelname aan het fonds voor u wel of

Als directeur-grootaandeelhouder (dga) wel of niet verdergaan met pensioen in eigen beheer? In 2006 moest u als dga uw pensioenbrief aanpassen, in 2013 eveneens. Dit jaar zult u – vanwege de wijzigingen in het fiscale stelsel – wederom uw brief moeten aanpassen. De kans is groot dat u in 2015 nogmaals de pensioenbrief moet aanpassen, omdat de pensioenrichtleeftijd wederom wordt verhoogd. Er is overigens eveneens een kans dat in 2016 (of wellicht zelfs 2015) het gehele stelsel van pensioen in eigen beheer grondig wordt gewijzigd. Pensioen in eigen beheer kent voordelen, maar ook nadelen. Door onder andere de dalende rente is de kans groter dat de Belastingdienst stelt dat u uw pensioen heeft afgekocht indien u leent van de bv of een dividenduitkering doet. Het Ministerie van Financiën heeft uitgerekend dat ongeveer 60 procent van de huidige bv’s geen dividend kan uitkeren zonder dat er sprake is van fiscale afkoop. Fiscale afkoop houdt in dat u in veel gevallen ongeveer 120 procent van de pensioenvoorziening op de balans aan de Belastingdienst moet betalen. Wilt u nog verder met pensioen in eigen beheer? Schakel dan een deskundige in die u hierover kan adviseren. De meeste (ex-)werknemers zullen dit jaar nog een beslissing moeten nemen om er later goed verzorgd bij te zitten of gebruik te maken van een fiscaal voordeel.

klantportret

Ravin Raktoe tandarts in Arnhem

Hoe was uw jaar?

tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen

â&#x20AC;&#x153;De Nederlandse mondzorg

staat goed aangeschreven. De kosten liggen onder het Europees gemiddelde maar naar aanleiding van een onderzoek van de Nederlandse Zorg Autoriteit raakte onze hardwerkende beroepsgroep in zwaar weer. In september 2013 organiseerde ik over het rapport van de NZA een boeiend debat, dat werd bezocht door 171 tandartsen. Daarnaast ben ik het afgelopen jaar begonnen met een praatprogramma voor tandartsen op internet waar we de actualiteiten in de mondzorg bespreken. Erg leuk om te doen. En als ik me wil ontspannen ga ik wandelen in het mooie Park Sonsbeek tegenover de praktijk.â&#x20AC;?

Derde

Relevant presenteert

Woensdag In September

evenement

WELKE MAATREGELEN PRESENTEERT HET KABINET OP PRINSJESDAG OP HET GEBIED VAN VERMOGEN, HUIZENMARKT EN PENSIOENEN? WAT IS HET EFFECT VAN DIE MAATREGELEN EN HOE KIJKT ABN AMRO DAAR TEGENAAN?

t te

n / RT L N e d e r

©W illia

BELEEF HET MEE Wij nodigen u van harte uit dit evenement met ons mee te beleven. Wilt u op woensdag 17 september aanwezig zijn in de Hermitage? Meld u dan nu aan via abnamro.nl/derdewoensdag.

. B .V

Op woensdagavond 17 september vindt in het Auditorium van de Hermitage in Amsterdam een interactieve livediscussie plaats over de Miljoenennota, die een dag eerder door minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem aan de Tweede Kamer is gepresenteerd. Het gesprek met onze bestuursvoorzitter Gerrit Zalm en Chief Economist Han de Jong over de Miljoenennota zal worden geleid door Hella Hueck, journaliste, werkzaam voor RTL Nieuws en RTL Z.

Programma: 18.30 – 19.00 Ontvangst en

Hella Hueck

registratie in de Hermitage 19.00 – 19.30 Voorbereiding in het Auditorium

Kunt u niet aanwezig zijn maar wilt u de discussie wel live volgen, meld u dan via abnamro.nl/derdewoensdag aan voor de online uitzending.

19.30 – 20.30 Talkshow ‘Visie op de Miljoenennota’ 20.30 – 22.00 Afsluitende borrel* *B ezoekers aan het evenement kunnen na afloop tot 22.00 uur de expositie Dining with the Tsars bezoeken.

Gerrit Zalm en Han de Jong over de Miljoenennota

Land in zicht

Spanje

nt a l

he c is

aan e c O

tekst Aline Schuiling, senior econoom ABN AMRO beeld Holly Wales/Agent Pekka

DE SPAANSE ECONOMIE HAD HET ZWAAR TIJDENS DE CRISIS. VANAF HET MIDDEN VAN DE JAREN NEGENTIG VAN DE VORIGE EEUW HAD ZICH EEN ZEEPBEL GEVORMD IN DE SPAANSE ONROERENDGOEDSECTOR.

Portugal

De schuld van huishoudens en vastgoedbedrijven was hoog opgelopen en banken hadden grote belangen in de sector. Deze zeepbel liep al leeg op het moment dat de internationale financiële crisis eind 2008 begon. De economie kreeg dus een dubbele klap te verwerken. Inmiddels gaat het weer een stuk beter met Spanje. Het BBP groeit sinds het midden van 2013 en de werkloosheid daalt langzaam (hoewel deze nog steeds erg hoog is). De groeivooruitzichten zijn goed: het land heeft tijdens de crisis aan concurrentiekracht gewonnen en heeft de arbeidsmarkt en het socialezekerheids-

Bevolking 47,7 miljoen (juni 2014) Opkomstpercentage Europese verkiezingen 2009: 44,9% 2014: 45,9% Jeugdwerkloosheid (15 tot 25 jaar) 2005: 19,6%; 2009: 37,7%; 2013: 55,5%* Huizenprijzen (indexering, 2010 = 100) vierde kwartaal 2005: 92,3; vierde kwartaal 2009: 101,2; vierde kwartaal 2013: 71,0 Percentage 30-/34-jarigen die tertiair onderwijs voltooiden (volgens definitie Worldbank onder meer universiteit, hogeschool, etc.) 2005: 38,6%; 2012: 40,1% (mannen 35% en vrouwen 45,3%)

Inflatie (% j-o-j) 2005: 3,4%, 2009: -0,2%, 2013: 1,5%

Voornaamste importproducten machines, brandstoffen, chemicaliën, halffabricaten, levensmiddelen, consumptiegoederen, medische meeten controle-instrumenten

Begrotingstekort centrale overheid (% BBP) 2005: 1,3% , 2009: -11,1%, 2013: -7,1%

Waarde export (in miljarden euro’s) 2005: 233,4; 2009: 250,6; 2013: A 349,1 Waarde import (in miljarden euro’s) 2005: 281,3; 2009: 270,3; 2013: 324,4

Staatsschuld (% BBP) 2005: 43%, 2009: 54%, 2013: 94% Saldo lopende rekening betalingsbalans (% BBP) 2005: -7,5%, 2009: -4,8%, 2013: 0,8%

Kredietwaardigheid laatste rating: BBB+** Stand belangrijkste beursindex, ISEQ Overall Index 2005: laagste 8907, hoogste 10733; 2012: laagste 5905, hoogste 8967; dit jaar laagste 9725, hoogste 10798 Economische groei (BBP, % j-o-j) 2005: 3,6%, 2009: -3,8%, 2013: -1,2%

Werkloosheid (% beroepsbevolking) 2005: 9,2%, 2009: 17,9%, 2013: 26,1%* Rente tienjarige staatsobligaties, einde jaar 2005: 3,3%, 2012: 5,3%, juni 2014: 2,6%

BBP (EUR) 2005: 739,6 miljard; 2009: 772,8 miljard; 2013: 749,7 miljard

Voornaamste exportproducten machines, motorvoertuigen; levensmiddelen, farmaceutische producten, geneesmiddelen, andere consumptiegoederen

stelsel hervormd. De Spaanse staatsschuld was met minder dan 40 procent van het BBP erg laag voordat de crisis begon. Hoewel sterk opgelopen is hij in vergelijking met die van een aantal andere landen nog steeds beperkt. Wel heeft Spanje nog een groot financieringstekort. Het land moet dit in 2016 terug hebben gebracht tot 3 procent. Premier Mariano Rajoy lijkt ervan overtuigd dat dit makkelijk gaat lukken: na jaren van bezuinigingen kondigde hij eind mei namelijk een klein economisch stimuleringspakket aan.

va n

d iz

Straat

Golf van

je a k Bis

Bilbao

Barcelona

ee Z e h c ri s a le a B

la nd se

Zee

Madrid

el d M id

Sevilla

van G

r a t l ibra

Albor n Zee

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Bloomberg, Europees Parlement, Eurostat, Index Mundi, The World Factbook (CIA), Trading Economics

Algerije

W e i zorgt er

voor de kinderen? STEL DAT UW KINDEREN BIJ UW OVERLIJDEN NOG MINDERJARIG ZIJN. WIE NEEMT DAN DE OUDERLIJKE TAKEN VAN U OVER? DAT IS DE VOOGD, DIE U ZELF KUNT BENOEMEN. SINDS KORT ZIJN HIERVOOR EXTRA MOGELIJKHEDEN. tekst Tjarko Denekamp, specialist Estate Planning, ABN AMRO MeesPierson beeld Jonathan Burton

en minderjarig kind staat onder het gezag van één of meer volwassenen. Is die volwassene de ouder? Dan is er sprake van ouderlijk gezag. De ouder is dan verantwoordelijk voor de opvoeding, kan namens het kind handelingen verrichten (een spaarrekening openen bijvoorbeeld) en heeft – in het geval dat daar sprake van is – het beheer over het vermogen van het kind. De ouder heeft ook het ouderlijk vruchtgenot

van dat vermogen. Dat betekent dat de ouder zich de rente van een spaarrekening van het kind in kwestie mag toe-eigenen. Dit mag maar is niet verplicht. Het ouderlijk gezag is dus een mix van rechten en plichten.

VOOGDIJ Heeft niet de ouder maar een ander het gezag over het kind? Dan is er sprake van voogdij. Op twee belangrijke punten heeft de voogd minder

bevoegdheden dan de ouder. Een voogd heeft niet het ouderlijk vruchtgenot en een voogd kan niet een andere voogd benoemen. Voogdij komt meestal aan de orde na het overlijden van de ouder(s) of het overlijden van de langstlevende ouder. Een voogd is verantwoordelijk voor de opvoeding en verzorging, maar hoeft dat niet zelf te doen. U kunt hierover wel wensen uiten. Bijvoorbeeld dat het uw wens is dat de voogd uw kinderen

achtergrond

bij zich in huis neemt. Hoe gaat het precies in zijn werk?

GETOUWTREK De ouder kan een voogd benoemen in zijn testament of in een bijzondere notariële akte. Maar een voogd moet die benoeming nog wel aanvaarden. Het is gebruikelijk dat de ouder overleg heeft met de beoogde voogd. De beoogde voogd moet het maar willen. Sommige mensen

worden zo geschikt geacht als voogd dat zij in meerdere testamenten voorkomen. Een nieuwe benoeming is dan risicovol. Als het noodlot echt toeslaat, staat er een schoolklas kinderen op de stoep! Benoemt de ouder niet zelf een voogd, dan benoemt de rechter die. De rechter zal zoeken naar de beste oplossing. Hij consulteert hiervoor de familie en ook het kind. Dat laatste is verplicht zodra het kind 12 jaar is. Veel ouders

voelen zich hier minder comfortabel bij. De rechter doet zijn best, maar het is toch een derde die beslist. Ook kan er ‘getouwtrek’ in de familie ontstaan. De meeste ouders regelen daarom zelf de voogdij. Maar ook dat heeft risico’s. Zo kunnen uw inzichten over het opvoeden gaan afwijken van die van de voogd. Of het contact met de voogd verwatert. Het zal niet de eerste keer zijn dat een voogdijbenoeming het enige is 73

Bij minderjarige kinderen is het opletten geblazen

wat herinnert aan een vriendschap uit het verleden. Zo nu en dan moet u de regeling dus wel weer tegen het licht houden.

BEHEER VAN HET VERMOGEN Een voogd wordt meestal gekozen omdat hij/zij goed is met kinderen. Maar een voogd moet ook het vermogen beheren van het kind. Een aandachtspunt als dat vermogen groot is. Met een bewind is het mogelijk een ander – die beter financieel onderlegd is – het vermogen te laten beheren. Die bewindvoerder moeten de ouders overigens zelf aanwijzen, dat kan een voogd niet doen. Bij minderjarige kinderen is het sowieso opletten geblazen. Wordt namelijk niets geregeld, dan krijgen de kinderen het geld op hun 18e jaar vrij in handen. Met een bewind kan dat worden verlengd tot bijvoorbeeld 25 jaar.

OUDERLIJK GEZAG EN ECHTSCHEIDING Als een kind wordt geboren in een huwelijk hebben beide ouders het ouderlijke gezag. Bij het overlijden van een van de ouders heeft de ander automatisch het ouderlijk gezag. Een voogdijbenoeming door de ouder die als eerste overlijdt heeft dan dus geen effect. Dat is ook zo na echtscheiding waarbij beide ouders het ouderlijk gezag houden. Een aandachtspunt is dan het ouderlijk vruchtgenot. Dat kan worden uitgesloten. Zo kan de ouder voorkomen dat de ex de vruchten mag plukken van het vermogen dat hij/zij bij overlijden nalaat aan het kind.

GEZAMENLIJKE OF OPVOLGENDE VOOGDEN? Stel u hebt een echtpaar op het oog als voogden. U kunt hen samen

benoemen tot voogd. U kunt ook een van hen benoemen tot voogd en de ander als opvolger. Praktisch gezien is het verschil tussen deze twee mogelijkheden niet zo groot. Maar bij gezamenlijke voogdij komen de kosten voor de opvoeding voor rekening van de voogden zelf. Als er één voogd is, dan zijn de kosten voor het kind. Heeft die niet voldoende vermogen, dan kan een beroep worden gedaan op de overheid. Gezamenlijke voogdij is dus bezwarender voor een voogd en kan reden zijn om voor de eer te bedanken.

EEN ONDERHANDSE VOOGDIJBENOEMING Vanaf 1 april 2014 is er een nieuwe mogelijkheid om een voogd te benoemen. U kunt de voogdij nu regelen in het gezags- en voogdijregister van de rechtbank. U hoeft er dus niet meer voor naar de notaris. In bepaalde situaties is deze nieuwe mogelijkheid handig, bijvoorbeeld bij het maken van een nieuw testament, als u nog niet weet wie u wilt benoemen tot voogd. Maar wacht u met het tekenen van het testament, dan treden ook de andere regelingen niet in werking. Dat is ‘spelen met vuur’. De nieuwe mogelijkheid heeft ook risico’s. Het kan raadzaam zijn om te overleggen met een deskundige.

achtergrond

klantportret

Fred Greter

ondernemer en eigenaar van Uniledlight BV

tekst Karin Fleur beeld Milan Vermeulen

Hoe was uw jaar? “Ik was de oudste van zes in een mijnwerkersgezin dat elk dubbeltje drie keer omdraaide. Daar heb ik mijn commerciële drive vandaan. Na een carrière in loondienst begon ik met een bedrijf in industriële filters. Zo’n twintig jaar verder was de omzet vijftig miljoen en heb ik het bedrijf verkocht. Het ondernemen zit in mijn bloed en daarom startte ik afgelopen jaar een bedrijf in ledverlichting. We maken milieuvriendelijke en kostenbesparende lichtconcepten en ik ga er weer voor met hart en ziel. Maar de meeste passie en emotie leg ik toch in mijn auto’s en dan vooral deze Ferrari 485 Spider.”

IS DIT UW MOMENT OM TE VERHUIZEN? Doe eerst de Huizenvergelijker op abnamro/huizenvergelijker Denkt u steeds vaker over een ander huis, maar twijfelt u of dit het juiste moment is? Uw huis kan in waarde zijn gedaald, maar het huis dat u wilt kopen misschien nog wel meer. En de rentestand is laag. Maar hoe zit het nu echt? Kom voor een vrijblijvend gesprek naar ons kantoor. U kunt ook eerst de Huizenvergelijker doen op abnamro.nl voor een eerste inschatting of dit uw moment is om te verhuizen.