het groot economisch tijdschrift
Gerrit Zalm: “Het tij gaat keren� De Europese Centrale Bank als hoeder van de euro Slimme stad Eindhoven
klantportret
Jeannette Klijn Velderman huisarts en oprichter van huisartsenpraktijk de Zegerij in Brummen
Hoe was uw jaar? “Ik ben blij dat de overheid kosten van de gezondheidszorg beteugeld kunnen worden door huisartsen meer zorg te laten verlenen. Momenteel ben ik een groter pand in het dorp aan het kopen, om meer zorg dicht bij huis aan te kunnen bieden. Continuïteit wil ik waarborgen op een kleinschalige manier. In drie jaar tijd ben ik gegroeid van een maatschap met één andere huisarts, naar een praktijk waarbij ik negen man in dienst heb. Het is intensief om nu naast zorgverlener ook zorgmanager te zijn. Onthaasten doe ik op onze boerderij met mijn gezin en de paarden.”
tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen
eindelijk inziet dat de stijgende
ARNO IJSSELS
beeld Tessa Posthuma de Boer
Geachte lezer
voorwoord
Met veel genoegen bied ik u deze vijfde editie van ons ‘Groot Economisch Tijdschrift’ aan. U vindt in dit nummer weer een aantal bijdragen van onze specialisten. Zo schetsen zij in het hoofdartikel wat de veranderende economische omstandigheden betekenen op het gebied van sparen en beleggen. Daarnaast kunt u lezen over de ontwikkelingen op het gebied van onze pensioenen, de huizenmarkt, regelingen ten aanzien van erven en schenken en nog veel meer. Zowel bestuursvoorzitter Gerrit Zalm als onze economen zijn redelijk positief gestemd over de economische vooruitzichten, al moeten we wel enkele slagen om de arm houden. De Europese Centrale Bank heeft het afgelopen jaar een cruciale rol gespeeld bij het beteugelen van de paniek in de eurozone. Daarom besteden we in deze editie van Relevant aandacht aan dit belangrijke instituut. Een ander belangrijk maatschappelijk thema is de gezondheidszorg. Over mogelijkheden voor innovatie in de zorg spreken we met Cathy van Beek van het UMC St Radboud. En over innovatie gesproken, denktank Intelligent Community Forum riep in 2011 Eindhoven en omgeving uit tot ‘slimste regio ter wereld’. Van buitenlandse student tot burgemeester, iedereen is enthousiast over deze high-tech heaven. Reden voor ons om daar aandacht aan te besteden. En de gastronomen onder u wijs ik op het artikel over ‘de smaak van eigen bodem’. Dichtbij, lokaal geproduceerd voedsel wint aan populariteit en dat is niet voor niets. Graag maak ik u ook weer attent op de digitale Relevant-nieuwsbrief waarmee wij duizenden abonnees wekelijks op de hoogte houden van actuele financieeleconomische ontwikkelingen. Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet, maar bent u wel geïnteresseerd, dan kunt u zich abonneren via abnamro.nl/relevant. Ten slotte wil ik u bedanken voor de grote hoeveelheid reacties die wij vorig jaar van u hebben mogen ontvangen. Wij maken dit blad speciaal voor u, dus het is heel plezierig te horen wat u ervan vindt. Wilt u weer reageren, dan kan dat door ons te mailen via relevant@nl.abnamro.com. We zien uw reacties graag tegemoet. Arno IJssels Directeur Marketing Particulieren
3
Inhoud
De ECB als volwaardige centrale bank Hoe Draghi de euro redde.
pagina 12
N E PA
Hoe was uw jaar? Vier Preferred Banking-klanten blikken terug.
pagina 2, 25, 61, 75
De toekomst van de zorg
Meer lucht voor de woningmarkt
Cathy van Beek, lid raad van bestuur UMC St Radboud, helpt de zorgsector opnieuw uit te vinden.
Het prijspeil staat een vijfde lager dan tijdens de piek.
pagina 32
pagina 16
colofon
Relevant magazine Een uitgave van ABN AMRO voor Preferred Banking-relaties, oktober 2013. Bladmanagement en coĂśrdinatie Saska Stobbe, Marketing Particulieren, Preferred Banking. Omslagillustratie Jim Frazier 4
Redactieadres ABN AMRO Redactie Relevant Postbus 283 (AA 2325) 1000 EZ Amsterdam relevant@nl.abnamro.com
Hoofdredactie Mike Cooper
Concept en realisatie MediaPartners LoyaliteitsCommunicatie, Amstelveen
Beeldredactie Monique Beers
Redactie DaniĂŤlle Levendig, Arie Meijer, Elisabeth Quarles van Ufford
I
Klantportret
2
Voorwoord
3
Interview G E R R I T Z A L M
6
Land in zicht Indonesië
10
D E E C B A L S H O E D E R VA N D E E U R O
12
D E W O N I N G M A R K T : wachten op meer lucht
16
Column Nick Kounis
Terugblik
Hoogte- en dieptepunten uit 2012 en 2013 in beeld.
pagina 41
Land in zicht
A L
De economie van Indonesië, Turkije, Peru, Nigeria en Bangladesh in kaart gebracht.
pagina 10, 26, 50, 62, 70 RANGPUR
Onlineretail
20
Hoopvol over energie
22
Klantportret
25
Land in zicht Turkije
26
Visie H A N D E J O N G
28
Column Anita Noort
31
Interview C A T H Y V A N B E E K
32
OPKLARINGEN
36
Beeldreportage T E R U G B L I K O P 2 0 1 2 - 2 0 1 3
41
Column Ben Steinebach
49
Land in zicht Peru
50
H E T S U C C E S VA N E I N D H OV E N VA L L E Y
52
Dutch design D E H E M E L B E S T O R M E R S
56
UW K I N D E R E N E N H E T TE S TAM E NT
58
Klantportret
61
Land in zicht Nigeria
62
D E O P M A R S VA N E C H T N E D E R L A N D S E T E N
64
JAPAN S E P OT & E U R O P E S E K E TE L
68
Column Marijke Zewuster
69
Land in zicht Bangladesh
70
Jong vs. oud H E T P E N S I O E N C O N F L I C T
72
Klantportret
75
I N D I A
SYLHET
BOGRA TARAKANDA
RAJSHAHI
BANGLADESH
DHAKA COMILLA
19
JESSORE
N D
I A
MANDARIPUR
BARISAL
KABIRHAT
KHULNA
PATUAKHALI
Artdirection Esther Tji Vormgeving Martijn de Kruijf
CHITTAGONG
© 2013 ABN AMRO/MediaPartners. Het is niet toegestaan om de inhoud
UTTAR JALDI
van deze uitgave (of gedeelten daarvan) in welke vorm en op welke wijze dan ook over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO. Ondanks het feit dat aan de samenstelling van Relevant de
COX’S BAZAR
M
Met dank aan Economisch Bureau ABN AMRO, Investment Advisory Centre ABN AMRO
grootst mogelijke zorg is besteed, kunnen ABN AMRO en MediaPartners Y
A
niet instaan voor de juistheid, volledigheid en actualiteit van de geboden
N
M informatie en diensten. Wanneer u zonder verificatie of nader advies A
R
gebruikmaakt van de geboden informatie en diensten van Relevant, doet u dat voor eigen rekening en risico. ABN AMRO en MediaPartners aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid.
5
Bouwen aan de bank van morgen tekst Brigitte Seegers beeld Corbino
interview
NEDERLAND ANNO 2013. EEN KRIMPENDE ECONOMIE, BEZUINIGINGEN E N E E N T O E N E M E N D E W E R K L O O S H E I D . V O E G D AT B I J A R G WA N E N D E ONDERNEMERS EN CONSUMENTEN. GEEN REDEN VOOR AL TE VEEL P O S I T I V I S M E . T O C H I S G E R R I T Z A L M , B E S T U U R S V O O R Z I T T E R VA N A B N A M R O , O P G E W E K T : “ I K B E N O P T I M I S T I S C H O V E R D E T O E K O M S T. ”
Als oud-minister en topman van een grote
van hebben. Het consumentenvertrouwen schom-
bank kunt u het weten. Wanneer klimmen we
melt. Recent weer een lichte daling na eerder wat
uit het dal?
gestegen te zijn. Dat moet nog iets aantrekken.
(lacht) “Het klopt dat ik positiever gestemd ben dan
En ik denk dat de huizenmarkt de bodem vrijwel
sommige anderen. Het komende jaar zal zeker nog
heeft bereikt. Het is voor starters iets makkelijker
moeilijk zijn, maar we zien toch ook lichtpuntjes. Zo
geworden om een huis te kopen. De regels zijn
begint het beleid van de Europese Centrale Bank
versoepeld. Dat zal een positief effect hebben op
zijn vruchten af te werpen en hebben Europese
de doorstroming.”
overheden succesvolle maatregelen genomen om de begrotingstekorten te beteugelen. Om een
Toch staan 1 miljoen huishoudens ‘onder water’.
voorbeeld te geven: Griekenland krabbelt weer op.
Dat baart u geen zorgen?
De eurozone is inmiddels uit de recessie en ook in
“‘Onder water’ hoeft geen probleem te zijn zolang
Nederland gaat het tij keren.”
je niet van plan bent je huis te verkopen. Maar het is verstandig daar wel rekening mee te houden. Bij-
6
Waar ziet u dat aan?
voorbeeld in het geval van echtscheiding of werk-
“De Duitse economie groeit weer en daar moeten
loosheid. Gelukkig zien we dat onze klanten zich
wij het hier in Nederland voor een belangrijk deel
meer bewust zijn van hun eigen financiële situatie.
7
Ik ben optimistisch over de toekomst Bijna een op de vijf klanten heeft in het afgelopen
specialist zijn in het er weer bovenop helpen van
jaar een extra aflossing op de hypotheek gedaan.
onze klanten.”
Dat brengt de maandlasten iets naar beneden en verkleint het risico op restschuld.”
Ondernemers klagen dat banken geen krediet meer zouden verstrekken en dat werkt remmend
Ziet u het aantal klanten met
op de economie. Hebben zij een punt?
betalingsproblemen toenemen?
“Het klinkt cliché, maar voor goede ondernemers
“Gelukkig is de overgrote meerderheid van onze
met goede plannen is altijd krediet. We zien echter
klanten goed in staat om aan zijn betalingsverplich-
het aantal aanvragen afnemen, een direct gevolg
tingen te voldoen. Wel zien we dat als gevolg van
van de huidige economische omstandigheden. In
de oplopende werkloosheid het aantal mensen dat
slechte tijden hebben klanten vaak minder behoefte
te laat is met het betalen van rente en aflossing op
aan krediet, omdat uitbreidingen en investeringen
hun hypotheek iets toeneemt. We proberen onze
vaak worden uitgesteld tot in betere tijden.
klanten daarbij zo goed mogelijk te helpen. En dat
Van de aanvragen die we ontvangen, ligt het aan-
lukt het best in een vroeg stadium. We benaderen
tal gehonoreerde kredieten op een redelijk stabiel
klanten daarom ook actief. Soms is een beperkte
niveau: 35 procent in de eerste helft van dit jaar ten
aanpassing in het bestedingspatroon al voldoende.
opzichte van 37 procent in 2012. We verlenen dus
95 procent van de klanten met betalingsproblemen
graag krediet, maar alleen als we het in het belang
is daar binnen zes maanden weer uit, mede dankzij
van de klant vinden. Niemand heeft er belang bij
deze aanpak.”
als we krediet verlenen dat niet terugbetaald kan worden.”
Dat vergt ook een andere houding van de
8
bankmedewerker?
Wat vragen de nieuwe uitdagingen van u?
“Dat is zeker zo. Waar het tien jaar geleden bij een
“Ik trek veel het land in. Bezoek onze kantoren om
op de vijf hypotheekgesprekken om verkoop ging,
met klanten en medewerkers te praten. En treed
is dat teruggelopen tot een op de tien nu. Dat vereist
op bij klantenbijeenkomsten om te vertellen over
een andere aanpak en een andere tone of voice.
de economie en de bank. Als sector proberen we
We leiden onze adviseurs daar dan ook specifiek
te leren van wat er is misgegaan. Ik durf wel te
voor op. Bij ABN AMRO hebben we bijvoorbeeld
stellen dat de beeldvorming naar mijn idee soms
een Hypotheek Care Team met zo’n 25 mensen die
achterloopt op de werkelijkheid. We bedienen
interview
onze klanten zo goed mogelijk en nemen geen
het verder verbeteren van onze advieskwaliteit.
risico’s die we niet kunnen overzien. Een bankier
We bouwen aan de bank van morgen. Ik ben
moet niet al te ondernemend zijn. Meer kapitaal
optimistisch over de toekomst.”
aanhouden dan de toezichthouders eisen. Het geld moet veilig zijn. Als bank kun je zo een betekenis-
En dan naar de beurs?
volle rol spelen in de maatschappij.”
“Wij zijn nu winstgevend en onze kapitaalpositie is op orde. We hebben ook in een moeilijk jaar een
Waar ziet u mogelijkheden voor groei?
behoorlijke winst gemaakt, dus we kunnen weer
“Internationaal willen we graag selectief groeien.
naar de beurs. Maar de timing is van belang. Om
Daar zijn de vooruitzichten een stuk positiever.
in een krimpende economie naar de beurs te gaan
Die groei gaan we deels realiseren door te groeien
is misschien onverstandig. Inmiddels hebben we
in een aantal nichemarkten waar we al actief zijn,
groen licht gekregen om met de voorbereidingen
zoals private banking. En door onze klanten te vol-
te beginnen. Als de Tweede Kamer instemt, zou de
gen. We gaan voor een langetermijnrelatie met onze
eerste mogelijkheid voor een beursgang in de eerste
klanten, een foutloze en snelle dienstverlening en
helft van 2015 kunnen zijn.”
9
A
M A N
B
D
O
T
A R
Indonesië
M C A
J
A
T
M A N M Y
Land in zicht
H
A N D I L
V
I
E
JIM O’NEILL, TOPMAN BIJ GOLDMAN SACHS ASSET MANAGEMENT, DIE JAREN GELEDEN DE NU OVERBEKENDE TERM BRIC-LANDEN MUNTTE (DAARMEE
BANDA ACEH
M
DOELDE HIJ OP DE VERWACHTE SNELLE MEDAN
L
RUSLAND, INDIA EN CHINA), NOEMDE
A
ECONOMISCHE GROEI IN BRAZILIË, BEGIN 2011 INDONESIË EEN VAN DE
E
I
BELOFTES VAN DE TOEKOMST.
S
I
Ë
M
Het land heeft mondiaal gezien het op drie na hoogste aantal inwoners. Dit jaar zal naar verwachting van de
SINGKAWANG
Wereldbank de Indonesische economie met 6,2 procent groeien. Demografen verwachten dat de Indonesische
PEKANBARU
S
PONTIANAK
bevolking tot 2035 met jaarlijks 1,25 procent zal groeien. Een dergelijke bevolkingsgroei kan, als het land verder industrialiseert, tot verdere ontwikkeling van de midPALEMBANG
denklasse leiden. Daarnaast gedijt de Indonesische handel bij de groei in de regio, waarvan de komende
BENGKULU
tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics
decennia veel wordt verwacht. Positief is uiteraard
10
ook dat Indonesië veel bodemschatten heeft, zoals olie, aardgas, koper en nikkel. Daarnaast staat Indonesië van oudsher bekend om de export van producten als koffie, thee, specerijen en rubber. Export maakt 28 procent uit van het bruto nationaal product van Indonesië, waarmee het land zo ongeveer tussen India en China in zit. Risico’s zijn moslimextremisme en de gebrekkige infrastructuur. Dat laatste kan ook als een kans worden geïnterpreteerd, omdat dit in de komende decennia tot forse investeringen zou kunnen leiden.
0
500 km
1000 km
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.
BANDAR LAMPUNG
JAKARTA SEMARANG
F I L I P I J N E N
| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |
6
16
Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012
23
Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)
Staatsschuld percentage bbp
251
mln
CPI, % 2013 t.o.v. 2012
Werkloosheid
Ë
I S
M
A
L
E
I
Toegevoegde waarde landbouwsector (als % van het bbp)
mln
Mobiele telefoons Aantal abonnees
mln
Internetgebruik (aantal mensen) 2012
Armoede
11,7
% beroepsbevolking
Onderwijs
13 13
14,2
55
Inflatie
7
Mothers Index 2010**
282
Bevolking (in miljoenen)
5,7
106
Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007
Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)
Verstedelijking
51
Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012
TERNATE
BONTANG SINTANG
GORONTALO PALU SORONG
BALIKPAPAN
AMBON BANJARMASIN
KENDARI
INDONESIË
MAKASSAR
SURABAYA
BIMA DENPASAR
RUTENG
MATARAM WAIKABUBAK
923
KUPANG
mld
Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*
864
Energieverbruik 2010
kilo
kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking
I Ë A L R T A U S
11
tekst Roel Janssen beeld Rhonald Blommestijn A L H O E W E L N O G I N A A N B O U W T O R E N T H E T N I E U W E K A N T O O R VA N DE EUROPESE CENTRALE BANK (ECB) IN FRANKFURT NU AL UIT B O V E N D E O M G E V I N G . G R O O T, G L A N Z E N D E N F U T U R I S T I S C H S TA AT H E T S Y M B O O L VO O R D E VO LWA A R D I G E C E N T R A L E B A N K D I E D E E C B I S : M O N E T A I R E A U T O R I T E I T, T O E Z I C H T H O U D E R E N K R E D I E T V E R S T R E K K E R ‘I N L A A T S T E I N S T A N T I E .’
achtergrond
V
orig jaar zomer hield Mario Draghi een dag voor de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Londen een praatje. De internationale
media hadden uitsluitend aandacht voor het sportieve spektakel, dat op het punt stond te beginnen. Het toespraakje van de president van de ECB kreeg nauwelijks aandacht. ‘Super Mario’, een door de wol geverfde Italiaanse centrale bankier, stond nog maar kort aan het hoofd van de ECB. In oktober 2011 was hij de Fransman Jean Claude Trichet opgevolgd. Trichet had het mandaat van de ECB opgerekt om de crisis in de eurozone te bezweren, Draghi ging nog veel verder. Die ochtend i n Londen kondigde hij aan dat de ECB klaarstond om ‘alles te doen wat nodig is om de euro te redden’. Daaraan voegde hij zeven woorden toe die het voortbestaan van de euro veiligstelden: ‘En geloof me, het zal genoeg zijn.’
12
ZEVEN ZORGVULDIG GEKOZEN WOORDEN Twee maanden later volgde de technische uitwerking van Draghi’s garantie de euro te redden. De ECB verklaarde zich bereid om onbeperkt staatsschuldpapier op te kopen van eurolanden die ondanks hervormingen en bezuinigingen onder hun schuldenlast dreigden te bezwijken. Met andere woorden: de ECB zou
Draghi’s belofte dempte de paniek en kostte geen cent
niet toestaan dat landen onder druk van de machtige spelers op de financiële markten in een negatieve spiraal van oplopende rente, tekorten en draconische bezuinigingen terecht zouden komen – en uitein-
genialiteit: Draghi’s belofte van onbeperkte steun
delijk gedwongen zouden worden de eurozone te
dempte de paniek en kostte de ECB geen cent.
verlaten. Hiermee stelde de ECB zich garant voor het behoud van de eurozone.
REDDINGSVERBOD
Na deze toezegging begonnen de financiële markten
Zo haalde Draghi de angel uit de eurocrisis. Maar hij
weer vertrouwen te krijgen in de belaagde Zuid-
deed meer. In feite gaf hij de ECB in de zomer van
Europese eurolanden. Kapitaal stroomde niet langer
2012 de functie van kredietverstrekker in laatste in-
weg, maar keerde terug. De onhoudbaar opgelopen
stantie. Deze essentiële rol van een centrale bank was
renteverschillen tussen de zuidelijke en noordelijke
de ECB twintig jaar eerder ontzegd bij de totstand-
eurolanden namen geleidelijk af.
koming van het Verdrag van Maastricht. Daarin
Het wonderbaarlijke effect van Draghi’s zeven zorg-
werd slechts bepaald dat de ECB voor een stabiele
vuldig gekozen woorden was dat de ECB niet hoefde
munt en lage inflatie moest zorgen. Het verdrag
in te grijpen. Het was een staaltje van koelbloedige
verbood de ECB om landen in nood te redden.
13
De regeringsleiders van Europese landen legden in
omstandigheden in de eurolanden.
december 1991 in het Verdrag van Maastricht vast dat
Duitsland eiste in Maastricht dat de ECB werd opgezet
uiterlijk in 1999 de Economische en Monetaire Unie
naar het model van de Bundesbank, de Duitse centrale
tot stand zou komen en dat de Europese Centrale Bank
bank: onafhankelijk van de politiek en met als enige
werd belast met het gemeenschappelijke monetaire
taak te zorgen voor prijsstabiliteit. Daarin is de ECB
beleid. Het begrotingsbeleid van de deelnemende
onder zijn opeenvolgende presidenten, die worden be-
landen – aanvankelijk elf, inmiddels zeventien – bleef
noemd door de Europese regeringsleiders, geslaagd.
een nationale aangelegenheid. Het verdrag verbood excessieve begrotingstekorten, maar nadat Duitsland
O N O R T H O D O X E M A AT R E G E L E N
en Frankrijk hiermee in 2004 de hand hadden gelicht,
Wim Duisenberg, de voormalige president van
leefden de meeste eurolanden dit verbod niet na.
De Nederlandsche Bank, trad in 1998 aan als eerste president van de ECB. Hij bouwde het nieuwe
achtergrond
14
POLITIEKE ONAFHANKELIJKHEID
instituut in Frankfurt op en leidde de invoering
De monetaire unie ging niet gepaard met de vorming
van de munten en bankbiljetten van de euro in
van een politieke unie. Daartoe waren – en zijn – de
2002 in goede banen. Na ruim vijf jaar volgde de
Europese landen niet bereid. Het gevolg is dat de
Franse centrale bankier Jean Claude Trichet hem op.
eurozone één munt heeft en één centrale bank, maar
Trichet waarschuwde voor de onhoudbaarheid van
politiek bestuurd wordt door zeventien ministers
overheidstekorten en het afkalvend concurrentiever-
van Financiën en zeventien regeringsleiders die
mogen van een aantal Zuid-Europese landen, maar
verantwoording moeten afleggen aan hun nationale
vond bij de regeringsleiders en ministers van
parlementen en aan de kiezers in hun land. Hierdoor
Financiën geen gehoor. Toen begin 2010 de euro-
is de euro tot op zekere hoogte overgeleverd aan
crisis uitbrak met het bankroet van Griekenland,
de onvoorspelbaarheid van de nationale politieke
forceerde Trichet een doorbraak. Als de regerings-
“En geloof me, het zal genoeg zijn” leiders van de eurolanden bereid waren noodhulp te
landen het eens werden over een Europese banken-
verstrekken, was de ECB bereid om zonder voor-
unie, want de nationale belangen om eigen banken te
waarden in beperkte mate staatsschuldpapier van
beschermen zijn groot. Bovendien staan landen met
probleemlanden op te kopen om de stijgende rentes
gezonde banken niet te trappelen om op te draaien
van die landen te drukken.
voor de saneringskosten van het failliete bankwezen
Dat druiste in tegen het verbod op monetaire
in zwakke landen.
financiering en wekte in Duitsland het nodige verzet.
In ruim vijftien jaar is de ECB uitgegroeid tot de
Maar in de eurocrisis bleek dit verbod onhoudbaar
‘hoeder van de euro’. Eind volgend jaar betrekken
en Draghi rekte het in 2012 nog verder op met zijn
ruim zestienhonderd medewerkers – ongeveer even-
garantie zo nodig onbeperkte liquiditeit te verstrek-
veel als werkzaam zijn bij De Nederlandsche Bank
ken. De ECB zag zich gedwongen deze onorthodoxe
in Amsterdam – het futuristische nieuwe gebouw
maatregelen te nemen om te voorkomen dat een
van de ECB in Frankfurt (kosten 1,2 miljard euro).
bankroet van één land zou leiden tot een Europese
Te zijner tijd zullen zo’n duizend extra medewerkers
landen- en bankencrisis met als uiteindelijk gevolg
voor het Europese bankentoezicht worden aange-
de ineenstorting van het complete eurosysteem.
trokken. Ondanks de beperkingen van het Verdrag van Maastricht is de ECB een volwaardige centrale
VO LWA A R D I G E C E N T R A L E BA N K
bank geworden: de monetaire autoriteit, de toezicht-
Sinds het uitbreken van de crisis zijn de taken van
houder en de kredietverstrekker ‘in laatste instantie’.
de ECB steeds verder uitgebreid. Volgend jaar krijgt
De ECB staat klaar om landen en banken – onder
de ECB de verantwoordelijkheid voor het Europese
harde voorwaarden – te redden, ten behoeve van het
bankentoezicht. Het heeft lang geduurd tot de euro-
behoud van het eurostelsel.
15
Wachten op meer lucht tekst Philip Bokeloh
beeld Lars van den Brink
D E H U I Z E N M A R K T H E E F T E E N V E E R G E L AT E N . H E T P R I J S P E I L S TA AT E E N V I J F D E L A G E R D A N T I J D E N S D E P I E K . S I N D S A U G U S T U S 2 0 0 8 H A LV E E R D E H E T A A N TA L T R A N SACT I ES E N V E R D U B B E L D E H E T A A N TA L T E KO O P S TA A N D E WO N I N G E N .
H
16
oewel de huizenprijzen volgens
ningen bij dan huishoudens. Dit wekt
betalingsproblemen. Dit percentage
de vooruitzichten verder zullen
de verwachting dat de prijsdaling
kan echter oplopen wanneer de econo-
dalen, staat het prijspeil lang
grotendeels achter de rug is.
mie verder verzwakt.
niet meer zo uit het lood als vijf jaar
Toch zijn er nog risico’s. De werkloos-
geleden. De waardering is weer
heid loopt op. Een inkomensdaling
M I N D E R F I S CA L E
meer in lijn met de huren en met de
maakt het moeilijk om de maandelijkse
ONDERSTEUNING
inkomensontwikkeling. Bovendien
lasten op te brengen. Gelukkig valt het
Een ander gevaar vormt de inrichting
is de schaarste aan woningen verder
aantal betalingsachterstanden mee. In
van de huizenmarkt. De regering hoopte
toegenomen. Door de crisis in de
totaal kampt slechts 1,6 procent van de
de onzekerheid weg te nemen met het
bouw komen er jaarlijks minder wo-
huishoudens met een hypotheek met
Woonakkoord. Den Haag besloot de
overdrachtsbelasting te verlagen en
GROEIENDE GROEP
Een potentiële restschuld hoeft op
de hypotheekrenteaftrek te beperken.
MET RESTSCHULD
zichzelf geen probleem te vormen.
Dit laatste gebeurt doordat de hypo-
De geleidelijke vermindering van de
Zolang de gezondheid niet opspeelt, de
theekrente voor nieuwe gevallen alleen
aftrekbaarheid moet huiseigenaren
baan niet op de tocht staat en de maan-
aftrekbaar is wanneer de lening wordt
prikkelen om hun hypotheekschuld
delijkse lasten zijn op te brengen, is er
afgelost. Daarnaast zal, mits de Eerste
af te lossen. Dat is gewenst, want de
weinig aan de hand. Bij een terugval
Kamer dit najaar akkoord gaat, het
hypotheekschuld is met 108 procent
in inkomen door ziekte of ontslag kun-
maximale aftrektarief in stappen van
van het bbp internationaal vergeleken
nen er echter betalingsachterstanden
een half procent per jaar worden terug-
hoog. Afgezet tegen de waarde van de
ontstaan. Zonder verbetering van de
gebracht van 52 procent naar
voorraad koopwoningen (1.100 miljard
situatie kan verkoop van de woning
38 procent. Deze maatregelen vermin-
euro) is de totale hypotheekschuld met
uiteindelijk onafwendbaar blijken.
deren de fiscale ondersteuning van
650 miljard euro minder alarmerend.
Ook scheiding, gezinsuitbreiding of de
de eigen woning op lange termijn met
Per saldo hebben woningbezitters met
wens om van baan te veranderen kun-
omstreeks 40 procent.
hun woning een nettovermogen van
nen de opmaat vormen voor verkoop.
Het is onwaarschijnlijk dat de kous
550 miljard euro.
Bij verkoop van de woning is de poten-
hiermee af is. De commissie-Van Dijk-
Ondanks dit aanzienlijke vermogen be-
tiële restschuld plotseling realiteit.
huizen, die in opdracht van de regering
staan er fikse verschillen tussen huis-
aanbevelingen heeft gedaan ter ver-
houdens. Een groeiende groep kampt
FINANCIËLE BUFFER
eenvoudiging van het belastingstelsel,
met een potentiële restschuld. Uit het
Wie een restschuld heeft, kan minder
adviseert de aftrekbaarheid verder te
Woononderzoek Nederland blijkt dat
makkelijk verhuizen. Het vooruitzicht
verminderen in ruil voor lagere inkom-
570.000 gezinnen de waarde van hun
van een gebrekkige mobiliteit doet
stenbelastingtarieven en afschaffing
woning en van de aan hun hypotheek
sommigen besluiten versneld af te
van de overdrachtsbelasting.
gekoppelde spaarproducten hebben
lossen. Daardoor daalt behalve de hy-
zien slinken tot minder dan hun hypo-
potheekschuld ook de potentiële rest-
theek. Wanneer zij hun woning verko-
schuld. Daarnaast helpt een versnelde
pen, hebben zij een restschuld.
aflossing de rentelasten te verlagen.
achtergrond
17
Hier staat wel tegenover dat het recht
lucht kunnen geven. Zij hebben
aanbevelen. In plaats daarvan rekenen
op renteaftrek dan eveneens vermin-
zich sinds de uitbraak van de crisis
zij hun advieskosten rechtstreeks af
dert. Een ander nadeel van aflossen is
teruggetrokken uit de Nederlandse
met de klant. Het provisieverbod moet
dat het ten koste gaat van de financiële
hypotheekmarkt. De discussie over
waarborgen dat de tussenpersoon
buffer, zodat tegenvallers moeilijker
de inrichting van de woningmarkt en
louter het klantbelang behartigt. Dat
zijn op te vangen.
de aanhoudende prijsdalingen maakt
valt toe te juichen. Hier staat tegen-
terughoudend. Daar komt bij dat
over dat advies inwinnen geld kost.
TERUGKEER BUITENLANDSE
sommige nationale toezichthouders
Omdat de kosten niet altijd tegen de
AANBIEDERS
hun banken aanmoedigen om zich
baten opwegen, loont het de moeite
De kans is klein dat het hypotheekvo-
te concentreren op de binnenlandse
om bijvoorbeeld via independer.nl of
lume op korte termijn weer even stevig
kredietverlening. Banken zullen zich
advieskeuze.nl de prijs en de kwaliteit
toeneemt als vóór de kredietcrisis. De
waarschijnlijk pas weer internationaal
van het advies na te gaan alvorens een
vraag naar krediet is door het lage
oriënteren wanneer de Europese Ban-
tussenpersoon in te schakelen. Het
aantal transacties teruggevallen.
kenunie vorm krijgt en de financiële
provisieverbod beschermt consumen-
Tegelijkertijd zijn banken kritischer ge-
markten in rustiger vaarwater komen.
ten en draagt bij aan een op termijn overzichtelijkere markt voor advies.
worden. Banken zijn verplicht hogere
18
achtergrond
kapitaalbuffers aan te houden en zien
L E E S K L A N T E VA L U A T I E S
zich gedwongen strenger te zijn bij de
Consumenten hebben baat bij een
kredietverlening. Pas als de plannen
intensievere concurrentie tussen aan-
voor een Nationale Hypotheekbank
bieders. Dat is ook te zien in de markt
werkelijkheid worden en institutionele
voor hypotheekadvies. Veel tussenper-
beleggers zoals pensioenfondsen meer
sonen hebben vanaf begin 2013 hun
geld in de hypotheekmarkt steken,
bedrijfsvoering ingrijpend moeten
komt er meer lucht.
aanpassen. Zij mogen geen provisie
Ook de terugkeer van buitenlandse
meer innen wanneer zij een financiële
aanbieders zou de hypotheekmarkt
dienst van een hypotheekaanbieder
Advies inwinnen kost geld
NICK KOUNIS
Europa
column
beeld Tessa Posthuma de Boer
van de zonnige kant Slecht nieuws over de eurozone is makkelijk te vinden. Onaanvaardbaar hoge jeugdwerkloosheid, zorgwekkende toestand van de economie, politieke onrust – een negatieve krantenkop is zo bedacht. Neem je echter wat afstand, dan zijn tussen alle wolken door toch Nick Kounis Hoofd Macro Research ABN AMRO
wat zonnestralen te bespeuren. Zo dachten sommige commentatoren een jaar of twee geleden dat we rond deze tijd bezig zouden zijn de brokstukken bijeen te rapen van een uiteengevallen euro. Niets is minder waar. De lidstaten hebben politieke solidariteit getoond. Ook zijn de systeemrisico’s afgezwakt door het baanbrekende plan van de ECB om kwetsbare landen onder voorwaarden een veiligheidsnet te bieden. Bovendien lijkt de regio meer nadruk te leggen op economische groei en heeft de ECB te kennen gegeven dat zij het accommoderende monetaire beleid wil voortzetten, terwijl in sommige landen het bezuinigingstempo iets wordt teruggeschroefd. Daarnaast hebben veel ZuidEuropese landen vooruitgang geboekt. Begrotingstekorten worden teruggedrongen, hervormingen doorgevoerd en het concurrentievermogen dat in de beginjaren van de euro verloren was gegaan, wordt hersteld. Al met al lijkt de recessie in de eurozone achter de rug. Natuurlijk moeten we niet overdrijven. De eurozone staat nog steeds voor grote uitdagingen. Het proces van schuldafbouw in de banksector is nog niet voltooid en de werkloosheid zal ondanks het ingezette herstel nog enige tijd blijven oplopen. Veel landen hebben bovendien nog een aardige weg te gaan om de overheidsfinanciën volledig op orde te krijgen en structurele, groeibevorderende hervormingen door te voeren. Aanvullende maatregelen zijn nodig om de economische aansturing van Europa te verbeteren en een bankenunie op te zetten. Maar nu de doemscenario’s zijn afgewend, beweegt de eurozone zich langzaam in de goede richting.
19
Enorme
groei onlineretail tekst Mathijs Deguelle, sector econoom, ABN AMRO illustratie Piet Paris/Unit C.M.A
I ED E R E M A A N D O P N I EU W P R ES EN T EE R T H E T C B S N EGAT I E V E C I J FE R S OV E R D E N E D E R L A N D S E R E TA I L S ECTO R , VO O R A L VO O R N O N - F O O D R E TA I L E R S . TO C H I S E R S T E E D S É É N UIT ZONDERING: WEBSHOPS LIJKEN IMMUUN VOOR DE C R I S I S . L I GT D E TO E KO M S T VA N R E TA I L O P H E T I N T E R N E T ?
D
e huidige economische crisis heeft de financiële situatie van de consument drastisch veranderd. Gedurende de jaren negentig en
begin deze eeuw kende de particuliere consumptie een enorme groei, gestimuleerd door stijgende huizenprijzen, het verzilveren van overwaarde en een toenemend gevoel van welvaart. De afgelopen jaren is dit proces tot stilstand gekomen. De consument
20
Groei onlineretail 45%
der middelen tot zijn beschikking heeft, kan minder besteden. Hierdoor staan omzetten van vooral nonfood detailhandelszaken sterk onder druk. Sommige branches zagen hun omzetten met een kwart krimpen sinds het begin van de crisis. Retail lijkt slechts één
35%
lichtpuntje te kennen. Onlineretail kende de afgelopen
30%
4
25% 3 20% 15%
2
10% 1 5% 0%
0 2006
jaren een stormachtige groei (zie de grafieken).
Mutatie j-o-j (%)
gende werkloosheid en een dalend inkomen. Wie min-
40% 5
EUR mld
wordt geconfronteerd met dalende huizenprijzen, stij-
Bron: Thuiswinkel.org; * raming ABN AMRO Economisch Bureau
6
2007
2008
2009
2010
Seizoensgecorr. omzet (l-as)
G R O E I O N L I N E R E TA I L
2011
2012*
Omzetgroei (r-as)
Groei aantal onlineretailers
Sinds de economische crisis uitbrak in 2008, daalde de De omzet van de non-food detailhandel verminderde zelfs met 13 procent. Onlineretail daarentegen verdubbelde de omzet bijna in diezelfde periode. En hoewel het tempo wat afzwakt, blijft de omzet groeien. In Nederland gaven consumenten in 2011 gemiddeld 885 euro online uit. In het Verenigd Koninkrijk was dit bedrag toen al opgelopen tot meer dan 1.250 euro, wat aangeeft dat er nog groei mogelijk is.
INSPELEN OP BEHOEFTEN
60%
45.000
Bron: Thuiswinkel.org; * raming ABN AMRO Economisch Bureau Online retailers
omzet van de detailhandel als geheel met 3,2 procent.
40.000 50% 35.000 30.000
40%
25.000 30% 20.000 15.000
20%
10.000 10% 5.000 0 2008
2009
2010
Aantal webwinkels
2011
2012*
Groei j-o-j
Retailers wijzen snel naar onlineretail als oorzaak van de tegenvallende resultaten. Begrijpelijk, maar het ligt genuanceerder. De oorzaak van de malaise in
openen ook offlinevestigingen om van de voordelen
de detailhandel is eerder de ontwikkeling van de be-
van een fysieke winkel te profiteren. Zo kunnen ze
stedingsruimte van de consument. Daarnaast denkt
hun klanten altijd en overal, waar de klant het maar
de consument helemaal niet zwart-wit over online
wil, van dienst zijn. Consumenten geven bovendien
versus offline. Hij heeft een behoefte, en wil deze op
juist méér uit bij hun favoriete retailers als deze ook
de snelste, makkelijkste of leukste manier bevredi-
online actief zijn. De klant loopt dus niet weg naar
gen. Dat kan via een dagje funshoppen in een stads-
een onlinewinkel. Hij loopt weg naar een concurrent
centrum of ’s avonds na het werk snel online. Het
die ook online actief is. Het antwoord op de vraag
internet is dan ook geen ‘oneerlijke’ concurrent waar
of de toekomst van retail op internet ligt, is dan ook:
de fysieke retailer, met zijn beperkte vloeroppervlak,
nee. De fysieke winkel heeft ook vandaag nog be-
voorraadruimte en openingstijden niet tegenop kan.
staansrecht. De uitdaging voor de online- en voor de
Integendeel, het is een concurrent als alle anderen,
offlineretailer is het vinden van de juiste manier om
met zijn eigen voors en tegens. Beleving is bijvoor-
meerwaarde te bieden. De offlineretailer als
beeld nog steeds makkelijker in een fysieke winkel te
‘dozenschuiver’ heeft zijn langste tijd gehad. Dat kan
bieden: het product kunnen vasthouden of passen,
op het internet inderdaad veel simpeler en goedko-
of juist retourneren als er na aankoop iets mee mis
per, zoals ook het lot van de klassieke boek- of pla-
blijkt te zijn. Niet voor niets zitten er steeds minder
tenwinkel ons toont. Voor wie echter de consument
pure onlinespelers tussen de grootste internet-
weet te bereiken, naar hem luistert en inspeelt op zijn
winkels in Nederland. Steeds meer onlineretailers
behoeften, is ook vandaag de dag alle ruimte!
trend
21
Hoopvolle vooruitzichten voor een evenwichtige energiemix tekst Hans van Cleef, sector econoom Energie, ABN AMRO beeld Freek van Arkel, Hollandse Hoogte D E N E D E R L A N D S E E N E R G I E M I X L E V E R T D E L A AT S T E T I J D VA A K V E R H I T T E D I S C U S S I E S O P. N I E T Z O V R E E M D , A A N G E Z I E N D E S T E R K E E C O N O M I S C H E A F H A N K E L I J K H E I D VA N F O S S I E L E BR ANDSTOFFEN MOEILIJK LIJK T TE R IJMEN MET DE DRUK OM TE VERDUURZAMEN.
I
22
n Nederland gebruiken we voorals-
energie (inclusief afvalverbranding).
Hieruit blijkt de grote afhankelijk-
nog vooral gas (63 procent) en
Daarmee loopt Nederland aanzien-
heid van ons land van fossiele ener-
kolen (22 procent) als energiebron-
lijk achter op de rest van Europa
giebronnen. Bijna al het gebruikte
nen om elektriciteit op te wekken. In
(25 procent). Daarnaast is er nog het
gas komt uit de nationale gaspro-
2010 werd 11 procent van de elek-
verbruik van (vooral fossiele) energie
ductie. Verder exporteert Nederland
triciteit opgewekt uit hernieuwbare
voor verwarming en transport.
gas. Dit levert onze schatkist jaarlijks
Energiebronnen voor elektriciteitsopwekking
tussen de 10 en 15 miljard euro op. En dat is goed voor ongeveer
70%
8 procent van de totale inkomsten
FOSSIELE ENERGIEBRONNEN BLIJVEN BELANGRIJK De verwachting is dat over drie of vier
60%
Bron: Rijksoverheid.nl
van het Rijk.
jaar de productie van het Groningengasveld duidelijk zal afnemen. Ook
50% 40% 30% 20% 10%
de winning vanuit kleinere velden zal
0%
verminderen in de nabije toekomst.
Kolen
Olie
Aardgas
Nederland
Als gevolg daarvan zal Nederland
Nucleair
Hernieuwbaar (incl. afval)
achtergrond
Europa
op langere termijn (20-25 jaar na nu) afhankelijk worden van gasimporten. Niet alleen zullen we dan meer moeten betalen voor ons gas, ook de
een economisch belang houden bij
redenen om aan te nemen dat dit de
impact op de Nederlandse overheids-
het Europese gasverbruik en Neder-
komende jaren sterk zal verbeteren.
begroting zal steeds groter worden.
land altijd beschikt over voldoende
Allereerst de heronderhandelingen
Dit is een van de redenen waarom
gasvoorraden.
met Rusland over de langlopende,
Nederland zich wil opwerpen als de
Daarnaast is de Nederlandse
aan olie gekoppelde contracten, die
‘gasrotonde’ van Europa. Het idee
economie sterk afhankelijk van
zullen leiden tot lagere, marktcon-
is dat ons uitgebreide gasnetwerk –
haar uitvoer, voornamelijk naar
forme gasprijzen. Ten tweede omdat
zowel transport als opslag – gebruikt
Europa/Duitsland, maar ook naar
de komende jaren een daling van de
kan worden als een hub voor gasin-
de Verenigde Staten. Door de hoge
olieprijs verwacht wordt, doordat de
voer vanuit bijvoorbeeld Noorwegen
gasprijzen in Europa en de extreem
olieproductie (zowel van OPEC- als
en Rusland. Van daaruit kan het gas
lage gasprijzen in de VS is de con-
van non-OPEC-landen) sterker zal
dan worden doorgevoerd richting
currentiepositie ten opzichte van
toenemen dan de stijging van de
andere Europese landen. Het voor-
de VS de afgelopen jaren aanzien-
mondiale vraag naar olie op basis
deel daarvan is dat we nog steeds
lijk verslechterd. Wij hebben vier
van het economisch herstel. Ten
23
Gasprijs NL TTF versus US Henry Hub (in USD/MMBtu) 16
derde ramen wij een sterkere US Bron: Thomson Reuters, ABN AMRO Group Economics
dollar door groter wordende renteverschillen tussen de VS en Europa (EUR/USD 1,10 in 2015). De vierde reden is dat wij een hogere gasprijs verwachten in de VS door een stijgende vraag naar gas vanwege het economisch herstel. In Nederland is dus een grote rol voor
14 12 10 8 6 4 2
fossiele energiebronnen weggelegd.
0
Niet alleen vanwege de economische
2008
2009
drijfveren, maar ook vanwege stra-
2010
2011
2012
2013
EU/NL TTF
2014
2015
US Henry Hub
tegische belangen binnen Europa. De komende decennia zullen fossiele energiebronnen, en dan vooral gas, een belangrijke rol blijven spelen in de Nederlandse energiemix. maatregelen van de overheid (zoals de
Het nationale energieakkoord is een
VERDUURZAMING IS
subsidieregeling SDE+). In 2010 zaten
eerste stap in de juiste richting. Het
GEEN KEUZE
we op slechts 4 procent duurzaam
akkoord bevestigt dat de hele maat-
Toch zet ook de trend richting ver-
opgewekte elektriciteit. Dit moet 14
schappij, inclusief de overheid en de
duurzaming voort. Hoewel Neder-
procent zijn in 2020. De energieam-
energieproducenten, ervan overtuigd
land achterblijft bij de omschakeling
bitie van de overheid is een CO2-arme
is dat verdere verduurzaming geen
naar groene energie, zien we dat
samenleving in 2050. De Europese
keuze maar een must is. Hoewel het
steeds meer lokale projecten worden
doelstelling is 20 procent minder CO2
een mooie eerste stap zou zijn moet,
opgestart. Het aantal zonnepanelen
in 2020 ten opzichte van 1990. Om
om echt grote slagen te maken, toch
en windmolens neemt gestaag toe,
deze doelstellingen te halen moeten
meer samengewerkt worden op
mede geholpen door de stimulerings-
nog flinke slagen gemaakt worden.
Europees niveau.
NEDERLANDSE SCHALIEGASREVOLUTIE UITGESLOTEN De opkomende schaliegasproductie in de VS
De techniek van hydraulisch fractureren maakt
verantwoord gedaan kan worden, zou het wel
heeft de energieprijzen voor huishoudens daar
het mogelijk om in schalie(gesteente) opgeslo-
een methode kunnen zijn om de mogelijk lange-
spectaculair doen dalen. Zo’n schaliegasrevolu-
ten kleine gasbelletjes door middel van grote
re transitiefase richting een duurzame energiemix
tie lijkt in andere regio‘s, waaronder Europa, niet
druk toch te exploiteren. De angst voor moge-
te overbruggen. Daardoor wordt er tijd gewon-
mogelijk. Het unieke samenspel van regelge-
lijke milieuvervuiling en aardbevingen maakt de
nen om duurzame energie verder te ontwikkelen
ving, grondeigendom, infrastructuur, wateraan-
boortechniek echter omstreden. Alhoewel dit
en te implementeren in de energiemix.
bod en maatschappelijke acceptatie in de VS is
ook in Nederland tot veel discussie leidt, maakt
De winst is dan dat, mits dit gas wordt gebruikt
nergens anders ter wereld te vinden. Het winnen
de gasindustrie in ons land al sinds 1954 gebruik ter vervanging van meer vervuilende fossiele
van schaliegas of schalieolie op locaties buiten
van deze techniek. Als blijkt dat schaliegas-
bronnen, wel aan de CO2-reductiedoelstellingen
de VS gaat veelal gepaard met moeilijkheden.
winning sociaal, economisch en ecologisch
kan worden voldaan.
24
Hoe was uw jaar? “Sinds mijn man en ik twintig jaar geleden begonnen met het
tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen
leveren van wenskaarten aan winkelketens, is het hard gegaan. Zo openden we een kantoor in Hongkong. En hebben we afgelopen jaar ons private label-assortiment uitgebreid met nieuwe producten zoals schoolagenda’s. We hebben gelukkig geen last van de crisis. Onze kracht? We blijven dicht bij onszelf en ontwikkelen continu. Mijn man is ernstig ziek geweest en in diezelfde periode ging er van alles mis in de fabrieken in China. Misschien goed dat dit net toen gebeurde, het besef wat echt belangrijk is in het leven hielp ons het zakelijke te relativeren.”
klantportret
Hennie Maas-van Liempt medeoprichter van Maas Import - Export BV in Eindhoven
S
E
R
V
IË
Ë N I E M R O E
Land in zicht
| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |
Turkije C M A
E
D
O
N
I
Ë
L B U
G
A
R
I
J
E
ZONGULDAK
DE TURKSE ECONOMIE WAS IN DE AFGELOPEN JAREN EEN VAN DE STERKST
ISTANBUL
GROEIENDE TER WERELD, MAAR KOELDE IZMIT
FLINK AF, VAN 8,8 PROCENT IN 2011; NAAR 2,2 PROCENT IN 2012. IN JUNI
BURSA
2013 BLEEK ECHTER DAT DE TURKSE
G
R
ECONOMIE IN HET EERSTE KWARTAAL
I
STERKER HERSTELDE DAN VERWACHT.
BALIKESIR
E
K
E
De economie groeide – op jaarbasis – met 3 procent, N
KUTAHYA
L terwijl het gemiddelde van wat economen verwachtten A
N Turkse regering 2,3 procent was. Voor heel 2013 mikt de D
IZMIR
nu op een robuuste economische groei van 4 procent. Turkije beschikt over veel voorraden van grondstoffen,
DENIZLI
onder meer bruinkool, steenkool, borium, ijzererts, chroom, bauxiet, koper en marmer. Verder is toerisme een van de belangrijkste sectoren van de Turkse economie. Economen vrezen wel dat de recente onrust in het
ANTALYA
land de Turkse economie schade kan berokkenen, omdat toeristen wegblijven en buitenlandse investeerders
tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics
worden afgeschrikt.
26
ALANYA
17 867
mld
Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)
Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*
0
100 km
200 km
1457
kilo
Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.
L I B I Ë
E G Y P T
R U S L A N D
G E O R G I Ë
AK SAMSUN
A
M
E
N
I
ANKARA SIVAS
IR
TURKIJE MALATYA
VAN
KONYA BATMAN GAZIANTEP
K
MERSIN
I
S Y R I Ë
4
Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012
Staatsschuld
37 75
percentage bbp
mln
7
CPI, % 2013 t.o.v. 2012
Werkloosheid % beroepsbevolking
Onderwijs
14 13
Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007
IS
R
A
Ë L
9
J
O
R
A
N
9
Toegevoegde waarde landbouwsector (als % van het bbp)
mln
Inflatie
A
Mothers Index 2010**
67,7
Bevolking
R
60
mln
(in miljoenen)
D
Ë
ERZURUM
YA
P T E
R
Mobiele telefoons Aantal abonnees
Internetgebruik
36,5
(aantal mensen) 2012
16,9
Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)
72
Armoede
Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012
I Ë
I O E D S A Ë A B I A R
27
A
N
Het einde van het kapitalisme? tekst Han de Jong, Chief Economist ABN AMRO
A L S B A N K E C O N O O M W O R DT M I J N L E V E N VA A K G E D I C T E E R D D O O R D E WA A N VA N D E DAG, B I J VO O R B E E L D : WAT D O E T D E R E N T E OV E R E E N M A A N D ? H E T K A N G E E N K WA A D VA N T I J D TOT T I J D WAT D I E P E R T E G R AV E N .
D
e crisis houdt al jaren aan.
tot economisch optimale resultaten.
Ik vind het opvallend dat de
En soms zijn de resultaten politiek of
reacties op onze problemen
sociaal ongewenst. Bij een vrije markt
zeer uiteenlopen. Politiek links ziet de
hoort concurrentiestrijd, maar lang
crisis als het bewijs dat de markteco-
niet iedereen is opgewassen tegen de
nomie heeft gefaald en dat de markt
druk en de onzekerheid die dat met
moet worden teruggedrongen ten
zich meebrengt. Zo ontstaat er span-
faveure van de overheid. Politiek rechts
ning in het economisch systeem. Karl
beweert zo ongeveer het omgekeerde.
Marx meende dat het kapitalisme ont-
Het kapitalisme kenmerkt zich door
wikkelingen opriep die onvermijdelijk
particulier eigendom en vrijheid van
tot een einde van dit systeem zouden
handelen binnen bepaalde kaders, ter-
leiden. Maar wat hij onderschatte was
wijl de allocatie van schaarse middelen
het vermogen van het kapitalisme om
in hoge mate wordt bepaald door het
zich aan te passen.
marktmechanisme. Ambitie, initiatief,
Welbeschouwd is het kapitalisme
individualisme en concurrentie spelen
in het verleden door een paar grote
een hoofdrol. Voor wat betreft het
transformaties gegaan. Na de depres-
verhogen van materiĂŤle welvaart is
sie van de jaren dertig en de Tweede
het kapitalisme, zeker in vergelijking
Wereldoorlog werd in veel landen een
met andere economische systemen,
systeem van sociale zekerheid opge-
extreem succesvol gebleken.
bouwd, werd beleid gevoerd gericht op herverdeling van inkomen en dacht
28
T R A N S F O R M AT I E S
men dat de overheid de economische
Toch zijn er problemen met het markt-
cyclus tamelijk nauwgezet kon sturen.
mechanisme. De markt leidt niet altijd
Zo werd de overheid steeds groter.
visie
trouwen tegenover ingrijpen door de overheid. De financiële sector werd geliberaliseerd en bedrijven richtten zich in toenemende mate nog slechts op het creëren van aandeelhouderswaarde. Zo zouden ook de belangen van andere betrokkenen het best gediend zijn. Dat leidde tot de opbouw van uiteindelijk onhoudbare schuldposities en grote risico’s bij financiële instellingen. We weten hoezeer dit is misgegaan.
UITDAGINGEN VO O R M O R G E N Sinds het begin van de jaren zeventig Aanvankelijk was dit systeem zeer suc-
hebben we een papieren geldsysteem
cesvol, maar in de jaren zeventig liep
dat is gebaseerd op vertrouwen. Dat
het vast in stagflatie. Dit lokte nieuwe
vertrouwen is vervolgens weer geba-
veranderingen uit, die op politiek
seerd op de integriteit van beleids-
niveau werden geleid door premier
makers en de veronderstelling dat zij
Margaret Thatcher en president
instaan voor financiële stabiliteit. Maar
Ronald Reagan. Feitelijk betrof de ver-
toen de crisis uitbrak, waren beleids-
andering die zij teweegbrachten een
makers niet in staat of niet bereid die
rehabilitatie van het bedrijfsleven en
rol te vervullen, waardoor de econo-
van het marktmechanisme. Hierdoor
mische schade van de crisis veel hoger
werd de inflatie ingedamd en keerde
opliep dan strikt genomen noodzake-
economische groei terug. Opkomende
lijk was geweest.
landen die dit beleid omarmden, be-
Inmiddels heeft de crisis haar eerste
reikten een hoog groeipad. Dit succes
lustrum al achter de rug. Schuldpo-
leidde geleidelijk echter tot een wel erg
sities zijn afgebouwd, maar dit ging
groot vertrouwen in de markt en wan-
ten koste van economische groei en
29
visie
Het kapitalisme heeft een groot aanpassingsvermogen werkgelegenheid en op veel plekken
optiek geen afdoende antwoorden op
en bedrijfsleven elkaar weer meer als
zijn de schulden nog altijd hoog.
de problemen van vandaag, laat staan
partners gaan zien. Ik denk dat bedrij-
Overheden vormen een groot deel van
op de uitdagingen van morgen, zoals
ven in toenemende mate hun vizier
de economie maar hebben nauwelijks
vergrijzing, milieu, energie, voedsel-
moeten verbreden en zich niet slechts
armslag voor nieuw beleid door hoge
veiligheid, waterschaarste et cetera.
laten leiden door aandeelhouders-
schulden en omvangrijke tekorten. De
30
waarde. Natuurlijk zal dit alles voor
burger lijdt onder de slechte econo-
PERSPECTIEF
burgers gevolgen hebben. Sommige
mische omstandigheden en een breed
VO O R I E D E R E E N
van die gevolgen zullen pijnlijk zijn,
verlies aan vertrouwen. Hoe vinden
Ik denk dat een nieuwe, grote ver-
maar uiteindelijk wordt het systeem er
we de weg terug naar dynamische
andering in ons economisch systeem
beter en sterker van.
groei die jonge generaties weer
gewenst en aanstaande is. We moe-
Ik constateer dat een aantal van deze
perspectief biedt?
ten ons weer realiseren dat in een
veranderingen reeds is ingezet. Con-
Aan de rechterzijde van het politieke
veerkrachtig kapitalistisch systeem
sumenten eisen van bedrijven dat zij
spectrum pleit men voor een kleinere
de markt en de overheid bondgenoten
zich op tal van terreinen meer gelegen
overheid, sanering van de sociale
zijn, niet elkaars tegenpolen. Overhe-
laten liggen aan het algemene belang.
zekerheid en het meer aanspreken van
den en bedrijfsleven moeten hun eigen
En bedrijven reageren daarop. Onder
burgers op de eigen verantwoordelijk-
rol opnieuw definiëren. Overheden
beleggers is er daarnaast een duide-
heid. Dat zijn goede punten, maar ze
kunnen een meer nadrukkelijke rol
lijke trend naar aandacht voor maat-
bieden geen antwoord op het toege-
spelen bij het genereren van economi-
schappelijk verantwoord beleggen. En
nomen gevoel van onzekerheid en
sche groei; niet via zogeheten lopende
overheden zijn bezig aan een moei-
teleurstelling in de markteconomie.
uitgaven, maar door leiderschap te
zaam en ongetwijfeld langdurig proces
Aan de linkerkant wordt juist gepleit
tonen op technologisch gebied. Het
van verandering. Ik ben optimistisch
voor een grotere en meer sturende rol
in juli bereikte Energieakkoord voor
dat die broodnodige veranderingen
voor de overheid. De burger moet méér
duurzame groei is een mooi voorbeeld.
zullen worden doorgezet en dat we
bescherming krijgen tegen de tirannie
Ook denk ik dat overheden te groot
uiteindelijk terechtkomen in een eco-
van de markt. Daar valt ook veel voor
zijn geworden. Maar als overheden ‘af-
nomie die dynamisch is, waar burgers
te zeggen. Maar die aanpak zal niet
slanken’ betekent dat ook dat er zaken
zich minder bedreigd voelen door de
leiden tot meer economische dyna-
zullen blijven liggen die elders moeten
markt en waar er weer perspectief is
miek. De huidige visies bieden in mijn
worden opgepakt. Dat kan als overheid
voor iedereen.
ANITA NOORT
beeld Tessa Posthuma de Boer
Wat is het waard?
column
Het komt veel voor bij nalatenschappen: ruzie om de inboedel. Meestal gebeurt dit niet wanneer de bestemming van de inboedel is beschreven in een testament of codicil. Als er niets is vastgelegd, ontstaan er sneller problemen, want wie krijgt wat en voor welke waarde? Er is geen plicht om de inboedel te laten taxeren. Anita Noort Hoofd Bewindvoering & Executele, ABN AMRO MeesPierson
Toch zijn er goede redenen om dit wel te laten doen. Op de erfbelastingaangifte dient de waarde in het economisch verkeer te worden vermeld, oftewel wat de beste koper op een veiling ervoor wil betalen. Een taxatierapport is ook nuttig voor de onderlinge verdeling tussen de erfgenamen. Kiest iemand meer zaken dan waar hij recht op heeft, dan wordt deze waarde verrekend. Zijn er meerdere erfgenamen geïnteresseerd in hetzelfde inboedelgoed, dan kan de executeur aan de hand van het taxatierapport loten. Soms hebben erfgenamen een eigen idee over de waarde van inboedelgoederen die niet overeenstemt met de waarde van de taxateur. Een ‘second opinion’ zal dan altijd leiden tot een andere waarde, want elke taxateur maakt zijn eigen afwegingen. Op een veiling is het sowieso de vraag wat iets gaat opbrengen. Een praktijkgeval: een Chinese pot bracht op een veiling 23 miljoen euro op. De erfgenamen dienden een aanvullende aangifte erfbelasting in met een waarde van 100.000 euro. Dat was de waarde die de taxateur van het veilinghuis een jaar voor de veiling had toegekend. De Belastingdienst ging niet akkoord, nam de latere verkoopopbrengst als uitgangspunt en schatte de waarde per overlijdensdatum op 10 miljoen euro. Bezwaar door de erfgenamen werd door de Hoge Raad (12 juli 2013) verworpen. Ruzie om inboedel in nalatenschappen komt helaas veel voor, maar wat is dat waard?
31
“Er is een revolutie gaande”
interview
M E T H A A R C A N - D O - M E N T A L I T E I T H E L P T C A T H Y VA N
B E E K , L I D R A A D VA N B E S T U U R U M C S T R A D B O U D , D E Z O R G S E C T O R O P N I E U W U I T T E V I N D E N M E T I N N O VA T I E S A L S PAT I Ë N T PA R T I C I PAT I E , A P P S V O O R O N L I N E C O N S U LT E N H E A L I N G E N V I R O N M E N T S . H A A R I N S P I R A T I E ? ‘ G E L O O F, HOOP EN LIEFDE.’
tekst M arike van Zanten beeld Jouk Oosterhof
O
p de glazen tafel in de werkkamer van Cathy van Beek staat een geursteentje. “Als ik een opgewonden bezoeker krijg,
doe ik er een ontspannend druppeltje aroma op”, glimlacht ze. Ze wil aromatherapie ook graag in de ziekenhuisomgeving inzetten om de soms negatieve geurbeleving van patiënten te veranderen in een positieve. “Zelf heb ik op driejarige leeftijd vaak in het ziekenhuis gelegen. Als ik die nare geur van toen weer ruik, komt die vervelende ervaring weer boven. De invloed van aroma’s op ons welbevinden is nog onontgonnen terrein.” Het idee is typerend voor haar leiderschap: Van Beek stelt de patiënt centraal, streeft naar innovatie en duurzaamheid in de zorg en deelt graag haar persoonlijke ervaringen. Zo is ze openhartig over haar achtergrond: een strenggelovig gezin met zestien kinderen. “Ook ik ben destijds niet ingeënt tegen de mazelen”, haakt ze in op de actualiteit. “En
32
33
verzekerd waren we als lid van de zwartekousen-
ziekenhuis dan geheel overlaten aan verpleegkundi-
kerk evenmin. Na mijn opleiding verpleegkunde
gen? Die laatsten moeten trouwens nog wel wennen
Cathy van Beek (1956) is
ging ik een docentenopleiding volgen en maakte
aan patiëntparticipatie, omdat het meer coachend
sinds 2011 lid van de raad
ik kennis met het filosofisch gedachtegoed van
in plaats van uitvoerend gedrag vraagt. Er is een
van bestuur van Universitair
bijvoorbeeld Simone de Beauvoir en Sartre. De
revolutie gaande. Daarin passen bijvoorbeeld ook
Medisch Centrum St Radboud
schellen vielen me van de ogen. Afstand nemen van
onze plannen voor een kinderadviesraad en ouder-
in Nijmegen. Daarvoor was ze
het geloof was het gevolg.” Inmiddels is ze als lid
adviesraad. Zo gaven ouders aan wifi onontbeerlijk
onder meer vicevoorzitter van
van de raad van bestuur van UMC St Radboud de
te vinden en loopt er een proef waarbij partners of
de Nederlandse Zorgautoriteit
enige vrouw in de top van een Nederlands uni-
ouders van patiënten mee-eten.”
(NZa) en bestuurder van de
versitair medisch centrum, in een sector die sterk
34
Nijmeegse St. Maartenkliniek.
in beweging is door bezuinigingen, vergrijzing,
Welke andere ontwikkelingen zullen de zorg
Ze bekleedt verschillende
technologische innovaties en sociale hervormingen.
veranderen?
nevenfuncties, waaronder lid
En dat alles tegen de achtergrond van een afbrok-
“Personalized healthcare bijvoorbeeld: onder meer
raad van advies Van Mierlo
kelende maatschappelijke solidariteit.
op basis van een moleculaire benadering, het gene-
Stichting (D66) en MVO-Zorg.
tisch profiel en persoonlijke omstandigheden kun-
Ook verzorgde ze lezingen voor
U ziet de patiënt als partner. Waarom?
nen we steeds meer op maat behandelen, in plaats
onder meer TEDx Maastricht
“Het betrekken van de patiënt bij diens behandeling
van een behandeling via een algemeen geldend
over patiëntparticipatie.
is niet alleen wenselijk vanuit sociaal oogpunt, maar
protocol. Ook e-health zal een hoge vlucht nemen.
In de Opzij top 10 van
ook effectief en doelmatig. Het voorkomt overdiag-
Met de app Facetalk kunnen patiënten via een
machtigste vrouwen in de
nostiek: patiënten kunnen vaak beter dan zorgverle-
beveiligde verbinding alle uitslagen inzien en op af-
gezondheidszorg staat Van
ners bepalen welke behandeling ze voor zichzelf wel
stand contact hebben met hun arts. Zo kan een schi-
Beek op nummer 3 (2012).
of niet nodig achten. Je moet dus niet óver patiën-
sispatiëntje thuis via een cameraatje in zijn mond
ten, maar mét hen beslissen. Wij nodigen patiënten
een onlineconsult krijgen. Wij kiezen ook meer voor
dan ook uit om samen met het behandelteam aan de
samenwerking met andere zorginstellingen. On-
overlegtafel plaats te nemen en betrekken ouders
langs hebben we bijvoorbeeld twee bestralingsbun-
intensief bij de zorg voor hun kinderen. Thuis neemt
kers gebouwd: niet op ons eigen terrein, maar op
de moeder van een kind met spina bifida of schisis
dat van het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis en het
de hele zorg op zich, waarom moet ze die in het
Maasziekenhuis in Boxmeer. Patiënten hoeven dus
“Mijn richtsnoer is nog steeds: niet langer naar ons toe te komen, wij komen naar hen toe. Een andere ontwikkeling is de aandacht voor healing environments: de helende werking van een ziekenhuisinterieur en -exterieur met design, kunst en groen. In plaats van kale gangen willen we uniciteit en herkenningspunten creëren.”
Hoe kunnen zorgbestuurders een innovatief klimaat scheppen? “Wij zijn als team geïnspireerd tot het gebruik van adaptive change, in plaats van elke verandering te
interview
geloof, hoop en liefde”
beschouwen als technical change, en interne dialoog: binnen een heldere strategie en duidelijke kaders krijgt iedereen de ruimte. Wij hebben als motto gekozen voor een ‘significant impact on health-
gezin ook met diverse karakters om te gaan en je
care’. The smell of the place is voor onze patiënten
voelt je met zo veel broers en zussen altijd geborgen.
en voor onze mensen essentieel. Specifieke thema’s
Je hebt een vanzelfsprekend netwerk om je heen.”
behandelen we in X-teams, diagonaal samengesteld uit alle lagen van de organisatie, dwars door
Hoe kijkt u vanuit die achtergrond aan tegen
de hiërarchie. Ik kom altijd geïnspireerd van die
mantelzorg?
bijeenkomsten vandaan!”
“Mantelzorg is belangrijk, maar ook daar is sociale innovatie gewenst, zoals levensloopbestendig bou-
Hoe bent u zelf als mens en leider gevormd
wen, woonvormen waarbij mensen onderdak bieden
door het grote gezin waaruit u afkomstig bent?
aan hun ouders of vrijwilligersnetwerken voor een-
“Sociologisch gezien vervult elk kind een rol: de
zame ouderen. Ik zou niet terug willen naar de grote
oudste is de verantwoordelijke, de middelste de on-
gezinnen van vroeger. De jongsten krijgen vaak te
derhandelaar en de jongste krijgt de meeste vrijheid
weinig aandacht, hoewel ik daar geen last van had: er
en zoekt zijn eigen weg. Ik was het zesde kind, maar
was altijd een klik tussen mijn vader en mij. We moe-
eigenlijk heb ik al deze drie rollen vervuld. In een
ten níeuwe antwoorden vinden. Hoewel sommige
groot gezin leer je ook voor jezelf opkomen. Zelf heb
wijsheden juist tijdloos zijn. Zo is mijn richtsnoer nog
ik dan ook geen onoverkomelijke obstakels ervaren
steeds: geloof, hoop en liefde. Ik geloof in de god in
op mijn weg naar de top. Vrouwen in de zorg zie
ménsen. Als iemand disfunctioneert, vind ik het een
ik daar meer mee worstelen. Vanuit het bestuur
uitdaging om de reden daarachter op te sporen om
probeer ik die obstakels op te ruimen, bijvoorbeeld
het functioneren weer bij te buigen. Ik geloof ook hei-
door gemengde benoemingsteams. Vrouwelijke
lig in de kracht van intrinsieke motivatie: sommige
artsen in opleiding hoeven dankzij onze vrouwelijke
mensen hier zouden in het bedrijfsleven een topbaan
hoogleraar voortplantingsgeneeskunde, Didi Braat,
kunnen hebben, maar kiezen desondanks voor de
ook niet meer te wachten met zwanger worden tot
zorg. Als bestuur hoeven wij onze mensen echt niet
ze op hun 36e specialist zijn. Je leert in zo’n groot
te motiveren, zij inspireren óns.”
35
ho
36
of da
r ti
ke l
n e g n i r a l k p O o on
m
h i sc
Ec ate en t str e c ings j o g Pr eg fd o el o B ,h fd an ho o m ts h, ho ac b r Sc e n zi e in ei te ra H F S t n m ks B e e Ji te ti a tr us ill
e gi
Bu
re
AB
N
au
AB
AM
N
AM
RO
RO
D E WER EL D ECO N O M I E WI N T I N D E LO O P VA N 2 0 13 A A N K R A C H T; 2 0 14 Z A L MONDIA AL GEZIEN EEN GOED JA AR ZIJN. D A T I S O P D E A C H T E R K A N T VA N E E N S I GA R E N D O O S J E O N Z E V E R WAC H T I N G VOO R D E ECO N O M I SCH E G R O EI.
37
markt herstellen zich goed. Banken zijn weer gezond en versoepelen hun kredietvoorwaarden. De verhouding tussen bezittingen en schulden in de private sector is flink verbeterd. Gezinnen durven weer geld uit te geven.
hoofdartikel
Bedrijven zijn bereid om te investeren. De omvang van de overheidsbezuinigingen zal de komende tijd afnemen. Daarom denken we dat de economische groei in 2014 aantrekt. De opkomende economieën lijken iets van hun glans te verliezen. Grote
H
kalmeerde de financiële markten. Toch
spelers als China en Brazilië ondervon-
is steeds duidelijk geweest dat een
den hinder van de magere groei in de
sterke opleving in 2013 onwaarschijn-
eurozone en de VS. Toch is er, vooral in
et is een goede gewoonte om
lijk zou zijn. In de VS en de eurozone
China en India, nog altijd sprake van
vervolgens iets relativerends
wordt immers hard bezuinigd.
formidabele groeicijfers. Bovendien is
te zeggen over de waarde van
het inherent aan opkomende econo-
dit soort voorspellingen. We maken
W I S P E LT U R I G
mieën dat er steeds nieuwe sterren aan
inschattingen van gevolgen van men-
In de eerste helft van 2013 was de
het firmament verschijnen.
selijke gedragingen, gedrag dat niet in
mondiale conjunctuur wispelturig. Na-
Van de industrielanden was de Japan-
natuurkundige wetten te vatten is. Dat
dat het jaar relatief goed was begon-
se economie begin 2013 de snelste
maakt een econoom bescheiden, als
nen, verliep het voorjaar teleurstellend.
groeier. De Japanse economie
het goed is.
Dat had verschillende oorzaken. Zo
kreeg een forse fiscale en monetaire
Er zijn aanwijzingen dat de mondiale
was in de Verenigde Staten de rug-
impuls. De nieuwe regering onder
economie zich herstelt. Maar de lit-
wind, in de vorm van een economische
leiding van Shinzo Abe tracht met
tekens van de krediet- en de eurocrisis
opleving, door de wederopbouw na
een nu-of-nooitbeleid de economie uit
blijven zichtbaar. In de loop van 2012
de orkaan Sandy gaan liggen en deed
het slop te trekken. Over de gevolgen
gingen enkele wissels om. Vooral
de belastingverhoging van begin 2013
op lange termijn voor de torenhoge
de ECB-beslissing om ongewenste
zich gelden.
staatsschuld zijn we bezorgd, maar
rentestijgingen te bestrijden door
Vooral over de VS zijn wij echter op-
in 2013 kreeg de economie een forse
eventueel staatsobligaties te kopen,
timistisch. De huizen- en de arbeids-
duw in de rug.
WORSTELING
Groei bbp VS en eurozone
Bron: Bloomberg
Terug naar Europa: de economie van
volume, % k-o-k
1
de eurozone heeft geworsteld om uit een hardnekkige recessie te komen.
0,5
De ‘binnenlandse’ economie kan zich
0
moeilijk losmaken van de bijwerkin- 0,5
gen van de eurocrisis, ook al is er geen acute noodsituatie meer. Reden
-1 2010
2011
2012
VS
38
Eurozone
2013
voor enig optimisme. In het tweede kwartaal groeide de economie van de
Lichte economische groei in 2014 eurozone weer na zes kwartalen met
H O G E R E K A P I TA A L -
om tijdelijk, in een crisissituatie, erger
krimp. De ECB doet haar uiterste best
MARKTRENTE IN 2014
te voorkomen. Gegeven onze raming
om gunstige randvoorwaarden voor
De inflatie in de eurozone bedroeg
van de conjunctuur (licht aantrekkende
economische groei te creĂŤren. Boven-
in 2012 2,5 procent. Halverwege 2013
groei, lage inflatie) is een forse rentestij-
dien is afgesproken dat het tempo van
lag dit cijfer rond de 1,5 procent.
ging onwaarschijnlijk.
de overheidsbezuinigingen in enkele
Overcapaciteit bij bedrijven door de
eurolanden wordt verlaagd. En wij ver-
voortdurende zwakte van de economie
VO O R U I T Z I C H T E N VO O R
wachten dat de wereldhandel aantrekt.
speelt een rol, evenals de daling van
BELEGGINGEN
Op jaarbasis voorzien wij daarom nog
grondstoffenprijzen. Wij verwachten
Het plaatje tot eind 2014 toont dus ster-
wel negatieve groei voor 2013 maar
niet dat de onbenutte productiecapa-
kere groei, vooral in de industrielan-
niet meer voor 2014.
citeit snel verdwenen is. De inflatie zal
den, laag blijvende korte rentetarieven,
Nederland zucht onder hardnekkige
volgens ons daarom in 2013 en 2014
minder kwantitatieve verruiming en
conjuncturele zwakte. De economie
ruim onder de inflatiedoelstelling van
licht oplopende kapitaalmarktrentes.
is sinds 2012 aan het krimpen. De
de ECB (2 procent) uitkomen.
consument houdt de hand op de
De economie van de eurozone is maar
knip. Daardoor doen we het slechter
mondjesmaat vooruit te branden. De in-
dan onze buurlanden. De Nederlan-
flatie blijft laag. Binnen zo’n scenario ligt
der is om allerlei redenen terug-
het niet voor de hand dat een centrale
houdend: dalende gezinsinkomens,
bank haar tarieven snel gaat verhogen.
stagnerende huizenmarkt, oplopende
Bovendien heeft ECB-voorman Mario
werkloosheid en lagere pensioen-
Draghi in de zomer de verwachting
uitkeringen. Bovendien staan ons in
uitgesproken dat de rentetarieven van
2014 nieuwe overheidsbezuinigingen
de ECB gedurende langere tijd op het
te wachten. Toch is licht herstel mo-
huidige of zelfs lagere niveaus zouden
gelijk. De uitvoer kan profiteren van
bivakkeren. Wij houden het erop dat in
de aantrekkende wereldhandel. Onze
elk geval tot eind 2014 de kortlopende
exportsector heeft een uitstekende
rentes in de eurozone laag blijven.
staat van dienst; wij verwachten dat
In de VS is het beeld niet anders. De kapitaalmarktrente is wat wispelturiger.
ken als de groei in het buitenland
Voor 2014 voorspellen wij enige stijging
aantrekt. Bovendien komt op de wo-
in de VS en bij ons. De aantrekkende
ningmarkt de bodem in zicht doordat
conjunctuur en het terugschroeven
de betaalbaarheid van woningen
van kwantitatieve verruimingsmaatre-
is verbeterd. Al met al voorzien wij
gelen van centrale banken zullen daar
lichte economische groei in 2014 na
een rol bij spelen. Deze kwantitatieve
twee jaren van krimp.
marktsteun is steeds bedoeld geweest
Bron: Bloomberg
3
2
1
0 2010
2011
Refi-rente ECB
2012
2013
Rente tienjarige Duitse staatsobligaties
Groei bbp Nederland volume, % k-o-k
1
0,5
Bron: Bloomberg
de Nederlandse exporteurs aanha-
Rentes eurozone
4
0
- 0,5
-1 2010
2011
2012
2013
39
Voorkeur voor bedrijven uit de IT en industrie Door dat laatste zal het bedrijfsleven,
bereidheid om risico te nemen. Los
dat lang van het stimulerende mone-
daarvan kunnen we concluderen dat
taire beleid heeft geprofiteerd, meer op
sparen vergeleken met 2012 nog minder
eigen kracht moeten opereren. Vooral
aantrekkelijk is geworden.
hoofdartikel
bedrijven die gevoelig zijn voor ver-
40
anderingen in renteniveaus zullen het
RENTEVERANDERINGEN
moeilijker krijgen bij stijgende kapi-
Op beleggingsgebied betekent de om-
taalmarktrentes. Wat betekent dit voor
gevingsverandering die we hierboven
uw keuzes tussen sparen en beleggen
beschreven ten eerste dat beleggingen
andere categorie die gevoelig is voor
en hoe kunt u zich als belegger het best
die gevoelig zijn voor een stijgende
renteveranderingen is vastgoed. Op
positioneren?
rente minder aantrekkelijk worden.
grond van de verwachte rentestijging
De geldmarktrente, waarvan de spaar-
Ten tweede loont het nemen van risico
hebben we in juni 2013 besloten om
rente meestal een afgeleide is, wordt
meer dan de afgelopen vijf jaar. Welke
het belang daarin te verminderen (van
sterk beïnvloed door centrale banken.
beleggingscategorieën zijn meer dan
overwogen naar neutraal).
Zij hebben deze rentes sinds 2008 laag
gemiddeld afhankelijk van de hoogte
Op aandelengebied worden bedrijven
gehouden. Dat maakt sparen minder
van de rente? In de eerste plaats na-
aantrekkelijker die beter bestand zijn
interessant. Hier staat tegenover dat re-
tuurlijk obligaties. Bij een stijging van
tegen een stijgende rente, ook al blijft
cente crises het klimaat voor beleggen
de rente worden die minder waard.
de rentestijging beperkt. Daarnaast
eveneens guur hebben gemaakt. Dat
Daarom is het beter om onder die
zijn bedrijven interessant die een hoge
laatste is gelukkig verbeterd. Tegelijker-
omstandigheden de categorie obliga-
aandelenkoers kunnen rechtvaardigen
tijd verwachten we dat centrale banken
ties te ‘onderwegen’ (er minder in te
met een bovengemiddelde winstgroei
op zijn vroegst in 2015 hun officiële
beleggen dan onder neutrale omstan-
(groeistijl). Dit laatste in tegenstel-
rentetarieven verhogen. In de afweging
digheden). Dat betekent niet dat je alle
ling tot bedrijven die traditioneel een
tussen sparen en beleggen verschuift
obligaties zou moeten verkopen. Het
relatief hoog dividend uitkeren en die
de aantrekkelijkheid dus enigszins naar
spreiden van risico’s over verschil-
juist de afgelopen jaren aantrekkelijk
beleggen. Daarbij dienen natuurlijk
lende beleggingscategorieën is altijd
waren (waardestijl). Dat impliceert
wel de gebruikelijke overwegingen in
aan te bevelen; en niet alle soorten
dat wij halverwege 2013 een voorkeur
acht te worden genomen: beleggings-
obligaties zijn even gevoelig voor een
hebben voor bedrijven uit de sectoren
horizon, fiscale situatie, doelstellingen
rentestijging (dat hangt onder andere
informatietechnologie en industriële
ten aanzien van het vermogen en de
af van looptijd en debiteurstatus). Een
goederen en diensten.
Terugblik beeldreportage
Het officiële staatsieportret van koning Willem-Alexander en koningin Máxima, 30 april 2013. Na een regeerperiode van 33 jaar, tekende koningin Beatrix die dag de abdicatieakte en droeg daarmee haar bevoegdheden over aan haar oudste zoon. Hij is de eerste mannelijke koning in 123 jaar.
2
0 1 2
-
2
0 1 3
2 0 13 Z A L D E G E S C H I E D E N I S B O E K E N I N G A A N A L S H E T J A A R VA N D E A B D I C A T I E VA N K O N I N G I N B E A T R I X E N D E I N H U L D I G I N G VA N E E N N I E U W E K O N I N G . E N N A E E N GRONDIGE VERBOUWING OPENDE HET RIJKSMUSEUM ZIJN D E U R E N . H O O GT E P U N T E N I N E E N JA A R DAT W E R E L D W I J D OOK VELE BRANDHAARDEN KENDE. MET ALS DIEPTEPUNT D E S C H R I J N E N D E H U M A N I TA I R E S I T UAT I E VO O R D E B E V O L K I N G VA N S Y R I Ë .
“Als iemand homo is, naar God zoekt, en goede intenties heeft, wie ben ik om hem te veroordelen?”, zei een opvallend openhartige paus Franciscus op 28 juli 2013 in het vliegtuig op weg naar Vaticaanstad vanuit Brazilië waar hij de Wereldjongerendagen bijwoonde. Met deze uitspraak bevestigde de opvolger van paus Benedictus XVI nogmaals dat er een nieuwe wind waait uit Rome.
Met de tweet “Four more years” maakte Barack Obama op 7 november 2012 zijn herverkiezing bekend. De foto sleepte de meeste ‘likes’ binnen op Facebook en werd de populairste tweet aller tijden. Obama versloeg die dag niet alleen Mitt Romney, maar ook ook Justin Bieber als ‘retweet’-kampioen. Malala Yousafzai viert op 12 juli 2013 haar zestiende verjaardag met een toespraak voor vijfhonderd jonge leiders binnen de Verenigde Naties. Malala, die zich in Pakistan sterk maakte voor onderwijs voor meisjes, werd tijdens een
beeldreportage
aanval van de Taliban in oktober 2012 door haar hoofd geschoten. Ze werd hierop naar Groot-Brittannië gebracht voor behandeling. Naast Malala VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon.
42
Henri Matisse, La Liseuse en Blanc et Jaune (1919). Een van de zeven schilderijen die deel uitmaken van de omvangrijke Triton-collectie, een kunstverzameling van het Nederlandse ondernemersechtpaar Willem Cordia en Marijke van der Laan. De werken werden in de nacht van 15 op 16 oktober 2012 gestolen uit de Rotterdamse Kunsthal. Naast de Matisse (2x) werden ook werken van Pablo Picasso, Claude Monet, Paul Gauguin, Meijer de Haan en Lucian Freud ontvreemd. De vrees is groot dat de schilderijen inmiddels vernietigd zijn.
Luchtfoto van het Zaatari-vluchtelingenkamp, nabij de Jordaanse stad Mafraq. Het kamp herbergt zo’n 115.000 Syrische vluchtelingen en ligt op 12 kilometer van de Syrische grens. Op 18 juli 2013 bracht John Kerry, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, een bezoek aan het kamp en sprak met een aantal vluchtelingen. Begin september maakte vluchtelingenorganisatie UNHCR bekend dat het aantal Syriërs dat naar het buitenland vlucht de 2 miljoen was gepasseerd. Dagelijks steken nog eens 5 duizend Syriërs de grens over. Het aantal ontheemden in Syrië zelf schat de UNCR op 5 miljoen.
Op 16 augustus 2013 arriveren prinses Mabel, haar dochters Luana en Zaria en prinses Beatrix met familieleden en vrienden bij de Stulpkerk in Lage Vuursche voor de begrafenis van prins Friso. De dienst werd geleid door dominee Carel ter Linden. Prins Friso overleed aan de gevolgen van een skiongeluk in februari 2012 in het Oostenrijkse Lech, het wintersportoord van de Oranjes.
Nadat hij ernstig was mishandeld door voetballers van tegenpartij sv Nieuw Sloten uit Amsterdam, overleed begin december 2012 grensrechter Richard Nieuwenhuizen van SC BuitenBoys uit Almere. De dood van Nieuwenhuizen hernieuwde de discussie over regels en respect in het amateurvoetbal. Familieleden van de omgekomen en vermiste arbeiders uit de Rana Plaza-kledingfabriek in Savar in Bangladesh verzamelen zich voor het verwoeste gebouw met foto’s van ‘hun’ vermisten. Drie maanden eerder, op 24 juli 2013, stortte het gebouw in. Hierbij kwamen naar schatting 1131 arbeiders om het leven en werden 2500 mensen gered.
beeldreportage Edward Snowden, voormalig medewerker van de Amerikaanse inlichtingendienst NSA,
44
kreeg in juni 2013 internationale bekend-
Occae quunt velestibere es
heid nadat hij informatie over het geheime
mollabo X xxxxxxx XXXX
surveillanceprogramma PRISM lekte naar de
Ur moluptata vitat. Xernatum
media. Daaruit bleek dat de NSA bijna
quam faccull ibusciu meturit ali-
alle informatie van internetgebruikers kan
bus dis ius endis isque cum sa sit,
verzamelen. Na zijn vlucht naar Hongkong
sit. Occae quunt velestibere es
vloog hij naar Moskou waar hij enige tijd ver-
mollabo rectin cus sedis provit
bleef in de transitzone van de luchthaven.
accum, te voluptat reperioribu.
beeldreportage
Ex-president Hosni Mubarak van Egypte mag de gevangenis verlaten. Een rechtbank bepaalde in augustus 2013 dat hij niet langer in voorarrest mag worden gehouden met het oog op zijn proces over de dood van betogers in 2011. De legerleiding bepaalde daarop dat hij huisarrest krijgt zodra hij vrijkomt. Zij maakt daarbij gebruik van de noodtoestand die werd afgekondigd na het afzetten van president Morsi door datzelfde leger en de bloedige onderdrukking van zijn aanhangers.
Op 14 augustus 2013 meldde het Europese bureau voor de statistiek Eurostat dat de eurozone uit de recessie was. De zeventien lidstaten van de Europese Unie deden het gemiddeld 0,3 procent beter dan in het voorgaande kwartaal. De goede cijfers uit Duitsland en Frankrijk droegen daar voor een belangrijk deel aan bij. Nederland daalde met 0,2 procent. Het vierde kwartaal op rij waarin de Nederlandse economie kromp.
46
In Arcen steeg het kwik rond 17.00 uur tot 36,9 graden. Daarmee was het de zesde tropische dag van het jaar.
Scheveningen zomer 2013. De hoogst gemeten temperatuur ooit werd net niet gehaald maar nooit was het op 2 augustus zo warm als in 2013.
egat roperdleeb
Een van de deelnemers aan het grootschalige dna-verwantschaps onderzoek in de zaak-Vaatstra heeft zijn klompen neergezet bij de deur van sporthal De Sikkemahal. Het onderzoek leverde een dna-match van 100 procent op, een verdachte werd gearresteerd en later veroordeeld. De moordzaak rond Marianne Vaatstra, in 1999 dood gevonden in een weiland nabij haar woonplaats Zwaagwesteinde, kon worden afgesloten.
Minister Jeroen Dijsselbloem werd in januari 2013, tijdens een bijeenkomst van de eurogroep, door de zeventien ministers van Financiën van de EU gekozen als opvolger van voorzitter Jean-Claude Juncker. Dijsselbloem was de enige kandidaat.
Studenten van het Solar Team Eindhoven van de Technische Universiteit maken in juli 2013 op het universiteitsterrein een korte proefrit met hun nieuwe zonneauto, de Stella. Hiermee wil de TU/e deelnemen aan de World Solar Challenge 2013. De ‘gezinsauto’ heeft vier zitplaatsen, een bagageruimte en kan op een zonnige dag 700 kilometer afleggen zonder brandstoftoevoeging.
beeldreportage
14 april zijn deuren voor het publiek.
Na tien jaar opende het museum op
De dag daarvoor had koningin Beatrix
Beeld: Erwin Olaf, met dank aan Flatland Gallery, Utrecht
‘het Rijks’ al officieel geopend.
Koos Breukel/EPA/ANP, Evaristo SA/AFP/Getty Images, Dennis Van Tine/AP/Reporters, Gabriel Bouys/AFP/Getty Images, Comm Politie Rotterdam-Rijnmond/ ANP, Pool new/Reuters, Koen van Weel/ANP, Rob Huibers/Hollandse Hoogte, Jerry Lampen/ANP, Hendrik Jan van Beek/Reporters, Robin Utrecht/ANP, AFP Photo/The Guardian/ANP, AP/Reporters, Corbis/Hollandse Hoogte, EPA/Abir Abdullah/ANP.
Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum.
BEN STEINEBACH
Zijn de
column
beeld Tessa Posthuma de Boer
veilige havens nog nodig? Ben Steinebach Hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO
Een zwakke economie en een lage inflatie leiden meestal tot een lage kapitaalmarktrente. Begin 2013 waren beide ingrediënten aanwezig en de rente op tienjaars staatsobligaties lag in mei in Duitsland rond de 1,2 procent (in de Europese kern iets hoger) en in de Verenigde Staten dicht bij de 1,5 procent. Zo laag is de rente niet vaak geweest en het is de vraag of de zwakke conjunctuur daarvoor de gehele verklaring vormt. Immers, in het begin van de jaren tachtig – toen er toch ook geen misselijke recessie was – lag de rente boven de 10 procent. Gecorrigeerd voor de toen veel hogere inflatie – uitvloeisel van de oliecrisis – was de reële rente toen nog altijd 4 procent tegen (net) onder de 0 procent nu. Wat zijn de extra verklaringen voor de ultralage kapitaalmarktrente nu? Naar mijn mening enerzijds angst bij beleggers voor koersdalingen van andere beleggingscategorieën als gevolg van de heersende crisis en anderzijds het beleid van centrale banken in antwoord op die crisis. Voor beleggers was het de aversie om risico te nemen en voor centrale banken die op grote schaal obligaties opkochten een poging om beleggers juist te verleiden om weer wat meer risico te nemen. Voor beleggers waren Amerikaanse en Duitse staatsobligaties (treasuries en bunds) dus veilige havens geworden. Sinds begin mei is de rente hierop aan het stijgen, deels doordat vooral de Amerikaanse centrale bank signalen afgaf dat het opkopen van obligaties binnen afzienbare tijd wordt gestaakt. Obligatiebeleggers beginnen daarom te verkopen. Is het erg dat de rente is gaan stijgen? Naar mijn mening niet. De rente is nog steeds erg laag en bovendien is het de weerspiegeling van een sterker wordende economie. Yes, geleidelijk aan raken we uit de crisis!
49
O R D A E C U
Land in zicht
C
O
L O M
| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |
Peru
TUMBES
IQUITOS
AANDEELHOUDERS VAN MIJNBOUWBEDRIJVEN IN PERU WAREN SULLANA
IN JUNI 2011 ZEER BEZORGD OVER DE VERWACHTE OVERWINNING VAN DE
TARAPOTO
LINKSE POPULIST OLLANTA HUMALA BIJ DE VERKIEZINGEN. CHICLAYO
Zou er na jaren van explosieve economische groei nu een einde komen aan het gunstige klimaat voor investeerders? Zou de 101e president van Peru meer de koers
TRUJILLO
van het communistische Venezuela van Hugo Chávez
PUCALLPA
varen of die van economisch groeiwonder Brazilië? De favoriet van het bedrijfsleven bij deze verkiezingen CHIMBOTE
was Keiko Fujimori, dochter van oud-president Alberto Fujimori. Hij zit een gevangenisstraf uit van 25 jaar wegens schendingen van de mensenrechten tijdens zijn
PERU
bewind, maar investeerders herinneren zich vooral zijn succesvolle economische beleid. Alberto Fujimori legde het fundament voor de explosieve economische groei van Peru. Vooral te danken aan de overvloed aan grond-
tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics
stoffen van het land. Mijnbouwbedrijven uit de hele
50
LIMA
wereld profiteerden van het zilver, goud, koper, lood en
HUANCAYO
zink uit Peru. Ollanta Humala, die een eerlijkere verdeAYACUCHO
ling van de welvaart zei na te streven, werd inderdaad de nieuwe president en beloofde al snel geen dramati-
CUZ CHINCHA ALTA
sche economische veranderingen door te voeren. Hij benoemde een groot aantal conservatieve prominenten
ICA
op sleutelposities. En de aandelenkoersen? Die crashten toch niet. NAZCA
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.
M
0
250 km
500 km
M B I A
5,5 B R A Z I L I Ă‹
Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012
15 31
Staatsschuld percentage bbp
mln (in miljoenen)
Inflatie CPI, % 2013 t.o.v. 2012
Werkloosheid
7,7
% beroepsbevolking
Onderwijs
13 13
Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007
6,2
Toegevoegde waarde landbouwsector
10,8
(als % van het bbp)
mln
Mobiele telefoons Aantal abonnees
mln
27,8 78
Internetgebruik (aantal mensen) 2012
Armoede Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)
Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012
B
O
Mothers Index 2010**
29,4
Bevolking
2,5
73
L
IV
I A
49
CUZCO
220
mld
Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)
Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*
663
kilo
Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking
PUNO AREQUIPA
MOQUEGUA
TACNA
51
C
L I
Eindhoven ademt techniek tekst Maarten Reijnders Beeld Rene van der Hulst
en innovatie
De TURTLE. In de RoboCup (internationaal Robotvoetbaltoernooi) staat de TU/e al jaren aan de top.
achtergrond
Betaalsysteem via de mobiel
Bor de Cock, student aan de TU/e.
met MXP-chips.
D E K N A P P E KO P P E N VA N P H I L I P S ’ N AT L A B H E B B E N E R P L A AT S G E M A A K T VO O R B È TA S T U D E N T E N VA N OV E R D E H E L E W E R E L D. D E H I G H T E C H C A M P U S I N E I N D H OV E N I S H E T E P I C E N T R U M VO O R I N N OVAT I E I N D E R EGI O. EN ZIJ N FA AM R EIK T TOT VER BU ITEN D E L AN DSGR ENZEN.
D
‘The Blob’, Eindoven centrum. Een transparant druppelvormig gebouw achter de Admirant-toren. Hij is 25 meter hoog en staat naast de Lichttoren, het voormalige hoofdkantoor van de
e titel ‘voetbalhoofdstad van
len, is minder gek dan het lijkt. De
sloegen 21 gemeenten in de regio
Nederland’ mag Eindhoven
stad ademt techniek en innovatie. De
daarom de handen ineen om de ken-
de afgelopen jaren dan zijn
basis daarvoor werd bijna een eeuw
nis- en maakindustrie nieuw leven in
kwijtgeraakt aan Amsterdam, bij ro-
geleden gelegd, toen Philips zijn
te blazen. “Kennisinstituten, bedrij-
botvoetbal gooit de lichtstad nog altijd
Natuurkundig Laboratorium oftewel
ven en overheden werken sindsdien
hoge ogen. In de RoboCup, een inter-
NatLab oprichtte. Na de Tweede
nauw samen om de producten van de
nationaal toernooi waarbij honderden
Wereldoorlog groeide dat uit tot een
toekomst te bedenken en te maken”,
teams van universiteiten van over de
instituut van wereldformaat waar
vertelt Imke Carsouw. Carsouw is
hele wereld tegen elkaar uitkomen,
knappe koppen ruim baan kregen om
directievoorzitter van Brainport
staat de Technische Universiteit Eind-
onderzoek te doen.
Development, de organisatie die
hoven (TU/e) al jaren aan de top. De
In de jaren zeventig en tachtig kwam
de regio helpt om zich te profileren
RoboCup vond in juni van dit jaar voor
de klad erin. Philips bezuinigde fors
als hét technologiecentrum van
het eerst in de geschiedenis in Neder-
op fundamenteel onderzoek en het
Nederland. “Wij zijn één van de drie
land plaats. In Eindhoven natuurlijk.
aantal medewerkers van het NatLab
mainports van Nederland. Amster-
“Het evenement leefde heel erg in de
nam flink af. De elektronicafabrikant
dam heeft de airport, Rotterdam de
stad”, vertelt Bor de Kock, student aan
balanceerde eind jaren tachtig op de
seaport en wij zijn de brainport”, stelt
de TU/e en dit jaar betrokken bij de
rand van de afgrond, autofabrikant
ze. Brainport Development stimuleert
organisatie van de RoboCup. “Er zijn
Daf uit Eindhoven ging failliet.
samenwerking tussen bedrijven en
nog nooit zo veel bezoekers afgekomen
kennisinstituten en biedt kantoor-
op de RoboCup als dit jaar.”
GEEN BETERE PLEK
ruimte aan startende bedrijven aan.
Dat Eindhoven uitloopt om een stel
Eindhoven zag het verval met lede
De organisatie heeft vier zogeheten
robots tegen elkaar te zien voetbal-
ogen aan. Begin jaren negentig
incubatorgebouwen. Twee daar-
lichtdivisie van Philips.
53
Visualisatie van een MRI- en CT-scan.
informatie ook op andere wijze te bevorderen. “Eén keer per maand organiseren we een technisch-inhoudelijke lezing. Over robotica bijvoorbeeld. De bedoeling is dat bedrijven daar leren van elkaar.” Daarnaast zijn er cleanrooms, (steriele werkomgevingen waarin vervuiling Argyrios Papadopoulos uit Griekenland volgt een master Building Physics & Services.
in het productieproces of onderzoek tot een minimum is beperkt, red.) die de op het terrein gevestigde bedrijven met elkaar delen. “Bedrijven kunnen
van staan op de High Tech Campus
heeft ze nog geen moment spijt van
die per week, dag of uur huren”, legt
Eindhoven, het epicentrum van de
gehad. “Ik kan geen betere plek ver-
Wassenberg uit. Ook kunnen start-ups
innovatie in de regio.
zinnen in Nederland. Alles is geregeld:
Op het terrein van de campus werken
beveiliging, parkeren, infrastructuur.”
ruim 8000 onderzoekers, een veelvoud
Het heeft bovendien veel voordelen
van het aantal dat het NatLab in zijn
om met andere innovatieve bedrijven
FEITEN EN CIJFERS
glorietijd had. Er zijn ongeveer 120
op één terrein te zitten. Bijvoorbeeld
• In 2011 riep de denktank Intelligent Community
bedrijven gevestigd die zich bezighou-
voor je netwerk. “In ons gebouw blijkt
Forum Eindhoven uit tot ‘slimste regio’ van de wereld.
den met onderzoek en ontwikkeling.
nog een bedrijf te zitten dat bezig is
Zakenblad Fortune zette Eindhoven vorig jaar in de
Virtual Proteins bijvoorbeeld, een be-
met medische technologie. Voor onze
top 7 van aantrekkelijkste steden voor start-ups.
drijfje dat software verkoopt waarmee
internationale expansie kunnen we
artsen op basis van CT- en MRI-scans
daarmee contacten uitwisselen.”
3D-modellen kunnen maken. “Het is
54
• Volgens de OESO is Eindhoven met 22,6 patenten per 10.000 inwoners de meest inventieve stad ter wereld. Ter vergelijking: de nummer twee, San Diego, moet het
een soort TomTom voor complexe ope-
V I J F M I N U T E N LO P E N
raties”, legt oprichter Jackie School-
Samenwerking en open innovatie
eman uit. “Artsen kunnen dankzij
staan centraal, vertelt Jacky Wassen-
Nederlandse bevolking herbergt (750.000 inwoners),
deze technologie zien wat de veiligste
berg, communications manager bij de
was zij in 2012 goed voor 36,6 procent van alle patenten
manier is om bijvoorbeeld een tumor
campus. “We hebben een open terrein.
en bijna een kwart van de private investeringen in
weg te halen.” Virtual Proteins begon
De gebouwen zijn van glas. Tijdens de
research & development (1,7 miljard euro).
in 2004 bij Schooleman thuis. Toen
pauze komen mensen elkaar tegen.”
ze in 2006 meer ruimte nodig had
Behalve via informele contacten
(18,8 procent van Nederland) en 28.200 onderzoekers
verhuisde ze naar de campus. Daar
probeert de campus het delen van
(15,1 procent). (Bron: Brainport)
doen met ‘slechts’ 8,9 patenten per 10.000 inwoners. • Terwijl de regio Eindhoven maar 4,4 procent van de
• Eindhoven biedt onderdak aan 8000 bètastudenten
Detail van de viewer waardoor de MRI- of
Een cleanroom van Philips Innovation Services.
Parkeergarage met zonnecellen aan de zuidkant van de campus.
CT-scan van een patiënt in 3D te zien is.
achtergrond
Samenwerken om de producten van de toekomst te bedenken op de campus makkelijk informatie
& Services doet aan de universiteit. “Ik
inwinnen over het aanvragen van
had voor mijn specialisatie ook naar
patenten. “Kleine bedrijven hebben
het Verenigd Koninkrijk gekund, maar
die kennis vaak niet zelf in huis. Op de
hier betaal ik minder collegegeld en
campus kunnen ze daarvoor dan naar
bovendien is het onderwijs uitstekend”,
gespecialiseerde partijen. Ze hoeven
legt hij zijn keuze voor Eindhoven uit.
maar vijf minuten te lopen.”
Papadopoulos roemt de ‘open en inspirerende omgeving’. “Je kunt makkelijk
TECHNIEK OP DE CRECHE
even binnenlopen bij hoogleraren en
De ontwikkelingen in Eindhoven
docenten.” Eindhoven bevalt hem zo
blijven niet onopgemerkt in het buiten-
goed dat hij hoopt na zijn studie een
land. Burgemeester Rob van Gijzel ont-
baan in de stad te vinden. Dat moet
vangt regelmatig buitenlandse delega-
Imke Carsouw van Brainport Deve-
ties. “We hebben groepen bestuurders
lopment als muziek in de oren klinken,
en ondernemers uit allerlei technolo-
want door de toestroom van innovatie-
gische regio’s over de vloer gehad: van
ve bedrijven is er een nieuw probleem
burgemeesters uit China en Finland
ontstaan: een tekort aan gekwalifi-
tot de Slowaakse president”, aldus Van
ceerde arbeidskrachten. “We hebben
Gijzel. “Verder waren vorig jaar alle
een flink arbeidsmarktprobleem”,
Nederlandse ambassadeurs vanuit de
constateert ze. Dat probeert Brainport
hele wereld hier om de ontwikkelingen
op te lossen door buitenlandse ken-
in Eindhoven te zien. In het buitenland
niswerkers aan te trekken en door meer
wordt daar veel over gepraat.”
aandacht te vragen voor techniek in het
Ook de TU/e ziet het aantal buiten-
onderwijs. Er loopt nu zelfs een project
landse studenten elk jaar groeien. Een
om kinderen op de crèche in aanraking
van hen is de Griek Argyrios Papado-
te brengen met techniek. “Je kunt niet
poulos, die een master Building Physics
vroeg genoeg beginnen.”
Jackie Schooleman, ceo Virtual Proteins, naast een prototype van een apparaat van Virtual Proteins waarmee chirurgen naaldinterventies onder echogeleide kunnen oefenen.
tekst Janneke Grootings
ontwerp dat ertoe doet De hemelbestormers onder de Nederlandse designers kenmerken zich door inventief materiaalgebruik en maatschappelijke betrokkenheid. Ontdek het vernieuwende werk van negen jonge en succesvolle ontwerpers.
Zitgoed Hergebruikt houtafval Bij de productie van hout gaat 50 tot 80 procent van de bomen verloren. Marjan van Aubel (1985) ontwikkelde samen met Jamie Shaw nieuw materiaal van houtafval. Uit dit mengsel van hars en zaagsel wisten zij wonderlijk genoeg een lichtgewicht, kneedbaar materiaal te maken. De basis voor een kleurrijke serie ‘Well proven chairs’.
Gelaagde vloerlamp 3D geprint
Nietsverhullende spiegel Oxidatie blootgelegd HET WERK VAN LEX POTT (1985) KENMERKT ZICH DOOR EEN PROCESMATIGE BENADERING VAN HET MATERIAAL. HIJ TOONT DE VERSCHILLENDE FASEN DIE HET MATERIAAL DOORLOOPT. ZO © Lex Pott
LAAT DE TRANSIENCE MIRROR (IN SAMENWERKING MET DAVID DERKSEN) IN GEOMETRISCHE VORMEN DE VERSCHILLENDE STADIA VAN HET OXIDATIEPROCES VAN SPIEGELS ZIEN.
De Satellite-vloerlamp is onderdeel van Endless, een oneindige lijn van kunststof en de eindeloze mogelijkheden. Dirk van der Kooij (1983) heeft hiervoor een oude industriële robot hergebruikt en zo geprogrammeerd dat hij meubels kan ‘3D-printen’. De robot heeft ook deze vloerlamp opgebouwd. De laag-voorlaagstructuur breekt het licht.
Het duurt maar even, maar het effect van Nimbus II is groots De perfecte witte wolk © C. Eeftinck Schattenkerk
Gemanipuleerde hemel Berndnaut Smilde (1978) weet tijdelijk de perfecte witte wolk te creëren. Door nauwgezet vochtigheidsgraad, licht en temperatuur te manipuleren en met behulp van een rookmachine. Het duurt maar even, maar het effect van Nimbus II is groots. Het roept associaties op met surrealistische werken, de hemels van oude meesters, en vergankelijkheid.
Relevant bestek Beperkt motorische beperkingen
design
ZIJN CREATIVITEIT RELEVANT DOOR TE FOCUSSEN OP HET
Onmogelijk montagespeelgoed
ONTWERP VAN (GEZONDHEIDS) ZORGPRODUCTEN. HIJ WIL
Speels statement
PRODUCTEN EN DIENSTEN IN
Speelgoed Meccano 2.0 van Tomm Velthuis (1986) is een moderne versie van het beroemde Britse montagespeelgoed. Met een geheel eigen twist: de onmogelijke vormen zijn bewust onhandig, slecht passend en onorthodox. Zo kan het project gezien worden als luchtig commentaar op een tijd waarin veel vastligt.
DE ZORG IN NIEUW PERSPECTIEF ZETTEN EN DICHTER BIJ DE MENSEN BRENGEN DIE HET NODIG HEBBEN. DAT DOET HIJ BIJVOORBEELD MET TRANSITIONS: BESTEK DAT BIJDRAAGT AAN HET VERMINDEREN VAN DE MOTORISCHE BEPERKINGEN VAN DE GEBRUIKER.
Geklopt krukje © Erik en Petra Hesmerg
Textiel van hout Lenneke Langenhuijsen (1987) ontdekte op het eiland Tonga een van de eerste methodes om textiel te maken: door uren en uren te kloppen op de bast van de moerbei. Dit oude ambacht was de inspiratie voor Tutu, haar collectie houten krukjes, gevormd én gemeubileerd met meerdere lagen van houttextiel.
Mickael Boulay zet producten en diensten in de zorg in nieuw perspectief
MICKAEL BOULAY (1988) MAAKT
Kroonluchter die blijft Gecreëerde herinnering
© Courtesy the artist and Ronchini Gallery
Tuomas Markunpoika Tolvanen (1984) zag hoe bij zijn oma door alzheimer haar persoonlijkheid en herinneringen vervlogen. Dit inspireerde hem tot het project Engineering Temporality. De contouren van voorwerpen zoals deze kroonluchter zijn door Tolvanen omklemd met vuurbestendige ringetjes. Door ze daarna in brand te steken resteert alleen het door hemzelf gemaakte omhulsel.
Verantwoorde sneaker 100% biologisch afbreekbaar Industrieel ontwerper Christiaan Maats (1980) bedacht de eerste volledig biologisch afbreekbare sneakers ter wereld: OAT Shoes. De drie letters uit de naam lijken op de symbolen voor eenheid, creativiteit en inspiratie, niet toevallig OAT’s kernwaarden. Bonus: de schoenen bevatten naast onder meer hennep en kurk ook zaden. Ze kunnen dus worden begraven, waarna er een plant uit zal groeien.
57
Uw kinderen en het testament H E E F T U K I N D E R E N ? D A N I S N A D E N K E N O V E R D E G E V O L G E N VA N U W O V E R L I J D E N E E N E X T R A A A N D A C H T S P U N T. I N E E N T E S T A M E N T K U N T U E E N A A N T A L R E G E L I N G E N V O O R H E N VA S T L E G G E N . W E Z E T T E N D E BELANGRIJKSTE VOOR U OP EEN RIJ.
tekst Tjarko Denekamp, specialist Estate Planning, ABN AMRO MeesPierson beeld Lobke van Aar Als kinderen minderjarig zijn bij het overlijden van hun ouders, zal
moment krijgen de kinderen hun geld vrij in handen. Om soepel
een ander de opvoeding en verzorging moeten overnemen. Dit is
de nalatenschap te kunnen afwikkelen, kan de zuster ook worden
de voogd. Een voogd kan worden benoemd in een testament. De
benoemd tot executeur.
voogd moet de voogdij na overlijden overigens nog wel aanvaar-
58
den. Is er geen voogd benoemd, dan benoemt de rechter die. Een
WAT A L S D E K I N D E R E N G A A N T R O U W E N ?
voogd moet ook het geld van de kinderen beheren tot zij 18 jaar
Als kinderen trouwen in gemeenschap van goederen, dan is er één
zijn geworden. Het is mogelijk een ander het geld te laten beheren.
gezamenlijk vermogen met de partner. Een erfenis behoort tot dit
Het is ook mogelijk om het beheer na de leeftijd van 18 jaar te laten
gezamenlijke vermogen. Eindigt het huwelijk door een scheiding,
doorlopen. Dit kan worden geregeld met een bewind. Bijvoorbeeld:
dan moet de erfenis worden gedeeld. Dit geldt niet als er een ‘uit-
er is een broer die goed is met kinderen en de opvoeding en ver-
sluitingsclausule’ is opgenomen in het testament. De erfenis is dan
zorging op zich kan nemen. Een zuster is goed met geld en wordt
privé en valt niet in een huwelijksgemeenschap. Maar er moet nog
bewindvoerder tot de kinderen 25 jaar zijn geworden. Vanaf dat
een nuance worden gemaakt. Eindigt het huwelijk door overlijden,
achtergrond
dan is het vaak gunstig als al het vermogen tot de huwelijksge-
ex-partner wel het geld van de kinderen. Is dat niet de bedoeling,
meenschap behoort. Het vermogen is dan gelijk verdeeld tussen de
dan is een bewindregeling de oplossing. Het uitsluiten van het ou-
echtgenoten en dat pakt gunstig uit voor de erfbelasting. Maar de
derlijke vruchtgenot past hier ook bij. De ex-partners hebben dan
uitsluitingsclausule moet dat wel mogelijk maken. Ofwel: privé als
geen recht op de rente van het geërfde geld. Mocht een kind komen
het huwelijk eindigt door echtscheiding maar niet als het huwelijk
te overlijden, dan komen naast broers en zusters de ouders in beeld
eindigt door overlijden. Vaak wordt dit de ‘versoepelde uitsluitings-
als erfgenamen van dit kind. Via deze omweg kan er dus vermogen
clausule’ genoemd.
bij de ex-partner(s) terechtkomen. Dit kan worden voorkomen met een ‘tweetrapsmaking’. Dat is een regeling waarbij men een tweede
DE OUDERS ZIJN GESCHEIDEN
bestemming geeft aan het vermogen. Bijvoorbeeld: het geld dat
Wat als ouders een echtscheiding achter de rug hebben? Uitgangs-
kind 1 erft moet na zijn overlijden naar kind 2. Een vererving naar
punt is dat de ex-partners dan niet meer van elkaar erven en de kin-
de ex-partner is dan voorkomen. Een tweetrapsmaking pakt in deze
deren alles erven. Maar als de kinderen minderjarig zijn, beheert de
situatie ook gunstig uit: kind 2 wordt geacht van zijn ouder te erven, 59
Wanneer wilt u stoppen met ‘over uw graf heen regeren’? wat goedkoper is dan erven van een broer of zuster. Een tweetrapsmaking wordt om deze reden ook wel gebruikt in situaties waarbij geen sprake is van een scheiding van de ouders. Maar het is wel een erg ingewikkelde bepaling. Een belangrijke vraag is: wanneer wilt u stoppen met ‘over uw graf heen regeren’. E E N N E G AT I E V E N A L AT E N S C H A P Tegenwoordig komt het vaker voor dat in een nalatenschap de schulden groter zijn dan de bezittingen. Het uitgangspunt is dat de erfgenaam de schulden voor zijn rekening moet nemen. Dit kan worden voorkomen door beneficiair te aanvaarden. De erfgenaam is dan niet met zijn eigen vermogen aansprakelijk voor de schulden uit de nalatenschap. Maar om beneficiair te aanvaarden gelden een aantal formaliteiten. Waarschijnlijk komt er binnenkort een wetswijziging op dit punt. Voor minderjarige kinderen speelt deze kwestie niet. Voor hen is geregeld dat zij automatisch beneficiair aanvaarden. G E Z I N S CA L A M I T E I T Stelt u zich voor dat een gezin betrokken is bij een auto-ongeval. Eén gezinslid overleeft in eerste instantie maar komt later in het ziekenhuis te overlijden. Hoe pakt dit uit voor het erfrecht? De
overlevende erft eerst het vermogen van zijn gezinsleden. Bij zijn overlijden gaat het naar andere familieleden. Is het overlevende familielid een kind, dan wordt het vermogen gelijk over de families van de ouders verdeeld. Is het overlevende familielid een ouder,
REGELINGEN OP EEN RIJ
dan gaat het vermogen naar diens familie. De bestemming van
• voogdij: voor de opvoeding en verzorging;
het vermogen kan dus afhankelijk zijn van het toeval. Dat is nooit
• bewind: voor het beheer van het geld;
helemaal te voorkomen, maar u kunt overwegen om een vangnet
• uitsluitingsclausule: voor het
voor dit rampscenario op te nemen. Moet het vermogen niet altijd
echtscheidingsrisico; • uitsluiting ouderlijk vruchtgenot: de rente is voor de kinderen; • t weetrapsmaking: een tweede bestemming geven aan de erfenis; • rampenclausule: vangnet voor een gezinscalamiteit.
60
gelijk worden verdeeld over beide families? Of moet een goed doel wat/alles krijgen? Heeft u al een testament? Dan is het verstandig om eens te kijken of de regelingen nog actueel zijn. Het zal niet de eerste keer zijn dat een voogdijbenoeming het enige is wat herinnert aan een vriendschap uit het verleden.
klantportret
Judith Schulp advocaat/partner in Amsterdam
Hoe was uw jaar? “Uitdagend. Vandaag de dag moet je als advocaat meer
tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen
doen om aan werk te komen. Zo besteed ik nu ook een deel van mijn tijd aan acquisitie, waardoor er een beroep wordt gedaan op andere vaardigheden. Tegelijkertijd worden zaken complexer, want al het eenvoudige werk doen de bedrijven zelf in huis. We hebben als kantoor dus zeker last van de crisis, maar het effect daarvan op mijn dagelijkse werk ervaar ik als positief. Ik hou wel van beweging en na bijna twintig jaar advocaat te zijn, is het best heel leuk als er eens wat afwisseling komt. Een persoonlijk hoogtepunt dit jaar was de reis in Tanzania met mijn familie.�
Land in zicht
Nigeria
KK I N I N RR UU A AF A BB FA S O S O
SOKOTO SOKOTO
BIRNIN BIRNIN KEBBI KEBBI GUSAU GUSAU
AFRIKA STAAT STEEDS MEER IN DE BELANGSTELLING VAN INVESTEERDERS. DE POTENTIE VAN HET CONTINENT WORDT DOOR VEEL ANALISTEN ALS BIJZONDER HOOG INGESCHAT, MITS DE INFRASTRUCTUUR VERBETERT EN DE CORRUPTIE, DIE IN VELE LANDEN WELIG
KADUN KAD
TIERT, WORDT AANGEPAKT. Nigeria, het land met de meeste inwoners van het Afrikaanse continent, wordt tot de zogeheten frontier markets gerekend, de emerging markets van de toekomst. Landen die op termijn mogelijk het economisch succes van landen als China en Brazilië kunnen gaan evenaren. Nigeria heeft veel mee, het is onder meer een van ’s werelds grootste olie-exporteurs. Maar tegelijkertijd leeft 70 procent van de bevolking onder de armoedegrens. Recent kwam de Wereldbank wel met een optimistisch rapport waarin ze de verwachting uitspreekt dat deeconomische groei zal toenemen en
wel eens een sleeping giant kunnen blijken te zijn.
I N B E N N I B E N
62
onder meer de corruptiebestrijding, dan zou Nigeria
O G O O TOG T
tekst Michiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics
de inflatie zal dalen. Als er verder gewerkt wordt aan IBADAN IBADAN
LAGOS LAGOS
GG HH AA AA NN
NSUKKA NSUK
E
BENIN BENIN CITY CITY
WARRI WARRI OWERRI OWERRI
0
100 km
200 km
BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.
PORT PORT HARC HA
J A A D T S
N I G E R | IndonesiĂŤ | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |
GASHUA
KANO MAIDUGURI
DUNA BAUCHI
GOMBE
Bbp
6,8
volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012
17
NIGERIA
175 ABUJA
Staatsschuld percentage bbp
mln
Bevolking (in miljoenen)
JALINGO
9,8
Inflatie CPI, % 2013 t.o.v. 2012
Werkloosheid Geen gegevens beschikbaar over de laatste decennia
Onderwijs
10 8
Mothers Index 2010**
29,8
Toegevoegde waarde landbouwsector (als % van het bbp)
ARCOURT
310
Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*
708
kilo
70
Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking
Internetgebruik (aantal mensen) 2012
R
N
mln
E
48,4
Mobiele telefoons Aantal abonnees
F
mld
Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)
mln
A
37
Ranking
113
50
Armoede
R
ENUGU
T R A I A E K L A P A U N B S E L I E K
169
C
KKA
Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007
Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)
Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012
K A M E R O E N 63
trend
Proeven wat je eet De opmars van echt Nederlands eten
tekst M ichiel Bussink
illustratie Jose Luis Garcia
DAT W E I N N E D E R L A N D VO E D S E L KU N N E N P R O D U C E R E N W E E T I E D E R E E N . D E G R OT E R O L D I E S M A A K DA A R B I J S P E E LT I S N I E U W. E R I S E E N B E W E G I N G GA A N D E VA N B O E R E N , V E R W E R K E R S , KO K S E N C O N S U M E N T E N D I E D E S M A A K VA N E I G E N B O D E M H E R O N T D E K K E N . E N DAT I S O N T Z E T T E N D L E K K E R .
I
n zijn verbouwde boerderij aan de rand van het bos, te midden van het Sallandse coulissenlandschap, bakt
Ton IJsseldijk zijn biologische houtovenbrood. Takkenbossen gaan in zijn zelfgebouwde ‘bakspieker,’ totdat de ovenstenen gloeiend heet zijn geworden. De asresten veegt IJsseldijk eruit, de oven moet even ‘afliggen’ en dan kan het brooddeeg de oven in. Op die manier worden per keer zo’n tachtig broden gebakken, met een heerlijke krokante korst en unieke smaak. Lange tijd runde IJsseldijk een ‘gewone’ bakkerij met filialen in Deventer. Maar de manier van werken brak hem op. “De industriële bakwereld kwam steeds meer neer op grondstoffen managen en kosten beheersen.” Na omzwervingen
64
Het Twentse landgoed Twickel bij Delden is het grootste landgoed van Nederland. In de landgoedwinkel bij het kasteel worden de producten verkocht van een groot De eerste appelpluk van het jaar bij fruitbedrijf en landwinkel De Woerdt in Ressen, Gelderland.
aantal pachters: koeien- en geitenkaas, Twents landvlees (blonde d’Aquitaine), varkensvlees, Twentse clarias (gerookte kweekvis), eieren, honing, ijs en in het jachtseizoen ook wild en appels. De jams, marmelades en kruidenolie komen veelal uit eigen moestuin en zijn klaargemaakt in
via onder andere Frankrijk realiseerde
land zijn bedrijfjes in de weer met het
de kasteeltuin volgens oud recept.
hij hier zijn droom: écht ambachtelijk
brouwen van regionale bieren, houden
Beroemd in heel Nederland zijn de geitenkazen van
brood bakken op zíjn manier, met meel,
van Bonte Bentheimer-scharrelvarkens
geitenboerderij Wolverlei op landgoed Twickel: de jonge
water, zout en desem. “Lekker brood,
en kweken van vergeten groenten- en
geitenkazen, maar ook de volgens Frans recept ge-
zoals het hoort.”
fruitrassen. Boerderijwinkels en streek-
maakte tomme de chèvre, chèvre cendré (met houtas),
markten draaien goed, evenals nieuwe
buchette en pyramide. Die zijn behalve op de Wolverlei-
G E N I E T E N VA N ‘ T E R R O I R ’
ketens met kwalitatief hoogwaardige
boerderij en in de landwinkel ook elke zaterdag te koop
Ton IJsseldijk is niet de enige Neder-
voedingsmiddelen als Marqt, Ekoplaza
op de befaamde Noordermarkt in Amsterdam: de oudste
landse voedselproducent die kwaliteit
en het Vlaamsch Broodhuys. Volkstuin-
biologische boerenmarkt van Nederland.
en smaak weer op de eerste plaats stelt.
verenigingen kennen lange wachtlijsten
Een ander landgoed met producten van eigen grond is
Sterker nog: slow food is een maat-
van mensen die eigen groenten willen
Heerlijkheid Mariënwaerdt aan de Linge in de Betuwe.
schappelijke trend. Zowel bij produ-
verbouwen, slowfoodfilmfestivals
De landgoedwinkel heeft een flink assortiment aan jam,
centen als bij consumenten. Ondanks
worden druk bezocht, workshops
chutneys, vruchtencurds, sappen, sauzen, landgoedkaas
de economische crisis is de vraag naar
worsten draaien zijn snel volgeboekt en
en vlees van het Aberdeen Angus-rund. En de walnoten-
duurzame producten de afgelopen
gemeenten die niet aan urban farming,
taartjes van mevrouw Van Verschuer niet te vergeten, telg
jaren flink toegenomen. Het wemelt
oftewel stadslandbouw doen, horen er
van de familie die sinds negen generaties het landgoed
tegenwoordig van de lokale en regio-
niet meer bij. Food is hot, cool, trendy
bestuurt.
nale voedselcubjes, ondernemingen en
en leading topic. Maar die trend is meer
andersoortige initiatieven. Overal in het dan zomaar een mode: het gaat over
© Bert Beelen/Hollandse Hoogte
LEKKERE LANDGOEDEREN
Niet te versmaden: de walnotentaartjes van mevrouw Van Verschuer land, maar het overgrote deel wordt
je proeven, of eigenlijk hebben we
eten. Hoe wordt dat eten geprodu-
geëxporteerd. Terwijl het smakelijke
léren proeven. Dankzij onze vakanties
ceerd, is het wel gezond en vooral ook:
brood van bijvoorbeeld Ton IJsseldijk
en zakenreizen hebben we gegeten van
hoe smaakt het? Met het stellen van
vráágt om roomboter. Het liefst nog
de Italiaanse salamiworsten, Franse
deze vragen stijgt de waardering voor
boerenboter van bijvoorbeeld zuivel-
witschimmelgeitenkazen, Spaanse ibe-
‘terroir’: de karakteristieke smaak van
boerderij De Knapenvelder uit Raalte,
ricohammen, Thaise currygerechten
regioproducten.
waar ook driesterrenkok Jonnie Boer
en Peruviaanse gemarineerde visge-
van restaurant De Librije zijn boter
rechten. En geleerd hoe met aandacht
MET LIEFDE GEMAAKT
haalt. Of die van boerderij Mathijssen
en liefde gemaakte producten smaken:
Voedsel is er in Nederland in over-
te Udenhout en dan daarbovenop wat
anders dan de ‘gemiddelde’ homogene
vloed. Sterker nog, ons land is als een
plakken achttien maanden gerijpte
smaak van massaproducten, die we
van de grootste voedselexporteurs ter
Goudse oplegkaas van de zuivel-
ineens vooral te zoet, te zout of te vlak
wereld een agrarische supermacht.
boerderij van de familie Captein uit
vinden. Bovendien wordt steeds meer
Maar hoe wordt het gemaakt en hoe
Zoeterwoude. Je betaalt een beetje
bewust stilgestaan bij de gevolgen
smaakt het? Neem zoiets als roombo-
meer, maar je krijgt óók meer, niet in
van voedselproductie voor dieren, het
ter: dat is altijd veel gemaakt in Neder-
gewicht, maar in kwaliteit. En dat kun
milieu en onze eigen gezondheid.
© VIDIPHOTO/ANP
iets cruciaals, namelijk ons dagelijks
De witte en gehoornde geiten van de biologisch-dynamische geitenboerderij
66
Hansketien uit het Drentse Mantinge, gaan naar buiten.
achtergrond
VAN EIGEN ERF Stichting Van Eigen Erf, waarbij meer dan honderd biologische boeren door heel Nederland zijn aangesloten, promoot eten rechtstreeks van de boer uit eigen regio. Vanuit de overtuiging dat Bourgondisch feestmaal ‘Van Eigen Erf’.
voeding lekker, gezond en duurzaam hoort te zijn. Door de korte lijn van boer naar bord blijven producten verser
A M B A S S A D E U R S VA N S M A A K
en daardoor lekkerder. Bovendien
Voorlopers in het nieuwe Nederlandse
krijgt – door het ontbreken van de
voedselbewustzijn zijn de betere res-
tussenhandel – de boer een eerlijke
taurants: we kregen de afgelopen tien
prijs. Twee toppers van Van Eigen Erf:
jaar de eerste driesterrenrestaurants,
de enige Nederlandse ambachtelijke
koks bereikten sterrenstatus én ze
appelstroop van Mart Vandewall in
werden ambassadeurs van de smaak.
het Zuid-Limburgse Eckelrade en het
Peter Klosse is bijvoorbeeld, behalve
geitenvlees van Hansketien uit het
eigenaar van restaurant De Echoput,
Drentse Mantinge.
’s werelds enige smaakprofessor en
Via de website Van Eigen Erf zijn de
probeert met zijn initiatief ‘Ik kOok
aangesloten biologische boeren
Bewust’ ook de andere Nederlandse
te vinden. Een flink deel daarvan
restaurants zo ver te krijgen vooral
verkoopt ook via webwinkels en een
verse producten van eigen bodem op
aantal organiseert ‘boergondische’
de kaart te zetten. Nederland is volop
feestmalen: aan lange tafels in de
bezig met een culinaire inhaalslag, zou
wei of boomgaard genieten van een
je kunnen zeggen. We zijn, zoals
uitgebreid diner, samengesteld met
Jonnie Boer zegt, ‘op zoek naar
producten van de boerderij.
authentiek Nederlands eten’.
67
Japanse pot & Europese ketel tekst Hein Schotsman, hoofd Projecten Economisch Bureau ABN AMRO illustratie Martijn de Kruijf R A A R M A A R WA A R: WA A R D E P E R S I N JA PA N WA A R S C H U W T VO O R EU R O P ES E TO ES TA N D E N , A L A R M E E R T O N Z E P E R S VO O R E E N Z E L FD E S I T UAT I E A L S I N JA PA N . I N B E I D E G E VA L L E N GA AT H E T O O K N O G OV E R D E Z E L F D E P R O B L E M E N: S TAG N E R E N D E ECO N O M I E Ë N E N U I T D E H A N D G E LO P E N S TA AT S S C H U L D E N . W I E M O E T Z I C H N U EC H T ZO R G E N M A K E N?
I
japan
n Japan werd vooral geschrokken
Shinzo Abe probeert met een mengsel
aan de ECB. Vergeleken met
gereageerd op de gebeurtenissen in
van monetaire verruiming, extra over-
Japan is het een kleine economie.
Griekenland: onbeheersbare over-
heidsbestedingen en modernisering
De grote uitdaging in Griekenland
heidsfinanciën, torenhoge renteta-
van de economie de groei en de inflatie
is nu de economie zo snel mogelijk
rieven en chaotische besluitvorming.
aan te wakkeren en zo de schuldratio
te hervormen. We zijn hoopvol over
Japanners hadden er ook echt last
te verkleinen. Dit is een shocktherapie.
het huidige herstelprogramma.
van: de hele wereldhandel siddert als
Als deze aanpak (waarvoor de term
het in Europa stormt.
‘Abenomics’ is bedacht) faalt, gaat
Twee landen zijn dus op twee heel
Europa kijkt zorgelijk naar de stagne-
Japan langzaam maar zeker op een
verschillende manieren door te hoge
rende economie, stuurloze overheid
ontembare staatsschuld af. Dat is niet
staatsschuld/bbp-ratio’s in zwaar weer
en een staatsschuld van 220 procent
ondenkbaar. De economie wordt niet
terechtgekomen. Overheden kunnen
van het bbp van Japan. Het land is
op een overtuigende manier gemoder-
zich alleen steeds toenemende schul-
wat staatsschuld betreft koploper van
niseerd. Consumenten zijn ongerust.
den permitteren, als de noemer, het
de industrielanden.
Het land vergrijst snel; dat reduceert
bbp, structureel harder stijgt.
het reservoir spaargelden waaruit de
Duurzame economische groei is alleen
Toch zijn er geen uitslaande branden
staatsschuld wordt gefinancierd: een
haalbaar als de economie zich voortdu-
in Japan. De rente op tienjarige
tikkende tijdbom.
rend aanpast, zodat de private sector ruimte krijgt om zich te ontplooien. Wie
staatsobligaties ligt onder 1 procent.
68
Bovendien luiden deze staatsobligaties
Heeft Japan chronische problemen, in
geen toestanden wil, moet ondernemer-
in yen. De centrale bank kan altijd
Griekenland is de economie ingestort.
schap stimuleren en de consument ver-
geld ‘bijdrukken’, al kan dat riskante
En waar de centrale bank in Japan kan
trouwen geven. Wat dat betreft, hebben
bijwerkingen hebben. De nieuwe
besluiten geld ‘bij te drukken’, is Grie-
ze in Japan en in Griekenland nog wel
Japanse regering onder leiding van
kenland wat dat betreft ‘overgeleverd’
wat te leren. En wij ook.
MARIJKE ZEWUSTER column
Opkomende markten beeld Tessa Posthuma de Boer
blijven opkomende markten
Jarenlang konden de opkomende markten profiteren van de Marijke Zewuster Hoofd Emerging Markets ABN AMRO
grondstoffenhausse die aangewakkerd werd door de niet aflatende groei van China. De economische groei die dit teweegbracht, zorgde ervoor dat hun overheids- en buitenlandse schuld verder werd gereduceerd. Dit maakte de opkomende markten beter bestand tegen externe schokken. Zij leken daardoor lang immuun voor de malaise in de industrielanden. Nu de grondstoffenhausse haar langste tijd gehad lijkt te hebben, begint het groeimodel scheurtjes te vertonen en nemen zorgen over structurele tekortkomingen toe, vooral in de BRIC-landen. Dat juist de groei in de BRICs de laatste tijd tegenvalt, komt niet alleen door een zwakkere mondiale groei of structurele tekortkomingen in deze landen. Neem China; daar is dankzij een decennialange groei van gemiddeld ruim 10 procent per jaar de armoede aanzienlijk afgenomen. De lonen stijgen. Daarmee verschuift de rol van China steeds meer van leverancier van goedkope industriĂŤle producten naar afnemer van duurdere consumptiegoederen. Hierbij past de door de autoriteiten beoogde beleidsverschuiving van investeringen naar particuliere consumptie. Dat gaat gepaard met minder export en meer import en dus een lager groeipad. BraziliĂŤ en Rusland zijn al geruime tijd een stuk welvarender dan de overige BRICs. Het aandeel van consumptie in het bbp is hier een stuk groter. India is wat dat aangaat atypisch: de welvaart is nog steeds erg laag, maar het aandeel van de consumptie is aanzienlijk. De BRIC-landen hebben hun naam en faam echter niet alleen te danken aan hun economische groei. De BRICs horen ook tot de mondiale top tien qua omvang van de economie, met China als onbetwiste aanvoerder. Ik denk dat dankzij deze omvang en de toegenomen welvaart de BRIC-landen, ook met een minder sterke groei, een interessante investerings- en afzetmarkt blijven.
69
N E PA L
Land in zicht
Bangladesh HET WAS EIND APRIL DIT JAAR GROOT NIEUWS, EEN ACHT VERDIEPINGEN TELLEND BOUWWERK IN SAVAR, EEN
59
BUITENWIJK VAN DE HOOFDSTAD DHAKA,
Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)
STORTTE IN EN MEER DAN DUIZEND ARBEIDERS DIE IN DE KLEDINGINDUSTRIE WERKTEN, KWAMEN OM. DE EUROPESE
6,1
Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012
UNIE LIET WETEN ‘ERG BEZORGD’ TE ZIJN OVER DE WERKOMSTANDIGHEDEN. De EU is de grootste handelspartner van Bangladesh en de kleren die in Savar gemaakt werden, waren bestemd
29 155
Staatsschuld percentage bbp
mln
Bevolking (in miljoenen)
voor de Europese en Canadese markt. Textiel maakt 60 procent uit van de exportwaarde van het land. Het tekent de fase waarin Bangladesh – een land waar de
8,4
Inflatie CPI, % 2013 t.o.v. 2012
arbeidsparticipatie van vrouwen veel hoger is dan in bijvoorbeeld Turkije – zich bevindt. In China eisen werk-
Werkloosheid
5
% beroepsbevolking
nemers al meer loon en betere werkomstandigheden, die ontwikkeling moet in Bangladesh nog komen. Het land heeft het afgelopen decennium wel enorme
136
Mothers Index 2010**
tekst Michiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics
stappen voorwaarts gezet in onder meer toename van
70
levensverwachting van de bevolking, sterke verminde
Toegevoegde waarde landbouwsector
17,2
(als % van het bbp)
ring van percentage inwoners dat onder de armoedegrens leeft (daarvoor kende voedselorganisatie FAO van de VN het land zelfs onlangs een prijs toe) en sterke
mln
97,2
groei van percentage meisjes dat naar school gaat. De in 1972 opgerichte Bengaalse hulporganisatie BRAC
8,1
D I N
mln
Mobiele telefoons Aantal abonnees
Internetgebruik (aantal mensen) 2012
speelt een belangrijke rol bij deze successen.
31,5 0
50 km
100 km
29
* C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.
Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012
Onderwijs
8 BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank
Armoede Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)
8
Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007
I A
| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |
RANGPUR
I N D I A
SYLHET
BOGRA TARAKANDA
RAJSHAHI
BANGLADESH
DHAKA COMILLA JESSORE
MANDARIPUR
BARISAL
KABIRHAT
KHULNA
PATUAKHALI
CHITTAGONG
UTTAR JALDI
129
mld
Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*
205
kilo
COX’S BAZAR
Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking
M
Y
A
N
M 71 A R
Jong vs. oud: het
pensioenconflict D E S O L I DA R I T E I T T U S S E N G E N E R AT I E S I S E E N VA N D E B E L A N G R I J K S T E U I TGA N G S P U N T E N VA N O N S P E N S I O E N S T E L S E L . S TA AT D I T O N D E R D R U K N U J O N G E R E N V I N D E N DAT Z E E E N O N E V E N R E D I G G R O OT D E E L VA N D E PEN S I O ENKOSTEN D R AGEN?
tekst M asha Bril, specialist toekomstvoorzieningen ABN AMRO MeesPierson illustratie Cyprian Koscielniak
E
en belangrijk kenmerk van ons Nederlands pensioen-
den. Beter bedeelden betalen meer belasting dan minder-
stelsel is solidariteit. Het bestaat in vele vormen. Zo
bedeelden. Door de sterke vergrijzing (de babyboomers
betalen lager opgeleiden voor hoger opgeleiden. Hoger
zijn/worden nu AOW-gerechtigden) en het feit dat we
opgeleiden leven immers gemiddeld langer dan minder hoog
langer leven wordt de inkomensoverheveling alleen maar
opgeleiden. Ook hebben ze vaak een hoger inkomen, terwijl
groter. Het CPB heeft geschat dat de collectieve uitgaven
de relatief te betalen premie niet afhankelijk is van opleidings-
als gevolg van de vergrijzing tot 2040 in totaal oplopen naar
niveau of inkomen. Ook tussen de geslachten wordt geen
7 procent van ons bruto nationaal product. De collectieve
onderscheid gemaakt in de premie, terwijl vrouwen langer
ontvangsten nemen in totaal met 4 procent toe. In totaal dus
leven dan mannen. Maar wat de laatste tijd vooral ter discussie
een jaarlijks gat van 3 procent. Maatregelen zijn noodzake-
staat, is de solidariteit tussen jongeren en ouderen. Jongeren
lijk om te voorkomen dat de lasten naar jongere generaties
zorgen ervoor dat ouderen – uitzonderingen daargelaten – hun
worden doorgeschoven.
afgesproken pensioen ontvangen, terwijl de jongeren ervan overtuigd zijn dat de voorzieningen minder zullen zijn op het
DOORSNEEPREMIE
moment dat zij zelf met pensioen gaan. Dat wordt bevestigd
Jongeren en ouderen betalen eenzelfde procentuele pen-
door recente wetgeving: de AOW gaat later in, de pensioen-
sioenpremie en bouwen evenveel pensioen op (terwijl de
richtleeftijd gaat naar boven en men mag bij de werkgever per
premie van jongeren langer kan renderen en van ouderen
jaar minder pensioen opbouwen.
minder lang). Deze doorsneepremie zorgt ervoor dat jongeren solidair zijn met ouderen. Op zich is dit niet erg, want een
72
AOW
jongere wordt op een bepaald moment ook ouder. De mo-
Bij de financiering van de AOW betalen de werkenden (lees:
biliteit op de arbeidsmarkt neemt echter wel toe. Met name
jongeren) voor een deel voor de uitkering van de AOW-
voor werknemers die zzp’er worden pakt de doorsneepremie
gerechtigden (ouderen). Er vindt dus inkomensoverdracht
slecht uit. Berekeningen van het CPB laten zien dat de door-
plaats van jongeren naar ouderen. Zo zijn jongeren dus so-
sneepremie voor inkomensoverheveling zorg draagt van
lidair met ouderen. Er is nu ook solidariteit ontstaan tussen
jong naar oud. Een 30-jarige heeft een nadeel van ongeveer
beter en minderbedeelden. Dit komt doordat een deel van
2 tot 10 procent van het inkomen waarover hij of zij pensioen
de financiering van de AOW wordt betaald uit belastinggel-
opbouwt, afhankelijk van opleiding en geslacht.
achtergrond
73
dan vindt er geen onderscheid plaats tussen jongeren en ouderen. Daalt de beurs, dan hebben gepensioneerden daar last van, immers hun pensioen wordt direct gekort. Ook werkenden merken dit: hun premie gaat omhoog. Kortom:
achtergrond
in slechte jaren moeten jongeren en ouderen allebei meebetalen. Als elke leeftijdsgroep zijn eigen pensioenvermogen zou opbouwen, dan zou dit onvermijdelijk betekenen dat bij sommige leeftijdsgroepen de koersval aanmerkelijk groter is en dat zij daardoor aanmerkelijk meer pensioen zouden inleveren. De fluctuaties in de pensioenen worden nu door het collectief gedekt.
WILLEN WE SOLIDAIR ZIJN? Gepensioneerden is gevraagd te reageren op de stelling: ‘Om de werkenden te ontzien vind ik het geen probleem als mijn
P E N S I O E N P OT
AOW in de toekomst niet verhoogd wordt.’ De werkenden
We leven langer. Een gepensioneerde heeft gedurende zijn
en arbeidsongeschikten moesten aangeven of zij bereid zijn
werkzame leven naderhand bekeken te weinig pensioenpre-
om van een verhoging van hun inkomen af te zien om zo de
mie betaald. Dit komt doordat destijds is uitgegaan van een
gepensioneerden te ontzien. Uit het onderzoek blijkt dat men-
kortere levensduur. Er is dus te weinig premie betaald. De
sen niet graag afzien van een hoger inkomen om een andere
angst van jongeren is dat zij de rekening hiervan krijgen. De
groep financieel te ontzien. De gepensioneerden tonen zich
rente waarmee pensioenfondsen rekenen, wordt kunstmatig
nog het vaakst solidair: ongeveer 19 procent (tegen 12 pro-
op langere termijn iets hoger vastgesteld dan de huidige
cent van de jongeren) vindt het niet erg om een inkomensver-
marktrente. Dat betekent dat pensioenfondsen boekhoud-
hoging aan zich voorbij te laten gaan. Deze resultaten laten
kundig rijker zijn dan ze daadwerkelijk zijn. En dat betekent
zien dat solidariteit niet altijd vanzelfsprekend is.
weer dat pensioenen minder gekort worden, dan wel dat
In de toekomst zullen de pensioenregelingen worden om-
pensioenen meer geïndexeerd worden dan op grond van de
gezet in regelingen waarbij het risico meer bij de deelnemer
huidige marktrente. Met als gevolg dat er meer wordt inge-
zelf wordt neergelegd. De solidariteit tussen generaties, het
teerd. Jongeren vrezen dat er te weinig in de pensioenpot
belangrijke uitgangspunt binnen het pensioenstelsel, wordt
zit op het moment dat zij met pensioen gaan. Aan de andere
daarmee verder beperkt.
kant: als de rente stijgt én op dat niveau blijft, profiteren jongeren weer.
NUANCES
WIJZIGINGEN IN PENSIOENLAND
De desinteresse van jongeren in pensioen (zie kader) is
• Verhoging van de ingangsdatum AOW.
opmerkelijk, omdat ze een belangrijk deel van de pensioen-
• Pensioenrichtleeftijd van 65 naar 67 jaar.
kosten dragen. Dat komt enerzijds door meer gepensio-
• Fiscaal minder pensioenopbouw bij werkgever
neerden en minder werkenden en anderzijds door de betere
• Keuze tussen zeker en inflatiebestendig pensioen.
geren. Daar staat tegenover dat kortingen op de pensioenen
• Aanpassing in wetgeving rondom
ouderen meer raken dan jongeren. Dit neemt niet weg dat de financiële positie van ouderen beter is dan die van jongeren. Kijken we naar de wijze waarop pensioenfondsen beleggen,
74
toegestaan.
inkomenstrend van ouderen ten opzichte van die van jon-
pensioenfondsbesturen. • Wijziging in boekhoudregels waardoor werkgevers risico willen overdragen naar werknemers.
Hoe was uw jaar? “Creatief, inventief en bewogen. Na een carrière in de directie van een aluminiumbedrijf ben ik afgelopen jaar met mijn eigen adviesbureau gestart. Het ondernemen geeft me zo veel energie! Zo zonde dat door de crisis vaak alle ondernemerschap uit organisaties wordt geperst. Ik heb de commissarissenopleiding van Nyenrode gevolgd. Ook ben ik informal investor bij ABN AMRO, waarbij ik investeringen bij bedrijven com-
klantportret
Rob Dresen
tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen
directeur en oprichter van Dresen International Management BV in Maastricht
bineer met coaching. Onze drie kinderen zijn het huis uit en doen het allemaal goed. Dat geeft ons meer vrijheid, mijn vrouw is ook ondernemer. Zo hebben we afgelopen jaar Hongkong herontdekt, samen met onze zoon die daar destijds woonde.”
OM 20.00 UUR GEWOON HET JOURNAAL KUNNEN KIJKEN Inboedelverzekering met snelle schadeafhandeling. Wie een Inboedelverzekering via ABN AMRO afsluit, weet dat alles goed geregeld is. U bent dan verzekerd tegen onder andere brand, diefstal en storm. Uiteraard kunt u rekenen op een snelle schadeafhandeling. Want schade is al vervelend genoeg. Verzekerd zijn via uw bank heeft dus zo zijn voordelen. Kijk op abnamro.nl/inboedel en bereken uw premie.