ABN AMRO Relevant 2012 by Martijn

het groot economisch tijdschrift

Op zoek naar perspectief Gerrit Zalm: “Het is guur buiten” De Wereldbank. Is er nog toekomst voor Washington?

Rosalie Fakkeldij-Brundel eigenaar van De Klassieke Rederij in Gaastmeer

klantportret

Hoe was uw jaar? “Het was zowel op persoonlijk als zakelijk vlak een bijzonder jaar. Allereerst door de geboorte van ons tweede kindje. Maar ook het definitieve besluit om – samen met mijn man – de jachthaven en jachtwerf van mijn ouders over te nemen was heel speciaal. Ik ben zelf al eigenaar van De Klassieke Rederij, een bedrijf dat klassieke schepen en platbodems verhuurt en bedrijfsevenementen organiseert. Begin 2013 komen daar dus de werf en jachthaven bij, waardoor we een nog mooier en completer aanbod hebben. Dat maakt ons, zeker onder deze economische omstandigheden,

tekst Heidi Klijsen beeld Merlijn Doomernik

minder kwetsbaar.”

NATHALIE TEN HAVE

Geachte lezer

voorwoord

Voor u ligt alweer de vierde editie van ons ‘Groot Economisch beeld Jiri Büller

Tijdschrift’. In het hoofdartikel kunt u lezen dat – hoewel we hier en daar positieve ontwikkelingen ontwaren – de wereldeconomie, en dan met name de eurozone, nog in zwaar weer verkeert. We moeten dus de nodige voorzichtigheid betrachten als het gaat om voorspellingen. Zoals u van ons gewend bent, vindt u in deze Relevant ook weer bijdragen van onze specialisten op het gebied van het pensioen, de huizenmarkt en toekomstvoorzieningen. Daarnaast geeft onze Chief Economist Han de Jong zijn visie op de macro-economische ontwikkelingen. En naar aanleiding van de benoeming van de nieuwe baas van de Wereldbank gaan we in op de rol en betekenis van deze ‘ontwikkelingsbank’ in het huidige tijdsgewricht. Ook de Groot Economische Quiz, die we vorig jaar introduceerden, krijgt een vervolg. Dit jaar met vier pagina’s in Relevant maar ook, net als vorig jaar, met een digitale variant. Download de speciale iPad-app van de GE-Quiz in de app store of ga naar www.ge-quiz.nl. Doe mee en beantwoord vijftig vragen over onderwerpen als kunst, mensen, economie, Europa en ondernemen. Speelt u mee, dan maakt u kans op een diner voor twee, inclusief overnachting, bij restaurant De Librije in Zwolle van Jonnie en Thérèse Boer. Graag maak ik u ook weer attent op de digitale Relevant-nieuwsbrief waarmee wij duizenden abonnees wekelijks op de hoogte houden van actuele financieeleconomische ontwikkelingen. Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet, maar bent u wel geïnteresseerd, dan kunt u zich abonneren via abnamro.nl/relevant. Ten slotte wil ik u bedanken voor de grote hoeveelheid reacties die wij vorig jaar van u hebben mogen ontvangen. Wij maken dit blad speciaal voor u, dus het is heel plezierig te horen wat u ervan vindt. Wilt u reageren, dan kan dat door ons te mailen via relevant@nl.abnamro.com. We zien uw reacties graag tegemoet. Nathalie ten Have Directeur Marketing Preferred Banking

Inhoud Terugblik

Hoogte- en dieptepunten uit 2011 en 2012 in beeld.

pagina 37

Hoe was uw jaar? Vijf Preferred Banking-klanten blikken terug én kijken vooruit.

pagina 2, 25, 52, 63, 75

Onder druk

De filosoof over de economie

De woningmarkt staat onder druk en geld blijven rondpompen lost niets op. Tijd om knopen door te hakken dus.

Econoom en filosoof Liesbeth Noordegraaf-Eelens pleit voor gezond wantrouwen.

pagina 12

pagina 18

colofon

Relevant magazine Een uitgave van ABN AMRO voor Preferred Banking-relaties, september 2012. Bladmanagement en coördinatie Saska Stobbe, Marketing, Preferred Banking. Omslagillustratie Jim Frazier 4

Redactieadres ABN AMRO Redactie Relevant Postbus 283 (AA 2325) 1000 EZ Amsterdam relevant@nl.abnamro.com Concept en realisatie MediaPartners LoyaliteitsCommunicatie, Amstelveen

Hoofdredactie Mike Cooper Redactie Daniëlle Levendig, Arie Meijer, Tjitske Nijdam, Elisabeth Quarles van Ufford Beeldredactie Monique Beers

Consensus over Washington Een kantelend wereldbeeld leidt onvermijdelijk tot nieuwe krachtsverhoudingen. Ook binnen de Wereldbank.

pagina 66

Grootte bevolking (in miljoenen)

El Wak

2001 31,4

2011 41,1

Kitale

2011 $ 35 miljard

2001 $ 13 miljard

Kakamega Nairobi

Bruto binnenlands product (nominaal)

Een bewogen decennium

Mombasa

Nederland, Kenia, China, de Verenigde Staten en Duitsland langs de economische meetlat.

pagina 16, 26, 46, 58, 70

Artdirection Ivo van IJzendoorn Vormgeving Nenad Mecava, Bas Wijte Met dank aan Economisch Bureau ABN AMRO, Investment Advisory Centre ABN AMRO

Klantportret

Voorwoord

Interview G E R R I T Z A L M

Het jaar in citaten

ONDER DRUK

Column Nick Kounis

Een bewogen decennium Nederland

Interview L I E S B E T H N O O R D E G R A A F - E E L E N S

Visie H A N D E J O N G

Klantportret

Een bewogen decennium Kenia

TO PEAK OR NOT TO PEAK

Column Anita Noort

MORGEN GEZOND WEER OP

Beeldreportage T E R U G B L I K O P 2 0 11 - 2 0 1 2

Column Ben Steinebach

Een bewogen decennium China

GROOT ECONOMISCHE QUIZ

Klantportret

D E M AC H T VA N G R O T E G E TA L L E N

Column Marijke Zewuster

Een bewogen decennium Verenigde Staten

ZONDER HUWELIJKSBOOT HET SCHIP IN

Klantportret

D E K R AC H T VA N K WA L I T E I T

C O N S E N S U S OVE R WAS H I N GTO N

Een bewogen decennium Duitsland

PE NS IOE NTEKORT Z ELF A ANVULLE N

Klantportret

ÂŠ 2012 ABN AMRO/MediaPartners. Het is niet toegestaan om de inhoud van deze uitgave (of gedeelten daarvan) in welke vorm en op welke wijze dan ook over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO. Ondanks het feit dat aan de samenstelling van Relevant de grootst mogelijke zorg is besteed, kunnen ABN AMRO en MediaPartners niet instaan voor de juistheid, volledigheid en actualiteit van de geboden informatie en diensten. Wanneer u zonder verificatie of nader advies gebruikmaakt van de geboden informatie en diensten van Relevant, doet u dat voor eigen rekening en risico. ABN AMRO en MediaPartners aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid.

Nooit tevreden G E R R I T Z A L M S TA AT N U R U I M D R I E J A A R A A N H E T R O E R VA N A B N A M R O . I N D I E T I J D I S E R V E E L GEBEURD. ABN AMRO EN FORTIS FUSEERDEN, DE EUROCRISIS BARSTTE LOS, NEDERLAND RAAKTE IN EEN RECESSIE EN ER TRAD EEN NIEUW KABINET AAN E N W E E R A F. H O E H O U D T G E R R I T Z A L M D E B A N K O P KOERS? beeld Mark Horn

interview In uw drie jaar als ABN AMRO-topman zijn de banken nauwelijks van de voorpagina’s verdwenen. Verbaast u dat? “Het is inderdaad een roerige tijd geweest. En nog steeds. Banken zijn soms ook wel een makkelijke prooi om tegen te ageren. Dat is niet altijd even eerlijk naar de 25.000 medewerkers van dit bedrijf die elke dag keihard voor de klant werken. Maar goed, het is een gegeven waar we mee te maken hebben. Wij blijven stug doorgaan.” Hoe gaat het met ABN AMRO? “Heel goed. Ik heb het erg naar mijn zin. Onze klanten worden meer en meer tevreden. Onze deskundigheid wordt weer erkend in Nederland. De integratie was een complexe klus die zowel voor het bedrijf als voor onze klanten soepel en vrijwel foutloos is verlopen. Verder bouwen we elke dag aan een nieuwe, sterke onderneming. Door bijvoor-

We moeten rekening houden met een ‘positief voortmodderscenario’ beeld nog klantgerichter en efficiënter te werken.

zijn niet gunstig. In een recessie zie je dan dat de

Financieel staan we er goed voor. Dat laten de cij-

vraag naar kredieten sterk terugloopt. En ook wij

fers zien. We hebben de kosten goed onder controle.

hebben geld opzij moeten zetten voor bedrijven

Maar het is guur buiten. Dat merken we ook binnen.

die hun verplichtingen niet na kunnen komen. Dat

En ondertussen vraagt dat wat er op de financiële

vertaalt zich terug in de cijfers.”

markten en in de politiek gebeurt ook continu onze aandacht.”

Terug naar ABN AMRO. U noemde klantgerichter en efficiënter gaan werken. Hoe doe je dat?

Waar ziet u kansen voor de Nederlandse

“Door bijvoorbeeld bureaucratie te verminderen,

economie om uit de recessie te raken?

begrijpelijke taal te gebruiken en aan te sluiten bij

“De export, daar moeten we het van hebben. Het

wat klanten willen. Ruim een jaar geleden heb-

economisch herstel gaat langzaam, maar het gaat

ben we mobiel bankieren geïntroduceerd waarbij

de goede kant op. We moeten rekening houden

klanten via hun mobiel of tablet bankzaken kunnen

met een, zoals ik dat noem, ‘positief voortmodder-

doen. Inmiddels wordt dat bijna 20 miljoen keer

scenario’.”

per maand gedaan. Een explosieve groei dus. En zo populair dat we de functionaliteiten van de app

Wat vindt u van de eerste contouren van

over hebben gebracht naar de website, die onlangs

een Europese bankenunie, zoals die zich

vernieuwd is. Klanten hoeven de e-dentifier niet

nu aftekenen?

meer te gebruiken, maar kunnen een eenvoudige

“Uniformiteit in toezicht is een goede zaak. Ook

overboeking met een vijfcijferige code doen.”

voor een gezonde concurrentie tussen landen. Toezicht moet niet light zijn. Goede handhaving is

Is dat wel veilig? Internetcriminaliteit is ook vorig

belangrijk.”

jaar weer toegenomen. “Ja, dat is veilig. We hebben aanvullende veiligheids-

Heeft ABN AMRO veel last van de crisis?

maatregelen ingebouwd. Ook zijn we onze klanten nog

“We zitten in een lastig klimaat. Consumentenbe-

beter en intensiever gaan voorlichten over internet-

stedingen en investeringen blijven achter. De voor-

criminaliteit en wat ertegen te doen. Je moet gewoon

uitzichten voor de Nederlandse economie overall

nooit je persoonlijke codes afgeven. Aan niemand.”

Bestuursvoorzitter Gerrit Zalm op zijn werkkamer op het hoofdkantoor van ABN AMRO aan de Amsterdamse Zuidas.

interview

Hoe duurzaam is ABN AMRO inmiddels?

kan worden en waarbij afspraak afspraak is. Een

“Daar hebben we hard aan gewerkt. Het was niet

bank die niet wacht tot de klant vraagt. De klant

zo dat we niet duurzaam waren, maar het kwam

actief benaderen is beter, maar dan wel met het aan-

alleen niet terug in de lijstjes van bijvoorbeeld de

bod van diensten waar de klant ook iets aan heeft.”

Eerlijke Bankwijzer. Goed om te zien dat dat nu wel gebeurt. Zo zijn we volgens het laatste onderzoek de

Wanneer bent u tevreden over ABN AMRO?

meest duurzame grootbank. Ik heb zelf onlangs het

“Tevreden zal ik nooit zijn, want we moeten steeds

beheer van mijn eigen vermogen in een duurzaam

beter worden. Als je die ambitie niet hebt, dan ga je

beleggingsmandaat ondergebracht. Als we duur-

binnen de kortste keren achteruit. Met alle econo-

zaam beleggen promoten, dan moet je ‘als baas’ ook

mische, sociale en technologische ontwikkelingen

het goede voorbeeld geven. Put your money where

vereist succes dat je je permanent moet aanpassen.

your mouth is.”

Het is alsof je naar boven wilt op een roltrap die naar beneden gaat. Stilstand is achteruitgang en

Hebt u nog meer wensen voor ABN AMRO?

alleen met heel erg je best doen ga je vooruit.”

“De bank nog verder verbeteren. Een bank die dienstbaar is aan zijn klanten, die zich richt op activiteiten waar echt toegevoegde waarde geleverd

“I think we’ve got

Directeur van het Zwitserse CERN bij de bekendmaking van wat hoogstwaarschijnlijk het bewijs is van het bestaan van het higgsdeeltje.

het jaar in citaten

“We moeten weer leren spelen ...”

“Tijd om te vertrekken.

Tot ziens op aarde”

Robbert Dijkgraaf, oudvoorzitter van de KNAW bij de opening van het academisch jaar.

1 juli 2012, 03.31 uur. André Kuipers vlak voor vertrek, na een ruimtereis van 193 dagen.

“Zonder een begrotings-, banken- en politieke unie kan de euro niet voortbestaan” Klaas Knot, president van De Nederlandsche Bank. 10

it” “Democratie de rug toekeren zal Aung San Suu Kyi onmogelijk zijn”

“Politici bepalen weliswaar wie machtig is, maar niet wie de

waarheid

in pacht heeft”

Paul Krugman, Amerikaans econoom en hoogleraar aan de universiteit van Princeton.

erg verdrietig “ Ik ben

over zijn dood, ik zal Steve immens missen” Bill Gates naar aanleiding van het overlijden van Appletopman Steve Jobs.

“Ik steun het homohuwelijk”

President Obama in een interview met tv-zender ABC.

Onder druk tekst Philip Bokeloh, senior econoom ABN AMRO beeld Deborah van der Schaaf

E E N A P P E LTA A R T BA K K E N O F E E N B LO E M E TJ E O P TA FE L Z E T T E N VO L S TA AT N I E T M E E R. H E T A A N TA L WO N I N G -

T R A N SACT I ES DA A LT N O G S T EED S D R A M AT I S C H. O M D E

WONINGMARK T WEER VLOT TE TR EKKEN MOETEN ER DUS K N O P E N WO R D E N D O O R G E H A K T.

e cijfers liegen niet; er is sprake van een dra-

die zij verstrekken. Bij een beperkte beschikbaarheid

matische daling van het aantal transacties

van kapitaal zijn banken dus genoodzaakt om selec-

op de woningmarkt (zie kader). Die zit om

tiever te zijn. Daar komt bij dat mensen ook minder

uiteenlopende redenen in de knel. De economische

willen lenen, terughoudend als ze zijn om schulden

crisis is natuurlijk een van de belangrijkste oorzaken.

te maken.

Mensen zijn onzeker over hun financiële situatie nu de beurzen onder druk staan en er onduidelijkheid

HYPOTHEEKR ENTEAF TR EK

heerst over hun pensioen. Dat de groei achterblijft,

De belangrijkste reden om met de aanschaf van een

is terug te zien op de arbeidsmarkt. De banen liggen

huis te wachten is echter de onzekerheid over de hy-

niet meer voor het oprapen en de werkloosheid stijgt.

potheekrenteaftrek. De politieke discussie hierover

Doordat de besteedbare inkomens onder druk staan,

voert ver terug. Vanaf de jaren tachtig van de vorige

neigen mensen ertoe grote financiële beslissingen

eeuw zijn steeds meer mensen gebruik gaan maken

voor zich uit te schuiven.

van de aftrekfaciliteit. Dit omdat nieuwe hypotheekproducten de mogelijkheid gaven om optimaal van

MINDER LENEN

de regeling gebruik te maken. Het aandeel van de

In de aanloop naar de economische crisis waren

aflossingsvrije hypotheken in de totale hypotheek-

de voorwaarden voor de kredietverlening relatief

verstrekking steeg fors. Daarnaast kon een groei-

soepel. Dat is sindsdien veranderd. De recessie en de

ende groep mensen zich een eigen huis veroorloven.

turbulentie op de financiële markten hebben er ook

De gezinsinkomens stegen door de verbeterde

toe geleid dat de risico’s van kredietverlening met

productiviteit en de hogere arbeidsparticipatie van

andere ogen worden bezien. Banken moeten tegen-

vrouwen. De begeerde eigen woning kwam binnen

woordig meer kapitaal aanhouden voor de kredieten

het bereik van grote groepen mensen toen banken

achtergrond

op basis van twee inkomens hypotheken begonnen te verstrekken. Het eigenwoningbezit is gestegen van 40 procent in de jaren tachtig tot 56 procent nu.

RONDPOMPEN Doordat het totale hypotheekvolume sterk is gestegen, is ook het beroep op de aftrekfaciliteit sterk toegenomen. Berekeningen van het ministerie van FinanciĂŤn wijzen uit dat de overheid in 2012 in totaal 12 miljard euro aan inkomsten verliest als gevolg van de hypotheekrenteaftrek. Daarnaast loopt de overheid inkomsten mis op het in vergelijking tot andere vermogensbestanddelen lage forfaitaire tarief van de eigen woning. Het beleid om het eigenwoningbezit te stimuleren kost de overheid in totaal ongeveer 15 miljard euro per jaar. Dit bedrag komt min of meer overeen met het bedrag dat jaarlijks wordt besteed aan de huursector via de huurregulering, de ondersteuning van de woningcorporaties en de huurtoeslag. Feitelijk wordt er dus 30 miljard euro rondgepompt op de woningmarkt.

HEILIGE HUISJES Steeds meer mensen vragen zich af waar deze enorme overheidsinspanning toe dient. Het is een gegeven, het Nederlandse woonbeleid kraakt in zijn voegen en de politieke discussie erover valt

WONINGTR ANSACTIES Het aantal woningtransacties lag in de eerste helft van dit jaar ruim een tiende lager dan in dezelfde periode vorig jaar. Als dit tempo aanhoudt, komen er dit jaar slechts 105.000 transacties tot stand, slechts de helft van het aantal in 2006. Momenteel staan er zoâ&#x20AC;&#x2122;n 230.000 woningen te koop. Er is echter geen sprake van een woningoverschot: de woningen die te koop staan zijn over het algemeen bewoond. Wel duurt het langer voordat de voorraad is verkocht. Bij het huidige transactieniveau vergt dit twee jaar. Wat een verschil met de tweede helft van de jaren negentig. Toen was de voorraad binnen anderhalve maand verkocht.

Hoog tijd om knopen door te hakken achtergrond

niet langer vooruit te schuiven. Het zal een discussie zijn zonder heilige huisjes. Een voorschot op de discussie vormde het zogenaamde Lenteakkoord, waarin onder andere werd afgesproken om de huren harder te laten stijgen en de aftrekmogelijkheden van nieuwe hypotheekleningen te beknotten. Maar de inkt van dit akkoord was nog niet droog of de

P I J N L I J K E A A N PAS S I N G EN

parlementaire goedkeuring van de plannen werd al

Hoe lastig de discussie over de woningmarkt ook

verdaagd tot na de verkiezingen.

mag zijn, het is hoog tijd om knopen door te hakken. De verhuismobiliteit raakt bekneld bij het huidige

KO O PK R AC H T P L A ATJ ES

dramatisch lage aantal transacties. Wanneer men-

Stoppen met geld rondpompen zou voor de econo-

sen moeite hebben om te verhuizen, beknot dat hun

mie weinig verschil mogen maken. Als de overheid

keuzemogelijkheden ten aanzien van baan, studie en

minder geld in het woonbeleid steekt, hoeft ze ook

relaties. Een gebrekkige mobiliteit frustreert zowel

minder inkomensbelastingen op te halen. Voor alle

de maatschappelijke als de persoonlijke groeikan-

Nederlanders samen is het woningmarktdossier wat

sen. Nederland doet zichzelf tekort als het geld blijft

dat betreft een broekzak-vestzakdiscussie. Een min-

rondpompen op de manier waarop het nu gebeurt.

der actief overheidsoptreden zou op lange termijn

Maar we mogen ook niet vergeten dat een aanpas-

zelfs economisch voordeel kunnen opleveren. De

sing in de aftrekfaciliteit pijnlijke prijsaanpassingen

inefficiĂŤnties die bij de herverdeling van middelen

teweeg zal brengen.

optreden, zullen immers verdwijnen. Daar staat te-

Het voorstel om de aftrekmogelijkheid voor nieuwe

genover dat de hervormingen op individueel niveau

hypotheken tot een annuĂŻtair aflossingsschema

ingrijpende consequenties hebben. Aanzienlijke

te beperken, zou voor starters betekenen dat de

huur- en prijsaanpassingen leiden tot welvaarts-

waarde van hun gedroomde huis met omstreeks

overdrachten tussen zittende huurders en degenen

10 procent moet dalen. Zolang dat niet is gebeurd,

die een huurwoning wensen, tussen woningbezit-

zal hun totale toekomstige hypotheekverplichting

ters en potentiĂŤle huizenkopers, tussen werkenden

hoger uitvallen dan onder de nu geldende voorwaar-

en niet-werkenden, en tussen jongeren en ouderen.

den. Wachten met kopen tot na 1 januari 2013 levert

Al die verschillende koopkrachtplaatjes maken de

dus pas geld op wanneer de huizenprijzen nog flink

discussie erg onoverzichtelijk.

omlaag gaan.

NICK KOUNIS

Begrotingsunie

column

beeld Jiri Büller

bittere noodzaak De voormalige Franse president Nicolas Sarkozy liet eind maart weten dat de eurocrisis voorbij was. Zijn boodschap was dat hij samen met zijn collega’s in andere landen goed werk had verricht en dat de problemen in Europa onder controle waren. Maar hij Nick Kounis Hoofd Macro Research ABN AMRO

juichte te vroeg. De spanningen op de financiële markten zijn helaas nog zeer aanwezig. Wat kunnen beleidsmakers doen om ons uit de crisis te halen? Allereerst moeten de nationale overheden hun financiën op orde brengen en moeten landen in de eurozone hun concurrentievermogen versterken door lonen te verlagen en structurele hervormingen door te voeren. Met deze aanpassingen is in veel lidstaten, en vooral de zuidelijke landen, al een begin gemaakt. Het vergt echter tijd en zal hier en daar op grote weerstand stuiten. We zullen niettemin door de zure appel heen moeten bijten. De financiële perikelen in een aantal Europese landen, vooral Spanje en Italië, hebben intussen ook institutionele problemen aan het licht gebracht, zoals tekortkomingen in de naleving en uitvoering van het stabiliteits- en groeipact. Het is van het grootste belang dat beleidsmakers die problemen aanpakken om zo de muntunie te behouden én te versterken. Een geloofwaardige routekaart naar een begrotingsunie is een bittere noodzaak. Er zijn al verschillende regelingen voorgesteld, die er alle op neerkomen dat de lidstaten meer centrale controle over hun overheidsfinanciën toestaan en tegelijkertijd een bepaalde mate van gedeelde verantwoordelijkheid nemen voor elkaars schulden. Daarnaast moet de bezorgdheid bij beleggers worden weggenomen dat banken in sommige landen over onvoldoende kapitaal beschikken. De geschiedenis leert dat alleen muntunies die zich verder hebben ontwikkeld, overleven. De tijd is aangebroken voor een nieuw hoofdstuk in de ontwikkeling van de eurozone. De belangen zijn groter dan ooit.

Een bewogen decennium

2011 $ 840 miljard ONS LAND HEEFT HET OP HET OGENBLIK NIET MAKKELIJK.

2001 $ 402 miljard

D E W E R K LO O S H E I D S T I J G T EN DE ECONOMIE LIJKT TE KRIMPEN IN 2012. Een aantal jaren geleden was Nederland nog

Bruto binnenlands product (nominaal)

de tiende economie ter wereld maar Nederland is ingehaald door snelgroeiende economieën als Mexico, Indonesië en Zuid-Korea. Toch zijn we nog altijd een heel welvarend land en vinden we binnen onze landsgrenzen ondernemingen die in hun sector tot de

Bruto binnenlands product, groeipercentage jaar op jaar

mondiale top behoren. Zoals ASML uit Veldhoven, dat een monopoliepositie heeft op de markt van wafersteppers, de machines waarmee computerchips worden

2001 1,9%

2011 1,2%

gemaakt. Bedreigingen op de lange termijn zijn net als in Duitsland de toenemende vergrijzing en (anders dan in Duitsland) het steeds geringer aantal leerlingen dat voor technische opleidingen kiest. De regio GrootAmsterdam wordt echter wel steeds belangrijker als het gaat om creatieve softwareontwikkeling voor compu-

CO2-uitstoot (in tonnen per hoofd van de bevolking)

ters en smartphones. En laten we onze prestaties in de intensieve, gemechaniseerde landen tuinbouw niet

2000 10,4

vergeten. Ons land is mondiaal gezien nog altijd een

2008 10,6

van de belangrijkste exporteurs van landen tuinbouwproducten.

Aantal auto’s per 1000 inwoners

2004 494

2008 522

Rotterdam

Hightechexport

(exportproducten die veel R&D vereisen, zoals in de vliegtuigindustrie, farmaceutische producten, wetenschappelijk instrumentarium, etc.)

2000 $ 44,9 miljard

2010 $ 59,5 miljard

Groningen Leeuwarden

2000 24,1%

2010 88,6%

3,9 miljoen 14,9 miljoen Internetaansluitingen

(percentage van de bevolking)

Grootte bevolking (in miljoenen)

Amsterdam 2001 16

2011 16,7

Arnhem 2009 56,8%

2000 57,9%

Gedeelte van landoppervlak dat beschikbaar is voor landbouw

2000 4598

2010 5015 Ranking op basis van waarde bruto binnenlands product 2010

Energieverbruik

(omgerekend naar kiloâ&#x20AC;&#x2122;s aardolie per inwoner in een jaar)

Bronnen: ABN AMRO Group Economics, NationMaster, The World Factbook (CIA), Photius.com, World Bank, Internet World Stats. Van sommige variabelen zijn geen cijfers beschikbaar uit 2001 of 2011. In die gevallen zijn cijfers opgenomen uit jaartallen die daar het dichtst bij in de buurt komen.

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn

Eindhoven

tekst Marike van Zanten

Op zoek naar de tegenwaarheid beeld Jouk Oosterhof

interview

H E R S T E L VA N V E R T R O U W E N K A N G E B A AT Z I J N B I J E E N C O M B I N AT I E VA N G E ZO N D WA N T R O U W E N , VA N G N E T T E N E N I N D I V I D U E E L V E R A N T W O O R D E L I J K H E I D N E M E N I N P L A AT S VA N H E T S Y S T E E M D E S C H U L D GEVEN, ALDUS FILOSOOF EN ECONOOM LIESBETH NOORDEGRA AF - EELENS. “ZO VOEDEN WE ONZE KINDER EN TOCH OOK OP ?” Maak er wat van, maak er wat van

van maatschappij en economie. Zonder vertrouwen

Als je ontevreden bent

durven we immers niet meer te ondernemen, samen

Nou doe daar dan wat an

te werken, lief te hebben of kinderen te krijgen. Maar

Maak er wat van, maak er wat van

te veel vertrouwen is ook weer niet goed en zelfs

Moet je maar eens kijken wat je allemaal niet kan!

gevaarlijk, aldus Noordegraaf-Eelens. Zo dachten we met het beginsel van de maakbare samenleving en

Wat kunnen wij volwassenen leren van de kinderhel-

risicomanagement voorgoed te hebben afgerekend

den Bert en Ernie? Alles, als we de filosofische ideeën

met de onvoorspelbaarheid. Inmiddels zijn we een

van Liesbeth Noordegraaf-Eelens over de financiële

illusie armer. Risicomanagement bleek zélf een risico.

crisis terugbrengen tot de essentie. Het Sesamstraat-

Juist door de risico’s te spreiden wisten we niet meer

liedje Maak er wat van lijkt een gezongen versie van

waar die zaten en hoorde niemand de tijdbom tikken.

haar definitie van vertrouwen: het versimpelen van

De gevolgen: omvallende banken en een mondiale

onze complexe en onvoorspelbare omgeving door

crisis die de W-curve prolongeert tot een perma-

een optimistische levenshouding en het uitgaan van

nente kartelrand aan de economie. De terugkeer

vanzelfsprekendheden. Alleen zo kan de mens zich

op aarde ging gepaard met zo’n harde bons dat het

staande houden in de onzekerheidssamenleving die

vertrouwen inmiddels helemaal weg is.

zijn natuurlijke biotoop vormt, legt ze uit vanuit haar

werkkamer in de Erasmus Universiteit. Voorbeelden

Hoe kunnen we het vertrouwen herwinnen?

te over: het optimisme van twee geliefden dat hún

“De crisis heeft alle vanzelfsprekendheden doen

huwelijk eeuwig zal duren, de vanzelfsprekendheid

wegvallen. Dat heeft geleid tot een gevoel van

dat huizenprijzen blijven stijgen, de aanname dat de

vervreemding: in welke wereld zijn we beland? Zelfs

euro zijn waarde behoudt, of het geloof dat Grieken-

Nout Wellink, toenmalig president van De Neder-

land, eenmaal EU-lid, de vereiste begrotingsdiscipli-

landsche Bank, voelde die vervreemding toen hij

ne zou opbrengen. Vertrouwen vormt de smeerolie

op een gegeven moment verzuchtte: ‘De financiële

Liesbeth Noordegraaf-Eelens

interview Liesbeth Noordegraaf-Eelens (1973)

zo maak je kritiek onderdeel van het systeem. Bij een

studeerde economie en filosofie en is docent

niertransplantatie bijvoorbeeld mogen alle medische

en onderzoeker aan Erasmus Universiteit

disciplines in het team een veto uitspreken en wordt

Rotterdam en de Nederlandse School voor

er doorgepraat tot men eruit is. We moeten leren ac-

Openbaar Bestuur (NSOB). Haar onderzoek

cepteren dat onzekerheid, imperfectie en onvoorspel-

richt zich op het omgaan met onzekerheid,

baarheid de kern vormen van het menselijk bestaan.

vertrouwen en communicatie in de

Een mooi voorbeeld daarvan is het krijgen van

financiële wereld en het publieke domein.

markten zijn het gevoel voor richting

kinderen. Ouders hebben bepaalde verwachtingen

Ze promoveerde op de communicatie van

kwijtgeraakt.’ We zijn nu op zoek naar

van hun kinderen, terwijl die meestal niet worden

centralebankpresidenten. Daarnaast schreef

een nieuw evenwicht. Dat leidt tot

waargemaakt. Kinderen doen vaak datgene wat je

ze boeken over bankieren (waaronder De

strijd en instabiliteit, ook politiek. Niet

juist níet wilt.”

overspelige bankier. Van Homo Economicus

alleen in Nederland, maar ook tussen

tot Uebermensch, 2004), trok ze in diverse

bijvoorbeeld Angela Merkel en François

Welke lessen kunnen we nog meer trekken uit de

publicaties lessen uit de kredietcrisis en

Hollande. Het kost dus tijd.”

opvoeding? “We moeten leren omgaan met onzekerheid door vertrouwen hand in hand te laten gaan

publiceerde ze over hedendaags ouderschap.

Welke rol speelt communicatie bij

met gezond wantrouwen. Net als bij de opvoeding

vertrouwensherstel? “Presidenten van

van onze kinderen. Je geeft ze verantwoordelijk-

centrale banken bezigen vaak een soort codetaal. Ze

heid door ze op eigen houtje naar een vriendje te

zeggen niet veel, omdat ze weten dat elk woord op

laten fietsen, maar vraagt de ouders tegelijkertijd

een goudschaaltje wordt gewogen. Tijdens een crisis

om even te bellen als ze aangekomen zijn. Wanneer

is dat helemaal het geval. Uit mijn promotieonderzoek

je kinderen iets wilt leren, laat je ze iets doen wat ze

blijkt dan ook dat communicatie tijdens een crisis

eigenlijk nog niet kunnen. Je hoopt dat het lukt, maar

weinig zoden aan de dijk zet. Presidenten van cen-

vangt ze op als dat niet het geval is. Tegenvallers zijn

trale banken zouden meer naar buiten moeten treden

beter te verwerken als je een vangnet of een plan B

als de zon nog schijnt. Dat is niet altijd eenvoudig.

hebt. Dat geldt ook in het groot. Blijf vooral trouwen,

Wellink heeft in 2007 al gewezen op de risico’s in het

maar stel wel een huwelijkscontract op. Europese

systeem. Maar dat deed hij in een interview in de

samenwerking? Een noodfonds zorgt ervoor dat je

Groene Amsterdammer, het was geen voorpagina-

niet onverhoeds met lege handen komt te staan. Een

nieuws. Wellink was vooral bekend in de financiële

vangnet geeft rust. Daardoor kan het vertrouwen

wereld en minder bij het grote publiek. Als presiden-

uiteindelijk weerkeren.”

ten van centrale banken zichtbaarder zijn in normale tijden en dichter bij de mensen staan, bouwen ze

De parallel met het liedje van Bert en Ernie dringt

meer krediet op. Dat krediet kunnen ze goed gebrui-

zich op. Valt je prentenboek uit elkaar? Ga niet zitten

ken bij het herstel van vertrouwen.”

huilen, maar knip gewoon de plaatjes uit en maak er een schilderij van. Die boodschap kunnen we

* naar De zwarte zwaan – de impact van het hoogst onwaarschijnlijke, door Nassim Nicholas Taleb

Moeten ondernemingen ook meer oog krijgen

allemaal ter harte nemen. Geef niet ‘het systeem’ de

voor de zwarte zwaan?* “Als je alleen alert bent op

schuld van het ruw verstoorde evenwicht, maar zorg

een zwarte zwaan, zie je misschien weer een groene

voor een plan B en neem zelf verantwoordelijkheid

over het hoofd. Je moet altíjd en overal op zoek gaan

voor een nieuwe wereld. “Maak er wat van, maak er

naar de andere kant van het verhaal. Daarom is diver-

wat van. Als je ontevreden bent, nou doe daar dan

siteit in besluitvormingsorganen ook zo belangrijk:

wat an.”

“Te veel vertrouwen is gevaarlijk”

tekst Han de Jong, Chief Economist ABN AMRO illustratie Rhonald Blommestijn

Problemen van gisteren, vandaag én morgen visie ER HEERST AL JAREN EEN CRISISSFEER ROND DE ECONOMIE EN HET FI N A N C I ËL E SYS T EEM. I N I T I AT I E V EN WO R D EN O N T P LO O I D M E T A L S C E N T R A A L T H E M A ‘ D I T N O O I T M E E R ’. P R I M A , M A A R J E V R A A G T J E TOCH AF OF WE HIER MEE NIET VOOR AL BEZIG ZIJN DE OOR LOG VA N G I S T E R E N T E W I N N E N . L AT E N W E A L E R T B L I J V E N VO O R WA A R TO EKO M STI GE OO R LOGEN ZI CH VOO R ZO U D EN KU N N EN D O EN.

I 22

n reactie op de crisis worden allerlei maatregelen genomen.

betalingsbalans van 6 procent van het bbp onhoudbaar was?

Vooral het toezicht op het bankwezen wordt danig verscherpt,

Zagen we niet dat de balansen van banken veel harder groeiden

onder andere door veel strakkere liquiditeits- en kapitaaleisen.

dan de economie als geheel? En dat daardoor deze sector een wel

Daarnaast houdt de zogeheten Financial Stability Board een reeks

erg hoog percentage van de economie en van de kapitalisatie van

economische indicatoren speciaal in de gaten. Ik heb er gemengde

aandelenbeurzen ging uitmaken? Hadden we niet in de gaten dat

gevoelens bij. Gaan we nu op dingen letten die we in het verleden

dat niet echt spoorde met de door de financiële sector geleverde

niet gezien hebben? Zagen we niet dat zich in diverse landen een

bijdrage aan de economie als geheel? En zagen we niet dat de

bubbel op de onroerendgoedmarkt ontwikkelde? Begrepen we niet

tekorten op de lopende rekening van de betalingsbalansen van

dat een dergelijke ontwikkeling altijd in tranen eindigt? Zagen we

sommige eurolanden tot werkelijk krankzinnige hoogten opliepen?

niet dat een tekort op de lopende rekening van de Amerikaanse

Realiseerden we ons echt niet dat er grote problemen zouden ont-

staan als buitenlandse beleggers opeens zouden weigeren om deze

belangrijke schakelrol in de economie, of we dat nu leuk vinden of

tekorten te financieren? En is het pas nu dat we ons realiseren dat

niet. Voor een gezonde economische ontwikkeling is het nodig dat

schuldratio’s in diverse sectoren en huishoudens tot boven houd-

het geld dat gespaard wordt een productieve aanwending vindt

bare niveaus waren gestegen? Waren we werkelijk ziende blind?

in de economie. Zo kunnen de nodige investeringen worden gefinancierd en is economische vooruitgang mogelijk. Het bankwezen

OP HOL SLAAN

is hier de scharnier. Als de regulering zo beperkend wordt dat het

Het antwoord op al die vragen is een simpel ‘nee’. We hebben dat

bankwezen zijn kerntaak niet meer kan uitoefenen, spannen we het

allemaal heus wel gezien. Maar we hebben ons kennelijk onvol-

paard achter de wagen.

doende gerealiseerd wat de gevolgen zouden zijn en beleidsmakers hebben een veel te afwachtende houding aangenomen. Gebrek

CHINESE STUURMANSKUNST

aan doortastende actie is het probleem geweest. Een veel strakker

We moeten niet alleen maatregelen nemen die een herhaling van

keurslijf voor het bankwezen zal herhaling van veel van de huidige

de crisis kunnen voorkomen. Een belangrijke les uit de crisis is dat

problemen hopelijk voorkomen. Maar we moeten natuurlijk wel

we veel problemen eerder hadden moeten onderkennen en actie

uitkijken niet te ver door te slaan. Het bankwezen vervult een

hadden moeten nemen. Wat we verder uit de geschiedenis kunnen

leren, is dat een crisis zelden of nooit plaatsvindt daar waar de vorige woedde. Laten we, gewapend met die

het niet anders dan dat het rendement op die investeringen daalt. Dat kun je lange tijd verbergen door

kennis, ook proberen toekomstige problemen op te sporen.

slechte leningen in het bankwezen te parkeren. Maar

Waar kan een volgende economische crisis zich voordoen?

uiteindelijk is het gevaar aanzienlijk dat dit misgaat. Er

Zijn er onevenwichtigheden in de mondiale economie die in de

zal enorme stuurmanskunst en durf bij de Chinese beleids-

toekomst voor problemen kunnen gaan zorgen? Dat is uiteraard

makers nodig zijn om alles op zijn pootjes terecht te laten komen.

enigszins speculatief, maar er valt wel wat te zeggen. Laat ik een

Als het misgaat, zal de Chinese economie een keer met een schok

enkel voorbeeld geven van zoâ&#x20AC;&#x2122;n onevenwichtigheid. Ondanks alle euforie rond China denk ik dat de economie van dat land een bron kan vormen voor toekomstige problemen. Natuurlijk, het land is hard gegroeid en de levensstandaard van honderden miljoenen mensen is de laatste twintig jaar fors verhoogd. Dat is heel knap en indrukwekkend. Maar de strategie die daarbij gehanteerd is, lijkt mij uiteindelijk onhoudbaar. De Chinese munt is zoals gezegd lang ondergewaardeerd gehouden en is dat misschien nog steeds. Een regering die de eigen munt kunstmatig laag houdt, houdt de eigen bevolking armer dan nodig. Er ontstaat een overschot in de

Een harde landing van China kan wereldwijd grote gevolgen hebben

buitenlandse handel. Normaal gesproken leidt een handelsover-

schot tot kapitaalexport, maar die is vanuit China niet vrij. Chinese

in een crisis terechtkomen. Aangezien het land de laatste jaren een

burgers kunnen hun spaargeld niet makkelijk in het buitenland

cruciale bijdrage levert aan de mondiale groei, zou een harde lan-

beleggen. In plaats daarvan worden de spaartegoeden tegen een

ding van China wereldwijd grote gevolgen hebben. In mijn optiek

kunstmatig lage rente via het door de overheid beheerste bank-

is er voor deze problematiek te weinig aandacht. Het kan overigens

wezen naar investeringen in eigen land geleid. Die investeringen

nog jaren duren voordat die schokken zich voordoen. Het is mooi

maken inmiddels een veel te groot deel van de Chinese economie

om een herhaling van de problemen van gisteren te voorkomen,

uit. Zo krijg je een misallocatie van kapitaal op een schaal die zijn

maar laten we toch vooral ook iets creatiever denken over de uitda-

weerga niet kent. Als er in een land te veel wordt geĂŻnvesteerd, kan

gingen die op ons afkomen.

Tom Drixler chirurg en internetondernemer uit Etten-Leur

klantportret

Hoe was uw jaar? “Naast chirurg – ik ben gespecialiseerd in maag-darmchirurgie en traumachirurgie – ben ik internetondernemer. Met de Med-Info Groep ontwikkelen we onder meer digitale applicaties voor medici. Het afgelopen jaar hebben medici te maken gehad met draconische bezuinigingen, maar als ondernemer heb ik een bijzonder goed jaar gedraaid. Vooral onze apps voor medische congressen liepen goed. Zo’n app is veel leuker én goedkoper dan een brochure. Met onze digitale toepassingen willen wij de hoeveelheid rompslomp voor medici beperken, waardoor zij zich kunnen richten op het werk waarvoor ze gekozen hebben: mensen beter

tekst Heidi Klijsen beeld Merlijn Doomernik

maken.”

Een bewogen decennium

Kenia

2011 $ 35 miljard 2001 $ 13 miljard

Bruto binnenlands product (nominaal)

AFRIKA IS AL LANG NIET MEER H E T ‘ V E R LO R E N CONTINENT’, ZOALS HET JAREN WERD GEZIEN. STERKER

Kitale

NOG, TEGENWOORDIG IS HET N I E T O N G E W O O N DAT W E R K LO Z E PORTUGEZEN HUN GELUK BEPROEVEN I N O N D E R M E E R D E VO O R M A L I G E A F R I K A A N S E KO LO N I E A N G O L A .

Kakamega

Een enorme wending vergeleken met een aantal

Nairobi

decennia geleden. Van de Afrikaanse landen is Kenia een van de meest succesvolle. Het is het financiële centrum van Oost-Afrika, met de grootste economie, het hoogste inkomen per hoofd van de bevolking en de beste infrastructuur. Mede door de gunstige ligging aan de kust vormt het land ook het regionale

Bruto binnenlands product, groeipercentage jaar op jaar

2001 4,5% 2011 4,2%

handelscentrum. Kenianen zijn vergeleken met de bevolking in hun buurlanden, met wie ze een douane-unie vormen, hoogopgeleid. Er is sprake van een vrije markt en weinig import- en exportrestricties. Dit alles maakt het land na Zuid-Afrika de belangrijkste vestigingsplek in Afrika voor buitenlandse bedrijven. Dit zien we ook terug in de economische groeicijfers van jaarlijks rond de 4,5 procent, en de forse toename van het bruto binnenlands

2000 46,9%

2009 48,1%

product in het laatste decennium. En dit alles gaat bovendien gepaard met een afname van de kindersterfte en een toename van de levensverwachting.

Gedeelte van landoppervlak dat beschikbaar is voor landbouw

Hightechexport

(exportproducten die veel R&D vereisen, zoals in de vliegtuigindustrie, farmaceutische producten, wetenschappelijk instrumentarium, etc.)

2010 $ 100 miljoen

2000 $ 12,6 miljoen

Grootte bevolking (in miljoenen)

El Wak 2001 31,4

2000 0,7%

2011 41,1

200.000

2010 9,7%

4 miljoen

Internetaansluitingen

(percentage van de bevolking)

Ranking op basis van waarde bruto binnenlands product 2010

2000 447

2009 474

Aantal autoâ&#x20AC;&#x2122;s per 1000 inwoners

Energieverbruik

(omgerekend naar kiloâ&#x20AC;&#x2122;s aardolie per inwoner in een jaar)

2008 21

Mombasa

CO2-uitstoot (in tonnen per hoofd van de bevolking)

2000 0,3

2008 0,3

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn

2003 17

tekst Hans van Cleef, sector econoom Energie ABN AMRO

To peak or not to peak? O L I E B R O N N E N R A K E N U I T G E P U T. D E V R A A G N A A R E N E R G I E N E E M T T O E . D E H O G E O L I E P R I J S D I E H I E R VA N H E T G E V O L G I S , L O S T H E T S C H A A R S T E P R O B L E E M D E E L S O O K W E E R O P. O L I E B R O N N E N D I E VO O R H E E N T E D U U R WA R E N O M T E E X P L O I T E R E N , WO R D E N W E E R R E N DA B E L , E V E N A L S A LT E R N AT I E V E E N E R G I E B R O N N E N Z OA L S BIOBRANDSTOFFEN OF ZONNE- EN WINDENERGIE.

achtergrond

u we al een paar jaar in economisch zwaar weer zitten,

In de VS bereikte de conventionele olieproductie haar piek al

is de hoop op het herleven van oude tijden bij menigeen

eind jaren zeventig. De daaropvolgende productiekrimp in de

groter dan ooit. Gaan we terug naar de gulden – in de

VS is tot op heden gecompenseerd door een toenemende olie-

volksmond ‘piek’ – of kiezen we toch vol overtuiging voor de

productie in andere landen. Mondiaal gezien is de piek nog niet

euro? Een andere piek betreft die van de (conventionele) olie-

bereikt. De olieproductie neemt nog ieder jaar toe en bedraagt

productie – ook wel piekolie genoemd. In 1956 gebruikte

inmiddels meer dan 91 miljoen vaten per dag (mei 2012).

Marion King Hubbert, een Amerikaanse geofysicus in dienst

van Shell, voor het eerst de term peak oil. Met zijn zogenaamde

S P E C U L AT I E V E B E L E G G E R S J A G E N O L I E P R I J S O P

Hubbert peak theory trachtte hij te voorspellen wanneer de

Sommige deskundigen dachten dat de wereldwijde oliepiek

Amerikaanse olieproductie zou pieken, waarbij hij ervan

tussen 2003 en 2008 zou zijn bereikt. Hun belangrijkste argu-

uitging dat een oliebron na verloop van tijd ‘opdroogt’ en het

ment was de enorme prijsstijging van olie in die periode: van

productievolume navenant afneemt. De olieprijs gaat daarna

minder dan 30 dollar naar meer dan 140 dollar per vat. Maar

alleen nog maar omhoog zolang de vraag naar olie blijft toene-

deze vraag-aanbodtheorie hield geen stand toen de olieprijs in

men. Dat laatste is het geval: de vraag naar olie stijgt wereld-

de tweede helft van 2008 weer kelderde (zie grafiek op pagina

wijd al jarenlang met ongeveer 2 procent per jaar.

30), van 148 dollar naar slechts 36 dollar per vat.

waterweg voor olietransporten. Ongeveer 20 procent van alle ruwe olie in de wereld gaat langs deze weg.

Wat verklaart deze achtbaansrit van de olieprijs? Een belang-

6 procent, toen de olieprijs in juli 2008 een record van 148 dol-

rijke factor was het toegankelijk worden van de oliemarkt

lar per vat had aangetikt. De laatste paar jaar schommelt de

voor de kleinere belegger. Nieuwe beleggingsproducten, zoals

olieprijs in een bandbreedte tussen grofweg 90 en 120 dollar

trackers op de olieprijs, maakten het voor andere partijen dan

per vat; met uitschieters naar boven als de politieke onrust

de gebruikelijke oliemaatschappijen, olieproducenten en olie-

in olieproducerende landen als Iran of Syrië toeneemt, en

consumenten mogelijk om te profiteren van prijsstijgingen en

uitschieters naar beneden als bijvoorbeeld China zijn groeiver-

prijsdalingen. Tijdens deze beleggingshype zijn veel kleinere,

wachting neerwaarts bijstelt.

beeld Nasa/Corbis

De Straat van Hormoez. Een zeestraat tussen de Perzische Golf en de Golf van Oman en ’s werelds belangrijkste

veelal niet-professionele beleggers in de oliemarkt gestapt. Dat droeg bij aan de enorme prijsstijging tot midden 2008. De

V R A A G S T I J G T, A A N B O D N E E M T A F

ineenstorting van de wereldeconomie door de bankencrisis in

De belangrijkste vraag is of de olieprijs op de lange termijn

2008 leidde tot het sluiten van uitstaande speculatieve posities

doorstijgt, en zo ja, of een structureel hogere prijs van het

bij beleggers waardoor de prijsdaling van olie in een stroom-

‘zwarte goud’ onze economieën daadwerkelijk voor grote

versnelling kwam. Piek of niet, de recente historie laat zien dat

problemen stelt. Ook op de oliemarkt wordt de prijsvorming

de prijs van olie sterk kan fluctueren. Dat heeft grote gevolgen;

bepaald door vraag en aanbod; en zoals gezegd groeit de vraag

zo daalde de Amerikaanse consumptie in 2008 met meer dan

naar olie de komende decennia in stevig tempo. Daar staat 29

Piekmoment hangt af van succes van nieuwe exploitatiemethodes

doelstelling om in 2020 20 procent minder CO2 uit te stoten dan in 1990. Daarom hebben beleidsmakers ingezet op het stimuleren van het gebruik van andere energiebronnen zoals gas-, wind- en zonne-energie. Mede door de inzet van nieuwe winningstechnologieën blijft het aanbod van olie aanzienlijk en zullen de fossiele brandstoffen de komende decennia het overgrote deel van de energiemix blijven vormen. Efficiënter gebruik en de toename van alternatieve energiebronnen zullen wel leiden tot een beter uitgebalanceerde energiemix. Hoe meer alternatieven er zijn, des te

tegenover dat we steeds efficiënter met olie omgaan. Auto’s

groter is de garantie voor volgende generaties dat ook zij in

verbruiken veel minder brandstof dan tien jaar geleden en

hun energiebehoeften kunnen voorzien. Bovendien kunnen zij

door innovaties als spaarlampen en led is ons elektriciteits-

dan het effect van een stijgende olieprijs in toenemende mate

verbruik afgenomen. Nieuwe technieken om olie te winnen

opvangen met goedkopere alternatieven. Of er daarbij wordt

maken het mogelijk meer olie uit bestaande bronnen te delven.

gerekend in euro’s of in ouderwetse pieken is voor de piekolie

De hoogte van de olieprijs en het piekmoment van de wereld-

dan niet relevant.

olieproductie hangen dus ook af van het succes van nieuwe exploitatiemethodes. Opmerkelijk is dat stijgende olieprijzen en technologie-innovaties ervoor zorgen dat eerder gesloten,

Schatting Energiemix 2035 (x 1 miljoen vaten/dag)

120

moeilijk te exploiteren oliebronnen weer rendabel worden, en zodoende heropend. Om die reden heeft bijvoorbeeld de

100

Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) de olieproductie bij

Schoonebeek begin vorig jaar nieuw leven ingeblazen.

60 40

MEER BALANS IN DE ENERGIEMIX

Terwijl in het Midden-Oosten de conventionele oliewinning nog zeer rendabel is, is elders in de wereld de vraag naar

0 1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

2025

2030

nieuwe technieken aanzienlijk toegenomen. De vraag of een

Biobrandstoffen

Onconv. olie

Gas

piek in conventionele oliewinning zal leiden tot enorme prijs-

Te vinden olievelden

Te ontwikkelen olievelden

Olie huidige productie

2035

stijgingen, zal dus sterk afhangen van de mogelijkheid om met andere technieken dezelfde bronnen verder te exploiteren, of nieuwe – voorheen economisch onaantrekkelijke – bron-

Brent olieprijs (in USD)

160 140

nen aan te boren. Door de nieuwe technieken zal de piek in de wereldwijde olieproductie verder in de tijd vooruit worden geschoven. Wanneer het piekmoment zal plaatsvinden, is voer

100

voor discussie maar over een ding is iedereen het eens: de

noodzaak om te zoeken naar betaalbare energiealternatieven.

Zodat de energiemix – ofwel het aanbod van verschillende

energiebronnen – optimaal kan worden afgestemd op de mogelijkheden en behoeften van zowel de consument van nu, als van komende generaties. Daar komt bij dat landen moeten voldoen aan doelstellingen van CO2-reductie. De EU heeft als

120

20 0 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Brent Olie (in USD) 1st generieke contract

2011

2012

ANITA NOORT

Moet een executeur zich

column

zorgen maken? beeld Jiri B端ller

M isschien weet u het nog: de stelling van mijn column in Relevant van 2011 dat een nalatenschap altijd beneficiair aanvaard zou moeten worden. Dit voorkomt de mogelijkheid dat u als erfgenaam met uw eigen vermogen aansprakelijk bent als de schulden omvangrijker blijken dan de bezittingen. Prettig als er een onverAnita Noort Hoofd Bewindvoering & Executele, ABN AMRO MeesPierson

wachte schuld opduikt. Aan het beneficiair aanvaarden van een nalatenschap kunnen evenwel complicaties kleven. Zo moeten eventuele schuldeisers worden opgeroepen en dienen er in sommige situaties advertenties te worden geplaatst in kranten. Een executeur biedt dan uitkomst. Wanneer die kan aantonen dat de nalatenschap per saldo positief is, dan gelden deze formaliteiten niet. Zo komen we bij een aanvulling op de stelling: zorg dat in het testament altijd een executeur is benoemd. Tegelijkertijd zit hier een nieuw addertje onder het gras, want sinds begin dit jaar is de executeur wettelijk verplicht om de aangifte erfbelasting (voorheen successierecht) te doen. Daarmee wordt hij tevens aansprakelijk voor de betaling van de erfbelasting. U zult begrijpen dat met deze extra verplichting de vraag actueel is geworden of een executeur zijn functie nog wel zo gemakkelijk zal aanvaarden. Denkt u bijvoorbeeld aan de situatie dat erfgenamen verzwijgen (of er geen weet van hebben) dat er vermogen in het buitenland is en de executeur dit dus ook niet in de aangifte erfbelasting vermeldt. Komt de Belastingdienst erachter en blijven de erfgenamen in gebreke om de extra verschuldigde erfbelasting te betalen, dan klopt de Belastingdienst aan bij de executeur. Gelukkig is ook hier een escape: de aansprakelijkheid geldt niet als de executeur kan aantonen dat hem geen verwijt kan worden gemaakt. Een zorgvuldig handelend executeur hoeft dan ook niet in de problemen te komen. Maar mocht hij wel aansprakelijk zijn en komen te overlijden, dan gaat de belastingschuld mee in zijn eigen erfenis. Voor zijn eigen erfgenamen is het dan ook raadzaam om beneficiair te aanvaarden, om erfenis van de belastingschuld te voorkomen. 31

hoofdartikel

tekst H ein Schotsman, hoofd Projecten Economisch Bureau ABN AMRO Ben Steinebach, hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO illustratie Jim Frazier

Morgen gezond weer op G E E N B E T E R M E D I C I J N I N S PA N N E N D E T I J D E N D A N E E N G O E D E N A C H T R U S T. E N A A N S PA N N I N G O N T B R E E K T H E T N I E T I N D E EU R OZO N E. GELUKK I G I S D E WER ELD G R OT E R DA N E U R O PA .

Rentestijgingen vóór eind 2013 zijn zeer onwaarschijnlijk hoofdartikel

De Amerikaanse economie leek begin 2012 op stoom te komen na de groeivertraging in 2011,

trok wat aan en dat compenseerde de negatieve invloed van bezuinigingsmaatregelen. Vooral de Duitse economie zorgde ervoor dat

maar al snel was de vaart eruit. Toch zijn de

krimp werd voorkomen.

vooruitzichten niet ongunstig. Dalende ener-

Ervan uitgaande dat de crisis in de eurozone niet uit de hand loopt,

gieprijzen kunnen een handje helpen. Gunstig

rekenen wij erop dat de economie tegen het einde van 2012 gelei-

is bovendien dat de huizenmarkt langzamerhand weer aantrekt.

delijk aantrekt. Het herstel, dat vooral zal leunen op een opleving

Veel Amerikaanse bedrijven doen het goed. De omvangrijke staats-

van de wereldhandel, zal echter zwak zijn. Over heel 2012 gezien zal

schuld is een groot maar geen acuut probleem.

de economie van de eurozone waarschijnlijk krimpen. Bovendien

De problemen in Europa hebben hun weerslag op de opkomende

is een somberder scenario denkbaar. Een nieuwe escalatie van de

markten, vooral die in Azië. Toch blijven de groeicijfers daar ver

eurocrisis blijft een belangrijk risico. De combinatie van een diepe

boven de niveaus van de industrielanden liggen: in opkomend Azië

recessie en impopulaire en agressieve bezuinigingen in de perifere

rond 7 procent en in opkomend Latijns-Amerika zo’n 4 procent.

landen kan voor extra ellende zorgen.

De eurozone is een verhaal apart; 2011 was al een lastig jaar. Diverse overheden kwamen met hun schuldenprobleem in de ge-

I N F L AT I E

varenzone. De Europese leiders hadden de grootste moeite om het

In 2011 hadden veel landen te maken met oplopende inflatie door

tij te keren. In de eerste helft van 2012 was dat niet anders. Politieke

duurdere grondstoffen. Na een EU-top in november 2011 is de

verschuivingen in Griekenland en problemen bij Spaanse banken

inflatie echter geleidelijk aan het teruglopen. Dat hangt samen met

leidden tot nieuwe spanningen. De regeringsleiders maakten

enige daling van de olieprijzen. Bovendien zorgt de zwakke con-

afspraken over de maximale omvang van hun begrotingstekorten.

junctuur voor neerwaartse druk. In de eerste helft van 2012 was al

In het geval van Griekenland werd vooruitgang geboekt met de

sprake van een afnemende stijging van de consumentenprijzen in

schuldsanering. De Europese Centrale Bank (ECB) leende voor

de eurozone: van rond 3 procent naar zo’n 2,5 procent. De inflatie

ruim 1 biljoen euro aan banken tegen een lage rente. Maatregelen

is hoger dan de bovengrens van 2 procent die de ECB hanteert en

van beleidsmakers leken in eerste instantie effect te hebben, maar

de rentetarieven van de ECB zijn al heel laag. Dat maakt het moei-

de vreugde was meestal van korte duur.

lijk voor de ECB de rente verder te verlagen. Toch zal de centrale bank proberen verdere monetaire verruiming te realiseren als de

EUROCRISIS

economische situatie opnieuw verslechtert. Vanwege de moeilijke

De economische groei in de eurozone staat hierdoor onder druk. In

situatie op de financiële markten zijn rentestijgingen vóór eind 2013

het eerste kwartaal van 2012 was sprake van nulgroei. De uitvoer

zeer onwaarschijnlijk.

marktrentes, die veel minder ‘gestuurd’ worden door de centrale bank, lijken alleen maar te kunnen dalen. Dat is het geval als je de

Bron: Thomson Reuters Datastream

De geldmarkttarieven blijven waarschijnlijk dus laag. De kapitaal-

Groei bbp (% j-o-j)

8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 - 10 00

renteontwikkeling in de afgelopen dertig jaar bekijkt. Maar ook in

2011 en 2012 domineren rentedalingen. We denken dat de kapitaal-

Eurozone

marktrente in ons land voorlopig laag blijft. De financiële markten blijven staatsobligaties van relatief gezonde eurolanden in trek. Wij denken dat de kapitaalmarktrente later dit jaar iets kan oplopen mits het crisisbeleid succesvol is.

VLUCHTGEDRAG Met deze vooruitzichten is het formuleren van een beleggingsbeleid geen sinecure. Op de financiële markten wisselen periodes van risicoaversie zich abrupt af met periodes van euforie. Deze

Bron: Thomson Reuters Datastream

zijn er niet gerust op dat de europroblemen voorbij zijn. Daarom

Rente op tienjarige staatsobligaties

12 10 8 6 4 2 0 81

wisselingen worden vooral veroorzaakt door de manier waarop beleidsmakers reageren op de Europese schuldencrisis. In het

Nederland

Duitsland

najaar van 2011 was die reactie vaak ondermaats. Dat werd door beleggers niet gewaardeerd, getuige scherpe koersdalingen op de 6

maand vertrouwenwekkende regeringswisselingen plaatsvonden

in onder meer Griekenland en Italië en de ECB de al genoemde

liquiditeitsinjectie toediende, ontstond er weer euforie. Na de Griekse verkiezingen en oplopende problemen bij Spaanse banken

Bron: DNB

internationale aandelenmarkten in november. Toen in diezelfde

3 2

in mei nam de risicoaversie weer toe. Dit werd verergerd door een

zich aftekenende groeivertraging in grote delen van de wereld.

Periodes van risicoaversie kenmerken zich door vluchtgedrag van beleggers uit meer risicovolle beleggingen, zoals aandelen, grondstoffen en de meer risicovolle segmenten van de obligatiemarkt.

Rentes Nederland

Deposito’s vaste looptijd < 2 jaar Deposito’s opzegtermijn < 3 mnd

10-jrs staatsobligaties 3-mnds interbancaire rente

Toevluchtsoorden waren traditioneel goud en de Zwitserse frank, maar die zijn inmiddels duur, wat voor de Zwitserse centrale bank reden is om een plafond voor de frank te hanteren en te beschermen. Twee belangrijke vluchthavens blijven over: Amerikaanse en Duitse staatsobligaties. Ook die zijn inmiddels duur, zelfs zo duur dat beleggers bij de aankoop ervan al bereid zijn om (enig) verlies te nemen. Het verwachte verlies is echter beperkt vergeleken met de koersrisico’s die op risicovollere beleggingen worden gelopen. Met een ruim monetair beleid kunnen centrale banken steun bieden aan de koersen op de financiële markten omdat beleggers daardoor geneigd zijn meer risico te nemen.

Spanningen op de korte, maar ook kansen op de langere termijn hoofdartikel

BELEGGINGSBELEID Aldus blijft de Europese schuldencrisis als een donkere wolk boven de financiĂŤle markten hangen. Op de aandelenmarkten worden goede prestaties van bedrijven â&#x20AC;&#x201C; zeker in periodes van risicoaversie â&#x20AC;&#x201C; amper meer gehonoreerd. Daardoor lijken aandelen goedkoop, maar ze zijn slechts echt goedkoop wanneer het algemene risico van de schuldencrisis verdwijnt. Op de obligatiemarkten leidt het

het hogere risico ten opzichte van staatsobligaties voldoende wordt

tot overtrokken (ogende) waarderingen, die overigens in periodes

gecompenseerd door het hogere rendement.

van relatieve euforie (zoals van november 2011 tot maart 2012)

Uit een onderwogen belang in obligaties en een neutrale houding

amper afnemen.

ten aanzien van aandelen vloeit een overwogen belang in liquidi-

Spanningen op de korte termijn en kansen op de langere termijn

teiten voort. Hoewel de spaarrente momenteel erg laag is, houden

vormen het uitgangspunt van ons huidige beleggingsbeleid. Die

we deze liquiditeiten aan uit het oogpunt van risicospreiding.

kansen zullen zich manifesteren wanneer de schuldencrisis be-

Daarnaast biedt het de nodige manoeuvreerruimte om te kunnen

heersbaar wordt. Dan pas zullen de waarderingen op de aandelen-

profiteren als de vooruitzichten verbeteren.

markten daadwerkelijk aantrekkelijk zijn. Tot dat moment hanteren

We kunnen ons voorstellen dat alle onrust de nachtrust niet ten

we een voorzichtig beleggingsbeleid met een neutrale opinie voor

goede komt. We hebben naar opbeurende woorden gezocht zonder

aandelen. De belangrijkste accenten blijven we daarbij leggen op

de realiteit uit het oog te verliezen. Maar we weten ook dat er

de opkomende markten, waar de groei nog steeds hoog is en de

morgen iets kan gebeuren wat vandaag voor onmogelijk werd ge-

ruimte om te manoeuvreren wat groter. Op de obligatiemarkt ver-

houden. De scheidslijn tussen hopen en voorspellen is een dunne.

wachten we onder die omstandigheden een normalisatie met licht

In elk geval resteert de wens: morgen gezond weer op.

stijgende rendementen. Daarbij past een geringer (onderwogen) belang dan onder normale omstandigheden. Die onderweging* geldt volledig voor staatsobligaties. Voor bedrijfsobligaties geldt binnen de obligatieportefeuille wel een overwogen belang, omdat

* Onderweging betekent dat van een beleggingscategorie minder in een beleggingsportefeuille wordt opgenomen dan onder neutrale omstandigheden. Voor overweging geldt het tegenovergestelde.

Ruimtevaarder AndrĂŠ Kuipers keert op 1 juli 2012 terug op aarde. Kuipers heeft dan 193 dagen, ruim een halfjaar, doorgebracht in het internationaal ruimtestation ISS. De terugreis naar de aarde duurt 3 uur en 23 minuten en eindigt met een landing op een Kazachse steppe.

beeldreportage

Terugblik 2

0 1 1 -

0 1 2

D E F I N A N C I E E L- E C O N O M I S C H E C R I S I S O V E R H E E R S T E D I T J A A R D E V O O R P A G I N Aâ&#x20AC;&#x2122; S . E U R O P A S L E E P T E Z I C H I N B R U S S E L VA N D E EN E C R I S I S TO P N A A R D E A N D E R E, T E R W I J L D E R E S T VA N D E W E R E L D D E A D E M I N H I E L D . E N W E E R V I E L I N N E D E R L A N D E E N K A B I N E T. E E N S E L E C T I E VA N H E T N I E U W S I N B E E L D E N .

Begin februari 2012 is voor het eerst in 15 jaar sprake van een koudegolf in Nederland. Spontaan breekt de Elfstedenkoorts uit. Op 8 februari 2012 maakt het Elfstedencomité aan alle hoop een einde: de ijsvloer wordt te dun bevonden, ‘It giet net oan’.

beeldreportage

Een moment van ontspanning tijdens de G8-top in het Amerikaanse Camp David op 19 mei 2012. De wereldleiders bekijken de Champions Leaguefinale tussen Bayern München en Chelsea. Op de foto onder andere de Britse premier David Cameron, de Amerikaanse president Barack Obama, bondskanselier Angela Merkel, EU-voorzitter José Manuel Barroso en de Franse president François Hollande.

Op woensdag 5 oktober 2011 overlijdt Apple-topman Steve Jobs op 56-jarige leeftijd. President Barack Obama noemt Jobs in een reactie ‘een van Amerika’s grootste vernieuwers’.

Protest tegen het bewind van president Bashar al-Assad van Syrië. Op 15 juli 2012 definieert het Internationale Rode Kruis het gewapende conflict in Syrië als burgeroorlog.

Na acht jaar oorlog trekken op 15 december 2011 de Amerikanen hun troepen definitief terug uit Irak. Naast 4500 Amerikaanse militairen sneuvelden naar schatting 190.000 Irakese burgers en militairen tijdens de strijd. (Bron: World Health Organisation 2012.)

Veilinghuis Sotheby’s in New York brengt op 2 mei 2012 het schilderij De Schreeuw van de Noorse kunstenaar Edvard Munch onder de hamer. Het schilderij brengt het recordbedrag van 119,9 miljoen dollar op.

beeldreportage

Een dag na de beursgang van ‘zijn’ Facebook op 18 mei 2012 treedt oprichter Mark Zuckerberg in het huwelijk met jeugdvriendin Priscilla Chan.

Minister van Financiën Jan Kees de Jager bij de kamer van PvdA-fractievoorzitter Diederik Samsom na een laatste en vergeefse poging om de partij mee te krijgen in een afspraak om de begrotingsnorm uit Brussel van 3 procent te halen. Op 26 april 2012 sluiten VVD, CDA, D66, GroenLinks en de ChristenUnie een bezuinigingsakkoord dat vervolgens door het leven zal gaan als het Kunduz-, en later het Lenteakkoord.

Tyrrheense Zee. Er ontstaat een scheur van 70 meter lang waarna het schip kapseist. De ramp kost aan 32 mensen het leven.

Op 13 januari 2012 vaart het Italiaanse cruiseschip Costa Concordia op een rots voor de kust van Isola del Giglio in de

De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Hillary Clinton, ontmoet in Birma oppositieleidster en Nobelprijswinnares Aung San Suu Kyi op 2 december 2011.

Op 31 oktober 2011 wordt in de Filippijnse hoofdstad Manilla baby Danica May Camacho geboren. Het meisje wordt door de Verenigde Naties symbolisch aangewezen als 7 miljardste wereldburger, en markeert de wereldbevolkingsgroei, die in een halve eeuw stijgt van 6 miljard (1999) naar 9 miljard (schatting 2046) mensen op aarde (een groei van 33 procent).

Op 28 juni 2012 verklaart het Amerikaanse Hooggerechtshof de Affordable Care Act, beter bekend als Obamacare, niet ongrondwettelijk. Hiermee is het omstreden plan dat voorziet in een zorgverzekering voor alle Amerikanen een stap dichterbij gekomen.

7 oktober 2011 - De Nobelprijs voor de Vrede 2011 gaat naar drie Afrikaanse voorvechtsters van vrouwenrechten: vredesactiviste Leymah Gbowee uit Liberia, mensenrechtenactiviste Tawakkul Karman uit Jemen en Ellen Johnson Sirleaf, president van Liberia.

De Occupybeweging komt uit de Verenigde Staten overwaaien naar Europa en ook op het Beursplein in Amsterdam verrijzen de tentjes van betogers. Het masker is het symbool geworden voor protestbewegingen van over de hele wereld.

beeldreportage

Eerste prijs in de categorie Daily Life Singles 2012 van World Press Photo. Een portret van de grondlegger van de NoordKoreaanse staat Kim Il-sung, siert de muur van een woonblok in hoofdstad Pyongyang. De â&#x20AC;&#x2DC;Grote Leiderâ&#x20AC;&#x2122; werd in 1994 opgevolgd door zoon Kim Jong-il. Die overleed op 17 december 2011 en werd opgevolgd door zijn jongste zoon Kim Jong-un. Foto: Damir Sagolj/Reuters.

Drie dagen feest in het Verenigd Koninkrijk. Van 2 tot en met

4 juni 2012 vieren de Britten het diamanten jubileum van

koningin Elizabeth II, die zestig jaar op de troon zit. De festiviteiten

bestaan onder meer uit een vlootschouw en een groot pop-

concert voor Buckingham Palace.

beeld ESA / NASA, Robin Utrecht / ANP, Hollandse Hoogte / Rex Features, Lucas Jackson-Pool / Getty Images, Jennifer S. Altman / HH, AFP Photo, Martijn Beekman, Reporters / Abaca, Soe Than Win / AFP Photo, Ted Aljibe / AFP Photo, Ilvy Njiokiktjien / ANP, Cornelius Poppe / ANP, Peter Macdiarmid / Getty Images, Hollandse Hoogte, Robyn Beck / AFP Photo, Jay Mallin / Corbis

beeldreportage

BEN STEINEBACH

Risicomijdend

column

beeld Jiri Büller

crisisgedrag

De afgelopen jaren hebben de koersen op de financiële markten bovengemiddeld sterk gefluctueerd. De omvang van deze fluctuaties is een maatstaf voor het risico dat beleggers lopen met hun beleggingen. Ga maar na, fluctuaties naar boven maar vooral Ben Steinebach Hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO

ook naar beneden, van 5 procent zijn vermoedelijk nog wel dragelijk, maar bij een daling van 20 procent ziet onze belegger een vijfde van zijn beleggingen in rook opgaan. In periodes van grote onrust en turbulentie vluchten beleggers vaak uit risicovollere beleggingen. Dat zijn aandelen en grondstoffen, maar ook bedrijfsobligaties en staatsobligaties van Zuid-Europese landen. De traditioneel veilige havens – of veilig geachte havens – zijn bijvoorbeeld goud of de Zwitserse frank. In september 2011 – na een periode van grote onrust – bereikte goud de recordhoogte van bijna 1900 dollar per troy ounce en de Zwitserse frank steeg tot 97 eurocent. Dit maakte beleggers huiverig, zelfs voor goud. De Zwitserse centrale bank vond de koers van de frank te gortig en greep in. Het gevolg: de goudprijs en de Zwitserse frank daalden fors in waarde en weg waren twee veilig geachte havens. Wat overbleef waren Amerikaanse en Duitse staatsobligaties, die vervolgens pijlsnel in waarde stegen. Het rendement op 10-jaars staatsobligaties daalde daardoor tot onder de 1,5 procent in de VS en 1,2 procent in Duitsland. Als de onrust dan weer een tijdje vermindert, loopt het rendement weer iets op maar blijft uiteindelijk zeer laag en obligaties zijn dan extreem duur. Bij een inflatie van 2 à 2,5 procent, zoals medio 2012 het geval was, nemen beleggers dus genoegen met een negatief reëel rendement. Sterker nog: beleggers betalen voor deze obligaties nu meer dan de nominale waarde die ze bij aflossing terugkrijgen. Op deze wijze leidt de Europese schuldencrisis er dus toe dat beleggers op voorhand bereid zijn verlies te nemen.

Een bewogen decennium

ALS ÉÉN LAND D E A F G E LO P E N DECENNIA EEN S TO R M AC H T I G E G R O E I HEEFT DOORGEMAAKT

2000 1,7%

DAN IS HET WEL CHINA.

2011 37,8%

22,5 miljoen 513,1 miljoen Internetaansluitingen

China is nu de tweede economie ter wereld! Ronduit

(percentage van de bevolking)

spectaculair zijn onder meer de vertienvoudiging van de waarde van exportproducten waar veel ‘technologie in zit’ en het aantal inwoners dat internet

Lhasa

tot zijn beschikking heeft. In juli 2012 kwam het Internationaal Monetair Fonds (IMF) echter met een neerwaartse bijstelling van de groeicijfers van 8,5 naar 8,0 procent. Verdere stagnatie ligt op de loer, omdat ook China in de toekomst met vergrijzing te maken kan krijgen. Het laatste decennium groeide de bevolking overigens nog wel. Bij de data die hier gepresenteerd worden, springen de forse toename van het olieverbruik en de CO2-emissie eruit. Voor een land dat de afgelopen jaren steeds verder indus-

2001 $ 1.317 miljard

2011 $ 6.931 miljard

trialiseerde is dit echter niet onverwacht. Bovendien gaan deze cijfers gepaard met een duidelijke afname van het aantal kinderen dat voor het eerste levensjaar sterft en een toename van de levensverwachting van de Chinezen.

Bruto binnenlands product (nominaal)

Bruto binnenlands product, groeipercentage jaar op jaar

2001 8,3%

2011 9,2%

Hightechexport

(exportproducten die veel R&D vereisen, zoals in de vliegtuigindustrie, farmaceutische producten, wetenschappelijk instrumentarium, etc.)

Ranking op basis van waarde bruto binnenlands Product 2010

2000 $ 41,7 miljard

2010 $ 406 miljard

2 Beijing Grootte bevolking (in miljoenen)

2001 1270

CO2-uitstoot

2011 1330

(in tonnen per hoofd van de bevolking)

2000 2,7

2008 5,3

Aantal autoâ&#x20AC;&#x2122;s per 1000 inwoners

Guangzhou 2003 15

2008 37

2000 867

2009 1695 2000 57,1% Energieverbruik

(omgerekend naar kiloâ&#x20AC;&#x2122;s aardolie per inwoner in een jaar)

2009 56,2%

Gedeelte van landoppervlak dat beschikbaar is voor landbouw

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn

Hongkong

quiz

De Groot Economische Quiz D O E M E E E N T E S T U W K E N N I S O P H E T T E R R E I N VA N E C O N O M I E , E U R O P A , K U N S T, O N D E R N E M E N E N M E N S E N . W I E W E E T B E N T U D E G E L U K K I G E W I N N A A R VA N D E S M A K E L I J K E P R I J S : E E N D I N E R VO O R T W E E P E R S O N E N I N C L U S I E F OV E R N AC H T I N G O P 8 J U N I 2 0 1 3 B I J D R I E S T E R R E N R E S TA U R A N T D E L I B R I J E I N Z W O L L E .

1 W elk land heeft tot twee keer toe een poging gedaan om toe te treden tot de Europese Unie, maar werd beide keren met referenda teruggefloten door zijn bevolking? A Zwitserland B Noorwegen C Liechtenstein D IJsland 2 Wie is sinds 1848 in de meeste Nederlandse kabinetten minister van Financi毛n geweest? A G errit Zalm B Pieter Philip van Bosse C Piet Lieftinck D Onno Ruding 3 Met welke Nederlandse onderneming sloot het Amerikaanse Apple onlangs een overeenkomst voor het gebruik van technologie van deze onderneming? A Philips B ASML, maker van wafersteppers, de machines waarmee computerchips gemaakt worden C TomTom, maker van navigatieapparatuur en eigenaar van digitale kaartenmaker TeleAtlas D Telecombedrijf KPN

TIP! VERGEET NIET UW ANT WOORDEN VOOR 15 O K TO B E R 2 012 IN TE ZENDEN.

4 De Nachtwacht van Rembrandt is eigendom van? A Het Rijk B Het Rijksmuseum C De gemeente Amsterdam D Een groep rijke Nederlandse particulieren, die het in bruikleen hebben gegeven aan het Rijksmuseum 5 Is de hoofdontwerper bij de Duitse autogroep BMW A een Duitser? B een Italiaan? C een Nederlander? D een Brit? 6 De euro is geen wettig betaalmiddel in/op: A de Canarische Eilanden B Madeira en de Azoren C Monaco D Andorra

De antwoorden op alle 50 vragen dienen uiterlijk op 15 oktober 2012 in het bezit van ABN AMRO te zijn. Na 15 oktober 2012 dingt u niet meer mee naar de prijs. U kunt de antwoorden invullen op de bijgevoegde antwoordkaart 贸f op de website: www.GE-Quiz.nl. Bij het beantwoorden van de quizvragen dient u in het achterhoofd te houden dat de vragen in juli 2012 zijn samengesteld. Het is dus mogelijk dat de werkelijkheid van dat moment is ingehaald door de feiten. De correcte antwoorden gelden voor de situatie in juli 2012. Voor de voorwaarden ga naar: www.GE-Quiz.nl.

7 T ussen 1634 en 1637 was in Holland en Utrecht sprake van manie rondom artikelen c.q. goederen, die ertoe leidde dat uiteindelijk een exemplaar (of gewichtseenheid) van het bedoelde goed/artikel net zo veel waard was als een heel grachtenpand. De zeepbel knapte in 1637. Hoe wordt deze klassieke economische zeepbel genoemd? A Zwarte peper-gekte B Tulpenmanie C Rozenhysterie D Zijdemanie 8 I n welk land heeft zich in de moderne geschiedenis de ergste inflatie ooit voorgedaan, waarbij de prijzen van goederen iedere 15 uur verdubbelden? A Duitsland in de periode 1923-1924 B Hongarije in de periode 1944-1946 C Chili in de periode 1971-1973 D Argentinië in de periode 1975-1976 9 I n december 2004 verkocht het Amerikaanse IBM zijn pc-divisie aan? A De Amerikaanse computerbouwer Dell B De Chinese computerbouwer Lenovo C De Amerikaanse computerbouwer HP D De Japans-Duitse computerbouwer Fujitsu Siemens 10 Jean-Marc Ayrault trad half mei 2012 aan als de nieuwe premier van Frankrijk. Wie was de voorganger van Ayrault? A François Hollande B François Fillon C François Bayrou D Ségolène Royal 11 De Kaartspelers van Paul Cézanne is het duurste schilderij ooit dat via particuliere verkoop, dus niet op een veiling, werd verkocht. Wie kocht het schilderij voor $ 250 miljoen? A Bill Gates van Microsoft B De Russische oliemiljardair Roman Abramovich C De koninklijke familie van Qatar D De sjeik Mansour van Abu Dhabi

12 De vorige bestuursvoorzitter van het Nederlandse Philips heet? A Frans van Houten B Cor Boonstra C Gerard Kleisterlee D Frits Philips 13 I n hoeveel EU-landen kunt u nu met de euro betalen? A 3 6 B 9 C 17 D 12 14 Met de waarde van alle in een jaar geproduceerde goederen en diensten staat Nederland op de wereldranglijst op de: A 4 e plek B 44e plek C 77e plek D 17e plek 15 I n welk land worden momenteel de meeste smartphones verkocht? A De VS B China C Brazilië D Rusland 16 Wat is de grootste vermogensbeheerder ter wereld, met een beheerd vermogen van circa 3.500 miljard dollar? A Het Nederlandse pensioenfonds ABP B De Amerikaanse vermogensbeheerder BlackRock C De Zwitserse bank UBS D De Amerikaanse zakenbank Goldman Sachs

17 De grootste munt op aarde, geslagen in 2007 door Royal Canadian Mint, weegt: A 10 kilo en heeft een nominale waarde van C$ 100.000 B 100 kilo en heeft een nominale waarde van C$ 1.000.000 C 50 kilo en heeft een nominale waarde van C$ 500.000 D 1000 kilo en heeft een nominale waarde van C$ 10.000.000

18 Dit is een foto van: A Mario Monti, de huidige premier van Italië B Mario Draghi, president van de Europese Centrale Bank (ECB) C Giorgio Napolitano, president van Italië D voormalig premier Silvio Berlusconi 19 Welk succesvol Nederlands biotechnologiebedrijf werd in 2010 overgenomen door de Amerikaanse farmaciegigant Johnson & Johnson? A Pharming B Crucell C Octoplus D Galapagos 20 Wie is de huidige minister van Financiën van de Verenigde Staten? A Hillary Clinton B Timothy Geithner C Henry Paulson D Ben Bernanke 21 I n 2005 werd een poster van Fritz Langs klassieke sciencefictionfilm Metropolis uit 1927 verkocht aan de Californische verzamelaar Ken Schacter. Hij betaalde een bedrag waarmee het een van de duurste filmposters ooit werd. De poster werd verkocht voor? A $ 66.000 B $ 54.000 C $ 240.000 D $ 690.000

22 Het Europees Investeringsfonds (EIF) is bedoeld om: A Europese uitvinders te helpen bij het ontwikkelen van hun ideeën B de kredietvoorziening van het middenen kleinbedrijf in de Europese Unie te ondersteunen C culturele projecten van EU-landen financieel te ondersteunen D beursgenoteerde Europese bedrijven die in moeilijkheden verkeren te ondersteunen 23 Wie is de huidige voorzitter van de Federal Reserve (Fed)? A Ben Bernanke B Alan Greenspan C Barack Obama D Paul Volcker 24 I n welke Nederlandse onderneming nam de Amerikaanse chipmakergigant Intel vanwege strategische redenen onlangs een belang van in eerste instantie 10%? A Philips B ASML C KPN D TomTom 25 Welke zakenman en entrepreneur slaagde er recent in met kitesurfen het Kanaal over te steken? A De Engelsman Richard Branson, bekend van onder meer Virgin Records B De Amerikaan Larry Ellison, oprichter van softwaregigant Oracle C De van oorsprong Hongaarse George Soros, bekend als de man die in 1992 met speculaties tegen het Britse pond circa $ 1 miljard verdiende D De Nederlandse mediaondernemer John de Mol 26 Hoe heet de meest gebruikte, en belangrijkste Europese beursindex? A De Euro Stoxx 50 B De AEX C De FTSE Eurotop 100 D De Euroindex

27 I n december 2011 en in juli 2012 leende de Nederlandse staat geld van investeerders tegen een negatieve rente. Dat wil zeggen dat de intekenaars op deze leningen een fractie minder, circa 0,03%, terugkrijgen dan ze inlegden. Wat was de looptijd van deze leningen? A 3 jaar B 1 jaar C 10 jaar D Minder dan een jaar 28 H ier ziet u een afbeelding van de kopzijde van een 2-euromunt, met een afbeelding van Dante Alighieri. Dit is een: A Spaanse euromunt B Portugese euromunt C Griekse euromunt D Italiaanse euromunt

32 Sinds 1986 is de blauwe vlag met 12 gele sterren de vlag van de Europese Unie. De 12 gele sterren staan voor: A de 12 eerste leden van de EU B het getal 12, sinds de oudheid het symbool van harmonie en evenwicht C de 12 tekens van de dierenriem D geen enkele specifieke betekenis, maar werden door de ontwerper van de vlag esthetisch gevonden 33 Op 4 maart 1983 startte de zogeheten AEX-beursindex, waarin opgenomen de 25 beursgenoteerde bedrijven met de grootste beurswaarde. De startwaarde was 100. Wat was (tot nu toe) de hoogste stand ooit? A 1111,12 punten B 507,34 punten C 703,18 punten D 644,21 punten

29 In Nederland is een ondernemingsraad verplicht bij een omvang van? A 25 of meer werknemers B 50 of meer werknemers C 100 of meer werknemers D 250 of meer werknemers

34 Welke rijke investeerder heeft onlangs een groot belang in KPN opgebouwd? A De Amerikaan Warren Buffett B De Mexicaan Carlos Slim C De Nederlander John de Mol D De Rus Roman Abramovich

30 Voor welk schilderij werd het hoogste bedrag ooit op een veiling betaald, namelijk $ 119,9 miljoen? A De Zonnebloemen van Vincent van Gogh B Untitled XXV van Willem de Kooning C Dora Maar met kat van Pablo Picasso D De Schreeuw van Edvard Munch

35 Hoe oud is de vorig jaar overleden Steve Jobs, een van de meest visionaire uitvinders c.q. ondernemers ooit, geworden? A 46 jaar B 66 jaar C 56 jaar D 76 jaar

31 De rijkste vrouw ter wereld – met een geschat vermogen van 22 miljard euro – is momenteel: A De Duitse Susanne Klatten, die onder meer een deel van het Duitse automerk BMW bezit B Christy Walton, schoondochter van Sam Walton, oprichter van de Amerikaanse winkelketen Walmart C Liliane Bettencourt, erfgename van het Franse L’Oréal-concern D De Australische Gina Rinehart, erfgename van de Hancock-mijnen

36 Wat was de eerste auto die in massaproductie werd gefabriceerd? A De Ford, Model T B Oldsmobile Curved Dash C Volkswagen Kever D Peugeot 201 37 Het woord ‘Europa’: A komt uit de Indiase mythologie B komt uit een oud Latijns geschrift C komt uit de Griekse mythologie D is in 1850 door de Duitse schrijver Heinrich Heine in een boek gemunt 38 Welk bedrijf (en zijn rechtsvoorgangers) is het langst aan de beurs van Amsterdam genoteerd? A Technisch dienstverlener Imtech B Royal Dutch C Philips D Heineken

quiz

40 A ls het dagelijks bestuur van de EU kan worden beschouwd: A de Europese Commissie B het Europese Hof van Justitie C de Europese Raad D het Europees Parlement

43 De Federal Reserve System of de Federal Reserve (informeel ook wel The Fed) is de Amerikaanse centrale bank. Is deze bank: A Eigendom van de staat? B Eigendom van zakenbank Goldman Sachs? C Eigendom van alle banken met een federale banklicentie? D Eigendom van de drie grootste banken van de VS? 44 De exportwaarde van Nederlandse bloemen en planten was vorig jaar? A 2,2 miljard euro B 10,1 miljard euro C 5,2 miljard euro D 1,1 miljard euro 45 Welk bedrijf boekte onlangs het eerste (kwartaal)verlies sinds het naar de beurs ging? A Apple B Nokia C Microsoft D Intel 46 Welk Nederlands museum had in 2011 een topjaar met maar liefst 1 miljoen bezoekers? A Het Van Gogh Museum B Het Rijksmuseum C Het Kröller-Müller Museum D De Hermitage Amsterdam

41 Dit is een foto van: A Neelie Kroes, Europees commissaris, belast met de portefeuille Digitale Agenda B Christine Lagarde, de huidige voorzitter van het Internationaal Monetair Fonds C De Nederlandse zakenvrouw Silvia Tóth D Dilma Rousseff, president van Brazilië 42 Wie is momenteel bestuursvoorzitter bij het na zijn naam genoemde bedrijf? A Harry Noy van ingenieursbedrijf Arcadis B Jan Aalberts van Aalberts Industries C Hans Wijers van verf- en chemiefabrikant AkzoNobel D Jean-François van Boxmeer van Heineken

48 Het succesvolle televisieprogramma Tussen Kunst & Kitsch is al vele jaren op de Nederlandse televisie te zien. In 2011 was er de hoogste taxatie uit de tot dan toe 26-jarige geschiedenis van het programma. Het betrof een schilderij genaamd ‘Het Kantwerkstertje’ van de Rotterdamse kunstenaar, zakenman en dichter Joost van Geel (1631-1698). Het schilderij werd getaxeerd op? A 125.000 euro B 1 miljoen euro C 250.000 euro D 80.000 euro 49 Een van de meest tot de verbeelding sprekende steden ter wereld, Venetië, trekt jaarlijks 15 miljoen bezoekers. Welk percentage van de bevolking van de stad werkt in de toeristenindustrie? A 23% B 11% C 44% D 50% 50 Wat is de hoogste rente die Spanje sinds de invoering van de euro moest betalen op tienjarige staatsleningen (juli 2012)? A 10,1% B 5,2% C 2% D 7,6%

47 Waarin investeerde Roel Pieper, die enige tijd in de raad van bestuur van Philips zat, niet? A Etirc Aviation, kleine, zakelijke vliegtuigen B Opinieblad Opinio C Epitalon, een middel dat het leven mogelijk zou kunnen verlengen D Excalibur Almaz, bedrijf dat mensen de ruimte in wil sturen

DRIESTERRENPRIJS E E N D I N E R VO O R T W E E P E R S O N E N O P Z AT E R DA G 8 J U N I 2 0 1 3 B I J D R I E S T E R R E N R E S T A U R A N T D E L I B R I J E I N Z W O L L E VA N J O N N I E E N T H É R È S E B O E R , I N C L U S I E F OV E R N AC H T I N G I N L I B R I J E ’ S H OT E L . Door de antwoorden op de antwoordkaart (bijgevoegd in het blad) in te vullen en op te sturen dingt u mee naar de culinaire hoofdprijs. U kunt de antwoorden ook invullen op www.ge-quiz.nl of de iPad-app van de GE-Quiz downloaden in de app store. De naam van de winnaar wordt eind oktober gepubliceerd op www.abnamro.nl/relevant.

beeld AP, HH

39 Welke Nederlandse ondernemer investeerde al voor de beursgang in Facebook? A John de Mol B Henk Keilman, bekend van het tv-programma over ondernemen, Dragons’ Den C Marcel Boekhoorn, die onlangs met een groep investeerders de High Tech Campus Eindhoven overnam D Hennie van der Most, die diverse evenementenhallen heeft

Carine Naafs eigenaar van kledingwinkel In ’t Schootje in Oldenzaal

Hoe was uw jaar?

klantportret

“Ik ben opgegroeid in een ondernemersgezin. Hierdoor heb ik van jongs af geleerd dat ondernemen hard werken is en veel doorzettingsvermogen vergt. De afgelopen vijftien jaar heb ik verschillende facetten van het modevak doorlopen. Vorig jaar was de tijd aangebroken om mijn eigen weg te gaan en heb ik een mooie damesmodewinkel overgenomen. Niet de gemakkelijkste tijd om te starten, maar het gaat goed. Ik heb in die korte tijd al aardig wat de moderne vrouw; voor moeder én dochter. Op termijn staan meerdere winkels op mijn verlanglijstje, maar eerst moet het concept nog goed uitgekristalliseerd worden.”

tekst Heidi Klijsen beeld Merlijn Doomernik

vaste klanten. Het is een winkel voor

De macht van grote getallen trend

tekst Paul Groothengel illustratie Leonie Bos

O F H E T N U GA AT O M D E P R O D U C T I E VA N M U Z I E K , E E N F I L M , D E U I T B R E I D I N G VA N E E N K U N S TC O L L E C T I E O F H E T T E L E N VA N B I OVA R K E N S , S T E E D S VA K E R KO M T D E I N V E S T E R I N G D I R E C T VA N B U R G E R S: V I A C R O W D F U N D I N G.

e term klinkt hip, maar in feite is crowdfunding een ouderwets rondje met de pet. Wie enthousiast is over iemands idee, doet een

duit in het zakje. Het fenomeen ontstond een jaar of zes geleden bij een aantal schrijvers, muzikanten en filmers in de Verenigde Staten. Het idee erachter: als je geen financiering kunt krijgen voor je idee of project via de overheid of een bank, haal je geld op bij particuliere donateurs, bijvoorbeeld via je netwerk.

trend

“ De eerste helft moet uit je eigen netwerk komen”

TO N N E N VO O R G E P E S T E S C H O O L B U SB E G E L E I D S T E R Misschien wel het mooiste voorbeeld van de kracht van crowdfunding is de recente case van Karen Klein. Voor haar werd afgelopen juli rond de 700.000 dollar opgehaald via het bekende Amerikaanse crowdfundingplatform Indiegogo.com. De fondsenwervingsactie, genaamd ‘Let’s give Karen Klein a vacation!’, was bedoeld om 5.000 dollar te werven voor een vakantie voor Klein, die wel wat rust kon gebruiken na een periode ernstig gepest te zijn tijdens haar werk als begeleidster op een schoolbus. Tijdens de ritten werd zij verbaal vernederd door een groep tieners die dagelijks met haar bus naar school pendelden. Een andere scholier, tevens passagier op de bus, filmde dit en publiceerde een opname op YouTube. Het filmpje ging in no time de hele wereld over. Tienduizenden mensen reageerden vol afschuw. Indiegogo sprong erop in en binnen een maand werd genoemd fortuin binnengehaald voor Klein.

M I L J O E N E U R O VO O R R U I M HONDERD KUNSTPROJECTEN Een succes dichter bij huis is het Nederlandse crowdfundingplatform Voordekunst.nl, dat in juli de magische grens van 1 miljoen euro passeerde. In anderhalf jaar tijd zijn via het platform 118 kunstprojecten gefinancierd en hebben meer dan 7600 donateurs gezamenlijk een miljoen euro aan donaties bijeengebracht. Een bekend platform met een bredere focus is Kickstarter.com. In 2011 werd via Kickstarter al ca. 100 miljoen dollar opgehaald. Een van de begunstigden was LunaTik, dat via Kickstarter 15.000 dollar wilde genereren om horlogebandjes te ontwikkelen voor de iPod Nano. Daar kwamen zo veel supporters op af, dat het bedrijf eindigde met bijna 950.000 dollar aan financiering.

Crowdfunding in cijfers • 250 succesvolle Nederlandse crowdfundingprojecten in 2011 (samen 2,5 miljoen euro). • Wereldwijd bracht crowdfunding bijna 1,5 miljard dollar op in 2011. Dit zal bijna verdubbelen in 2012 (2,8 miljard dollar). • Aantal crowdfundingplatforms in Nederland: 29.

INVESTEER IN EEN BOEK In 2008 slaat crowdfunding over naar

Bronnen: marktrapporten van Douw & Koren, en van crowdsourcing.org.

Europa. “In 2010 werd er in Nederland krap vijf ton opgehaald en vorig jaar al ruim 2,5 miljoen euro”, zegt crowdfundingconsultant Gijsbert Koren van adviesbureau Douw & Koren. De twee grootste platforms, samen goed voor ruim een derde van de crowdfundinginkomsten, zijn het genoemde Voordekunst.nl en TenPages.com. Dat laatste platform heet zo omdat auteurs die via reguliere weg geen uitgever kunnen vinden, er de eerste tien pagina’s van hun boekmanuscript op kunnen plaatsen. Lezers die benieuwd zijn naar de rest van het verhaal, kunnen voor 5 euro een aandeel kopen in het manuscript. Worden er 2000 aandelen verkocht, dan wordt het boek uitgegeven. De eerste titel die op deze manier tot stand kwam, was ‘Ik date maar wat’, van Suzanne Buis. Sindsdien volgden nog 67 Nederlandse boeken. In navolging hiervan ontstaan ook steeds meer op ondernemers en investeerders gerichte crowdfundingplatforms, zoals CrowdAboutNow, MKBcrowdfunding, Symbid en Wekomenerwel. Voordelen van crowdfunding via dergelijke platforms: je bent beter vindbaar voor potentiële donateurs en je krijgt juridische en commerciële ondersteuning. Daarvoor betaal je als geldzoeker een vergoeding, meestal zo rond de 5 procent van het op te halen bedrag.

D O N AT E U R W O R D T A M B A S S A D E U R Ronald Kleverlaan is oprichter van internetbureau WEBclusive, actief in het ontwikkelen van crowdsourcingplatformen. Hij onderscheidt vier manieren om crowdfunding in te zetten: voor het krijgen van donaties, leningen, investeringen en ondersteuning. Doneren is de simpelste manier van crowdfunding.

natura. Zo haalde het Amsterdam Museum ruim 51.000 euro op voor de aankoop van De intocht van Napoleon te Amsterdam, in 1813 geschilderd door Matthieu van Bree. Donateurs mochten als tegenprestatie gratis naar een presentatie van de restaurateur.

ANDERE NEDERLANDSE SUCCESSEN Journalist Brenno de Winter haalde vorig jaar in 24 uur driemaal het benodigde bedrag binnen voor zijn onderzoek naar het functioneren van de ov-chipkaart. Kunstenaar Machteld Aardse en filmmaker Aida Grovestins hebben door crowdfunding de eerste Een bekend voorbeeld hiervan is de inzamelingsactie van Barack

productiefase gefinancierd van hun documentaire Women of

Obama. Hij haalde voor zijn verkiezingscampagne bijna 100 mil-

Waalo over vrouwelijk leiderschap in Senegal. Ze werven nu geld

joen dollar op onder 1,5 miljoen Amerikanen. De tweede variant is geld lenen. Daar zijn in Nederland veel voorbeelden van. Neem Qolors, een initiatief van modeontwerpster Marijke Krabbenbos. Kleverlaan: “Zij had 50.000 euro nodig om de productie van haar eerste collectie te financieren en heeft honderd vrouwen zo ver gekregen om haar 500 euro te lenen. Als dank kregen de geldschietsters korting op de collectie. Krabbenbos sloeg twee vliegen in een klap, want haar investeerders werden tegelijk ambassadeur van haar kledinglijn. Heel slim.”

“ Misschien zie je je geld niet meer terug”

S TA R T I N J E E I G E N N E T W E R K

via de crowd voor de tweede fase. Supporters kunnen de voort-

“Bij crowdfunding is de vuistregel dat je de eerste helft van je in-

gang stap voor stap volgen. In ruil voor hun donatie ontvangen ze

vestering uit je eigen netwerk moet zien te halen. Een goed netwerk

incentives: van een dvd of kaartje voor de film tot een vermelding

opbouwen is dus stap één”, aldus Kleverlaan. Maar hoe weet de

als executive producer op de titelrol. Biologische varkensboeren uit

lener zeker dat hij zijn geld ooit weer terugziet? Kleverlaan: “Het

de regio Twente haalden 40.000 euro op voor het telen van Buiten-

platform geldvoorelkaar.nl heeft dit voorjaar als eerste een licentie

gewone Varkens. Het vlees van deze varkens, die veel leefruimte

aangevraagd van toezichthouder Autoriteit Financiële Markten. De

hebben en het hele jaar buiten lopen, wordt exclusief verkocht aan

AFM studeert hier nog op, maar als de licentie wordt afgegeven,

de investeerders.

zou dat wel vertrouwen geven. Daarnaast kennen geldschieter en

Consultant Koren adviseert investeerders om te kijken naar

lener elkaar meestal persoonlijk. De lener wil deze relatie meestal

projecten waarbij ze zich betrokken voelen. “Als je in een crowd-

niet op het spel zetten.”

fundingproject investeert, weet je niet zeker wat het resultaat zal

Bij de laatste twee vormen van crowdfunding, investeren en ‘sup-

zijn. Je moet je realiseren dat je je geld misschien niet terugziet.

porter worden’, krijgt de geldschieter iets terug voor zijn bijdrage.

Maar risico of niet, crowdfunding is een trend die in rap tempo

De investeerder een deel van de winst en een supporter iets in

ingeburgerd raakt.”

MARIJKE ZEWUSTER

Opkomende markten

column

beeld Jiri Büller

niet te stuiten Terwijl de kredietwaardigheid van een groot aantal landen in de eurozone sterk is gedaald in het afgelopen jaar, blijft de kredietwaardigheid van de opkomende markten onverminderd stijgen. Marijke Zewuster Hoofd Emerging Markets ABN AMRO

Het aantal opkomende markten dat een zogenaamde investment grade rating krijgt van de drie bekende kredietbeoordelaars, Moody’s, Standard & Poor’s en Fitch, steeg sinds 2010 van veertig naar circa vijftig landen. Uiteraard hebben de meeste van deze landen ook last van de recessie in Europa, die ten koste gaat van hun groei, maar hun economische basis is desondanks nog altijd sterk. Waar de westerse economieën te kampen hebben met grote overheidstekorten en schulden die oplopen tot niveaus die hoger liggen dan wat we ooit acceptabel vonden, zien we dat de omvang van de overheidsschuld van de opkomende economieën in het algemeen nog altijd laag is. Ik zie geen reden waarom dit binnenkort zou veranderen. De kracht van de opkomende markten is onder meer dat zij de afgelopen decennia door schade en schande wijs zijn geworden, door hun ervaring met verschillende schuldencrises. Zij hebben hun overheidsschuld gestabiliseerd en in de afgelopen vette jaren zelfs daadwerkelijk teruggebracht. Daardoor kunnen hun overheden in tegenstelling tot westerse landen nog wel lasten verlichten en meer uitgeven, zonder dat dit ten koste gaat van hun kredietwaardigheid. Ook hebben de meeste opkomende economieën sterk afgelost op hun buitenlandse schuld, hun tekorten op de lopende rekening beperkt en ruime deviezenreserves aangehouden. Kortom: niet alleen hun overheidsfinanciën, maar ook hun externe positie is in het algemeen gezond. Opkomende markten beheren momenteel ruim twee derde van de internationale deviezenreserves. Per saldo verwachten we dan ook dat zij de komende jaren eerder een opwaardering krijgen dan een neerwaartse aanpassing van hun kredietwaardigheidsbeoordeling.

Een bewogen decennium

Verenigde Staten

Ranking op basis van waarde bruto binnenlands product 2010

Grootte bevolking

D E V S H E B B E N N O G A LT I J D

(in miljoenen)

D E G R O OT S T E E C O N O M I E T E R W E R E L D. M E T D E M E E S T E TO P U N I V E R S I T E I T E N E N ONDERZOEKSINSTITUTEN BINNEN DE

San Francisco

LANDSGRENZEN.

2001 285

Een aantal van ’s werelds meest bewonderde en succesvolle

2011 311

Los Angeles Phoenix

ondernemingen van het laatste decennium zijn Amerikaans: Apple, Google, Facebook. Een land met een nog altijd ongebroken ondernemingslust. Een gunstige ontwikkeling voor dit aan energie verslaafde land is bovendien dat door technologische ontwikkelingen steeds meer moeilijk winbaar schaliegas nu toch kan worden gewonnen. Waarmee Amerika’s afhankelijkheid van andere olieproducerende landen afneemt. Het land

Bruto binnenlands product, groeipercentage jaar op jaar

kampt wel met een hoge werkloosheid en enorme begrotingstekorten. Kan het land zichzelf voor de zoveelste keer revita-

2001 1,1%

liseren? En kan de hoogwaardige technologische export, die opvallend genoeg het laatste decennium daalde, weer stijgen? Door de forse immigratie uit onder meer Zuid-Amerika hoeft het land in ieder geval niet bevreesd te zijn voor een slinkende bevolking. Over een decennium weten we het antwoord op deze vragen. En ook of China, met die in omvang enorme en vlijtige bevolking, inmiddels de VS als grootste economie ter wereld is voorbijgestreefd.

2000 8057

2010 7225 Energieverbruik

(omgerekend naar kilo’s aardolie per inwoner in een jaar)

2011 1,7%

Aantal autoâ&#x20AC;&#x2122;s per 1000 inwoners

CO2-uitstoot (in tonnen per hoofd van de bevolking)

2000 19,5

2010 18 2003 796 2008 815

New York 2000 44,1%

2010 77,3%

Washington D.C.

124 miljoen 239,9 miljoen Internetaansluitingen

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn

(percentage van de bevolking)

Austin

2001 $ 10.286 miljard

2011 $ 15.094 miljard

Bruto binnenlands product (nominaal)

Hightechexport

(exportproducten die veel R&D vereisen, zoals in de vliegtuigindustrie, farmaceutische producten, wetenschappelijk instrumentarium, etc.)

2000 $ 197,5 miljard

2000 45,2%

2010 $ 145,5 miljard

2009 44,1%

Gedeelte van landoppervlak dat beschikbaar is voor landbouw

Zonder huwelijksboot het schip in tekst T jarko Denekamp, specialist Estate Planning ABN AMRO MeesPierson

illustratie Nanette Hoogslag

EEN OP DE VIJF STELLEN IN NEDERL AND WOONT SAMEN ZONDER G E T R O U W D T E Z I J N . E N D AT A A N TA L G R O E I T: S T E E D S M I N D E R M E N S E N KIEZEN VOOR HET HUWELIJK. DESONDANKS IS ER VOOR SAMENWONERS BINNEN HET R ECHT NAUWELIJKS IETS GER EGELD.

et huwelijksvermogensrecht is in de afgelopen jaren flink ge-

ZO R G O U D E R S TA AT M E T L EG E H A N D E N

moderniseerd. Maar voor samenwoners die niet getrouwd

Van de diverse samenwoners lopen mensen in de tweede groep

zijn, is wettelijk weinig geregeld. Dit komt deels door de

de grootste financiële risico’s, zo blijkt uit het onderzoek. Binnen

ongrijpbaarheid van het fenomeen samenwonen. Bij een huwelijk

deze relaties is vaak sprake van een traditioneel rollenpatroon. Als

is sprake van een registratie voor de wet, bij samenwonen niet. Het

er kinderen komen, gaat een van de partners – meestal de vrouw –

ontbreken van wettelijke regelingen kan samenwoners in een lastig

minder werken om de zorg voor de kinderen op zich te kunnen

parket brengen. Zij kunnen ongemerkt grote financiële risico’s

nemen. De consequenties hiervan komen na een scheiding aan het

lopen op het gebied van inkomen en vermogen.

licht. Deze partner heeft dan niet alleen aanmerkelijk minder inkomen, maar ook een kleinere verdiencapaciteit. De mogelijkheid om

DRIE TYPEN SAMENWONERS

een bepaalde mate van inkomen te genereren is namelijk laag ten

Niet alle samenwoners lopen dezelfde financiële risico’s. Dit blijkt

opzichte van de andere partner, onder andere door de keuze voor

uit onderzoek van de overheid naar de maatschappelijke positie van

parttimewerk met beperkte carrièremogelijkheden. Hierdoor komt

samenwoners, uitgevoerd door de Vrije Universiteit Amsterdam

deze partner (met haar kinderen) na het uiteengaan mogelijk in een

en de Rijksuniversiteit Groningen. De onderzoekers onderscheiden

(veel) slechtere financiële situatie terecht dan voorheen.

drie groepen, ieder met hun eigen kenmerken. De grootste groep

bestaat uit mensen die samenwonen omdat ze willen ondervinden

G E E N R EC H T O P PA R T N E R A L I M E N TAT I E

of zij bij elkaar passen. Zij hebben vaak nog geen kinderen en zien

Deze situatie is vergelijkbaar met een huwelijk met zogeheten

samenwonen als een ‘proefhuwelijk’. De tweede groep bestaat

koude uitsluiting. Daarbij is in de huwelijkse voorwaarden een

uit mensen die het samenwonen zien als een alternatief voor het

strikte scheiding van de vermogens geregeld. Bij samenwoners

huwelijk, en een gezin starten of hebben, zonder getrouwd te zijn.

kan ‘koude uitsluiting’ nog slechter uitpakken. Bij een huwelijk met

Voor deze groep is het krijgen van kinderen geen reden om te

koude uitsluiting kan partneralimentatie namelijk een corrige-

trouwen. De derde groep bestaat uit ouderen zonder thuiswonende

rende werking op het inkomen van de minst verdienende partner

kinderen. Na een eerdere relatie verkiest men samenwonen boven

hebben. De wet regelt bij gehuwden dat de meest verdienende

een huwelijk. Vaak zijn beide partners in financiële zin zelfstandig.

echtgenoot aan de minst verdienende partner moet betalen (tenzij

grond achter

de gezamenlijke woning kan blijven wonen. Dit is alleen mogelijk als de woning gezamenlijk bezit is. Vaak moet de langstlevende de erfgenamen dan compenseren voor de waarde van de woning. Dit is echter te ondervangen door het sluiten van een overlijdensrisicoverzekering of een regeling in een testament. Daarin kan bijvoorbeeld vastgelegd worden dat de kinderen hun erfdelen pas kunnen opeisen na het overlijden van de langstlevende. Zo beschermt de wet de langstlevende partner dan in financiële zin.

I N V E S T E R I N G I N D E W O N I N G VA N D E PA R T N E R VERREKENEN Duidelijk is dat de wet weinig regelt voor samenwoners. Zij doen er dan ook goed aan hun wensen op financieel gebied vast te leggen. Daarbij gaat het om afspraken over de verdeling of verrekening van het vermogen bij beëindiging van de samenwoning, bijvoorbeeld na een scheiding of door overlijden. Goede afspraken voorkomen bovendien dat bepaalde financiële handelingen van samenwoners een onbedoeld effect hebben. Koopt men bijvoorbeeld tijdens de samenleving een woning die op naam van een van de partners staat, terwijl beide partners in de woning investeren, dan kan de rechter daar een overeenkomst in zien. De rechter kan dan bepalen dat een eventuele overwaarde van het huis bij het uit elkaar gaan zij anders overeenkomen). De meeste samenwoners hebben echter

tussen de partners moet worden verdeeld.

geen recht op partneralimentatie, omdat hierover geen afspraken zijn gemaakt. Die afspraken kunnen de partners vooraf bij een no-

ERFBEL ASTINGVOORDEEL

taris in een samenlevingscontract vastleggen. Maar in de praktijk

Een ander voordeel van het opstellen van een samenlevings-

blijkt dat maar weinig samenwoners dit doen.

contract is dat de partners al zes maanden na het sluiten van het contract van dezelfde erfbelastingvoordelen kunnen profiteren

N A V E R L I ES PA R T N E R O O K H E T H U I S K W I J T

als gehuwde stellen. Bij erven heeft de samenwonende partner

Een situatie die eveneens bijzondere aandacht verdient van samen-

dan een hogere vrijstelling en betaalt een lager erfbelastingsta-

woners, is die rond het erfrecht. Waar binnen het erfrecht voor

rief. Voorwaarde is dus dat het samenlevingscontract al minimaal

gehuwden diverse rechten vastliggen, is er bijna niets geregeld

zes maanden van kracht is en de partners beiden al minimaal zes

voor samenwoners. Anders dan gehuwden zijn samenwoners

maanden op hetzelfde adres ingeschreven staan. Zonder samen-

niet vanzelfsprekend elkaars erfgenaam. In de praktijk ontstaan

levingscontract krijgen samenwoners dit belastingvoordeel pas

hierdoor onrechtvaardige situaties. Zo kunnen bij het overlijden

als ze minimaal vijf jaar op hetzelfde adres ingeschreven hebben

van een van de partners alle bezittingen van hem of haar naar de

gestaan.

kinderen vererven in plaats van naar de achterblijvende partner.

De achterblijvende partner kan daardoor genoodzaakt zijn zijn of

OUDERLIJK GEZ AG REGELEN

haar woning te verlaten, omdat de kinderen recht hebben op de

Bij kinderen die binnen een huwelijk worden geboren, gaat de wet

nalatenschap, waarin ook de woning valt. Om dergelijke situaties te

ervan uit dat de man van de moeder de ouder van het kind is. Bij

voorkomen moeten samenwoners regelingen treffen in hun samen-

samenwoners ligt dat anders. Vooral voor de man, want hij is pas

levingscontract en/of hun testamenten.

in juridische zin ouder als hij het kind heeft erkend. Wil hij ook

Zo’n regeling heet in het geval van een samenlevingscontract een

zeggenschap hebben, dan moet het ouderlijk gezag nog worden

‘verblijvingsbeding’: de garantie dat de achterblijvende partner in

geregeld.

Hoe was uw jaar?

klantportret

“Het was een heerlijk jaar, met veel hoogtepunten. Zoals de trip naar Parijs met mijn kleinzoon, om te vieren dat hij tien is geworden en nu officieel ‘tiener’ is. Voor mijn zeventigste verjaardag zijn we met de hele familie op wintersport geweest. Vroeger leerden wij onze eigen kinderen skiën en nu onze kleinkinderen. Dat is erg bijzonder. Sinds mijn man tien jaar geleden zijn zaak heeft verkocht maken we veel mooie reizen. Zolang we nog zo gezond zijn genieten we er volop van. Daar hebben we altijd hard voor gewerkt. Carpe diem.”

Marry Pruijs gepensioneerd gymnastieklerares

tekst Heidi Klijsen beeld Merlijn Doomernik

uit Amstelveen

CRISIS? NIET VOOR DEZE AMBACHTELIJKE NEDERL ANDSE TO P M E R K E N . V I J F I N S P I R E R E N D E VO O R B E E L D E N VA N PR ACHTI G E K WAL ITEITS PR O D U CTEN D I E O N G E VO EL I G L IJK EN VOOR ECONOMISCHE TEGENWIND.

GEBOREN KAMPIOENEN De dressuurpaarden van Matty Marissink Stables zijn geboren kampioenen, die inter nationaal in hoog aanzien staan. Met haar oog voor talent was zij het die dressuurpaard Totilas en ruiter Edward Gal samenbracht. Gal bemachtigde met Totilas, en met de M AT T Y M A R I S S I NK S TA B L ES

eveneens door Marissink bemiddelde Glock’s

De Wijk

Undercover, diverse kampioenstitels.

S I N D S 1980

De business van de hobbypaarden mag

MEDEWERKERS 3

dan flink zijn ingezakt door de recessie,

T R A I N T dressuurpaarden op

voor toppaarden blijft onverminderd animo.

internationaal topniveau

“Klanten willen investeren in speciale paarden met uitgesproken talent.”

FA S H I O N S TAT E M E N T Lady Gaga loopt weg met haar creaties. Begrijpelijk, want de Nederlandse modeontwerpster Iris van Herpen (28) maakt met fijn handwerk en futuristische, digitale 3D-technologie flamboyante eyecatchers. En als zo’n wereldberoemde klant je omarmt, bestaat er geen tegenwind.

Dan ben je hot, recessie of niet. Haar stijl en materiaalkeuzen zijn

I R I S VA N H E R P E N

authentiek en grensverleggend: zo fabriceerde ze onder meer met een

Amsterdam

speciale 3D-printer haar ontwerp Rapid Prototyping. Van Herpen: “In

S I N D S 2007

de huidige mode-industrie is nauwelijks tijd om nieuwe technieken te

M E D E W E R K E R S 2,

ontwikkelen, zelfs niet bij de grote ontwerpers. Ik wil mezelf daar wél

plus freelancers

tijd voor geven. Anders is er niemand die het doet.”

M A A K T 3D haute couture

R OYA L H U I S M A N Vo l l e n h ove

S I N D S 1884 M E D E W E R K E R S 360 M A A K T custom built zeil- en motorjachten

DROOMSCHEPEN De custom built luxe zeil- en motorjachten van Royal Huisman zijn wereldberoemd. “Wij krijgen hier zeezeilers en jachteigenaren van over de hele wereld en vertellen ze: ‘If you can dream it, we can build it’”, vertelt managing director Alice Huisman. Natuurlijk, ook de captains of industry hadden wel wat economische tegenwind. “In 2008/2009 werden twee grote opdrachten vlak voor aanvang van de bouw geannuleerd.” Anno 2012 ziet de orderportefeuille er weer gezond uit.

vakmanschap

H U B VA N L A A R T R U M P E T S

TIJ D LOZE EENVOU D

& FLUGELHORNS VOF

De horloges van Van der Gang Watches zijn uniek in

Margraten

hun eenvoud. “We maken uitgebalanceerde ontwer-

S I N D S 1990

pen waarin niets overheerst”, aldus Wybe van der

M E D E W E R K E R S 13

Gang, oprichter van het kleinschalige horlogebedrijf

M A A K T ambachtelijk gebouwde

uit Dokkum. Achter de esthetische ingetogenheid

professionele trompetten en bugels

schuilen passie en uiterste precisie. Van der Gang: “We besteden aandacht aan ieder detail.” De combinatie van innovatieve technieken en hoogwaardige

KLINKEND SUCCES

materialen zoals rvs en roségoud maakt Van der

Voor kwaliteit is er altijd een markt, merkt ook trompetmaker Hub van Laar.

Gang-horloges karakteristiek en tijdloos. Daardoor,

Muzikanten uit binnen- en buitenland vragen om zijn handgemaakte

en door de kleinschalige productie, overtreft de

koperblaasinstrumenten: van het Concertgebouworkest Amsterdam en het

vraag het aanbod, double dip or not.

Metropole Orkest tot André Rieu en zijn orkest, Eric Vloeimans en James Last. Vanwege de kwaliteit, de bijzondere klank en het speelcomfort. “Wij overleggen

VA N D E R GA N G WATC H E S

voorafgaand aan ontwerp en bouw goed met de gebruiker. Het afstemmen en

Dokkum

de eindcontrole doet Van Laar zelf. “Dat kost veel tijd, maar het loont. Het mooiste

S I N D S 2002

compliment is als een muzikant vertelt dat hij nog nooit op een beter instrument

M E D E W E R K E R S 12

heeft gespeeld.”

M A A K T moderne horloges met een klassieke uitstraling 65

De Wereldbank

Consensus over Washington? tekst Roel Janssen

illustratie Rhonald Blommestijn

D E O PKO M EN D E ECO N O M I EËN R AM M ELEN A AN D E P OO R TEN VA N D E W E R E L D B A N K . N U N O G S TA AT E E N A M E R I K A A N A A N H E T H O O F D V A N D E Z E ‘ O N T W I K K E L I N G S B A N K ’. M A A R O F D E I N V L O E D VA N WA S H I N GTO N S TA N D H O U DT, VA LT N O G T E B E Z I E N .

ntwikkelingsinstelling, kennisinstituut en kredietverlener. De Wereldbank heeft de wereld als zijn werkterrein en een Amerikaan als hoogste baas. Zo is het sinds 1944, toen de Wereldbank samen met het

Internationaal Monetair Fonds werd opgericht. De Amerikaanse president draagt een politieke vriend voor en die krijgt de prestigieuze baan, zoals de Europeanen van oudsher de directeur van zusterinstelling IMF mogen aanwijzen. Nooit gaf het enige ophef en nooit waren er tegenkandidaten.

IDOLS VOOR BANKIERS Maar de verhoudingen in de wereld veranderen en de rol van de Wereldbank verschuift. Toen in februari van dit jaar de Amerikaan Robert Zoellick zijn

achtergrond

vertrek als president van de Wereldbank aankondigde, riepen ont-

Z WA A R GE WI CHTEN

wikkelingsorganisaties op tot een open, transparante selectieproce-

Niet bepaald het profiel om leiding te geven aan de belangrijkste

dure. Er brak zowaar iets van een Idols-ronde aan. Niet verrassend:

internationale instelling voor grootschalige ontwikkelingspro-

de winnaar is een Amerikaan. Wel verrassend: hij heeft Koreaanse

gramma’s in de wereld. Maar wel van iemand die ruime ervaring

roots. Zijn naam: Jim Yong Kim. Die Koreaanse achtergrond – op

heeft met kleinschalige projecten waarmee kwetsbare bevolkings-

zijn vijfde jaar kwam Kim met zijn ouders uit Zuid-Korea naar

groepen bereikt worden en specifieke gezondheidsproblemen

de Verenigde Staten – trok de aandacht van de media. President

worden aangepakt. Kim was zeker niet de enige gegadigde voor de

Obama kreeg lof toegezwaaid voor zijn uitgekiende keuze. Met

prestigieuze hoogste post bij de Wereldbank. Er hadden zich twee

de voordracht van Kim maakte hij een gebaar naar het groeiende

serieuze mededingers uit ontwikkelingslanden aangemeld: Ngozi

politieke en economische gewicht van de Oost-Aziatische landen,

Okonjo-Iweala, de (vrouwelijke) minister van Financiën van Nigeria,

zonder de invloed weg te geven die voortvloeit uit de benoeming

en José Antonio Ocampo, hoogleraar en voormalig minister van

van een Amerikaan aan het hoofd van de Wereldbank.

Financiën van Colombia. De kandidatuur van deze twee zwaargewichten onderstreept het ontstaan van een multipolaire wereld

A I D S P R O G R A M M A’ S I N A F R I K A

(meerdere invloedrijke landen of regio’s, red.). Amerika en Europa

Opmerkelijker dan Kims Aziatische herkomst is dat hij geen

hebben het niet meer alléén voor het zeggen en kunnen de topfunc-

bankier, econoom of oud-politicus is. Hij studeerde medicijnen en

ties bij internationale instellingen niet langer vanzelfsprekend voor

antropologie. Naast zijn academische carrière legde hij zich toe op

zichzelf claimen.

kleinschalige gezondheidsprojecten in arme gemeenschappen. Met vier collega’s richtte hij in 1987 de organisatie Partners in Health

BRIC-BANK

op, die in Haïti laagdrempelige programma’s startte om tubercu-

De zogenoemde BRIC-landen – Brazilië, Rusland, India en China –

lose te bestrijden. Het gezondheidsmodel van Partners in Health

maar ook Colombia, Nigeria, Zuid-Afrika en Mexico, eisen grotere

is inmiddels uitgebreid naar veertig ontwikkelingslanden. Bij de

zeggenschap. Ze willen dat hun economische en politieke gewicht

Wereldgezondheidsorganisatie hield Kim zich enkele jaren bezig

tot uitdrukking komt in de stemverhoudingen en ze willen meer

met aidsprogramma’s in Afrika. Tot zijn benoeming bij de Wereld-

invloed op de wijze waarop de Wereldbank zijn doelstellingen van

bank was hij bestuursvoorzitter van Dartmouth College, een van de

economische ontwikkeling nastreeft. Er bestaat sinds kort zelfs een

elite-universiteiten in New England.

plan om een eigen ‘BRIC-bank’ op te richten, als tegenhanger van

In 1947 ontving Nederland van de Wereldbank een lening van omgerekend 2,3 miljard dollar nu

Kim is waarschijnlijk de laatste Amerikaanse president van de Wereldbank

derde wereld. Daarbij trad de Wereldbank niet alleen op als kredietverstrekker, maar ook als de intellectuele wegbereider van economische ontwikkelingsmodellen. Aanvankelijk richtte men zich op grootschalige overheidsprojecten op het gebied van infrastructuur, energieopwekking, landbouw of industrialisatie. In het midden van de jaren zestig werd dit aangevuld met armoedebestrijding door de oprichting van een aparte afdeling voor gesubsidieerde steun aan de allerarmste landen, de International Development Association. Ter bevordering van private investeringen in ontwikkelingslanden richtte de Wereldbank daarnaast een participatiemaatschappij op,

de Wereldbank. Hoewel de kans dat een dergelijke ‘derde-Wereld-

de International Finance Corporation.

bank’ er komt vooralsnog gering is, onderstreept dit het enorme zelfvertrouwen van deze landen. China financiert bovendien op

WAS H I N GTO N CO N S EN S U S

steeds grotere schaal infrastructurele en agrarische projecten,

Als antwoord op de diepe schuldencrisis in Latijns-

vooral in Afrika, die tot voor kort tot het domein van de Wereld-

Amerika kreeg midden jaren tachtig de noodzaak van

bank behoorden.

ingrijpende sanering van overheidsfinanciën de overhand. Het beleid van de Wereldbank verschoof

LANGSTE TIJD GEHAD

naar structurele aanpassingsprogramma’s. Deze

Sinds jaar en dag is Nederland sterk betrokken bij het werk van de

zogenoemde SAP’s bevatten aanbevelingen voor

Wereldbank, maar de geopolitieke verschuivingen in de wereld

begrotingsdiscipline, bestrijding van inflatie, pri-

leiden onvermijdelijk tot een afname van de Nederlandse invloed

vatisering van staatsbedrijven en meer in algemene zin

binnen de organisatie. Naar aanleiding van de benoeming van Kim

een marktgeoriënteerd beleid. Na de ineenstorting van de

zei demissionair staatssecretaris Ben Knapen (Ontwikkelings-

Sovjet-Unie in 1991 werd dit in versterkte mate de macro-

samenwerking, CDA) in april van dit jaar in de Tweede Kamer: “Ik

economische opvatting van de Wereldbank, het IMF en

acht het denkbaar dat het de laatste keer is dat het zo verloopt. (…)

westerse overheden. Het geheel kwam bekend te staan als

Het klassieke patroon, waarbij Amerika en Europa de dienst uit-

de ‘Washington consensus’.

maken, loopt op zijn einde. Dat ziet iedereen. De naoorlogse situatie voor de Wereldbank en het IMF heeft zijn langste tijd gehad.”

STUWDAMMEN

Toen de Wereldbank – officieel: International Bank of Reconstruc-

Er is altijd al sprake geweest van kritiek op de

tion and Development – in 1944 werd opgericht, was de instelling

Wereldbank. De organisatie is volgens critici log

bedoeld om Europese landen te helpen bij de wederopbouw na de

en bureaucratisch en luistert onvoldoende naar

verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog heerste

de stem van de mensen om wie het te doen is.

in Europa immers een acute dollarschaarste, die pas werd opgelost

De aanleg van stuwdammen ten behoeve van

toen de Marshallhulp op gang kwam. Nederland hoorde in 1947 bij

grootschalige energieopwekking stuitte bijvoor-

de eerste groep Europese landen die een lening van de Wereld-

beeld op veel lokale weerstand en protesten van

bank ontvingen: 195 miljoen dollar voor het herstel van de zware

niet-gouvernementele organisaties. De Wereld-

industrie. Omgerekend ruim 2,3 miljard dollar nu.

bank besloot te stoppen met de financiering van dergelijke projecten. Ook werd de nadruk op

ARMOEDEBESTRIJDING

marktwerking in structurele aanpassingspro-

Vanaf de jaren vijftig richtte de Wereldbank zich meer en meer op

gramma’s, onder druk van ngo’s en betogingen

ontwikkelingslanden in Afrika en Azië, veelal pas onafhankelijk

van antiglobalisten, losgelaten. De nieuwste

geworden ex-koloniën. Aangezien de Sovjet-Unie ervan had afgezien

trend is dat de Wereldbank zich inzet voor de

om zich bij het IMF en de Wereldbank aan te sluiten, werden beide

bevordering van global public goods. Dat zijn

instellingen onderdeel van de westerse politiek ten aanzien van de

wereldwijde, betekenisvolle publieke zaken zoals

het beheer van oceanen, water, bossen en biodiversiteit. Daarnaast

grootschalige ontwikkeling. Hier kan de benoeming van Jim Yong

ligt de prioriteit bij transparantie en behoorlijk bestuur en is de

Kim een verschil gaan maken. Geen insider van Washington of

organisatie gevoeliger geworden voor maatschappelijke bewegin-

Wall Street, geen bureaucraat of ontwikkelingseconoom maar

gen. Sinds enkele jaren verlegt de Wereldbank opnieuw de nadruk

een medisch specialist op het gebied van volksgezondheid met

naar armoedebestrijding en sociale vangnetten voor de armste

ervaring in de kleinschalige aanpak van projecten die aansluiten

bevolkingsgroepen.

bij de noden van arme mensen. In 2015 worden de stemverhoudingen in het bestuur van de Wereldbank â&#x20AC;&#x201C; en het IMF â&#x20AC;&#x201C; herzien. De

STEMVERHOUDINGEN

grote ontwikkelingslanden krijgen dan meer macht. Met Kim is

Maar nog altijd is de instelling, met ruim 9000 medewerkers,

waarschijnlijk de laatste Amerikaan aangetreden als president van

100 veldkantoren en een hoofdkantoor op steenworp afstand van

de Wereldbank. Maar met zijn Aziatische achtergrond kan hij de

het Witte Huis in Washington, een bureaucratisch bolwerk van

Wereldbank voorbereiden op de wereld van de toekomst.

achtergrond

Een bewogen decennium

H E T H O E F T G E E N B E TO O G : DUITSLAND IS EEN IJZERSTERKE INDUSTRIËLE N AT I E M E T TO P M E R K E N A L S D E AU TO FA B R I K A N T E N

P O R S C H E E N B M W.

2001 $ 1.882 miljard

2011 $ 3.579 miljard

Auto’s uit het duurdere segment die gretig aftrek vinden bij onder meer de groeiende groep rijken in China. Met een bevolking die een fractie vormt van de omvang van de Chinese en Amerikaanse bevolking is Duitsland de vierde natie ter wereld als het gaat om de omvang van het bruto binnenlands product. Het land

Bonn

Bruto binnenlands product (nominaal)

profiteerde daarbij met de export sterk van de euro, die als gevolg van de zwakke prestaties van de zuidelijke eurolanden in waarde verminderde ten opzichte van een aantal andere belangrijke valuta. Opvallend is wel dat de bevolking in het afgelopen decennium kromp.

Bruto binnenlands product, groeipercentage jaar op jaar

Hoe dan ook een probleem in veel westerse landen. Een goede prestatie leverde het land bij de afname van

2001 1,6%

het aardolieverbruik en het terugdringen van de CO2-

2011 3,1%

emissie. Dit is voor een niet onbelangrijk deel op het conto te schrijven van de enorme groei van energie uit zonnecellen. Duitsland heeft hier vol op ingezet, mede door flinke subsidies te geven aan particulieren en bedrijven die zonnecellen plaatsen.

Aantal auto’s per 1000 inwoners

2003 576

2008 556

Grootte bevolking (in miljoenen)

CO2-uitstoot (in tonnen per hoofd van de bevolking)

2001 82,3

2011 81,5

2000 10,1

2008 9,6

Berlijn

Hannover

Ranking op basis van waarde bruto binnenlands product 2010

2000 29,2%

2010 79,1%

24 miljoen

65,1 miljoen

Internetaansluitingen

(percentage van de bevolking)

Hightechexport

(exportproducten die veel R&D vereisen, zoals in de vliegtuigindustrie, farmaceutische producten, wetenschappelijk instrumentarium, etc.)

2000 $ 85,5 miljard

2010 $ 158,5 miljard

MĂźnchen 2000 4103

2010 4054 Energieverbruik

(omgerekend naar kiloâ&#x20AC;&#x2122;s aardolie per inwoner in een jaar)

2000 48,9%

2009 48,4% Bronnen: ABN AMRO Group Economics, NationMaster,

Gedeelte van landoppervlak dat beschikbaar is voor landbouw

The World Factbook (CIA), Photius.com, World Bank, Internet World Stats. Van sommige variabelen zijn geen cijfers beschikbaar uit 2001 of 2011. In die gevallen zijn cijfers opgenomen uit jaartallen die daar het dichtst bij in de buurt komen.

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn

Stuttgart

Pensioentekort H E T GA AT S L EC H T M E T V E E L P E N S I O E N F O N D S E N . VA N A F VO LG E N D JA A R GA A N D E E E R S T E P E N S I O E N G E R EC H T I G D E N DAT M O G E L I J K A L VO E L E N . E N DAT O N S P E N S I O E N E R D E KO M E N D E D EC E N N I A O P AC H T E R U I TGA AT, I S V R I J W E L Z EK E R. WAT KU N T U D O E N O M UW PEN S I O ENTEKO R T TE CO M PEN S ER EN?

e leven langer, onze bevolking vergrijst, de beleggingsopbrengsten vallen tegen en de rente staat historisch laag.

Daardoor wordt de AOW onbetaalbaar en is de financiële positie van pensioenfondsen verslechterd ten opzichte van een paar jaar geleden. Volgend jaar gaan we dat al voelen. De AOW-leeftijd wordt vanaf 2013 langzaam verhoogd en in 2014 wordt de pensioenrichtleeftijd 67 jaar. Tevens zullen werknemers per jaar minder pensioen mogen opbouwen. Als de financiële situatie van een aantal pensioenfondsen met een te lage dekkingsgraad (zie kader p. 74) de komende maanden niet verbetert, zullen honderdduizenden gepensioneerden vanaf april 2013 minder pensioen krijgen. En wordt bij miljoenen werknemers volgend jaar de toekomstige pensioenuitkering verlaagd. De minister komt in september 2012 waarschijnlijk wel met een voorstel waardoor – boekhoudkundig – de dekkingsgraden van pensioenfondsen hoger uitvallen. Als gevolg hiervan zou er in bepaalde situaties niet meer gekort hoeven te worden.

TEKORT COMPENSEREN Of de plannen standhouden hangt af van de regeringscombinatie die na de verkiezingen in september tot stand komt. Mogelijk worden ze afgezwakt of juist verder aangescherpt. Maar dat we minder

tekst M asha Bril, specialist Toekomstvoorzieningen ABN AMRO MeesPierson illustratie Joyce Schellekens

zelf aanvullen pensioen krijgen, staat vrijwel vast. Zelf hebt u daar

LIJFRENTE OPBOUWEN

weinig invloed op, aangezien zowel de AOW als

Met lijfrente-uitkeringen kunt u te zijner tijd uw

het pensioendeel dat u via uw werkgever opbouwt

pensioen aanvullen. Het opbouwen van lijfrente kan

grotendeels bepaald worden door beslissingen van

zowel door sparen met een variabele of een vaste

de overheid, cao-partners en werkgevers. Dus is

rente, als door beleggen. Met het opgebouwde ka-

het verstandig zelf maatregelen te nemen om een

pitaal koopt u uiterlijk in het jaar dat u 70 jaar wordt

tekort te compenseren. Die maatregelen kunnen

lijfrente-uitkeringen aan. Over de uitkeringen betaalt

bestaan uit ruwweg twee soorten: zorgen dat uw

u inkomstenbelasting in box 1. Als u een pensioen-

lasten lager worden of dat uw totaal pensioeninko-

tekort kunt aantonen, kunt u lijfrente opbouwen op

men hoger wordt.

een fiscaal aantrekkelijke manier. De meeste mensen kunnen een pensioentekort aantonen, zelfs als zij

S PA R E N O M U W H Y P OT H E E K

nooit of zelden van werkgever zijn veranderd.

A F T E LO S S E N

Overigens is lijfrentesparen alleen aantrekkelijk als u

U kunt nu nog op fiscaal vriendelijke wijze sparen

de premie fiscaal kunt aftrekken. Is dat niet het geval

(of beleggen) om uw eigenwoningschuld af te

en betaalt u meer dan 2.269 euro aan premie in enig

lossen. Het voordeel: over de geblokkeerde spaar-

jaar, dan is het meerdere (boven de 2.269 euro) plus de

rekening waarvan u met het saldo op een bepaald

renteaangroei progressief belast in box 1. U betaalt

moment de eigenwoningschuld aflost, betaalt u nu

dus inkomstenbelasting over de uitkeringen, terwijl

geen vermogensrendementsheffing (1,2 procent)

u geen aftrek hebt gehad. Overigens moet u aantonen

en u kunt een hogere rente ontvangen dan op een

dat u de premie fiscaal niet hebt afgetrokken.

achtergrond

gewone spaarrekening: onder bepaalde voorwaarden hetzelfde rentepercentage als u aan hypotheek-

De voordelen:

rente betaalt. Als u vanaf volgend jaar een nieuwe

• Over het saldo van uw lijfrente-inleg betaalt u geen

hypotheek afsluit, kan dat niet meer aflossingsvrij.

vermogensrendementsheffing (1,2 procent). Zou

U zult altijd minimaal annuïtair moeten aflossen.

u het geld op een gewone spaarrekening hebben

Of onder een ‘nieuwe’ hypotheek ook wordt ver-

staan, of in aandelen stoppen, dan zou u die wel

staan een bestaande hypotheek oversluiten, is nog niet helder. Als het voor u interessant is om fiscaal

betalen. • Vaak hebt u nog een tweede voordeel: u betaalt

vriendelijk te sparen om uw eigenwoningschuld

over de lijfrente-uitkeringen mogelijk een lager

af te lossen, dan kunt u daar het beste nog dit jaar

inkomstenbelastingtarief dan het percentage

mee beginnen.

waartegen u de ingelegde premies aftrekt.

L E V E N S LO O P R E G E L I N G

Het voordeel van extra sparen binnen uw

Had u op 31 december 2011 ten minste 3.000 euro

bestaande pensioenregeling:

aan levenslooptegoed, dan mag u via deze regeling

• Over het gespaarde saldo betaalt u geen vermo-

verder sparen. U kunt het tegoed dan, met goedkeuring van uw werkgever, inzetten om eerder te

gensrendementsheffing. • Waarschijnlijk is het belastingpercentage waar-

stoppen met werken. Ook kunt u onder voorwaarden

tegen u nu de premie fiscaal aftrekt hoger dan het

het levenslooptegoed toevoegen aan uw pensioen. De

belastingpercentage waartegen de uitkeringen later

vraag is echter of dat verstandig is, zeker als het met

worden belast.

uw pensioenfonds niet zo goed gaat. Met de levensloopregeling kunt u een hoger pensioen

S PA R E N I N B O X 3

ontvangen of eerder met pensioen gaan, met dezelfde

Een andere mogelijkheid is om te sparen of beleggen

fiscale voordelen als bij de lijfrente.

zonder fiscaal voordeel. Denk hierbij aan sparen of beleggen in box 3. Het nadeel is dat u in de meeste

De voordelen:

gevallen 1,2 procent vermogensrendementsheffing

• Over de spaarrekening betaalt u nu geen vermo-

moet betalen over het saldo boven een bepaalde

HOE WEET IK OF MIJN

drempel. Het voordeel is dat u volledige bestedings-

PENSIOENFONDS GEZOND IS?

vrijheid heeft.

De dekkingsgraad is de

gensrendementsheffing. • U kunt een hogere rente ontvangen dan op een gewone spaarrekening. • Het percentage waartegen de inleg wordt afgetrok-

graadmeter voor de financiële gezondheid van een fonds,

ken, is vaak hoger dan het inkomstenbelastingtarief

uitgedrukt in een percentage.

waartegen de uitkeringen worden belast.

De meeste pensioenfondsen publiceren dit percentage

E X T R A S PA R E N B I N N E N

op hun website. Hoe hoger

DE PENSIOENREGELING

het percentage, hoe beter de

Bij sommige pensioenregelingen kunt u zelf een

financiële positie van het fonds.

vrijwillige bijdrage betalen om zo de uiteindelijke

Als de dekkingsgraad onder

uitkering te verhogen. De premie is onder voorwaar-

de 105 procent komt, moet het

den aftrekbaar en de uitkeringen zijn te zijner tijd belast. Als u te maken hebt met een pensioenfonds met een lage dekkingsgraad (zie kader), is het echter

pensioenfonds op korte termijn maatregelen nemen. Een actueel overzicht van

de vraag of het wel verstandig is om extra te sparen

103 pensioenfondsen kunt

bij dit fonds. U kunt dan waarschijnlijk beter een van

u vinden op de website

de eerdere opties kiezen.

van de Pensioenfederatie of op relevant.nl.

Hoe was uw jaar?

klantportret

“Mijn zakenpartner en ik begonnen in 2004 met z’n tweeën; inmiddels werken er ruim honderd mensen bij ons bedrijf. Ook het afgelopen jaar hebben we het prima gedaan, terwijl de juridische markt onder druk staat. Ons businessmodel werpt juist in deze tijd z’n vruchten af, merken wij. Wij zijn een fullservice juridische dienstverlener: naast advocaatdiensten (legal process outsourcing) detacheren we juristen en bieden we onder meer fiscaal-juridisch advies, incassodiensten en creditmanagement tegen scherpe tarieven. Ook persoonlijk was het een mooi jaar: huis gekocht in Amsterdam.”

Piet-Hein Boekel

medeoprichter van juridisch dienstverlener Certa Legal in Amsterdam

tekst Heidi Klijsen beeld Merlijn Doomernik

mijn vriendin en ik hebben een mooi

FLEUR JE SPAARREKENING OP BIJ DE BLOEMIST Elke dag sparen met pinsparen. Met pinsparen stort u, elke keer als u pint, automatisch een extra bedrag op uw spaarrekening. Zo fleurt uw spaarrekening op van een bosje bloemen. En spaart u terwijl u geld uitgeeft. U kunt kiezen of u 1%, 5% of 10% van elk gepind bedrag wilt sparen. Ga voor meer informatie naar abnamro.nl/pinsparen