Teamkpn 02 2014 by Martijn

NUMMER 2/2014

De intelligente auto komt eraan

WERKPLEK OP WIELEN

Veilige haven

Het leek onschuldig

Wat doet KPN in de haven van Rotterdam?

Waarom KPN werkt aan veiliger internet

‘HET LICHAAM WORDT DE SMARTPHONE’ Drie kenners over de toekomst

Skypen met Aruba Fairphone

Guten

600 berichten per dag

Hoe je dat allemaal moet lezen is een raadsel, maar er zijn jongeren die dagelijks zo veel WhatsAppberichten krijgen. Daardoor zitten ze wel minder op Facebook. Zijn social media op hun retour of blijft het maar groeien?

Pagina 34

tag?

Nederlanders bellen het meeste naar … Duitsland. Waarheen nog meer? Pagina 22

87.000 mensen werken er in de haven van Rotterdam. Dat is meer dan het aantal inwoners van Alphen aan den Rijn. Kijk mee in een van de grootste havens ter wereld. Pagina 18

TE KOOP ZELFSTURENDE AUTO Z.G.A.N., ALTIJD BINNEN GESTAAN

‘Pincode intoetsen?

Even achter je oor krabben’ Hoe smart is onze

phone? En kunnen

Ver van je bed? Niet volgens Google-medeoprichter

we nog wel zonder?

Sergey Brin. Die zegt dat we in 2017 zo’n auto kunnen

Pagina 36

kopen. Of hij gelijk krijgt is maar de vraag, maar dat auto’s een stuk slimmer worden, is een feit. Pagina 11

$1.900.000.000 ers van g Digital, mak aromzet van Kin et slecht Ni Dat was de ja . 13 20 in , ndy Crush Saga Ca re de an r iel onde voor op je mob ijf dat spelletjes met de voor een bedr en ak m te is nn tijd om eens ke maakt. Hoog na 44 gi Pa n. ele sp t mensen die di

2_TEAM KPN

TARIEVEN

OMLAAG

Volgens de Consumentenbond zijn de tarieven voor bellen in het buitenland fors gedaald de afgelopen vijf jaar. Hoe werkt het nu precies? Pagina 22

TEAMKPN | nummer 2 | juni 2014 Voorwoord Eelco Blok

‘We worden slagvaardiger’

Altijd verbonden

En daarom voel je je vrij.

Column Sven Kramer

Goud winnen doe je samen.

Dat kan eenvoudiger

Maar merken we er wel wat van?

Zelf sturen? Dat is zooo 2013

Slimme auto’s. Ze zijn er bijna.

Deskundig 17 Kris Boedhoe: Multiplay-monteur.

Ahoy 3.0

Havenbedrijf Rotterdam en KPN.

Zo belt Nederland internationaal

Altijd al willen weten waar iedereen heen belt?

‘Ze deed alsof ze mij was’

Waarom KPN strijdt voor veiliger internet.

Roaming, roaming, roaming

Hoe werkt dat nu precies?

MOBIELE VRIJHEID

ANNO

1980 ‘Een grote bak van een telefoon met twaalf batterijen.’ Vrijheid anno nu omvat toch wat meer.

Pagina 5

1 op de

10 kinderen wordt volgens bureau Halt wel eens online gepest. Hoe helpen we de snel groeiende groep jonge internetgebruikers? Pagina 24

Getest: de Fairphone

De eerlijkste smartphone?

Tunnelvisie 31 Zo wordt een indoor netwerk aangelegd.

Stelling 34 Zijn social media op hun retour?

Koning Klant

Op bezoek bij Intratuin.

De toekomst van de smartphone

Heet het straks nog wel een telefoon?

Hoe zijn we zuiniger met energie?

KPN stelt deze vraag doorlopend.

Kort 42 iPhone 5S versus Galaxy S.

Ken je klant

Deel 1: de gamer. COLOFON TEAMKPN magazine is een uitgave van de afdeling Corporate Communicatie van Koninklijke KPN N.V. voor alle medewerkers en relaties van KPN. Het magazine verschijnt zes keer per jaar. Contact redactieTeamKPN@kpn.com, TEAMKPN Online, Afdeling Corporate Communicatie, Maanplein 55, TP5 / 7de etage Postbus 30000 2500 GA Den Haag. Foutieve adressering? Adreswijziging medewerkers: in Atrium onder ‘mijn gegevens’. Corporate Market: in SAP-ESS onder ‘personal information’. Gepensioneerden en vutters: in gefrankeerde envelop naar Stichting Pensioenfonds KPN t.a.v. Excassogroep, Postbus 501, 9700 AM Groningen. Concept en realisatie MediaPartners Group, Amstelveen © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of gekopieerd zonder schriftelijke toestemming van KPN.

TEAM KPN_3

VOORWOORD

‘Kansen pakken en kosten onder controle houden’

CEO Eelco Blok legt uit waarom het behalen van goede financiële resultaten meer is dan alleen op de kosten letten. Het gaat ook om kansen te pakken, innoveren en out-of-the-boxdenken. DRIE JAAR GELEDEN LANCEERDEN WE ONZE STRATEGIE. HOE STAAN WE ER NU VOOR? ‘Door de extra investeringen in ons netwerk, onze producten en onze dienstverlening hebben we van KPN een sterker bedrijf gemaakt. Dit jaar zijn we hard aan de slag om ons bedrijf eenvoudiger te maken. Eenvoudiger voor de klant met simpele producten en processen, maar ook voor onszelf. We worden een kleiner en slagvaardiger bedrijf met een veel lager kostenniveau dan voorheen. Daarbij is het cruciaal dat we onze kosten zo laag mogelijk houden, efficiënt werken en overbodige uitgaven vermijden. We moeten concurrerend blijven en onszelf niet uit de markt prijzen.’

ZIJN WE ER DAN, ALS WE DE KOSTEN ONDER CONTROLE HEBBEN? ‘Nee, het belangrijkste is natuurlijk dat klanten onze producten en diensten

4_TEAM KPN

afnemen en er tevreden over zijn en dat de medewerkers onze klanten goed kunnen helpen. Dat we omzet genereren. Dat betekent enerzijds dat we moeten doorgaan met de dingen waar we goed in zijn. Anderzijds is het belangrijk dat we blijven innoveren en nieuwe, aantrekkelijke diensten en producten ontwikkelen en de klantprocessen en bijbehorende systemen sterk verbeteren. Doe je dat niet, dan word je aan alle kanten door andere bedrijven ingehaald. Stilstand is achteruitgang, zeker in de telecomen ICT-sector.’

IS 4G EEN VOORBEELD VAN INNOVATIE EN NIEUWE DIENSTEN ONTWIKKELEN? ‘Absoluut! Bijna niemand geloofde dat we in ruim een jaar tijd het 4G-netwerk landelijk zouden uitrollen. Kijk welke voorsprong we hebben op de concurrentie die nog niet zo ver is. We hebben nu al een miljoen 4G-klanten. Dat is ongekend. Het is nu zaak om diensten en producten

te ontwikkelen waarbij onze klanten optimaal profiteren van de snelheid van 4G; out-of-the-box denken.’

EN WAT DOEN WE GOED, MAAR KAN BETER? ‘We moeten nog veel meer gebruikmaken van onze unieke positie in Nederland, dus vast en mobiel nóg meer met elkaar integreren. Met KPN Compleet en KPN ÉÉN hebben we de eerste stappen gezet en je ziet hoe enthousiast onze klanten reageren. En dat is nog maar het begin. Ook hier moeten we de nadruk op de voordelen van 4G leggen. Een ander voorbeeld is de verschuiving van onze dienstverlening naar online, een nadrukkelijke wens van onze klanten die hun zaken snel en simpel willen regelen. Daar snijdt het mes aan twee kanten: we bieden een betere, efficiënte dienstverlening én besparen op de kosten. Het is dus essentieel dat we ons blijven ontwikkelen, de kansen pakken én de kosten onder controle houden. Dán lukt het ons om met goede, slimme proposities onze voorsprong op de concurrenten verder uit te bouwen en onze operationele successen in goede financiële resultaten om te zetten.’

ALTIJD VERBONDEN

Voel je

vrij

Met â&#x20AC;&#x2DC;Voel je vrijâ&#x20AC;&#x2122; willen we klanten laten zien dat je je pas vrij voelt als je verbonden kunt zijn met iedereen. Je kunt doen wat je nodig vindt en delen wat je belangrijk vindt. Of je nu op afstand werkt, even een grappig filmpje deelt, met je klas de lessen volgt vanuit het ziekenhuis of online vergadert. Met ons nieuwe netwerk kun je je leven en je werk naar je hand zetten. Hoe voel jij je vrij? En onze klanten?

TEAM KPN_5

‘Alsof we naast elkaar stonden’

WIE? Adelinde Bennaars WAT? Productmanager L’Oréal WAAR? Utrecht BIJ KPN? Sinds een jaar VRIJHEID? ‘Mijn zus Amely woont sinds drie jaar op Aruba. Ze is juf en geeft les op een basisschool. We zien elkaar één keer per jaar in het echt: dan ga ik een weekje naar haar toe of zij komt naar Nederland. Maar gelukkig kan ik haar zien en spreken wanneer ik wil via Skype. Vooral dat ‘zien’ is heel fijn. Dan is het net alsof ik haar 6_TEAM KPN

leven op Aruba een beetje met haar meeleef. Want ik zie Amely niet alleen steeds blonder en bruiner worden, maar ik zie ook haar huis, haar tuin en haar vrienden. De laatste tijd skypen we ook mobiel, via KPN. Dit voorjaar had ze wat last van heimwee, en ik was op skivakantie in Oostenrijk. Zonder eerst allerlei kabels aan te hoeven sluiten, had ik direct – nog op de piste – contact en konden we elkaar zien en spreken. Het was bijna alsof we naast elkaar stonden, ik op mijn snowboardschoenen en zij op haar slippertjes. De vrijheid dat ik er voor haar kan zijn, waar en wanneer ik maar wil, is voor mij heel waardevol.’

beeld | Marcel Bakker

ALTIJD VERBONDEN

‘Mailen in de ballenbak’

WIE? Henk Wieland WAT? Customer Excellence Manager WAAR? Door heel Nederland BIJ KPN? Met 47,5 jaar is Henk de langst werkende collega bij KPN VRIJHEID? ‘Elke maandag passen mijn vrouw en ik op onze kleinkinderen. Nu heeft mijn vrouw wat beperkingen, maar juist door Het Nieuwe Leven & Werken kan ik haar prima helpen. Ik haal ze om half drie uit school, dan gaan we leuke dingen doen en ’s avonds eten we gezellig met z’n allen. Tussendoor en ’s avonds kruip ik achter m’n laptop

en ben ik aan het werk: via een beveiligde VPN-verbinding kan ik bij alle gemeenschappelijke netwerkschijven en mijn mail. Ik vergader via video of conference call. Het is allemaal heel goed geregeld. Mijn privéen werkleven zijn zo perfect in balans. Ik werk al bijna 48 jaar bij KPN, maar ik heb me niet eerder zo vrij gevoeld in mijn werk. Laatst had ik mijn kleinkinderen op zaterdag meegenomen naar een binnenspeeltuin. Terwijl zij in de ballenbak zaten, zat ik op m’n smartphone wat werkmailtjes te sturen. “Zit je aan het werk? Ga toch iets leuks doen!”, reageerde een collega. Ik kon met veel plezier terugmailen: “Als je eens wist waar ik nu zit …”’ TEAM KPN_7

ALTIJD VERBONDEN

‘Geen dikke boeken meer met kisten en rouwkaarten’ WIE? Ben Jansma WAT? Uitvaartverzorging, 3 medewerkers WAAR? Zwijndrecht BIJ KPN? Meer dan 40 jaar VRIJHEID? ‘Ik speel graag op safe. In mijn werk is het belangrijk dat ik 24/7 bereikbaar ben voor cliënten. Daarom had ik in de vroege jaren 80 al een semafoon van KPN naast mijn vaste telefoonlijn. Zo’n grote bak met twaalf batterijen. Inmiddels hebben we mobiele telefoons, maar nog steeds heb ik een semafoon – die hangt nu

aan mijn broekriem. Sommige collega’s vinden dat ouderwets, maar ik vind het een erg prettig idee dat ik me nooit zorgen hoef te maken over mijn bereikbaarheid. Ook met de rouwkaart speel ik graag op safe: vroeger schreef ik de tekst op een A4-tje en ging de drukproef nog een paar keer heen en weer. Nu kunnen mensen direct meekijken op m’n tablet of de tekst foutloos is. Ik zet alles vervolgens in de cloud én op de mail naar kantoor – zo weet ik zeker er dat niets verloren gaat. Sowieso is de tablet met mobiel internet een uitkomst: ik hoef nu geen dikke boeken met alle keuzes in kisten en rouwkaarten meer mee te nemen.’ Meer weten? Bekijk de video ‘Voel je vrij’ op corporate.kpn.com/voornederland.

8_TEAM KPN

beeld | Francois Wieringa

COLUMN KPN is hoofdsponsor van het Nederlandse schaatsen en steunt de ploegenachtervolging. Op de Olympische Spelen in februari moest het allemaal gebeuren. Sven Kramer blikt terug op zijn weg naar goud in de ploegenachtervolging.

Ladies & gentlemen,

we got him! Drie Spelen moest ik erop wachten, maar de gouden medaille op de ploegenachtervolging in Sotsji is er voor mij absoluut één om te koesteren. Het is onmogelijk om aan te geven wat mooier is: individueel goud of goud in teamverband. Schaatsen is van oudsher een individuele sport en alle schaatsers die ik ken zijn pure individualisten, dus een individuele triomf geeft daardoor ook een ander gevoel van voldoening. Niet meer, niet minder, maar anders. Wat wel vaststaat, is dat goud op de ploegenachtervolging leuker is om te vieren. Omdat je de euforie op de streep met twee teamgenoten, in mijn geval Koen Verweij en Jan Blokhuijsen, kunt delen. Dat maakt het speciaal. Bovendien was de ploegenachtervolging in Sotsji natuurlijk het laatste onderdeel van het olympisch schaatsprogramma, dus er was ook volop gelegenheid óm het te vieren. Geen knop die om moest richting de volgende afstand, het was klaar. De ploegenachtervolging heeft zeker iets veranderd in de onderlinge verstandhouding tussen Koen, Jan en mezelf. En dan bedoel ik niet alleen de triomf, maar zeker ook de lange route ernaartoe die we gezamenlijk hebben afgelegd. We zijn drie allrounders die elkaar jaarlijks bevechten op de allroundtoernooien, waardoor er per definitie een gezonde spanning tussen ons bestaat. Maar de ploegenachtervolging heeft toch gezorgd voor een gevoel van lotsverbondenheid. Dat merkte ik tijdens de Spelen aan mezelf. Na de kater van het zilver op de tien kilometer had ik heel sterk het gevoel dat ik niet te lang in die teleurstelling moest blijven hangen. Ik voelde een grote verantwoordelijk richting het

sven team, ik wilde de andere jongens niet in de steek laten. Dus moest ik mezelf snel herpakken. Ik werd in feite gedwongen uit die teleurstelling te stappen, dat is goed voor me geweest. Maar ook voor de Spelen ondervond ik dat het groepsproces iets teweegbracht. Er is veel getraind, maar vooral heel veel gesproken. Na elke training of wedstrijd werd alles bijna tot uitentreuren geëvalueerd. Waarbij we elkaar eerlijk en consequent de waarheid vertelden als dat nodig was en dat ook van elkaar accepteerden. Ik denk dat we gaandeweg de olympische voorbereiding nog meer respect voor elkaar hebben gekregen. En uiteindelijk hebben we het toch maar mooi geflikt met z’n drieën en dat is iets wat we de rest van ons leven met ons meedragen. Voor de buitenwacht was de zege op de ploegenachtervolging in Sotsji misschien een vanzelfsprekendheid, omdat we in de jaren vóór de Spelen ongeslagen waren gebleven. Maar dat was voor de Spelen in Turijn (2006) en Vancouver (2010) niet anders. Winnen is nooit vanzelfsprekend en al helemaal niet op een teamonderdeel. Er hoeft maar iets te gebeuren en het gaat mis. In Turijn was ikzelf de schlemiel toen ik op een blokje stapte, in Vancouver ging het eigenlijk aan de voorkant al mis. We reden daar in een nieuwe samenstelling waardoor de communicatie op het ijs niet deugde en dat werd ons fataal. Die deceptie van Vancouver heeft wel aan de basis gestaan van het succes van Sotsji. Na 2010 is de ploegenachtervolging professioneel opgepakt, niet in de laatste plaats door de ondersteuning van KPN. Alles werd dichtgetimmerd, ook in de reglementen, en de beste schaatsers committeerden zich volledig aan het project. In mijn ogen is een dergelijke toewijding noodzakelijk om te kunnen slagen. We hebben geprobeerd toeval zo veel mogelijk uit te sluiten. Dat is goed gelukt. In Sotsji werden we nog wel geconfronteerd met het gegeven dat er ineens geen reserve meer voorhanden was. Ook dat had alles met commitment te maken. Maar op het eindresultaat heeft het uiteindelijk geen enkel effect gehad. We got him! Eindelijk!

TEAM KPN_9

VEREENVOUDIGEN

Eenvoud wat merk We maken het eenvoudiger bij KPN. Voor onze klanten én onszelf. Voor een overzichtelijke dienstverlening en om een simpeler bedrijf te worden. Daarom werkt KPN hard om producten, processen en IT simpeler te maken. In elk nummer vragen we een medewerker of klant: wat merk jij ervan?

VOOR NA

‘Ik hou de gevraagde capaciteit van de platformen in de gaten: moeten we uitbreiden, hoeveel budget is er nodig? KPN is begonnen met Nortel, later kwam daar Alcatel bij. Er zaten wel technische verschillen tussen die twee, maar qua functie waren ze eigenlijk inwisselbaar. Dat betekende dat we werkten met twee aparte systemen, die dezelfde dienstverlening aan de klant bieden. Dus: dubbele personeelsplanningen, apparatuur, budgettering, onderhoudskosten. Het betekende ook dat monteurs kennis van zowel Nortel en Alcatel in huis moesten hebben, en we moesten schakelen tussen de twee platformen. Op een gegeven moment werd Alcatel steeds groter omdat die toekomstbestendiger is, terwijl de kennis van Nortel steeds schaarser werd. Daarop werd in 2011 besloten om het Nortel-platform in fasen op te heffen.’

‘Vanaf het moment dat Nortel-klanten naar Alcatel werden overgezet, werd het werk al overzichtelijker. Nortel hoefde niet meer uitgebreid te worden, en er was geen langetermijnplanning meer nodig. Inmiddels hebben we Nortel helemaal uit kunnen zetten en is het inderdaad eenvoudiger geworden. We hoeven ons nu nog maar op één platform te richten. Er zijn geen dubbele werkzaamheden meer, wat flink scheelt in de kosten. Ook de service aan klanten is makkelijker: we hoeven nu niet eerst te kijken op welk platform het netwerk van de klant zit. Dat maakt het onderhoud én de communicatie aan de klant een stuk eenvoudiger.’

Bert Kranendonk is specialist Tactische Planning voor verschillende platformen bij NetCo, waaronder Alcatel en – tot voor kort – Nortel.

WAT? Om de netwerken van onze klanten te beheren, maakten we gebruik van verschillende platformen, waaronder die van Nortel en Alcatel Lucent. Alle netwerken op het Nortel-platform zijn overgezet naar het Alcatelplatform. In maart dit jaar waren de laatste aansluitingen een feit.

WAAROM? Het is belangrijk dat zo’n platform de toenemende hoeveelheid data van de klant aankan en een goede basis is voor nieuwe stappen zoals Het Nieuwe Leven & Werken. Alcatel voldoet beter aan die eisen dan Nortel. Door naar één platform over te stappen, kunnen we klanten een toekomstbestendige basis bieden. Daarnaast besparen we kosten en wordt het werk voor KPN’ers eenvoudiger.

HOE? In een periode van ruim twee jaar zijn alle 6800 Nortelaansluitingen op locatie (bij de klant of in een datacenter) vervangen door een Alcatelapparaat. Dit werd voornamelijk ’s nachts gedaan, zodat klanten zo weinig mogelijk last ondervonden. En met succes: ondanks de omvang van het project hebben klanten heel weinig gemerkt van de migratie.

Meer weten? Ga naar de groep Simplificatie & Innovatie op TEAMKPN Online. 10_TEAM KPN

beeld | 500gls

DE SLIMME AUTO

Ingebouwde chauffeur is standaard De auto van tegenwoordig zit al boordevol techniek. De auto van de toekomst gaat nog verder: een intelligente, zelfsturende bondgenoot voor op de weg. Altijd alert, altijd online. Hoe ziet de route naar die connected car eruit? En wat komen we onderweg allemaal nog tegen?

Maandagochtend, 18 mei 2020. Je hebt ontbeten, je tas gepakt en loopt richting de parkeerplaats waar je partner de auto de avond ervoor heeft neergezet. Op een paar meter van de auto zie je hoe de bestuurdersstoel al in de stand schuift die jij het prettigst vindt. De auto heeft je namelijk al gesignaleerd dankzij een chip in je telefoon, hij kent jouw persoonlijke voorkeuren en past zich automatisch aan. Om die reden klinkt, eenmaal ingestapt, een Spotifylist met jouw favoriete ochtendmuziek: relaxte jazz komt zachtjes uit de speakers, om de ochtend rustig te beginnen. En dit is nog maar een van de vele entertainmentopties die de auto biedt. Zo kun je dankzij de razendsnelle inter-

netverbinding onderweg films bestellen en streamen. Leuk voor de kinderen of andere meerijders, als je een lange rit maakt. Het eerste stuk rijd je zelf. Elke keer als je voor een stoplicht wacht, zie je op een schermpje voor in de auto de seconden aftellen tot het weer groen wordt. Als je even later de ringweg op rijdt, neemt de auto de besturing over. Zo heb jij je handen vrij om je agenda voor vandaag door te nemen en alvast wat e-mail weg te werken. Handig, want het wordt een drukke dag en op deze manier wordt de reistijd nuttig besteed. Even wegdommelen is er trouwens niet bij: als je je ogen langer dan acht seconden dichthoudt, geeft de auto een waarschuwingssignaal. Dat signaal klinkt vandaag ook, maar nu om een andere reden: de auto wil dat je zelf de

TEAM KPN_11

besturing op de snelweg weer overneemt. Even verderop is namelijk een ongeluk gebeurd. Vier minuten later rijd je inderdaad langs een auto die tegen de vangrail is gereden. De hulpdiensten zijn al ter plaatse. Die konden direct in actie komen dankzij eCall, een systeem waarbij een sensor in de auto enkele seconden na het ongeluk contact zoekt met 112.

CONNECTED CAR Het hierboven geschetste scenario is allesbehalve denkbeeldig. Sterker nog: veel van de geschetste ontwikkelingen zijn al in gang gezet. Zo is het waarschuwingssysteem eCall vanaf 2015 verplicht in alle nieuwe auto’s die in de Europese Unie worden verkocht. Volgens Jimmy Wind, Managing Director M2M bij KPN, zal het verplichte eCall als een soort breekijzer werken voor meer toepassingen in de connected car: als de auto toch al is uitgerust met een simkaartje voor eCall, ligt het voor de hand om ook allerlei andere mobiele diensten aan te bieden zoals internetradio, nieuwe navigatiegegevens en actuele locatie-informatie, maar ook software-updates. En daar liggen kansen voor KPN, dat nu al in samenwerking met andere partijen connectiviteit in de auto aanbiedt. Zo worden

12_TEAM KPN

alle elektrische auto’s van Tesla in Nederland en België nu voorzien van een KPN-simkaart die meer connectiviteit biedt, en kunnen bedrijven hun wagenpark monitoren met behulp van KPN Fleet management en. Dat zorgt tijdens het rijden voor allerlei praktische voordelen. Zo kan een fabrikant of een wagenparkbeheerder op afstand zien wanneer een auto

‘Zelfsturende auto’s: willen mensen dat wel?’ een grote beurt moet krijgen en wat er dan vervangen moet worden. In de auto zelf hoef je je dankzij meer en gevarieerder entertainment niet meer te vervelen: in een connected car is een film downloaden en meteen op de achterbank bekijken geen probleem.

ZELFRIJDENDE AUTO’S En dat is nog maar het begin. De meest revolutionaire ontwikkeling zal straks zijn dat auto’s de besturing gaan overnemen. Dat klinkt misschien futuristisch, maar uiteindelijk is de zelfrijdende auto een logisch

beeld | 500gls

DE SLIMME AUTO

gevolg van de ontwikkeling dat voertuigen met elkaar en de omgeving kunnen communiceren. ‘Je ziet nu al zelfrijdende voertuigen in afgeschermde omgevingen, zoals bussen bij Schiphol’, vertelt Jimmy. Maar ook op de ‘normale’ weg worden al behoorlijk wat succesvolle tests uitgevoerd. Zo reed afgelopen zomer een Mercedes Benz S 500, die met tal van sensors was uitgerust, op eigen kracht 100 kilometer

tussen Mannheim en Pforzheim. De auto zonder bestuurder ging moeiteloos om met tal van ‘obstakels’, van stoplichten en voetgangers tot rotondes en trams. En in de Amerikaanse staten Californië en Nevada rijden al geruime tijd tien zelfrijdende auto’s van Google rond. Alleen als het mis dreigt te gaan, neemt de automobilist de besturing over. Dat is overigens

maar heel af en toe nodig. De Google-auto’s blijken enorm veilig. Niet zo gek: ze zijn nooit moe of afgeleid en kunnen permanent alle kanten opkijken. ‘Zo’n zelfrijdende auto roept wel tal van vragen bij mensen op’, stelt Jimmy. ‘Ten eerste: willen mensen het wel? Er is immers een hoge mate van vertrouwen voor nodig. Je moet ervan op aan kunnen dat een auto met allerlei complexe verkeerssituaties om kan gaan. Stopt een auto bijvoorbeeld automatisch als er een bal op de weg rolt, omdat hij denkt dat er een kind achteraan kan komen?’ Qua aansprakelijkheid kleven

er nog de nodige haken en ogen aan zelfrijdende auto’s. Jimmy: ‘Als er een ongeluk plaatsvindt, blijft natuurlijk de vraag wie er verantwoordelijk is.’ Om een antwoord te kunnen geven op dat soort vragen, zal eerst de wet moeten worden aangepast – iets wat in verschillende Amerikaanse staten al is gebeurd.

Voor de liefhebber: Google Top Gear New Self-driving BMW 330i. TEAM KPN_13

De auto belt zelf 112 eCall is een systeem dat ervoor zorgt dat een auto zelf het alarmnummer 112 belt bij een ongeluk. Het is met Europese subsidie ontwikkeld. Als slachtoffer hoef je je geen zorgen te maken om overbezette netwerken: ‘Voor telefoontjes van eCall geldt een andere standaard dan voor ander netwerkverkeer’, vertelt Jimmy. ‘Daardoor krijgen eCallgesprekken voorrang op het netwerk.’ Maar wat nu als de automobilist buiten kennis is door het ongeluk? eCall geeft de locatie en een beschrijving van de auto standaard

14_TEAM KPN

door. Dus ook als de bestuurder niet kan praten, weten de hulpdiensten waar ze heen moeten. Hoeveel auto’s hebben deze techniek nu? Op dit moment is nog minder dan 1 procent van alle auto’s in Europa uitgerust met het systeem, maar na 2015 zal daar snel verandering in komen. Vanaf dan zijn alle nieuwe auto’s standaard met eCall uitgerust. Wat zijn de voordelen van eCall? Nu overlijden er jaarlijks 28.000 mensen in het Europese verkeer en vallen er 1,5 miljoen gewonden. Dankzij eCall kan de aanrijtijd volgens berekeningen met wel de helft omlaag. Volgens Europarlementariër Olga Sehnalová

kan deze technologie helpen om jaarlijks 2500 levens te redden. Zij was verantwoordelijk voor de parlementaire behandeling van eCall. Een bijkomend voordeel: doordat de hulpdiensten sneller ter plaatse zijn, kan de weg ook sneller worden vrijgegeven en nemen de files – die ontstaan bij ongelukken – af.

Hoeveel kost het? De installatiekosten zullen vermoedelijk minder dan honderd euro per voertuig bedragen. ‘KPN zal niet veel verdienen aan eCall zelf, want er wordt alleen Wat heeft KPN met eCall te maar met eCall gebeld bij een onmaken? geluk’, verwacht Jimmy. ‘Wat het KPN levert de simkaarten, wel interessant maakt voor KPN, waardoor het signaal vanuit het is dat dit de eerste stap is naar kastje in de auto naar de alarmeen connected car voor iedereen. centrale wordt gestuurd. DaarAls auto’s door eCall eenmaal zijn naast faciliteert KPN dat deze verbonden met het netwerk, kan signalen ‘voorrang’ krijgen op het KPN veel meer diensten gaan netwerk. aanbieden, zoals infotainment en telematica. Dan worden auto’s echt ‘connected’.’

DE SLIMME AUTO

Leuk huis te koop? De auto geeft een seintje Rijdende huiskamers Als auto’s straks permanent verbonden zijn, zal dat ook tot nieuwe diensten leiden. Waar moeten we aan denken? ‘Er komen allerlei augmentedrealitytoepassingen, waardoor je meer informatie over de omgeving in je auto geprojecteerd krijgt’, verwacht Jimmy Wind. ‘Wie bijvoorbeeld op zoek is naar een huis, kan dan door een koppeling met funda een seintje krijgen dat er in de buurt een woning te koop staat die aan de eisen voldoet.’ De mogelijkheden zijn eindeloos. ‘Denk aan diensten waarbij communicatie centraal staat: internetradio, nieuwe navigatiegegevens, actuele locatie-informatie maar ook aan software-updates voor de auto.’ En verder? ‘De auto wordt steeds meer een werkplek en een plaats voor entertainment’, voorspelt Jimmy. Even een filmpje downloaden in de

auto voor je medepassagiers wordt waarschijnlijk heel gewoon. En als je in een duurdere wagen rondrijdt, is de kans groot dat de fabrikant de kosten daarvoor betaalt: service van de zaak. Bij goedkopere merken zal de rekening worden gedeeld, is de verwachting. Dan betaalt de fabrikant bijvoorbeeld voor het doorgeven van informatie over de auto aan de garage en moet de bestuurder zelf betalen voor het downloaden van films.

Dataverkeer helpt autoverkeer Smart-In-Car is een project dat in januari 2012 door minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu) is gelanceerd om de verkeersdoorstroming en -veiligheid te bevorderen. Hoe gebeurt dat dan? Als proef werden ruim tweehonderd auto’s van taxibedrijf Cibatax en de ANWB-wegenwacht uitgerust met een kastje dat alle verkeersgedragingen verzamelde en data vanuit de auto registreer-

CAMPAGNE: F, T EN A DOE JE OP EEN P Hoe vaak kijk jij in de auto ‘even’ op je telefoon? Nederland telt inmiddels ruim acht miljoen smartphones, die ook in het verkeer regelmatig tevoorschijn worden gehaald.

En wat doen die er dan mee? Met behulp van gegevens uit bijvoorbeeld de luchtvering van de taxi’s is het snel duidelijk waar het wegdek beschadigd is en waar zich gevaarlijke situaties voordoen. Vervolgens kan Rijkswaterstaat maatregelen nemen: een spoedreparatie uitvoeren of strooiwagens op pad sturen. En als uit de taxi’s bijvoorbeeld doorgegeven wordt dat er ergens ruitenwissers gebruikt worden terwijl het vriest en het ABS-systeem ingrijpt, dan kunnen op basis daarvan andere automobilisten gewaarschuwd worden voor gladheid.

‘Voor de verkeersveiligheid zit er dan ook een keerzijde aan’,

Software-updates? Jimmy: ‘Ja, vergelijk het met je smartphone die nu ook al regelmatig nieuwe software binnenhaalt. Door die updates ontwikkelt de auto zich met je mee. De Tesla Model S, waarvoor KPN de connectiviteit levert, biedt deze functionaliteit bijvoorbeeld nu al aan.’

de. Denk daarbij aan technische informatie als snelheid, vering, remmen en gebruik van de ruitenwissers. Deze informatie werd via het mobiele netwerk doorgestuurd naar instanties zoals Rijkswaterstaat en het KNMI. De afzender van de data bleef hierin anoniem.

aldus minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu). ‘Een op de drie Nederlandse automobilisten zegt wel eens achter het stuur de smartphone te gebruiken. En iedereen kent wel die fietsende jongeren die slingerend een sms lezen of toch nog even dat berichtje willen versturen.’ De Stichting

Meer weten over Tesla en KPN? Zoek

Wetenschappelijk Onderzoek

op ‘Tesla’ op corporate.kpn.com.

Verkeersveiligheid (SWOV) schat dat dit riskante gedrag

Is KPN ook bij de proef betrokken? Jazeker, en daarnaast doen ook NXP, IBM, Beijer Automotive, Nokia, TASS, Technische Universiteit Eindhoven, TNO, Technolution, de ANWB, Cibatax en Rijkswaterstaat mee. Het project maakte deel uit van Brabant In-Car II, een subsidieprogramma van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, de provincie Noord-Brabant en het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven.

jaarlijks enkele tientallen verkeersdoden tot gevolg heeft. Daarom is Schultz’ ministerie eind vorig jaar de campagne ‘Aandacht op de weg’ gestart, die door onder meer KPN en Veilig Verkeer Nederland wordt ondersteund. Commercials en billboards met teksten als ‘Social media en verkeer gaan niet samen’ en ‘Facebooken, twitteren en appen doe je op een P’ wijzen automobilisten en fietsers op het gevaar van sms’en, mailen en appen.

En het vervolg? Inmiddels is in Brabant onder de naam Brabant In-Car III een vervolgproject gestart om met in-cartechnologie de verkeersveiligheid en doorstroming op de zeer drukke A67 te verbeteren. Naar verwachting zal de technologie vanuit projecten als Smart-In-Car en Brabant In-Car III de komende jaren grootschalig worden ingezet in het dagelijkse verkeersmanagement in Nederland, en als exportproduct kunnen bijdragen aan de oplossing van de verkeersproblematiek in het buitenland.

TEAM KPN_15

DE SLIMME AUTO

...... incoming ecall

Domme apparaten worden slimme machines bijhouden waar hun wagens zich bevinden en hoe het rijgedrag van de chauffeurs is.

De rode draad door al deze ontwikkelingen? M2M. Wat is M2M precies? M2M staat voor machine to machine. Deze techniek laat alledaagse apparaten letterlijk met elkaar praten. Ze kunnen op afstand door een mobiel netwerk worden aangestuurd of uitgelezen, en zo gaan ook steeds meer apparaten met elkaar communiceren. Dit wordt ook wel The internet of things genoemd. Wat hebben we daar aan? Met M2M kun je van domme apparaten slimme machines maken, doordat ze zelf de stand van zaken kunnen bijhouden voor jou. Denk aan de slimme energiemeter, die precies meet hoeveel gas en elektriciteit je verbruikt en het invullen van de meterstanden van je overneemt. En er zullen nog veel meer van dit soort toepassingen komen. Jimmy Wind: ‘Je hebt nu al tandenborstels die bijhouden

16_TEAM KPN

of je kinderen wel goed poetsen en die informatie via bluetooth aan een speciale app doorgeven.’ KPN doet ook veel met M2M, toch? Jazeker, KPN biedt de nodige M2M-diensten aan. Bijvoorbeeld KPN Locate, waarmee organisaties realtime kunnen zien waar hun bedrijfsmiddelen (bijvoorbeeld huurfietsen, of graafmachines) zich bevinden. En hoe zit het met KPN Fleet Management? In alle auto’s wordt dan een kastje ingebouwd met een KPN-simkaart, die de technische informatie van de auto kan uitlezen. Deze informatie wordt op een centrale plek binnen het bedrijf verzameld. Zo kunnen bedrijven zelf

Wat heeft een bedrijf daar aan? Je kunt flink besparen. Een voorbeeld: als jouw bedrijf veel monteurs inzet die continu onderweg zijn, kun je ze veel efficiënter inplannen als je precies weet waar ze zijn. Zo kun je meer afspraken op één dag afhandelen. En doordat het systeem ook het rijgedrag monitort, kun je ook energiezuinig rijden stimuleren. De bestuurders krijgen dan direct feedback via een display in de auto. Trekken ze te snel op, remmen ze te laat? Dan wordt dat gemeld op het scherm. De ervaring leert dat zulke

continue feedback effectiever is dan een minder goede chauffeur eenmalig op cursus sturen. Maar hoe moet dat nou als bijvoorbeeld een auto in verschillende landen op de markt komt? Heb je dan wel overal verbinding? Om dat probleem te ondervangen is de M2M World Alliance in het leven geroepen. Deze alliantie bestaat uit KPN, NTT DoCoMo, Rogers, SingTel, Telefónica, Telstra, VimpelCom en Etisalat. Zij bieden een gemeenschappelijke M2M-simkaart aan die je kunt beheren met één algemeen control center. ‘Geen enkele provider heeft wereldwijde dekking’, legt Jimmy uit. ‘En daar vraagt een internationale bedrijfstak als de autobranche natuurlijk wel om. Dankzij de alliantie is het mogelijk om landelijke dekking tegen lokale prijzen aan te bieden. Autofabrikant Tesla maakt daar bijvoorbeeld gebruik van: zij hebben een contract met de alliantie, waarbij KPN de communicatie voor Nederland en België verzorgt.’

beeld & tekst | Mike Raanhuis

DESKUNDIG

‘Ik leer nog elke dag bij’ Overal kom je KPN’ers tegen: in de winkels, online, bij je thuis en via de klantenservice. Hun kennis en kunde laten we zien in deze nieuwe rubriek. We trappen af met Kris Boedhoe, Multiplay-monteur. WAT VRAGEN KLANTEN ZOAL AAN KRIS? ZIJN TOP-5:

Waarom zie ik allemaal blokjes op tv? Kris: ‘In 99 procent van de gevallen heeft slechte ontvangst te maken met de bekabeling binnenshuis. Goede bekabeling is cruciaal voor een mooi, scherp en betrouwbaar beeld zonder signaalverlies. Die kabels zijn aan te schaffen bij de monteur die het voor de klant aanlegt.’

Bij langdurige storingen: Waarom wordt het niet gewoon opgelost? ‘Soms is een probleem niet direct te ontdekken. Meestal laat ik een 24-uursmeting doen: dan monitoren we de verbinding 24 uur lang en kijken we of het signaal uitvalt en waar dat aan ligt. Als dat niets oplevert, vervang ik alles wat nog niet eerder vervangen is.’

3 4

Hoeveel snelheid heb ik eigenlijk met mijn internet? ‘Dat kan ik ter plekke meten voor klanten, zodat ze direct antwoord hebben.’ Krijg ik snellere WiFi met glasvezel? ‘Daar kun je niet zomaar ja op antwoorden. De WiFi-snelheid hangt van veel factoren af, zoals een goede, snelle pc, de afstand tot het modem, een ouder of nieuw huis. In een nieuwbouwhuis zit namelijk heel veel glaswolisolatie en dat heeft flink wat invloed op het bereik en de snelheid van het WiFi-signaal.’

Hoeveel tv’s kan ik aansluiten en is de kwaliteit dan overal even goed? ‘Vroeger had men een of twee tv’s in huis, maar laatst heb ik er zeven aangesloten in één woning! Dat is trouwens geen enkel probleem met een 100/100-abonnement*, als je bedenkt dat een tv voor full HD-kwaliteit zo’n 8 MB nodig heeft. Dan blijft er zelfs nog voldoende over voor een goede internetsnelheid.’

MEDEWERKER: Kris Boedhoe (47).

WERKT BIJ KPN: sinds 2000, gestart als ISDN-monteur. HEEFT: vanaf het begin doorgeleerd, cursussen gevolgd en certificaten behaald. ‘Zodra er iets nieuws op de markt komt, wil ik er het fijne van weten.’ IS NU: allround Multiplay-monteur. ‘Internet, tv, glas: ik sluit alles aan bij klanten.’ KLANTCONTACT: ‘Is sowieso leuk, en het is fijn om mensen te helpen. Daarnaast is niet alleen iedere klant anders, maar ook de aansluitingen in elke woning en dat houdt me scherp. Ik leer nog elke dag bij.’

* 100 MB upload en 100 MB download

Deel je deskundigheid, mail naar redactieteamkpn@kpn.com. TEAM KPN_17

18_TEAM KPN

beeld | Fulco Smit Roeters

HAVENBEDRIJF ROTTERDAM

De Rotterdamse haven en KPN:

100 jaar

met elkaar in zee 4G, ICT en de roerige Noordzee. Drie elementen die een belangrijke rol spelen in de samenwerking tussen het Havenbedrijf Rotterdam en KPN. KPN levert slimme telecom en ICT waardoor alle partijen in de haven beter en efficiĂŤnter communiceren. En dat past goed bij de Rotterdamse ambitie om de belangrijkste haven van Europa te worden.

TEAM KPN_19

Stilliggende schepen kosten geld Zo’n honderdvijftig zeeschepen en duizenden binnenvaartschepen varen dagelijks de haven van Rotterdam in en uit, om hun vracht te lossen, te laden en weer verder te gaan. Bij het correct lossen en laden van één schip zijn zomaar tien tot vijftien partijen betrokken. Voor het Havenbedrijf Rotterdam is het dan ook een enorme operatie om het scheepvaartverkeer zo soepel mogelijk te laten verlopen. Want stilliggen kost geld. ‘Schepen moeten daarom zo snel mogelijk gelost en geladen worden’, vertelt Ben Scherpenzeel van het Havenbedrijf. Geoliede communicatie tussen al die partijen is dan ook cruciaal.

politie, inspectie) en commerciële partijen gedaan. En al deze verschillende partijen staan continu met elkaar in verbinding.

MODERNISEREN EN INNOVEREN

WIE, WAT, WAARHEEN Alle beschikbare informatie moet bij de juiste personen terecht-

OPLOSSINGEN VOOR IEDEREEN KPN overlegt niet alleen met het Havenbedrijf, maar ook met bedrijven in en rond de haven, zoals rederijen. Perry en Robin: ‘Door onze krachten te bundelen in één team kunnen we een sterkere, eenduidige visie presenteren, namelijk: bij KPN kun je aankloppen voor telecommunicatie, en ook op ICT-gebied kunnen we het verschil maken. We kennen de haven, kennen de technologieën, kunnen kansen inschatten en de beste oplossingen op maat maken.’ Principal Consultant Mariël van der Linden vult aan: ‘Op die manier werken we met partijen samen aan een moderne, toekomstbestendige haven.’ 10 procent van ons bnp wordt verdiend in de Rotterdamse haven. De haven sterk houden, daar hebben we allemaal profijt van. Mariël: ‘Het havengebied is niet het enige ecosysteem in Nederland dat we op deze manier benaderen. Dat doen we bijvoorbeeld ook op Schiphol. De kern van deze nieuwe benadering: samen met de klanten kijken naar het primaire proces in hun ecosysteem en ze concreet verder helpen.’

20_TEAM KPN

komen: waar komt een schip vandaan en wat is zijn aankomsttijd? Waaruit bestaat de vracht en hoe groot is die? Naar welk deel van de haven moet het schip? Waar gaat het schip vervolgens heen en wanneer komt het volgende schip? Het Havenbedrijf is verantwoordelijk voor het veilig afhandelen van scheepvaartverkeer, het onderhoud en verhuur van kades en het innen van havengeld. Alle andere zaken worden door overheid (douane,

De basis voor alle communicatiestromen? De netwerken van KPN. Zo gaat al het spraak-, video- en dataverkeer tussen de radarposten van het Havenbedrijf via ons glasvezelnetwerk, onderhouden we de datacenters in de haven en beheren we verschillende applicaties voor grote havenpartijen als Vopak en het Havenbedrijf zelf. Enkele jaren geleden moderniseerden we het oude marifoonnetwerk, waarbij voor een betrouwbare koppeling met vaste en mobiele telefonie werd gezorgd. De samenwerking tussen KPN en het Havenbedrijf is dan ook heel intensief. ‘We werken al meer dan honderd jaar samen’, vertellen Industry Director Transport & Logistics Robin Scholten, en Salesmanager Perry Ansems van KPN. ‘We hebben continu contact over de netwerken en het onderhoud, innovatieve oplossingen en nieuwe kansen.’ Hoe hecht de relatie tussen de twee bedrijven is, bleek vorig jaar mei toen Ben

beeld | Freek van Arkel/HH

HAVENBEDRIJF ROTTERDAM van Scherpenzeel samen met Joost Farwerck het startschot gaf voor de lancering van 4G in Rotterdam. Het nieuwe, razendsnelle mobiele internet kan het Havenbedrijf in de toekomst veel voordeel opleveren volgens Ben: ‘Met 4G kunnen medewerkers in de haven op de kade, op het schip of onderweg snel reageren op veranderingen in de planning van zeeschepen.’ In de toekomst zal deze informatie-uitwisseling alleen maar meer worden en sneller gaan.

4G OP ZEE 4G is een van de voorbeelden van hoe KPN en het Havenbedrijf zoeken naar verbeteringen aan het communicatiesysteem. Een voorbeeld: ‘De informatie-uitwisseling over het scheepvaartverkeer gebeurt nu nog voornamelijk een-op-een, via de marifoon [een speciale zendontvanger, ook wel maritieme telefoon, red.] en via vaste en mobiele telefonie over de KPN-netwerken’, vertelt Ben. ‘Al dat telefoonverkeer kost veel tijd. Daarom zijn we samen met KPN en een aantal rederijen en hun agentschappen aan het kijken hoe we dit kunnen versnellen en de communicatie met meerdere partijen efficiënter kunnen maken.’

Betere en snellere communicatie is een belangrijke stap, gezien de ambities van de Rotterdamse haven: een verdubbeling van de overslagcapaciteit. Dit moet ertoe leiden dat Rotterdam in 2030 het belangrijkste haven- en industriecomplex van Europa heeft. Maar omdat het havengebied niet veel ruimte meer heeft om uit te breiden, moet de winst ergens anders gehaald worden. Namelijk: efficiënter plannen van de los- en laadwerkzaamheden, slimmer samenwerken en state-of-the-art communicatie over de planningen en eventuele vertragingen. Goede telecommu-

nicatieverbindingen alleen zijn niet meer voldoende: ook goede ICT-voorzieningen zijn nu heel belangrijk. Het dataverkeer zal alleen maar toenemen, waardoor er meer gevraagd gaat worden van beschikbare datanetwerken en platformen. KPN ondersteunt de haven dan ook volop bij het voorbereiden op de toekomst, vertellen Perry en Robin. ‘Een team van zo’n vijftien KPN’ers werkt sinds vorig jaar samen, waarin al onze kennis van telecommunicatie én ICT wordt gebundeld. Op die manier kunnen we precies de goede producten en diensten aanbieden.’

FACTS FIGURES Jaarlijks wordt in de Rotterdamse haven

450 miljoen ton goederen overgeslagen, onder andere ruwe aardolie, olieproducten, ertsen, schroot, kolen en containers. Dagelijks gaan er

75 zeeschepen de haven in en 75 de haven uit,

en varen enige duizenden binnenvaartschepen door het havengebied heen. Jaarlijks zijn dit 0,8 miljoen scheepsbewegingen. Het havengebied is

42 kilometer breed

en beslaat grofweg het gebied tussen de Van Brienenoordbrug en de Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland. De oppervlakte van het havengebied is 12.426 hectare, inclusief de 2000 hectare grote Maasvlakte 2, die in mei 2013 werd opgeleverd. Het Havenbedrijf Rotterdam heeft circa

1200 werknemers.

De haven biedt werkgelegenheid aan ruim 87.000 mensen. Een efficiënter los- en laadproces is kostentechnisch interessant en goed voor het milieu. Als een kapitein bij vertrek al weet hoe laat zijn schip gelost wordt, kan hij zo economisch mogelijk naar Rotterdam varen. Drie knopen (circa 5 kilometer per uur) langzamer varen bespaart al

35.000 tot 40.000

dollar en 250 ton CO2-uitstoot. Meer weten over het Havenbedrijf Rotterdam? Kijk op www.portofrotterdam.com TEAM KPN_21

Waar bellen wij naartoe? CANADA

2,5%

Verhouding TDM/VoIP = 63/37

NEDERLAND

VERENIGD KONINKRIJK

8,7%

IERLAND

2,2%

Verhouding TDM/VoIP = 70/30

Verhouding TDM/VoIP = 68/32

VERENIGDE STATEN

7,0%

Verhouding TDM/VoIP = 61/39

PORTUGAL

0,8%

MAROKKO

1,0%

Verhouding TDM/VoIP = 68/32

BRAZILIË

0,7%

TDM? VOIP?

Verhouding TDM/VoIP = 27/73

TDM staat voor Time Division Multiplexing en kun je het beste omschrijven als ‘ouderwets’ bellen via de telefoonlijn. VoIP staat voor Voice over IP. En dat is bellen via je internetverbinding.

22_TEAM KPN

illustratie | Allan Grotjohann & Elton Eerkens

DATAKAART

NOORWEGEN

0.8%

DENEMARKEN

0,7%

Verhouding TDM/VoIP = 68/32

Verhouding TDM/VoIP = 69/31

ZWEDEN

1.2%

Verhouding TDM/VoIP = 71/29

BELGIË

9,7%

DUITSLAND

Verhouding TDM/VoIP = 67/23

17,5%

Verhouding TDM/VoIP = 69/31

POLEN

4,1%

Verhouding TDM/VoIP = 58/42

OOSTENRIJK FRANKRIJK

1,1%

ZWITSERLAND

Verhouding TDM/VoIP = 70/30 00/00

1,3%

Verhouding TDM/VoIP = 67/33

CHINA

1,3%

Verhouding TDM/VoIP = 59/41

TURKIJE

1,8%

Verhouding TDM/VoIP = 63/37

ITALIË

1,0%

FRANKRIJK

Verhouding TDM/VoIP = 65/35

6,2%

Verhouding TDM/VoIP = 65/35

SPANJE

3,9%

Verhouding TDM/VoIP = 63/37

OVERIG

26,5%

Verhouding TDM/VoIP = 79/21

Bron: Telegeography.com Cijfers zijn een totaal van het aantal belminuten naar het buitenland van alle providers.

TEAM KPN_23

‘Ze deed alsof ze Als anderen je privacy op internet schenden

Een foto die ongevraagd op internet wordt geplaatst, gehackte profielen, ruzie via Twitter: 43 procent van de Nederlandse jongeren heeft wel eens iets vervelends online meegemaakt. En soms loopt het fors uit de hand. Daarom werken partijen als Mijn Kind Online en KPN samen om internet veiliger te maken voor kinderen. Met Meldknop.nl bijvoorbeeld.

Klik pop-upberichten met teksten als ‘Wil je een gratis MP3-speler’ of ‘Wil je dit downloaden’ altijd weg.

24_TEAM KPN

Zoals veel jongeren had Esmay (17) ooit een profiel op Hyves, waar ze volop ‘krabbels’ achterliet bij vrienden, updates over haar dagelijkse bezigheden gaf en foto’s van zichzelf plaatste. ‘Een foto van mij bleek opeens op Kindertent.nl [een forum voor kinderen en jongeren, red.] te staan’, ontdekte ze laatst. ‘Iemand die bij mij om de hoek woonde bleek een profiel te hebben aangemaakt met mijn foto’s en deed of ze mij was. Het zag er wel mooi uit, maar ik vind het echt niet leuk als iemand anders zich als mij voordoet.’ De 16-jarige Margriet: ‘Ik had een vriendin die altijd foto’s op Facebook postte waar zij wel goed op stond en ik niet. Dat vond ik heel vervelend, maar ze wilde de foto’s niet verwijderen. Dat heeft tot ruzie geleid. Ik zou zulke foto’s gewoon weghalen als iemand ze niet leuk vindt.’

En dat is precies wat volgens Remco Pijpers, medeoprichter van Mijn Kind Online, de basis is van online privacy. Dit kenniscentrum – sinds kort onderdeel van Kennisnet – werkt nauw samen met KPN en maakt zich sterk voor het mediawijs maken van kinderen, zodat ze zich veilig en met plezier op internet kunnen begeven. Remco: ‘Los van alle juridische definities betekent online privacy voor mij in de eerste plaats: kunnen zijn wie en wat je wilt op internet, en daar zelf controle over hebben. Ik ben hier aan tafel iemand anders dan wanneer ik thuis bij mijn gezin ben, en wat ik online van mezelf laat zien, is weer anders. Dat is mijn eigen, weloverwogen keuze.’ Ook ouders raken zich bewust van de mogelijke gevolgen van wat zij van hun kinderen op internet laten zien. ‘Toen mijn kinderen net geboren waren, zette ik regel-

illustratie | Theo Smit fotografie | Marijn Scheeres, Sabine Joosten/HH

VEILIG INTERNET

anderen hun kinderen online laten zien, schrik ik wel eens: de meest gênante foto’s, die voor grappig zouden moeten doorgaan. En die kinderen kunnen dat jaren later nog tegenkomen.’

GETAGD IN HET AVONDETEN

Susanne Meuwissen: ‘Ik wil mijn kinderen goed voorbereiden op wat ze straks online tegenkomen.’

Zodra inbreuk wordt gemaakt op je eigen keuze, verlies je de controle over je online identiteit. Dat kunnen ogenschijnlijk onschuldige acties zijn, zoals ongevraagd taggen op Facebook, die toch matig babyfoto’s op Facebook’, vertelt Susanne Meuwissen, lerares en mediacoach aan een basisschool. ‘Maar ik ben wel voorzichtiger geworden daarmee. Want Facebook herkent automatisch hun gezichten op foto’s, en wat nou als zij later zelf op Facebook zitten en tegen hun zin die foto’s blijven tegenkomen? Dat moet hun eigen keuze zijn. Als ik zie hoe

veel impact hebben. Vooral op kinderen, voor wie hun identiteit al zo’n kwetsbaar en lastig iets is. Remco: ‘Een 16-jarige jongen vertelde eens dat zijn moeder graag voor hem kookt en elke dag een foto van de maaltijd op Facebook zette, waarbij ze hem tagde. Nu was die jongen niet de slankste, en werd hij voor zijn klasgenoten op Facebook ook nog eens elke dag gelinkt aan eten. Daar heeft hij veel last van gehad. Terwijl zijn moeder er natuurlijk niets kwaads mee bedoelde.’

MEER LEZEN? www.meldknop.nl www.digivaardigdigiveilig.nl www.mybee.nl Daarnaast heeft KPN meegewerkt aan een aantal projecten van Mijn Kind Online, zoals het inspiratieboek Sociale Media op de Basisschool (www.boeksocialemedia.nl).

TEAM KPN_25

De jongen vroeg zijn moeder uiteindelijk te stoppen met de Facebook-foto’s. Hij is niet de enige die met ongewenste online bemoeienis van anderen te maken heeft. Cyberpesten, verspreiding van naaktfoto’s of -filmpjes, gehackte e-mailaccounts, virtuele diefstal: uit onderzoek blijkt dat 43 procent van de Nederlandse jongeren weleens iets vervelends online heeft meegemaakt. En het kan heel heftig uit de hand lopen, weet Gert Wabeke. Hij is namens KPN nauw betrokken bij initiatieven rond privacy en security, en werkt al jaren samen met Mijn Kind Online. Al geruime tijd houden ze zich bezig met de zaak

rond ‘Freek’, een 13-jarige jongen wiens digitale leven is gehackt: er bestaan ruim twintig Facebookpagina’s waarin hij in de raarste situaties is gephotoshopt, en zijn naam ‘levert de vreselijkste dingen op als je hem googelt’, vertelde zijn moeder aan Mijn Kind Online.

NEELIE KROES Om jongeren bij alle vervelende ervaringen online te helpen, werd twee jaar geleden Meldknop.nl in het leven geroepen, op initiatief van Digibewust. Dit is een samenwerkingsverband van overheid en bedrijfsleven – waaronder KPN – dat zich sterk maakt voor een

Let op wat je doet voor een webcam. Iemand anders kan het filmpje opslaan en op internet verspreiden.

veilig internet voor jongeren. Het is een plek waar jongeren het kunnen melden als ze iets vervelends op internet meemaken. ‘Neelie Kroes streefde naar een hogere internetveiligheid voor kinderen en vond dat het rapporteren van misstanden op internet simpeler moest’, vertelt Gert. ‘In samenwerking met de stichting Digibewust en Meldpunt Kinderporno hebben we toen gezorgd voor één overkoepelend loket voor meldingen. Zodat kinderen en ouders niet steeds hoeven uit te zoeken waar ze moeten aankloppen, en meldingen sneller worden opgepakt om schadelijke content te ver-

Laat geen onbekenden toe in je contactenlijst.

Hoe bereid je als ouder je kinderen voor op veilig internetten?

‘Onthoud: internet is vooral erg leuk’ Naast initiatieven als Meldknop.nl en de CEO Coalition ligt er ook belangrijke taak bij de opvoeders om hun kinderen goed voor te bereiden op de wereld die internet heet. Dat begint met kindveilige browsers, zoals MyBee van Mijn Kind Online en KPN. Maar, zegt ook Susanne Meuwissen: ‘Dat is een tijdelijke oplossing. Ik heb niet de illusie dat ik mijn kinderen kan blijven controleren, zeker als ze zelf smartphones met internet gaan gebruiken. Ik geef les op een basisschool en ben daarnaast mediacoach om kinderen mediawijs te maken. Bij achtstegroepers zie ik nu al hoe kwetsbaar ze zich maken op WhatsApp bijvoorbeeld, in hun taalgebruik en wat ze van zichzelf laten zien.’ Eenmaal op internet maken kinderen

26_TEAM KPN

eigen profielen aan op social media en platforms. Er wordt voortdurend om hun persoonlijke gegevens gevraagd voor toegang tot websites of spelletjes. Ze kunnen kwaadwillende personen tegenkomen. Of belangrijke privacy-instellingen negeren. ‘Het belangrijkste is dat je ze bewust maakt van wat er allemaal is en wat er kan’, adviseert Remco Pijpers. ‘Investeer in de digitale kennis en talenten van je kinderen. Het is niet erg om als ouder niet precies op de hoogte te zijn van de laatste ontwikkelingen: het gaat allemaal heel snel. Daarom geven wij veel tips en actuele informatie over kinderen en internet.’ Maar ook: zie internet niet als een plek vol gevaren. ‘Internet is vooral heel erg leuk’, vindt Remco. ‘Als ik zie dat

een 14-jarige een app bouwt en daar heel veel lol in heeft, vind ik dat enorm waardevol’, zegt Gert. ‘We horen vaak van kinderen: geef ons dat vertrouwen nou.’ Susanne: ‘Ik probeer mijn kinderen zo veel mogelijk voor te bereiden op wat ze straks kunnen tegenkomen, offline en online. Het gevaar zit ’m niet in internet zelf, maar dat je daar zo makkelijk te benaderen bent en je jezelf moet kunnen beschermen. Ik ben soms best trots op wat mijn zoontjes nu al weten, dat ze snappen wanneer ze reclame zien of als ze zelf aangeven dat ze per ongeluk op een filmpje hebben geklikt dat ze niet mogen zien. Door ze nu al kennis bij te brengen, kan ik ze straks met een geruster hart loslaten in de online wereld.’

VEILIG INTERNET

Bedenk dat je op internet nooit zeker weet met wie je te maken hebt.

wijderen.’ Bij Meldknop.nl krijgen jongeren informatie en worden ze als het nodig is doorverwezen naar instanties als de politie of Meldpunt Discriminatie. Toch bleek het voor de ouders van Freek en Mijn Kind Online heel lastig iets te doen tegen het gehackte leven van de jongen. Het team van Remco Pijpers klopte daarop bij KPN aan. ‘Meldknop.nl werkt goed, maar social media vormen een wat complexer verhaal’, vertelt Gert. ‘Grote, internationale bedrijven als Facebook zijn ontzettend moeilijk te benaderen. En content verwijderen doen ze al helemaal niet zomaar. Je komt al snel op het gebied van vrije meningsuiting terecht. Internetbedrijven kijken eerst: welke, eventueel juridische, gevolgen kan dit voor ons hebben? Moeten we onze reglementen hierop aanpassen? Dat gaat voorbij de emotie. Ook zijn er verschillen in beleid en regels tussen Amerika en Europa op dit gebied, wat het nog complexer maakt. En in zo’n geval van Freek ben je een klein, Nederlandstalig individu tegenover een grote, internationale speler.’

VOORRANG BIJ GOOGLE Via KPN kreeg Remco de mogelijkheid de zaak-Freek te presenteren aan de zogeheten CEO Coalition, een samenwerking tussen bedrijven (zoals KPN), politiek

en belangenorganisaties onder leiding van Neelie Kroes, met als doel internet veiliger te maken voor kinderen. Met succes: naast de eerste corrigerende maatregelen werd ook voor de lange termijn initiatief ondernomen. Daarom heeft Meldknop.nl sinds 11 februari 2014 – Safer Internet Day – zelfs de ‘trusted flagger status’ gekregen. Dankzij die status kunnen online problemen met een hoge prioriteit worden gemeld bij de deelnemende bedrijven – zoals inmiddels ook Google. Deze meldingen krijgen dan voorrang bij behandeling. Het geeft Meldknop.nl, dankzij KPN en Mijn Kind Online, de kans sneller een oplossing te bieden voor kinderen. Gert: ‘Ik hoop Meldknop.nl verder verder te kunnen uitbouwen tot een sterk, effectief middel. Want als individuele, Nederlandstalige consument zoeken naar de juiste ingang bij een internetreus sta je minder sterk. De hulp, expertise en deze trusted flagger status maken een belangrijk verschil.’ Remco: ‘Er moet nog veel duidelijkheid gekweekt worden in het beleid bij grote bedrijven, merken we. Het verwijderen van foto’s, filmpjes en nepaccounts heeft nog steeds veel voeten in de aarde. Zeker als je met internationale partijen moet communiceren. Daarom willen we de discussie met deze bedrijven blijven voeren.’

TIPS VOOR KINDEREN OP INTERNET • Laat geen onbekenden toe in je contactenlijst. • Vraag je ouders om toestemming als je je ergens moet registreren. • Geef nooit zomaar je wachtwoord, pincode of paspoortnummer. • Kijk uit met het uitwisselen van je e-mailadres, telefoonnummer en huisadres. • Let op wat je doet voor een webcam. Iemand anders kan het filmpje opslaan en op internet verspreiden. • Klik pop-upberichten met teksten als ‘Wil je een gratis MP3-speler’ of ‘Wil je dit downloaden’ altijd weg. • Als je iets ziet dat je naar vindt, klik het weg. • Bedenk dat je op internet nooit zeker weet met wie je te maken hebt. Meer weten? Kijk op www.mijnkindonline.nl en www.kennisnet.nl/privacy, waar je ook een gratis brochure over kinderen en online privacy kunt downloaden.

Meer over veilig internetten en óók leuk voor kinderen: de Digiduck. Deze vind je als bijlage bij dit TeamKPN Magazine.

TEAM KPN_27

Mobiel zonder grenzen bellen het buitenland: werkt Je smartphoneMobiel gebruiken in met het buitenland. Hoehoe werkt datdat nou precies? Qua ook qua internationale precies? Wie betaalt wat en techniek, hoe lopenmaar de lijnen? Eenprijs, overzicht. afspraken over dataverkeer, etc.

Gebruikte symbolen Beller betaalt

Ontvanger betaalt

ROAMING: WAT IS DAT? Zodra je de grens over gaat maakt je toestel gebruik van het netwerk van een lokale operator. Dit noemen we roamen. Het toestel ‘vraagt’ aan de centrale van het lokale netwerk of hij zich daar kan registreren. Die centrale benadert het KPN-netwerk. Die stuurt de specificaties van je abonnement weer naar het lokale netwerk.

TARIEF PER REGIO De wereld is opgedeeld in regio’s waarin verschillende tarieven gelden voor het gebruik van je mobiel. In combinatie met je abonnement bepaalt de regio waarin je je bevindt dus het uiteindelijke tarief dat je betaalt. Meer informatie? Zoek op ‘tarieven buitenland’ op www.kpn.com.

Zeekabel Satelietverbinding

Regio ‘EU’ Regio ‘Rest van EU’ Regio ‘USA & Canada’ Regio ‘Rest van de wereld’ Regio ‘Uitzonderingen’

28_TEAM KPN

Netwerkoperator

grens

beeld | Ivo van IJzendoorn

SMARTPHONE IN HET BUITENLAND

SCENARIO

JFK Airport New York

DE GEBRUIKER BETAALT ALLES

Contentprovider

ONLINE IN HET BUITENLAND

SCENARIO

BELLEN NAAR EEN NEDERLANDSE MOBIEL DIE OOK IN HET BUITENLAND IS

SCENARIO

BELLEN VANUIT NEDERLAND NAAR HET BUITENLAND

SCENARIO

BELLEN VANUIT HET BUITENLAND NAAR NEDERLAND

Duomo Milaan, Italië Malmø Zweden

Zuidas A’dam Nederland DIT BETAALT DE BELLER

DIT BETAALT DE BELLER

DE BELLER BETAALT ALLES

DIT BETAALT DE ONTVANGER

Groningen Nederland

Tokyo Japan Terras Milaan, Italië

HANDIG ACHTERGRONDSYNCHRONISATIE

CHECK!

LANDENCODES

In het buitenland kan een toestel ongemerkt veel data downloaden via Google+ of Facebook. Zet achtergrondsynchronisatie uit om dit te voorkomen.

Controleer voor vertrek de opties van je toestel voor dataroaming. Die zijn te vinden op kpn.com/toestelinstellingen.

Noteer voordat je op pad gaat de codes van de landen die je gaat bezoeken. Zo kun je eenmaal aangekomen lokale nummers in het bestemmingsland bellen.

TEAM KPN_29

GETEST

‘VOORBEELDFUNCTIE’ ‘Behalve dat ik het een heel gaaf project vind, bevalt hij prima. De Fairphone werkt zoals een gewone smartphone. Met dual sim, handig als je veel reist. Leuk extraatje is de standaard app Geniet van je rust. Daarmee kun je een begin- en eindtijd instellen om de Fairphone automatisch in de vliegtuigmodus te laten gaan. Dat KPN is ingestapt vind ik niet meer dan logisch. We hebben een voorbeeldfunctie.’

Tim van Dam KPN Consultant Business Development

-/+ ‘STAP IN DE GOEDE RICHTING’

‘De Fairphone is stevig, redelijk snel en veelal zelf te repareren. En: duurzaam geproduceerd. Nog niet 100 procent duurzaam, maar het is wel een eerste stap in de goede richting. De telefoon is niet de mooiste, snelste of beste. De software bevat wat foutjes, de camera laat te wensen over en vergeleken met andere toestellen is hij niet goedkoop. Maar de Fairphone pretendeert ook niet de beste te zijn: door het kopen van deze smartphone steun je een gedachtegoed, die streeft naar een eerlijkere en transparantere smartphone-economie.’

OVER FAIRPHONE De Fairphone is een Nederlands initiatief. Doel: een smartphone leveren die op een eerlijke, transparante manier tot stand komt. Zo gebruikt de Fairphone geen grondstoffen uit conflictgebieden, streeft het bedrijf naar een verbetering van de arbeidsomstandigheden tijdens de productie en zijn ze betrokken bij de inzameling van oude telefoons. KPN omarmt dit initiatief en nam de Fairphone (met Android Os, 4.2 Jellybean) op in het assortiment. Prijs: € 325.

De Consumentenbond

Fairphone KPN verkoopt de Fairphone sinds eind vorig jaar. Hoe zijn de eerste ervaringen?

‘BEVALT GOED’ ‘Met de Fairphone maak ik een bewuste keuze voor een eerlijk geproduceerde smartphone. Dat vind ik tof. En hij bevalt goed. Het scherm is zelfs groter dan dat van de iPhone, al is de ‘inkijkhoek’ wat minder: hoe schuiner je hem houdt, hoe minder het beeld wordt. De Fairphone heeft helaas geen 4G-technologie, maar ik kan in de trein gewoon Netflix kijken op 3G. Ook leuk: de witte rand maakt hem anders en dat is meteen een mooie aanleiding om een gesprek erover te beginnen.’

Marijn Bos KPN+Hi Mobile Propositions Meer reviews? Zoek op ‘fairphone’ op consumentenbond.nl. 30_TEAM KPN

beeld | Ivo van IJzendoorn

INDOOR NETWERK

‘Wacht … Je denkt er vast niet bij na, maar je hebt steeds vaker gewoon bereik in een tunnel. De reden? Noeste arbeid in het holst van de nacht. Strakke deadlines en nauwkeurige planning van start tot finish. Een mobiel netwerk aanleggen in een tunnel. Hoe gaat dat in z’n werk?

DE WENS Tunnels in Nederland zijn eigendom van Rijkswaterstaat, provincie of een gemeente. Het initiatief en de beslissing om een mobiel indoornetwerk aan te leggen wordt genomen in een stuurgroep waar KPN, T-Mobile, Vodafone en Arcadis in zijn verenigd. Arcadis is een onafhankelijk ingenieursbedrijf (advies, ontwerp en projectmanagement). Arcadis stapt dan in naam van de operators op de tunneleigenaar af.

DE VOORBEREIDING Werken die drie providers altijd samen dan? Nee, dat bepalen de providers onderling. In dit geval gaan we ervan uit dat KPN het project oppakt en de leiding krijgt. KPN bepaalt dan het ontwerp en budget om vervolgens over te gaan tot …

DE VERKENNING Het is nacht. Terwijl jij je nog eens rustig omdraait in bed gaan de ingenieurs van KPN voor het eerst de tunnel in. Hun missie: strategie bepalen. Waar moeten antennes komen? Hoe loopt de bekabeling? Hun bevindingen worden gebruikt in het uiteindelijke ontwerp. Dan is het tijd om een aannemer te kiezen. Arcadis controleert de kosten die worden gemaakt door bijvoorbeeld aannemers.

TEAM KPN_31

… ik ga een tunnel in’

HET DRAAIBOEK Een tunnel kun je niet zomaar even afsluiten. Iedere tunnel wordt eens in de acht weken een nacht gesloten voor onderhoud. Er is geen ander moment dat er in de tunnel gewerkt mag worden. In die nacht, als de reguliere onderhoudsploeg ook aan het werk is, moeten de werkzaamheden voor het netwerk plaatsvinden. De veiligheidscriteria zijn streng en de planningen luisteren nauw, want ’s ochtends wordt de tunnel weer gewoon gebruikt voor de ochtendspits. Alle voorwaarden, stappen en mogelijke scenario’s worden dan ook vastgelegd in een draaiboek.

32_TEAM KPN

DE BOUW: NACHTSESSIE III De finale: de laatste twee antennes worden geplaatst. Ze zijn intussen ook geaard, gevoed (elektra) en voorzien van koeling. Dan wordt de transmissie aangelegd. Hiermee wordt contact gelegd tussen het nieuwe netwerk in de tunnel en het bestaande netwerk buiten de tunnel. De antennes zijn zo geplaatst dat er geen gat in het bereik valt wanneer je de tunnel in- of uitrijdt.

INDOOR NETWERK

DE BOUW: NACHTSESSIE I Het is zover. De nacht valt, de tunnel wordt afgesloten en de eerste werkzaamheden beginnen. In deze sessie (van maximaal 8 uur) wordt de eerste twee antennes opgehangen: opbouwen, gaten boren, plaatsen, bekabeling aanleggen en weer opruimen. Let wel: dit gebeurt terwijl het normale onderhoud aan de tunnel ook wordt gedaan, zoals de tunnelwanden schoonspuiten, het asfalt repareren en de verlichting bijstellen.

TESTING, TESTING Een engineer van KPN verbindt het nieuwe netwerk met het bestaande netwerk (de tunnel wordt in feite geïntegreerd in het netwerk). Dat gebeurt door nieuwe data te uploaden in het netwerk van KPN. De engineer rijdt vervolgens een paar keer door de tunnel om het bereik te testen.

DE BOUW: NACHTSESSIE II De twee antennes van de eerste sessie zijn niet voldoende om de hele tunnel van bereik te voorzien. Voor een tunnel van 1,2 kilometer heb je zes antennes nodig: een aan het begin en einde, en vier in de tunnel zelf. Ook in deze tweede nachtsessie worden er twee antennes geplaatst.

‘BEN JE ER NOG?’ Jazeker, want het netwerk in de tunnel is live gegaan. Vanaf nu kun je in de auto ongestoord doorpraten aan de telefoon. Dus mocht je de volgende keer door een tunnel rijden en je hebt gewoon bereik, denk dan nog XXXXXXXXXXX maar eens aan de mensen[stap die 1 == [x dagen/ dat mogelijk hebben gemaakt. weken] => stap 2 == [x weken] => stap 3 == [x weken] => stap 4 == [8 weken] => stap 5 == [8 weken] => stap 6 == [x weken] => stap 7 == [x weken] => stap 8 == [2 weken] => stap 9 == [x weken] => stap 10]

TEAM KPN_33

STELLING TE TIJDROVEND ‘Ik denk het wel. Facebook, Twitter, LinkedIn. In het begin is het nieuw en interessant. Totdat je denkt: waar ben ik mee bezig? Wat een flauwekul eigenlijk, al die blije foto’s en gevatte oneliners. Het kost ook hartstikke veel tijd om het allemaal bij te houden. En zakelijke kansen ontstaan eerder op een borrel of op het sportveld. Niet op LinkedIn. Misschien wordt Facebook nog wel gebruikt door mensen die ver uit elkaar wonen. Als je in Australië woont, is het leuk om te zien wat je vrienden in Nederland meemaken. En door bedrijven, om nieuwe producten te promoten.’ Herman Pruijssers meubelontwerper

Social media zijn op hun retour GOUDMIJN

MOE, MAAR NIET UITGEBLUST ‘Ja en nee. Mensen zijn momenteel inderdaad een beetje social-mediamoe. Het aantal actieve gebruikers, met name op Facebook, loopt terug. Dat komt deels door het groeiend aantal commerciële advertenties tussen je persoonlijke berichten. En deels door de voornamelijk positieve berichten die mensen op Facebook plaatsen. Steeds meer gebruikers storen zich aan die grote ‘goednieuwsshow’ die niet strookt met de werkelijkheid. En jongeren trekken naar WhatsApp. Toch zal Facebook niet verdwijnen. We hebben nou eenmaal behoefte aan sociaal contact. Bovendien ontkom je er straks niet meer aan. Steeds vaker moet je op een website inloggen via Facebook.’ Jeroen Bertrams auteur van het boekje ‘Social Media Expert in een week’

UITSLAG POLL

‘Social media zijn een belangrijke informatiebron voor bedrijven. Op Facebook of Twitter filteren ze wat er leeft onder consumenten en stemmen daar hun aanbod op af. Over welke producten wordt gepraat, wat is in de mode, welke tv-programma’s zijn hot. Zolang er geld te verdienen is met social media, zullen ze blijven bestaan. Daar ben ik van overtuigd. Daar zorgen die bedrijven wel voor. Bovendien zijn wij een volkje dat graag zijn mening laat horen. Toen politici massaal gingen twitteren, zag je meteen een stijging van het aantal Twitter-accounts. Het is niet voor niets dat trending topics op Twitter regelmatig afkomstig zijn uit Nederland.’ Peter van de Riet KPN-medewerker Technische Helpdesk

27%

Jazeker, Hyves bestaat niet meer, Facebook verliest steeds meer leden. We zijn social-mediamoe.

51%

Nee, maar er komen wel steeds nieuwe social media bij die netwerken als Hyves en Facebook vervangen.

22%

Welnee, social media zijn nog springlevend. Trending topics op Twitter komen zelfs regelmatig uit Nederland vandaan. Bron: TEAMKPN Online

34_TEAM KPN

Bloeiende samenwerking

beeld | Edwin Walvisch

KONING KLANT

Met 59 vestigingen, miljoenen klanten en een marktaandeel van 30 procent is Intratuin het bekendste tuincentrum van Nederland. En KPN is al jarenlang partner van de keten. We vroegen Vincent Ranke, inkoper bij Intratuin, over de samenwerking. WAAROM KPN? ‘Vanwege de betrouwbaarheid van het netwerk en de landelijke dekking. We hebben vestigingen in heel Nederland. Dan wil je zeker weten dat de telefoons het overal doen, want je kunt niet even bij elkaar binnenlopen.’

WELKE PRODUCTEN EN DIENSTEN LEVERT KPN? ‘Vaste telefonie en sim only-abonnementen voor mobiele telefoons en mobiele pinapparaten. Wij hebben een mantelovereenkomst met KPN, waarin bijvoorbeeld afspraken voor een voordeling tarief staan. Als franchisers, die onze vestigingen runnen, voor de mantelovereenkomst kiezen, kunnen ze van zulke voordelen profiteren en worden ze ontzorgd door KPN. Deze oplossing is een succes.’

BEVALT DE DIENSTVERLENING? ‘Het bevalt prima. We werken prettig samen en KPN is oplossingsgericht. Als er iets is, onderneemt onze accountmanager meteen actie.’

WAT KAN BETER? ‘Sinds twee jaar is KPN proactiever geworden. Dat is weleens anders geweest. Zo houdt KPN ons nu op de hoogte van nieuwe mogelijkheden, zoals andere abonnementsvormen – niet alleen aan het einde van de abonnementsperiode maar ook tussentijds. Zoiets vind ik belangrijk, het houdt de relatie scherp. Bovendien stap je dan niet zo snel over naar de concurrent.’

TEAM KPN_35

‘Pinnen? Gewoon even achter De toekomst van de smartphone

je oor krabben’ De smartphone heeft zich opgewerkt tot een onmisbaar apparaat. Waar gaat dit heen? Noemen we het straks nog wel een smartphone? In een tweeluik kijken drie kenners vooruit. Deel I: de technologie.

Online informatie, sociale netwerken, persoonlijke notities, fotoarchief, werkdocumenten in de cloud, spelletjes, (film)camera, receptenboek, bankrekening, kortingsbonnen, wegwijzer, in sommige gevallen zelfs je portemonnee … anno 2014 zit het allemaal je smartphone. En de functionaliteiten zullen alleen nog maar verder uitbreiden: ov-chipkaart, ID-bewijs, sleutel, en wie weet wat nog meer? De technologie in de smartphone speelt een belangrijke rol in deze ontwikkelingen. Niet eerder verschenen zoveel berichten in de media over nieuwe uitvindingen en prototypes, telefoons met gebogen of oprolbare schermen en allerlei draagbare accessoires (wearables), van Google Glass tot een slimme

36_TEAM KPN

bluetooth-haarclip voor vrouwen, die allerlei informatie registreert en de politie belt als je wordt aangevallen.

martphones worden steeds sneller, constateert Chris Bannink, trendwatcher en managing consultant bij CGI (voorheen Logica), een beweging die de komende jaren verder doorzet. ‘Betere camera’s, meer pixels, snellere processors. Alle formaten zijn er nu al, van piepklein tot breedbeeld. Het aantal pixels op de kleine schermen verdubbelt nog steeds. Zo bracht Samsung een toestel uit met 2000 pixels op het scherm en komt het in 2015 met 4K Ultra HD-telefoons, die zelfs opvouwbaar zijn. In de tv-branche gaan deze ontwikkelingen een stuk minder snel.’

EXTRA Terwijl de prestaties steeds groter worden, verliezen andere zaken aan prioriteit. Chris: ‘De opslagcapaciteit van een toestel wordt minder van belang. Steeds meer data verdwijnt in de cloud zodat je een toestel met 64 GB niet meer nodig hebt.’ Ook wat betreft de hardware wordt alles kleiner. ‘Een tweede scherm bij je huidige mobieltje wordt heel gewoon. Draagbare apparaten in de vorm van een smartwatch nemen functies over van de mobiele telefoon. Een ander bekend voorbeeld van zo’n extra apparaat op je lijf is Google Glass. Het is nu nog een gadget, dat vanwege z’n beperkte beschikbaarheid en de hoge prijs van 1500 dollar als sexy wordt beschouwd. Maar het is wel de toekomst.’

beeld | Milan Vermeulen

VOORUITKIJKEN

‘Google Glass is nu nog sexy’ Chris Bannink Managing consultant bij CGI

De smartphone wordt nog veel meer dan nu een alleskunner. ‘Van fijnstoffiltermeter tot paspoort, pinpas, alles waarmee je je identiteit controleert: het valt met elkaar samen. Daarbij zien we dat functies steeds meer handsfree worden. Voor veel functies heb je straks geen apparaat meer nodig dat je in de hand houdt: deze gaan rechtstreeks het lichaam in.’

NETVLIES

ALLESKUNNER Een andere ontwikkeling: de flexibele, buigzame schermen die we over een jaar of wat uit onze achterzak tevoorschijn kunnen toveren. ‘Er zijn wel prototypes,’ zegt Chris, ‘maar voorlopig is het nog niet zover. Wel zie je andersoortige schermen ontstaan, die bijvoorbeeld een antibacteriologische laag

bevatten en daardoor zelfreinigend zijn. In de verdere toekomst draait het om nanotechnologie waarbij de techniek steeds kleiner en verfijnder wordt. Dan praten we over microchips die je inslikt of in de bloedbaan spuit. Deze hebben veelal een medisch doel en staan via de mobiel in verbinding met het ziekenhuis.’

arcel Bullinga gaat nog een stap verder in zijn voorspellingen. Als futurist en trendwatcher houdt hij met zijn bedrijf FutureCheck een vinger aan de pols in de laatste innovaties. Hij heeft het over The Second Machine Age: rond 2025 zijn allerlei vormen van technologie met elkaar versmolten.

Chris Bannink noemde eerder al de microchips die zich in je lichaam zullen bevinden. ‘Maar er zullen ook verschillende chips worden ontwikkeld die verschillende functies in het lichaam uitoefenen.’ Marcel gaat zelfs nog verder: ‘Praten met mensen zullen we altijd blijven doen, maar niet meer via een apparaat dat je voor je mond en oor houdt. Dat kan ook door iets in iemands keel te zetten dat een signaal opvangt. Een ander voorbeeld: nu moet je nog een pincode onthouden wanneer je iets wilt betalen. Straks volstaat wellicht een beweging waarbij je even achter een oor krabt.’ Wat Google Glass betreft: ‘Straks kijk je niet meer door een bril, maar door lenzen rechtstreeks op het netvlies. De vraag is niet of dit gebeurt, maar wanneer dit gemeengoed wordt. Ik ben samen met 140 andere technologieprofessionals betrokken bij het expertcentrum Global Techcast. We houden het jaar 2025 aan als voornaamste focus, maar de snelheid van dergelijke ontwikkelingen is niet te voorspellen.’ Sommige innovaties zijn er al: sensoren die je hartslag meten bijvoorbeeld.

TEAM KPN_37

‘In de toekomst staat er bij wijze van spreken al een ziekenauto op je stoep als een pacemaker een hartaanval ziet aankomen.’

FILEVORMING Volgens Marcel gaat het om meer dan dit soort handige uitvindingen. Het is een virtueel deel dat aan ieder persoonlijk leven wordt toegevoegd. ‘Privacy, veiligheid en betrouwbaarheid worden steeds belangrijker. Ieder individu creëert zijn eigen big data, waarbij het de vraag is wie controle uitoefent over al die profielen. Dat

klinkt een beetje opmerkelijk in het licht van de perikelen rond de NSA, maar het zou een opmaat kunnen zijn voor de bouw van een compleet nieuw internet waarin dergelijke gegevens definitief op een juiste manier worden bewaakt en beveiligd. Hoe dat eruit komt te zien? In de toekomst ligt de lijn ergens tussen 0 procent privacy plus 100 procent transparantie, of precies andersom. We zitten met z’n allen in een globale wolk. De cultuur bepaalt hoe we daarmee omgaan.’

egelijkertijd met alle innovaties groeit het dataverkeer gigantisch. Dit moeten providers als KPN op tijd zien op te vangen, anders lopen de kosten snel op. Bram Nauta, hoogleraar Elektrotechniek aan de Universiteit Twente, laat hier zijn licht over schijnen: ‘Na 4G volgen 5G en 6G. Die zitten nu nog op standaardfrequenties, waardoor in de toekomst filevorming kan ontstaan. Om dit te voorkomen kunnen providers twee kanten op. Naar de heel hoge frequenties, die niet ver reiken. De consument moet

in dit geval overal basisstations plaatsen. Want waar nu om de paar meter een antenne volstaat, heb je bij die hoge frequenties straks per kamer kastjes nodig met een stekker. Het kan zijn dat de consument die zelf aanschaft en providers alleen de aansluiting leveren, maar als ze slim zijn investeren ze in een goede oplossing waarbij je dergelijke kastjes gratis meelevert.’

LOMPER Een andere optie is het gebruik van de lagere frequenties zoals die nu worden gebruikt voor bijvoorbeeld tv-kanalen en radiogolven. ‘Veel van deze frequenties zijn wel gereserveerd, maar worden bijna nooit gebruikt. Die vrije ruimte zou je kunnen benutten voor datacommunicatie. In zo’n geval zou je complete dorpen van supersnel internet kunnen voorzien met slechts één mast.’ Volgens Bram Nauta gaan we toe naar telefoons die alle denkbare functies aankunnen. ‘De elektronica hiervoor is nu nog moeilijk te maken, het zou betekenen dat toestellen weer lomper en groter moeten worden. Maar ook op de universiteit doen we onderzoek naar deze techniek. Dat komt er dus gewoon aan.’

UITGESMEERD Ook alle wearables die we straks

‘Apparatuur gaat steeds meer het lichaam in’ Marcel Bullinga Futurist

38_TEAM KPN

VOORUITKIJKEN

‘Een body area network met een smartphone als middelpunt’

Erik Hoving CTO bij KPN

Veiligheid, geïntegreerde internettoegang en slimme machines

Bram Nauta Hoogleraar Eletrotechniek

gaan dragen, moeten worden opgeladen. ‘Een grote innovatie is het zuiniger maken van al die producten en apparaten die mensen per persoon gebruiken. Dan hebben we het bijvoorbeeld over een broekriem die communiceert met een smartphone over gewichtstoename, schoenen die tegen je zeggen dat je meer moet lopen, maar ook een suikerpot die aangeeft dat deze bijna leeg

is. Niemand wil honderd dingen aan laders leggen, dus zie je veel vooruitgang in batterijen en opslag. Er zullen nieuwe manieren ontstaan om energie op te wekken, zoals een dynamo in een schoen. Uiteindelijk wordt de mobiel een basisstation dat is gekoppeld aan een zogenaamd netwerk dat zich over en in je hele lichaam bevindt. In wezen wordt de smartphone in stukjes uitgesmeerd over het hele lichaam.’

In dit artikel ligt de focus bij de techniek. Maar wat voor invloed heeft al deze techniek op ons gedrag? Daarom in het volgende nummer van TeamKPN, deel 2: de mens.

Uiteraard is ook KPN bezig met de toekomst van de smartphone. ‘De komende jaren zijn bepalend voor de stappen die we gaan zetten’, zegt Erik Hoving, CTO bij KPN. ‘KPN zal zich met name sterk maken op het gebied van veiligheid en privacy. Alles draait de komende jaren om de vraag hoe we onze gegevens zo goed mogelijk kunnen beschermen. Daar ligt een grote kans voor ons.’ Hoe zal de smartphone zich verder ontwikkelen volgens Erik? ‘De grote vraag is of de smartphone die we nu kennen zal verdwijnen. Tweehonderd jaar geleden was de eerste projector pure tovenarij, mensen noemden het een magic lantern. En de eerste auto’s werden horseless carriages [paarden zonder wagen, red.] genoemd. Mensen konden toen simpelweg nog niet bevatten wat die vernieuwingen gingen doen. Zo kijken de meeste mensen nu ook naar de nieuwe ontwikkelingen rond de smartphone. Die manier van kijken gaat langzaamaan veranderen.’ Bram Nauta rept over de komst van 5G en 6G. Volgens Erik is het lastig om die ontwikkelingen te voorspellen. ‘De frequenties blijven wel een schaars goed, daar zullen nieuwe systemen en standaarden voor komen.’ Zelf heeft hij het liever over een integrated access model. ‘Daar moeten we ons in verdiepen. Er zijn nu nog te veel verschillende systemen en technieken, dat interesseert de klant helemaal niet. Die wil gewoon altijd en overal toegang tot de digitale wereld.’ En lopen we over twintig jaar echt met een chip in de keel? ‘De batterij is nu nog het probleem, die willen mensen echt niet in hun mond stoppen. Maar dat soort ontwikkelingen vind ik niet zo spannend. Ik geloof in The Internet of Things, een netwerk van allerlei apparaten die via sensoren en het mobiele netwerk met elkaar communiceren en elkaar aanvullen. Apparaten worden daardoor intelligenter. Zo is er bijvoorbeeld al een project waar door middel van sensoren wordt gekeken hoe sterk dijken zijn. Zo wordt allerlei informatie steeds slimmer ontsloten.’ Meer weten over dit laatste voorbeeld? Kijk dan op www.ijkdijk.nl/nl/nieuws/105-innovatieve-sensoren-waternet-genomineerd-voor-innovatieprijs.

TEAM KPN_39

Zuiniger met energie.

Hoe?

DATACENTERS Het stroomverbruik van klantapparatuur in de datacenters – die 24/7 moet aanstaan en dus ook 24/7 gekoeld worden – groeide sinds 2010 met 18 procent. Maar door innovatief beheer groeide het totále stroomverbruik van alle datacenters met maar 7 procent. Dit bereikten we vooral door verbeteringen aan te brengen in de koeling.

REPAREREN OF RECYCLEN Van de paar miljoen mobiele telefoons die KPN jaarlijks verkoopt, zamelden we er vorig jaar 86.400 in, tegen 60.500 in 2012. De toestellen worden gerepareerd en hergebruikt. Zijn ze echt niet meer te repareren? Dan worden de bruikbare onderdelen en materialen eruit gehaald en gerecycled, de rest wordt op milieuvriendelijke wijze vernietigd.

40_TEAM KPN

Deze vraag stelt KPN doorlopend, op de werkvloer, maar ook aan klanten. En dat leidt tot een scala aan milieubesparende maatregelen. Een overzicht.

beeld | Siebe Swart/HH, Luuk van der Lee/HH, Patrick Post/HH, Getty Images

DUURZAAMHEID

AMBITIE Volledig klimaatneutraal zijn voor 2020: dat is het doel dat KPN zichzelf heeft gesteld. We zijn heel goed op weg om dat doel te halen. In 2012 was de CO2-uitstoot 93 procent vergeleken met 2005, in 2013 zaten we al op 94 procent minder CO2.

ZUINIG NETWERK Het (mobiele) internetverkeer en interactieve televisie groeien enorm. Om dat op te vangen, breidt KPN zijn netwerk uit. Toch was het elektriciteitsverbruik van het netwerk in 2013 9 procent lager dan in 2010, onder meer dankzij energiezuiniger netwerken koelingsapparatuur. Ook werd niet-gebruikte apparatuur verwijderd.

GROENE STROOM KPN neemt 0,8 procent van het totale elektriciteitsverbruik van Nederland voor zijn rekening. Die stroom – 100 procent groen: vooral windenergie en deels biomassa – wordt sinds 2011 volledig in Nederland opgewekt. Zoals in het Prinses Amaliawindpark bij IJmuiden. In totaal gebruikt KPN zo’n 10 procent van de beschikbare groene stroom die in Nederland wordt opgewekt.

MINDER AUTORIJDEN Wie aan videoconferencing kan doen, zit een stuk minder in de auto en is dus milieuvriendelijker bezig. KPN biedt nog veel meer diensten die en positief effect op het milieu kunnen hebben. Onze klanten bespaarden daardoor in 2013 twee keer zo veel CO2, als KPN zelf nu nog uitstoot.

Kijk ook eens op corporate.kpn.com/energie TEAM KPN_41

emoticon 1982 :-)

©M

a th

i js L

aba

d ie

De geschiedenis van de

Aan tafel!

In de internationale designwereld is het al een hit, en ook het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam heeft interesse getoond: de Current Table van ontwerpster Marjan van Aubel. Met de tafel kun je je computer of smartphone opladen, via een verborgen usb-poort aan de zijkant. Hoe dat mogelijk is? De tafel is voorzien van een zonnecel die daglicht omzet in duurzame energie. Er hoeft geen direct zonlicht op de tafel te schijnen – dankzij speciale techniek in de zonnecel is ‘gewoon’ daglicht al voldoende. Ook een lampje inpluggen als het donker wordt, is geen probleem. Het is nog niet bekend of de tafel ook in productie wordt genomen.

Privé

(^_^)

1990

De eerste emoticons verschijnen op Japanse mobiele telefoons.

Scott Fahlman, docent aan Carnegie Mellon University introduceert het gebruik van de tekens :-) en :-( bij zijn studenten om aan te geven of berichten grappig of juist niet zo bedoeld zijn.

1999 2000

De rest van de wereld maakt kennis met Emoji via chatrooms en social media als AOL Instant Messenger, forums en MySpace.

2010

Emoji wordt opgenomen in Unicode, de internationale standaard voor (lees-) tekens en karakters.

De Japanse telecomprovider Docomo introduceert Emoji: emoticons als 2D-plaatjes in plaats van platte leestekens. De universele Emoji-taal bestaat dan uit 176 karakters van elk 12x12 pixels.

2009

Voor het eerst wordt een boek vertaald in Emoji: de roman Moby Dick heet in de vertaling Emoji Dick.

2013

telefoon

Behoefte aan meer privacy? Op de nieuwe Blackphone worden je gesprekken, sms-verkeer, dataoverdracht, surfgedrag en opslag afgeschermd, dankzij de aangepaste Android-browser PrivatOS. Toegang kun je per app zelf reguleren, en de telefoon schakelt automatisch WiFi uit zodra je buiten bereik van bekende netwerken komt. De Blackphone heeft 16 GB intern geheugen, een 8-megapixel camera en 4,7 inch scherm. KPN verkoopt de Blackphone vanaf deze zomer. Kijk op kpn.com voor de verkoopinformatie.

42_TEAM KPN

2014

In de tweede helft van 2014 wordt het Emojiarsenaal uitgebreid met nieuwe karakters, zoals de ‘Sun behind cloud with rain’ en ‘Fork & knife with plate’.

Zangeres Katy Perry lanceert de video ‘Roar’ waarin de hele tekst in Emoji wordt uitgeschreven (zoek op YouTube: Katy Perry Roar Emoji).

KORT

Met je mobieltje

NAAR BED

iPhone 5S Samsung Galaxy S5 afmeting (in mm)

123,8 x 58,6 x 7,65

gewicht

112 gram

operating system

iOS 7

display

4 inch multitouch

geheugen

16/32/64 GB

camera

8 mexapixels

standby

250 uur

extra’s

Siri, Bluetooth 4.0

142 x 72,5 x 8,1 145 gram Android 4.4.2 (KitKat) 5.1 inch FHD Super Amoled 16/32 GB, microSD tot 128 GB 16 megapixels 390 uur FC, IP67, stof- en N waterafstotend, Bluetooth 4.0

70% 52% 51% 20% 16%

... checkt het laatste nieuws, zet een update op social media of stuurt nog wat berichtjes voor het slapengaan. ... houdt de smartphone ’s nachts binnen handbereik. ... checkt binnengekomen berichten voor het opstaan uit bed. ... onderbreekt een vrijpartij om een nieuw berichtje te bekijken. ... slaapt slecht als ze vlak voor het slapengaan e-mails checken.

Bron: Frankwatching

Altijd

STOERE HOEZEN Drie beschermhoezen die wel tegen een stootje kunnen

beschermd Veilige toestellen, abonnementen én service: met KPN Protect zit je driedubbel goed. Deze nieuwe dienst van KPN Critical Communications biedt een uitkomst voor alleenwerkers die persoonlijke veiligheid hoog in het vaandel hebben staan. KPN Protect biedt ultrarobuuste toestellen van Sonim Technologies en twee abonnementsvormen. Daarbij horen onder meer 24/7 alarmopvolging door Securitas (inclusief aansturing van eerstelijnshulpdiensten) en een cloud- monitoringservice. Kijk op www.kpn.com/protect voor meer informatie.

OTTERBOX ARMOR SERIES

Volledig waterdicht met een behuizing van hard plastic en een beschermlaag tegen krassen op het scherm. Beschikbaar voor iPhone 4, 4S en 5, en Galaxy S-III.

21 D30 2 TECH IMPACT BAND

Een dikke, stevige bumper om je smartphone heen met een achterkant van doorzichtig plastic. Alle openingen en bedieningsknoppen blijven goed bereikbaar. Voor iPhone 4, 4S en 5.

3 OTTERBOX DEFENDER SERIES Drielaags bescherming, waarbij de telefoon zelf prima te bedienen blijft. Niet volledig waterdicht, wel inclusief case en riemclip. Voor Galaxy S-III en S4.

TEAM KPN_43

beeld | Mark van der Zouw

DIT IS: EEN GAMER

Verslaafd? Absoluut In elk nummer maken we kennis met een specifieke doelgroep. Dit keer: de gamer.

NEDERLANDERS GAMEN OP EEN: WIE? Janny Oosterhuis LEEFTIJD? 64 jaar BEROEP? Projectmanager actiecommunicatie bij MediaPartners SPEELT GRAAG? Candy Crush WAARMEE? iPhone 5 VERSLAAFD? ‘Absoluut. Ik zit al op level 181 en ik speel het nog steeds ruim een uur per dag – het wordt steeds moeilijker om verder te komen. Je krijgt maximaal maar vijf levens en daarna één per half uur. Tenzij je levens koopt, maar daar begin ik niet aan. Als ik ’s nachts wakker word, speel ik het vaak ook even. Dan heb ik de volgende ochtend weer het maximaal aantal levens.’ ALTIJD ONLINE? ‘Ja, ik heb een abonnement met 4G en check regelmatig m’n mail, WhatsApp en Facebook.’

WIE GAMEN ER IN

41% computer 30% smartphone 28% console 15% portable

[bron: ISFE Consumer Study Europe, 2012]

CANDY CRUSH

WAS DE POPULAIRSTE GAME VAN 2013 Meer dan 500 miljoen mensen spelen het wereldwijd. De gemiddelde Candy Crush gamer is vrouw van middelbare leeftijd. Producent King verdient gemiddeld 740.000 euro per dag aan de app, dankzij de spelers die continu extra levens en nieuwe levels kopen.

42% VAN DE

NEDERLANDSE INTERNETGEBRUIKERS SPEELT ONLINE SPELLETJES. [bron: comScore, mei 2013]

NEDERLAND?

MANNEN VROUWEN

57% 51%

totaal 16-24 87% 25-34 77% 35-44 50% 45-54 46% 55-64 33%

76% 50% 47% 46% 39%

[bron: ISFE Consumer Study Europe, 2012)

NEDERLANDERS GAMEN SAMEN

GEMIDDELD

NEGEN

MILJOEN UUR PER DAG [bron: National Gamers Survey, 2011; comScore, okt. 2013]

Ken jij iemand met een leuke gewoonte zoals Janny? Mail dan naar redactieteamkpn@kpn.com.