ABN AMRO Relevant 2013

Page 1

het groot economisch tijdschrift

Gerrit Zalm: “Het tij gaat keren� De Europese Centrale Bank als hoeder van de euro Slimme stad Eindhoven


klantportret

Jeannette Klijn Velderman huisarts en oprichter van huisartsenpraktijk de Zegerij in Brummen

Hoe was uw jaar? “Ik ben blij dat de overheid kosten van de gezondheidszorg beteugeld kunnen worden door huisartsen meer zorg te laten verlenen. Momenteel ben ik een groter pand in het dorp aan het kopen, om meer zorg dicht bij huis aan te kunnen bieden. Continuïteit wil ik waarborgen op een kleinschalige manier. In drie jaar tijd ben ik gegroeid van een maatschap met één andere huisarts, naar een praktijk waarbij ik negen man in dienst heb. Het is intensief om nu naast zorgverlener ook zorgmanager te zijn. Onthaasten doe ik op onze boerderij met mijn gezin en de paarden.”

tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen

eindelijk inziet dat de stijgende


ARNO IJSSELS

beeld Tessa Posthuma de Boer

Geachte  lezer

voorwoord

Met veel genoegen bied ik u deze vijfde editie van ons ‘Groot Economisch Tijdschrift’ aan. U vindt in dit nummer weer een aantal bijdragen van onze specialisten. Zo schetsen zij in het hoofdartikel wat de veranderende economische omstandigheden betekenen op het gebied van sparen en beleggen. Daarnaast kunt u lezen over de ontwikkelingen op het gebied van onze pensioenen, de huizenmarkt, regelingen ten aanzien van erven en schenken en nog veel meer. Zowel bestuursvoorzitter Gerrit Zalm als onze economen zijn redelijk positief gestemd over de economische vooruitzichten, al moeten we wel enkele slagen om de arm houden. De Europese Centrale Bank heeft het afgelopen jaar een cruciale rol gespeeld bij het beteugelen van de paniek in de eurozone. Daarom besteden we in deze editie van Relevant aandacht aan dit belangrijke instituut. Een ander belangrijk maatschappelijk thema is de gezondheidszorg. Over mogelijkheden voor innovatie in de zorg spreken we met Cathy van Beek van het UMC St Radboud. En over innovatie gesproken, denktank Intelligent Community Forum riep in 2011 Eindhoven en omgeving uit tot ‘slimste regio ter wereld’. Van buitenlandse student tot burgemeester, iedereen is enthousiast over deze high-tech heaven. Reden voor ons om daar aandacht aan te besteden. En de gastronomen onder u wijs ik op het artikel over ‘de smaak van eigen bodem’. Dichtbij, lokaal geproduceerd voedsel wint aan populariteit en dat is niet voor niets. Graag maak ik u ook weer attent op de digitale Relevant-nieuwsbrief waarmee wij duizenden abonnees wekelijks op de hoogte houden van actuele financieeleconomische ontwikkelingen. Ontvangt u de nieuwsbrief nog niet, maar bent u wel geïnteresseerd, dan kunt u zich abonneren via abnamro.nl/relevant. Ten slotte wil ik u bedanken voor de grote hoeveelheid reacties die wij vorig jaar van u hebben mogen ontvangen. Wij maken dit blad speciaal voor u, dus het is heel plezierig te horen wat u ervan vindt. Wilt u weer reageren, dan kan dat door ons te mailen via relevant@nl.abnamro.com. We zien uw reacties graag tegemoet. Arno IJssels Directeur Marketing Particulieren

3


Inhoud

De ECB als volwaardige centrale bank Hoe Draghi de euro redde.

pagina 12

N E PA

Hoe was uw jaar? Vier Preferred Banking-klanten blikken terug.

pagina 2, 25, 61, 75

De toekomst van de zorg

Meer lucht voor de woningmarkt

Cathy van Beek, lid raad van bestuur UMC St Radboud, helpt de zorgsector opnieuw uit te vinden.

Het prijspeil staat een vijfde lager dan tijdens de piek.

pagina 32

pagina 16

colofon

Relevant magazine Een uitgave van ABN AMRO voor Preferred Banking-relaties, oktober 2013. Bladmanagement en coĂśrdinatie Saska Stobbe, Marketing Particulieren, Preferred Banking. Omslagillustratie Jim Frazier 4

Redactieadres ABN AMRO Redactie Relevant Postbus 283 (AA 2325) 1000 EZ Amsterdam relevant@nl.abnamro.com

Hoofdredactie Mike Cooper

Concept en realisatie MediaPartners LoyaliteitsCommunicatie, Amstelveen

Beeldredactie Monique Beers

Redactie DaniĂŤlle Levendig, Arie Meijer, Elisabeth Quarles van Ufford

I


Klantportret

2

Voorwoord

3

Interview G E R R I T Z A L M

6

Land in zicht Indonesië

10

D E E C B A L S H O E D E R VA N D E E U R O

12

D E W O N I N G M A R K T : wachten op meer lucht

16

Column Nick Kounis

Terugblik

Hoogte- en dieptepunten uit 2012 en 2013 in beeld.

pagina 41

Land in zicht

A L

De economie van Indonesië, Turkije, Peru, Nigeria en Bangladesh in kaart gebracht.

pagina 10, 26, 50, 62, 70 RANGPUR

Onlineretail

20

Hoopvol over energie

22

Klantportret

25

Land in zicht Turkije

26

Visie H A N D E J O N G

28

Column Anita Noort

31

Interview C A T H Y V A N B E E K

32

OPKLARINGEN

36

Beeldreportage T E R U G B L I K O P 2 0 1 2 - 2 0 1 3

41

Column Ben Steinebach

49

Land in zicht Peru

50

H E T S U C C E S VA N E I N D H OV E N VA L L E Y

52

Dutch design D E H E M E L B E S T O R M E R S

56

UW K I N D E R E N E N H E T TE S TAM E NT

58

Klantportret

61

Land in zicht Nigeria

62

D E O P M A R S VA N E C H T N E D E R L A N D S E T E N

64

JAPAN S E P OT & E U R O P E S E K E TE L

68

Column Marijke Zewuster

69

Land in zicht Bangladesh

70

Jong vs. oud H E T P E N S I O E N C O N F L I C T

72

Klantportret

75

I N D I A

SYLHET

BOGRA TARAKANDA

RAJSHAHI

BANGLADESH

DHAKA COMILLA

19

JESSORE

N D

I A

MANDARIPUR

BARISAL

KABIRHAT

KHULNA

PATUAKHALI

Artdirection Esther Tji Vormgeving Martijn de Kruijf

CHITTAGONG

© 2013 ABN AMRO/MediaPartners. Het is niet toegestaan om de inhoud

UTTAR JALDI

van deze uitgave (of gedeelten daarvan) in welke vorm en op welke wijze dan ook over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ABN AMRO. Ondanks het feit dat aan de samenstelling van Relevant de

COX’S BAZAR

M

Met dank aan Economisch Bureau ABN AMRO, Investment Advisory Centre ABN AMRO

grootst mogelijke zorg is besteed, kunnen ABN AMRO en MediaPartners Y

A

niet instaan voor de juistheid, volledigheid en actualiteit van de geboden

N

M informatie en diensten. Wanneer u zonder verificatie of nader advies A

R

gebruikmaakt van de geboden informatie en diensten van Relevant, doet u dat voor eigen rekening en risico. ABN AMRO en MediaPartners aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid.

5


Bouwen aan de bank van morgen tekst Brigitte Seegers beeld Corbino

interview

NEDERLAND ANNO 2013. EEN KRIMPENDE ECONOMIE, BEZUINIGINGEN E N E E N T O E N E M E N D E W E R K L O O S H E I D . V O E G D AT B I J A R G WA N E N D E ONDERNEMERS EN CONSUMENTEN. GEEN REDEN VOOR AL TE VEEL P O S I T I V I S M E . T O C H I S G E R R I T Z A L M , B E S T U U R S V O O R Z I T T E R VA N A B N A M R O , O P G E W E K T : “ I K B E N O P T I M I S T I S C H O V E R D E T O E K O M S T. ”

Als oud-minister en topman van een grote

van hebben. Het consumentenvertrouwen schom-

bank kunt u het weten. Wanneer klimmen we

melt. Recent weer een lichte daling na eerder wat

uit het dal?

gestegen te zijn. Dat moet nog iets aantrekken.

(lacht) “Het klopt dat ik positiever gestemd ben dan

En ik denk dat de huizenmarkt de bodem vrijwel

sommige anderen. Het komende jaar zal zeker nog

heeft bereikt. Het is voor starters iets makkelijker

moeilijk zijn, maar we zien toch ook lichtpuntjes. Zo

geworden om een huis te kopen. De regels zijn

begint het beleid van de Europese Centrale Bank

versoepeld. Dat zal een positief effect hebben op

zijn vruchten af te werpen en hebben Europese

de doorstroming.”

overheden succesvolle maatregelen genomen om de begrotingstekorten te beteugelen. Om een

Toch staan 1 miljoen huishoudens ‘onder water’.

voorbeeld te geven: Griekenland krabbelt weer op.

Dat baart u geen zorgen?

De eurozone is inmiddels uit de recessie en ook in

“‘Onder water’ hoeft geen probleem te zijn zolang

Nederland gaat het tij keren.”

je niet van plan bent je huis te verkopen. Maar het is verstandig daar wel rekening mee te houden. Bij-

6

Waar ziet u dat aan?

voorbeeld in het geval van echtscheiding of werk-

“De Duitse economie groeit weer en daar moeten

loosheid. Gelukkig zien we dat onze klanten zich

wij het hier in Nederland voor een belangrijk deel

meer bewust zijn van hun eigen financiële situatie.


7


Ik ben optimistisch over de toekomst Bijna een op de vijf klanten heeft in het afgelopen

specialist zijn in het er weer bovenop helpen van

jaar een extra aflossing op de hypotheek gedaan.

onze klanten.”

Dat brengt de maandlasten iets naar beneden en verkleint het risico op restschuld.”

Ondernemers klagen dat banken geen krediet meer zouden verstrekken en dat werkt remmend

Ziet u het aantal klanten met

op de economie. Hebben zij een punt?

betalingsproblemen toenemen?

“Het klinkt cliché, maar voor goede ondernemers

“Gelukkig is de overgrote meerderheid van onze

met goede plannen is altijd krediet. We zien echter

klanten goed in staat om aan zijn betalingsverplich-

het aantal aanvragen afnemen, een direct gevolg

tingen te voldoen. Wel zien we dat als gevolg van

van de huidige economische omstandigheden. In

de oplopende werkloosheid het aantal mensen dat

slechte tijden hebben klanten vaak minder behoefte

te laat is met het betalen van rente en aflossing op

aan krediet, omdat uitbreidingen en investeringen

hun hypotheek iets toeneemt. We proberen onze

vaak worden uitgesteld tot in betere tijden.

klanten daarbij zo goed mogelijk te helpen. En dat

Van de aanvragen die we ontvangen, ligt het aan-

lukt het best in een vroeg stadium. We benaderen

tal gehonoreerde kredieten op een redelijk stabiel

klanten daarom ook actief. Soms is een beperkte

niveau: 35 procent in de eerste helft van dit jaar ten

aanpassing in het bestedingspatroon al voldoende.

opzichte van 37 procent in 2012. We verlenen dus

95 procent van de klanten met betalingsproblemen

graag krediet, maar alleen als we het in het belang

is daar binnen zes maanden weer uit, mede dankzij

van de klant vinden. Niemand heeft er belang bij

deze aanpak.”

als we krediet verlenen dat niet terugbetaald kan worden.”

Dat vergt ook een andere houding van de

8

bankmedewerker?

Wat vragen de nieuwe uitdagingen van u?

“Dat is zeker zo. Waar het tien jaar geleden bij een

“Ik trek veel het land in. Bezoek onze kantoren om

op de vijf hypotheekgesprekken om verkoop ging,

met klanten en medewerkers te praten. En treed

is dat teruggelopen tot een op de tien nu. Dat vereist

op bij klantenbijeenkomsten om te vertellen over

een andere aanpak en een andere tone of voice.

de economie en de bank. Als sector proberen we

We leiden onze adviseurs daar dan ook specifiek

te leren van wat er is misgegaan. Ik durf wel te

voor op. Bij ABN AMRO hebben we bijvoorbeeld

stellen dat de beeldvorming naar mijn idee soms

een Hypotheek Care Team met zo’n 25 mensen die

achterloopt op de werkelijkheid. We bedienen


interview

onze klanten zo goed mogelijk en nemen geen

het verder verbeteren van onze advieskwaliteit.

risico’s die we niet kunnen overzien. Een bankier

We bouwen aan de bank van morgen. Ik ben

moet niet al te ondernemend zijn. Meer kapitaal

optimistisch over de toekomst.”

aanhouden dan de toezichthouders eisen. Het geld moet veilig zijn. Als bank kun je zo een betekenis-

En dan naar de beurs?

volle rol spelen in de maatschappij.”

“Wij zijn nu winstgevend en onze kapitaalpositie is op orde. We hebben ook in een moeilijk jaar een

Waar ziet u mogelijkheden voor groei?

behoorlijke winst gemaakt, dus we kunnen weer

“Internationaal willen we graag selectief groeien.

naar de beurs. Maar de timing is van belang. Om

Daar zijn de vooruitzichten een stuk positiever.

in een krimpende economie naar de beurs te gaan

Die groei gaan we deels realiseren door te groeien

is misschien onverstandig. Inmiddels hebben we

in een aantal nichemarkten waar we al actief zijn,

groen licht gekregen om met de voorbereidingen

zoals private banking. En door onze klanten te vol-

te beginnen. Als de Tweede Kamer instemt, zou de

gen. We gaan voor een langetermijnrelatie met onze

eerste mogelijkheid voor een beursgang in de eerste

klanten, een foutloze en snelle dienstverlening en

helft van 2015 kunnen zijn.”

9


A

M A N

B

D

O

T

A R

Indonesië

M C A

J

A

T

M A N M Y

Land in zicht

H

A N D I L

V

I

E

JIM O’NEILL, TOPMAN BIJ GOLDMAN SACHS ASSET MANAGEMENT, DIE JAREN GELEDEN DE NU OVERBEKENDE TERM BRIC-LANDEN MUNTTE (DAARMEE

BANDA ACEH

M

DOELDE HIJ OP DE VERWACHTE SNELLE MEDAN

L

RUSLAND, INDIA EN CHINA), NOEMDE

A

ECONOMISCHE GROEI IN BRAZILIË, BEGIN 2011 INDONESIË EEN VAN DE

E

I

BELOFTES VAN DE TOEKOMST.

S

I

Ë

M

Het land heeft mondiaal gezien het op drie na hoogste aantal inwoners. Dit jaar zal naar verwachting van de

SINGKAWANG

Wereldbank de Indonesische economie met 6,2 procent groeien. Demografen verwachten dat de Indonesische

PEKANBARU

S

PONTIANAK

bevolking tot 2035 met jaarlijks 1,25 procent zal groeien. Een dergelijke bevolkingsgroei kan, als het land verder industrialiseert, tot verdere ontwikkeling van de midPALEMBANG

denklasse leiden. Daarnaast gedijt de Indonesische handel bij de groei in de regio, waarvan de komende

BENGKULU

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics

decennia veel wordt verwacht. Positief is uiteraard

10

ook dat Indonesië veel bodemschatten heeft, zoals olie, aardgas, koper en nikkel. Daarnaast staat Indonesië van oudsher bekend om de export van producten als koffie, thee, specerijen en rubber. Export maakt 28 procent uit van het bruto nationaal product van Indonesië, waarmee het land zo ongeveer tussen India en China in zit. Risico’s zijn moslimextremisme en de gebrekkige infrastructuur. Dat laatste kan ook als een kans worden geïnterpreteerd, omdat dit in de komende decennia tot forse investeringen zou kunnen leiden.

0

500 km

1000 km

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.

BANDAR LAMPUNG

JAKARTA SEMARANG


F I L I P I J N E N

| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |

6

16

Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012

23

Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)

Staatsschuld percentage bbp

251

mln

CPI, % 2013 t.o.v. 2012

Werkloosheid

Ë

I S

M

A

L

E

I

Toegevoegde waarde landbouwsector (als % van het bbp)

mln

Mobiele telefoons Aantal abonnees

mln

Internetgebruik (aantal mensen) 2012

Armoede

11,7

% beroepsbevolking

Onderwijs

13 13

14,2

55

Inflatie

7

Mothers Index 2010**

282

Bevolking (in miljoenen)

5,7

106

Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007

Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)

Verstedelijking

51

Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012

TERNATE

BONTANG SINTANG

GORONTALO PALU SORONG

BALIKPAPAN

AMBON BANJARMASIN

KENDARI

INDONESIË

MAKASSAR

SURABAYA

BIMA DENPASAR

RUTENG

MATARAM WAIKABUBAK

923

KUPANG

mld

Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*

864

Energieverbruik 2010

kilo

kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking

I Ë A L R T A U S

11


tekst Roel Janssen beeld Rhonald Blommestijn A L H O E W E L N O G I N A A N B O U W T O R E N T H E T N I E U W E K A N T O O R VA N DE EUROPESE CENTRALE BANK (ECB) IN FRANKFURT NU AL UIT B O V E N D E O M G E V I N G . G R O O T, G L A N Z E N D E N F U T U R I S T I S C H S TA AT H E T S Y M B O O L VO O R D E VO LWA A R D I G E C E N T R A L E B A N K D I E D E E C B I S : M O N E T A I R E A U T O R I T E I T, T O E Z I C H T H O U D E R E N K R E D I E T V E R S T R E K K E R ‘I N L A A T S T E I N S T A N T I E .’

achtergrond

V

orig jaar zomer hield Mario Draghi een dag voor de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Londen een praatje. De internationale

media hadden uitsluitend aandacht voor het sportieve spektakel, dat op het punt stond te beginnen. Het toespraakje van de president van de ECB kreeg nauwelijks aandacht. ‘Super Mario’, een door de wol geverfde Italiaanse centrale bankier, stond nog maar kort aan het hoofd van de ECB. In oktober 2011 was hij de Fransman Jean Claude Trichet opgevolgd. Trichet had het mandaat van de ECB opgerekt om de crisis in de eurozone te bezweren, Draghi ging nog veel verder. Die ochtend i­ n Londen kondigde hij aan dat de ECB klaarstond om ‘alles te doen wat nodig is om de euro te redden’. Daaraan voegde hij zeven woorden toe die het voort­­bestaan van de euro veiligstelden: ‘En geloof me, het zal genoeg zijn.’

12


ZEVEN ZORGVULDIG GEKOZEN WOORDEN Twee maanden later volgde de technische uitwerking van Draghi’s garantie de euro te redden. De ECB verklaarde zich bereid om onbeperkt staatsschuldpapier op te kopen van eurolanden die ondanks hervormingen en bezuinigingen onder hun schuldenlast dreigden te bezwijken. Met andere woorden: de ECB zou

Draghi’s belofte dempte de paniek en kostte geen cent

niet toestaan dat landen onder druk van de machtige spelers op de financiële markten in een negatieve spiraal van oplopende rente, tekorten en draconische bezuinigingen terecht zouden komen – en uitein-

genialiteit: Draghi’s belofte van onbeperkte steun

delijk gedwongen zouden worden de eurozone te

dempte de paniek en kostte de ECB geen cent.

verlaten. Hiermee stelde de ECB zich garant voor het behoud van de eurozone.

REDDINGSVERBOD

Na deze toezegging begonnen de financiële markten

Zo haalde Draghi de angel uit de eurocrisis. Maar hij

weer vertrouwen te krijgen in de belaagde Zuid-

deed meer. In feite gaf hij de ECB in de zomer van

Europese eurolanden. Kapitaal stroomde niet langer

2012 de functie van kredietverstrekker in laatste in-

weg, maar keerde terug. De onhoudbaar opgelopen

stantie. Deze essentiële rol van een centrale bank was

renteverschillen tussen de zuidelijke en noordelijke

de ECB twintig jaar eerder ontzegd bij de totstand-

eurolanden namen geleidelijk af.

koming van het Verdrag van Maastricht. Daarin

Het wonderbaarlijke effect van Draghi’s zeven zorg-

werd slechts bepaald dat de ECB voor een stabiele

vuldig gekozen woorden was dat de ECB niet hoefde

munt en lage inflatie moest zorgen. Het verdrag

in te grijpen. Het was een staaltje van koelbloedige

verbood de ECB om landen in nood te redden.

13


De regeringsleiders van Europese landen legden in

omstandigheden in de eurolanden.

december 1991 in het Verdrag van Maastricht vast dat

Duitsland eiste in Maastricht dat de ECB werd opgezet

uiterlijk in 1999 de Economische en Monetaire Unie

naar het model van de Bundesbank, de Duitse centrale

tot stand zou komen en dat de Europese Centrale Bank

bank: onafhankelijk van de politiek en met als enige

werd belast met het gemeenschappelijke monetaire

taak te zorgen voor prijsstabiliteit. Daarin is de ECB

beleid. Het begrotingsbeleid van de deelnemende

onder zijn opeenvolgende presidenten, die worden be-

landen – aanvankelijk elf, inmiddels zeventien – bleef

noemd door de Europese regeringsleiders, geslaagd.

een nationale aangelegenheid. Het verdrag verbood excessieve begrotingstekorten, maar nadat Duitsland

O N O R T H O D O X E M A AT R E G E L E N

en Frankrijk hiermee in 2004 de hand hadden gelicht,

Wim Duisenberg, de voormalige president van

leefden de meeste eurolanden dit verbod niet na.

De Nederlandsche Bank, trad in 1998 aan als eerste president van de ECB. Hij bouwde het nieuwe

achtergrond

14

POLITIEKE ONAFHANKELIJKHEID

instituut in Frankfurt op en leidde de invoering

De monetaire unie ging niet gepaard met de vorming

van de munten en bankbiljetten van de euro in

van een politieke unie. Daartoe waren – en zijn – de

2002 in goede banen. Na ruim vijf jaar volgde de

Europese landen niet bereid. Het gevolg is dat de

Franse centrale bankier Jean Claude Trichet hem op.

eurozone één munt heeft en één centrale bank, maar

Trichet waarschuwde voor de onhoudbaarheid van

politiek bestuurd wordt door zeventien ministers

overheidstekorten en het afkalvend concurrentiever-

van Financiën en zeventien regeringsleiders die

mogen van een aantal Zuid-Europese landen, maar

verantwoording moeten afleggen aan hun nationale

vond bij de regeringsleiders en ministers van

parlementen en aan de kiezers in hun land. Hierdoor

Financiën geen gehoor. Toen begin 2010 de euro-

is de euro tot op zekere hoogte overgeleverd aan

crisis uitbrak met het bankroet van Griekenland,

de onvoorspelbaarheid van de nationale politieke

forceerde Trichet een doorbraak. Als de regerings-


“En geloof me, het zal genoeg zijn” leiders van de eurolanden bereid waren noodhulp te

landen het eens werden over een Europese banken-

verstrekken, was de ECB bereid om zonder voor-

unie, want de nationale belangen om eigen banken te

waarden in beperkte mate staatsschuldpapier van

beschermen zijn groot. Bovendien staan landen met

probleemlanden op te kopen om de stijgende rentes

gezonde banken niet te trappelen om op te draaien

van die landen te drukken.

voor de saneringskosten van het failliete bankwezen

Dat druiste in tegen het verbod op monetaire

in zwakke landen.

financiering en wekte in Duitsland het nodige verzet.

In ruim vijftien jaar is de ECB uitgegroeid tot de

Maar in de eurocrisis bleek dit verbod onhoudbaar

‘hoeder van de euro’. Eind volgend jaar betrekken

en Draghi rekte het in 2012 nog verder op met zijn

ruim zestienhonderd medewerkers – ongeveer even-

garantie zo nodig onbeperkte liquiditeit te verstrek-

veel als werkzaam zijn bij De Nederlandsche Bank

ken. De ECB zag zich gedwongen deze onorthodoxe

in Amsterdam – het futuristische nieuwe gebouw

maatregelen te nemen om te voorkomen dat een

van de ECB in Frankfurt (kosten 1,2 miljard euro).

bankroet van één land zou leiden tot een Europese

Te zijner tijd zullen zo’n duizend extra medewerkers

landen- en bankencrisis met als uiteindelijk gevolg

voor het Europese bankentoezicht worden aange-

de ineenstorting van het complete eurosysteem.

trokken. Ondanks de beperkingen van het Verdrag van Maastricht is de ECB een volwaardige centrale

VO LWA A R D I G E C E N T R A L E BA N K

bank geworden: de monetaire autoriteit, de toezicht-

Sinds het uitbreken van de crisis zijn de taken van

houder en de kredietverstrekker ‘in laatste instantie’.

de ECB steeds verder uitgebreid. Volgend jaar krijgt

De ECB staat klaar om landen en banken – onder

de ECB de verantwoordelijkheid voor het Europese

harde voorwaarden – te redden, ten behoeve van het

bankentoezicht. Het heeft lang geduurd tot de euro-

behoud van het eurostelsel.

15


Wachten op meer lucht tekst Philip Bokeloh

beeld Lars van den Brink

D E H U I Z E N M A R K T H E E F T E E N V E E R G E L AT E N . H E T P R I J S P E I L S TA AT E E N V I J F D E L A G E R D A N T I J D E N S D E P I E K . S I N D S A U G U S T U S 2 0 0 8 H A LV E E R D E H E T A A N TA L T R A N SACT I ES E N V E R D U B B E L D E H E T A A N TA L T E KO O P S TA A N D E WO N I N G E N .

H

16

oewel de huizenprijzen volgens

ningen bij dan huishoudens. Dit wekt

betalingsproblemen. Dit percentage

de vooruitzichten verder zullen

de verwachting dat de prijsdaling

kan echter oplopen wanneer de econo-

dalen, staat het prijspeil lang

grotendeels achter de rug is.

mie verder verzwakt.

niet meer zo uit het lood als vijf jaar

Toch zijn er nog risico’s. De werkloos-

geleden. De waardering is weer

heid loopt op. Een inkomensdaling

M I N D E R F I S CA L E

meer in lijn met de huren en met de

maakt het moeilijk om de maandelijkse

ONDERSTEUNING

inkomensontwikkeling. Bovendien

lasten op te brengen. Gelukkig valt het

Een ander gevaar vormt de inrichting

is de schaarste aan woningen verder

aantal betalingsachterstanden mee. In

van de huizenmarkt. De regering hoopte

toegenomen. Door de crisis in de

totaal kampt slechts 1,6 procent van de

de onzekerheid weg te nemen met het

bouw komen er jaarlijks minder wo-

huishoudens met een hypotheek met

Woonakkoord. Den Haag besloot de


overdrachtsbelasting te verlagen en

GROEIENDE GROEP

Een potentiële restschuld hoeft op

de hypotheekrenteaftrek te beperken.

MET RESTSCHULD

zichzelf geen probleem te vormen.

Dit laatste gebeurt doordat de hypo-

De geleidelijke vermindering van de

Zolang de gezondheid niet opspeelt, de

theekrente voor nieuwe gevallen alleen

aftrekbaarheid moet huiseigenaren

baan niet op de tocht staat en de maan-

aftrekbaar is wanneer de lening wordt

prikkelen om hun hypotheekschuld

delijkse lasten zijn op te brengen, is er

afgelost. Daarnaast zal, mits de Eerste

af te lossen. Dat is gewenst, want de

weinig aan de hand. Bij een terugval

Kamer dit najaar akkoord gaat, het

hypotheekschuld is met 108 procent

in inkomen door ziekte of ontslag kun-

maximale aftrektarief in stappen van

van het bbp internationaal vergeleken

nen er echter betalingsachterstanden

een half procent per jaar worden terug-

hoog. Afgezet tegen de waarde van de

ontstaan. Zonder verbetering van de

gebracht van 52 procent naar

voorraad koopwoningen (1.100 miljard

situatie kan verkoop van de woning

38 procent. Deze maatregelen vermin-

euro) is de totale hypotheekschuld met

uiteindelijk onafwendbaar blijken.

deren de fiscale ondersteuning van

650 miljard euro minder alarmerend.

Ook scheiding, gezinsuitbreiding of de

de eigen woning op lange termijn met

Per saldo hebben woningbezitters met

wens om van baan te veranderen kun-

omstreeks 40 procent.

hun woning een nettovermogen van

nen de opmaat vormen voor verkoop.

Het is onwaarschijnlijk dat de kous

550 miljard euro.

Bij verkoop van de woning is de poten-

hiermee af is. De commissie-Van Dijk-

Ondanks dit aanzienlijke vermogen be-

tiële restschuld plotseling realiteit.

huizen, die in opdracht van de regering

staan er fikse verschillen tussen huis-

aanbevelingen heeft gedaan ter ver-

houdens. Een groeiende groep kampt

FINANCIËLE BUFFER

eenvoudiging van het belastingstelsel,

met een potentiële restschuld. Uit het

Wie een restschuld heeft, kan minder

adviseert de aftrekbaarheid verder te

Woononderzoek Nederland blijkt dat

makkelijk verhuizen. Het vooruitzicht

verminderen in ruil voor lagere inkom-

570.000 gezinnen de waarde van hun

van een gebrekkige mobiliteit doet

stenbelastingtarieven en afschaffing

woning en van de aan hun hypotheek

sommigen besluiten versneld af te

van de overdrachtsbelasting.

gekoppelde spaarproducten hebben

lossen. Daardoor daalt behalve de hy-

zien slinken tot minder dan hun hypo-

potheekschuld ook de potentiële rest-

theek. Wanneer zij hun woning verko-

schuld. Daarnaast helpt een versnelde

pen, hebben zij een restschuld.

aflossing de rentelasten te verlagen.

achtergrond

17


Hier staat wel tegenover dat het recht

lucht kunnen geven. Zij hebben

aanbevelen. In plaats daarvan rekenen

op renteaftrek dan eveneens vermin-

zich sinds de uitbraak van de crisis

zij hun advieskosten rechtstreeks af

dert. Een ander nadeel van aflossen is

teruggetrokken uit de Nederlandse

met de klant. Het provisieverbod moet

dat het ten koste gaat van de financiële

hypotheekmarkt. De discussie over

waarborgen dat de tussenpersoon

buffer, zodat tegenvallers moeilijker

de inrichting van de woningmarkt en

louter het klantbelang behartigt. Dat

zijn op te vangen.

de aanhoudende prijsdalingen maakt

valt toe te juichen. Hier staat tegen-

terughoudend. Daar komt bij dat

over dat advies inwinnen geld kost.

TERUGKEER BUITENLANDSE

sommige nationale toezichthouders

Omdat de kosten niet altijd tegen de

AANBIEDERS

hun banken aanmoedigen om zich

baten opwegen, loont het de moeite

De kans is klein dat het hypotheekvo-

te concentreren op de binnenlandse

om bijvoorbeeld via independer.nl of

lume op korte termijn weer even stevig

kredietverlening. Banken zullen zich

advieskeuze.nl de prijs en de kwaliteit

toeneemt als vóór de kredietcrisis. De

waarschijnlijk pas weer internationaal

van het advies na te gaan alvorens een

vraag naar krediet is door het lage

oriënteren wanneer de Europese Ban-

tussenpersoon in te schakelen. Het

aantal transacties teruggevallen.

kenunie vorm krijgt en de financiële

provisieverbod beschermt consumen-

Tegelijkertijd zijn banken kritischer ge-

markten in rustiger vaarwater komen.

ten en draagt bij aan een op termijn overzichtelijkere markt voor advies.

worden. Banken zijn verplicht hogere

18

achtergrond

kapitaalbuffers aan te houden en zien

L E E S K L A N T E VA L U A T I E S

zich gedwongen strenger te zijn bij de

Consumenten hebben baat bij een

kredietverlening. Pas als de plannen

intensievere concurrentie tussen aan-

voor een Nationale Hypotheekbank

bieders. Dat is ook te zien in de markt

werkelijkheid worden en institutionele

voor hypotheekadvies. Veel tussenper-

beleggers zoals pensioenfondsen meer

sonen hebben vanaf begin 2013 hun

geld in de hypotheekmarkt steken,

bedrijfsvoering ingrijpend moeten

komt er meer lucht.

aanpassen. Zij mogen geen provisie

Ook de terugkeer van buitenlandse

meer innen wanneer zij een financiële

aanbieders zou de hypotheekmarkt

dienst van een hypotheekaanbieder

Advies inwinnen kost geld


NICK KOUNIS

Europa

column

beeld Tessa Posthuma de Boer

van de zonnige kant Slecht nieuws over de eurozone is makkelijk te vinden. Onaanvaardbaar hoge jeugdwerkloosheid, zorgwekkende toestand van de economie, politieke onrust – een negatieve krantenkop is zo bedacht. Neem je echter wat afstand, dan zijn tussen alle wolken door toch Nick Kounis Hoofd Macro Research ABN AMRO

wat zonnestralen te bespeuren. Zo dachten sommige commentatoren een jaar of twee geleden dat we rond deze tijd bezig zouden zijn de brokstukken bijeen te rapen van een uiteengevallen euro. Niets is minder waar. De lidstaten hebben politieke solidariteit getoond. Ook zijn de systeemrisico’s afgezwakt door het baanbrekende plan van de ECB om kwetsbare landen onder voorwaarden een veiligheidsnet te bieden. Bovendien lijkt de regio meer nadruk te leggen op economische groei en heeft de ECB te kennen gegeven dat zij het accommoderende monetaire beleid wil voortzetten, terwijl in sommige landen het bezuinigingstempo iets wordt teruggeschroefd. Daarnaast hebben veel ZuidEuropese landen vooruitgang geboekt. Begrotingstekorten worden teruggedrongen, hervormingen doorgevoerd en het concurrentievermogen dat in de beginjaren van de euro verloren was gegaan, wordt hersteld. Al met al lijkt de recessie in de eurozone achter de rug. Natuurlijk moeten we niet overdrijven. De eurozone staat nog steeds voor grote uitdagingen. Het proces van schuldafbouw in de banksector is nog niet voltooid en de werkloosheid zal ondanks het ingezette herstel nog enige tijd blijven oplopen. Veel landen hebben bovendien nog een aardige weg te gaan om de overheidsfinanciën volledig op orde te krijgen en structurele, groeibevorderende hervormingen door te voeren. Aanvullende maatregelen zijn nodig om de economische aansturing van Europa te verbeteren en een bankenunie op te zetten. Maar nu de doemscenario’s zijn afgewend, beweegt de eurozone zich langzaam in de goede richting.

19


Enorme

groei onlineretail tekst Mathijs Deguelle, sector econoom, ABN AMRO illustratie Piet Paris/Unit C.M.A

I ED E R E M A A N D O P N I EU W P R ES EN T EE R T H E T C B S N EGAT I E V E C I J FE R S OV E R D E N E D E R L A N D S E R E TA I L S ECTO R , VO O R A L VO O R N O N - F O O D R E TA I L E R S . TO C H I S E R S T E E D S É É N UIT ZONDERING: WEBSHOPS LIJKEN IMMUUN VOOR DE C R I S I S . L I GT D E TO E KO M S T VA N R E TA I L O P H E T I N T E R N E T ?

D

e huidige economische crisis heeft de financiële situatie van de consument drastisch veranderd. Gedurende de jaren negentig en

begin deze eeuw kende de particuliere consumptie een enorme groei, gestimuleerd door stijgende huizenprijzen, het verzilveren van overwaarde en een toenemend gevoel van welvaart. De afgelopen jaren is dit proces tot stilstand gekomen. De consument

20


Groei onlineretail 45%

der middelen tot zijn beschikking heeft, kan minder besteden. Hierdoor staan omzetten van vooral nonfood detailhandelszaken sterk onder druk. Sommige branches zagen hun omzetten met een kwart krimpen sinds het begin van de crisis. Retail lijkt slechts één

35%

lichtpuntje te kennen. Onlineretail kende de afgelopen

30%

4

25% 3 20% 15%

2

10% 1 5% 0%

0 2006

jaren een stormachtige groei (zie de grafieken).

Mutatie j-o-j (%)

gende werkloosheid en een dalend inkomen. Wie min-

40% 5

EUR mld

wordt geconfronteerd met dalende huizenprijzen, stij-

Bron: Thuiswinkel.org; * raming ABN AMRO Economisch Bureau

6

2007

2008

2009

2010

Seizoensgecorr. omzet (l-as)

G R O E I O N L I N E R E TA I L

2011

2012*

Omzetgroei (r-as)

Groei aantal onlineretailers

Sinds de economische crisis uitbrak in 2008, daalde de De omzet van de non-food detailhandel verminderde zelfs met 13 procent. Onlineretail daarentegen verdubbelde de omzet bijna in diezelfde periode. En hoewel het tempo wat afzwakt, blijft de omzet groeien. In Nederland gaven consumenten in 2011 gemiddeld 885 euro online uit. In het Verenigd Koninkrijk was dit bedrag toen al opgelopen tot meer dan 1.250 euro, wat aangeeft dat er nog groei mogelijk is.

INSPELEN OP BEHOEFTEN

60%

45.000

Bron: Thuiswinkel.org; * raming ABN AMRO Economisch Bureau Online retailers

omzet van de detailhandel als geheel met 3,2 procent.

40.000 50% 35.000 30.000

40%

25.000 30% 20.000 15.000

20%

10.000 10% 5.000 0 2008

2009

2010

Aantal webwinkels

2011

2012*

Groei j-o-j

Retailers wijzen snel naar onlineretail als oorzaak van de tegenvallende resultaten. Begrijpelijk, maar het ligt genuanceerder. De oorzaak van de malaise in

openen ook offlinevestigingen om van de voordelen

de detailhandel is eerder de ontwikkeling van de be-

van een fysieke winkel te profiteren. Zo kunnen ze

stedingsruimte van de consument. Daarnaast denkt

hun klanten altijd en overal, waar de klant het maar

de consument helemaal niet zwart-wit over online

wil, van dienst zijn. Consumenten geven bovendien

versus offline. Hij heeft een behoefte, en wil deze op

juist méér uit bij hun favoriete retailers als deze ook

de snelste, makkelijkste of leukste manier bevredi-

online actief zijn. De klant loopt dus niet weg naar

gen. Dat kan via een dagje funshoppen in een stads-

een onlinewinkel. Hij loopt weg naar een concurrent

centrum of ’s avonds na het werk snel online. Het

die ook online actief is. Het antwoord op de vraag

internet is dan ook geen ‘oneerlijke’ concurrent waar

of de toekomst van retail op internet ligt, is dan ook:

de fysieke retailer, met zijn beperkte vloeroppervlak,

nee. De fysieke winkel heeft ook vandaag nog be-

voorraadruimte en openingstijden niet tegenop kan.

staansrecht. De uitdaging voor de online- en voor de

Integendeel, het is een concurrent als alle anderen,

offlineretailer is het vinden van de juiste manier om

met zijn eigen voors en tegens. Beleving is bijvoor-

meerwaarde te bieden. De offlineretailer als

beeld nog steeds makkelijker in een fysieke winkel te

‘dozenschuiver’ heeft zijn langste tijd gehad. Dat kan

bieden: het product kunnen vasthouden of passen,

op het internet inderdaad veel simpeler en goedko-

of juist retourneren als er na aankoop iets mee mis

per, zoals ook het lot van de klassieke boek- of pla-

blijkt te zijn. Niet voor niets zitten er steeds minder

tenwinkel ons toont. Voor wie echter de consument

pure onlinespelers tussen de grootste internet-

weet te bereiken, naar hem luistert en inspeelt op zijn

winkels in Nederland. Steeds meer onlineretailers

behoeften, is ook vandaag de dag alle ruimte!

trend

21


Hoopvolle vooruitzichten voor een evenwichtige energiemix tekst Hans van Cleef, sector econoom Energie, ABN AMRO beeld Freek van Arkel, Hollandse Hoogte D E N E D E R L A N D S E E N E R G I E M I X L E V E R T D E L A AT S T E T I J D VA A K V E R H I T T E D I S C U S S I E S O P. N I E T Z O V R E E M D , A A N G E Z I E N D E S T E R K E E C O N O M I S C H E A F H A N K E L I J K H E I D VA N F O S S I E L E BR ANDSTOFFEN MOEILIJK LIJK T TE R IJMEN MET DE DRUK OM TE VERDUURZAMEN.

I

22

n Nederland gebruiken we voorals-

energie (inclusief afvalverbranding).

Hieruit blijkt de grote afhankelijk-

nog vooral gas (63 procent) en

Daarmee loopt Nederland aanzien-

heid van ons land van fossiele ener-

kolen (22 procent) als energiebron-

lijk achter op de rest van Europa

giebronnen. Bijna al het gebruikte

nen om elektriciteit op te wekken. In

(25 procent). Daarnaast is er nog het

gas komt uit de nationale gaspro-

2010 werd 11 procent van de elek-

verbruik van (vooral fossiele) energie

ductie. Verder exporteert Nederland

triciteit opgewekt uit hernieuwbare

voor verwarming en transport.

gas. Dit levert onze schatkist jaarlijks


Energiebronnen voor elektriciteitsopwekking

tussen de 10 en 15 miljard euro op. En dat is goed voor ongeveer

70%

8 procent van de totale inkomsten

FOSSIELE ENERGIEBRONNEN BLIJVEN BELANGRIJK De verwachting is dat over drie of vier

60%

Bron: Rijksoverheid.nl

van het Rijk.

jaar de productie van het Groningengasveld duidelijk zal afnemen. Ook

50% 40% 30% 20% 10%

de winning vanuit kleinere velden zal

0%

verminderen in de nabije toekomst.

Kolen

Olie

Aardgas

Nederland

Als gevolg daarvan zal Nederland

Nucleair

Hernieuwbaar (incl. afval)

achtergrond

Europa

op langere termijn (20-25 jaar na nu) afhankelijk worden van gasimporten. Niet alleen zullen we dan meer moeten betalen voor ons gas, ook de

een economisch belang houden bij

redenen om aan te nemen dat dit de

impact op de Nederlandse overheids-

het Europese gasverbruik en Neder-

komende jaren sterk zal verbeteren.

begroting zal steeds groter worden.

land altijd beschikt over voldoende

Allereerst de heronderhandelingen

Dit is een van de redenen waarom

gasvoorraden.

met Rusland over de langlopende,

Nederland zich wil opwerpen als de

Daarnaast is de Nederlandse

aan olie gekoppelde contracten, die

‘gasrotonde’ van Europa. Het idee

economie sterk afhankelijk van

zullen leiden tot lagere, marktcon-

is dat ons uitgebreide gasnetwerk –

haar uitvoer, voornamelijk naar

forme gasprijzen. Ten tweede omdat

zowel transport als opslag – gebruikt

Europa/Duitsland, maar ook naar

de komende jaren een daling van de

kan worden als een hub voor gasin-

de Verenigde Staten. Door de hoge

olieprijs verwacht wordt, doordat de

voer vanuit bijvoorbeeld Noorwegen

gasprijzen in Europa en de extreem

olieproductie (zowel van OPEC- als

en Rusland. Van daaruit kan het gas

lage gasprijzen in de VS is de con-

van non-OPEC-landen) sterker zal

dan worden doorgevoerd richting

currentiepositie ten opzichte van

toenemen dan de stijging van de

andere Europese landen. Het voor-

de VS de afgelopen jaren aanzien-

mondiale vraag naar olie op basis

deel daarvan is dat we nog steeds

lijk verslechterd. Wij hebben vier

van het economisch herstel. Ten

23


Gasprijs NL TTF versus US Henry Hub (in USD/MMBtu) 16

derde ramen wij een sterkere US Bron: Thomson Reuters, ABN AMRO Group Economics

dollar door groter wordende renteverschillen tussen de VS en Europa (EUR/USD 1,10 in 2015). De vierde reden is dat wij een hogere gasprijs verwachten in de VS door een stijgende vraag naar gas vanwege het economisch herstel. In Nederland is dus een grote rol voor

14 12 10 8 6 4 2

fossiele energiebronnen weggelegd.

0

Niet alleen vanwege de economische

2008

2009

drijfveren, maar ook vanwege stra-

2010

2011

2012

2013

EU/NL TTF

2014

2015

US Henry Hub

tegische belangen binnen Europa. De komende decennia zullen fossiele energiebronnen, en dan vooral gas, een belangrijke rol blijven spelen in de Nederlandse energiemix. maatregelen van de overheid (zoals de

Het nationale energieakkoord is een

VERDUURZAMING IS

subsidieregeling SDE+). In 2010 zaten

eerste stap in de juiste richting. Het

GEEN KEUZE

we op slechts 4 procent duurzaam

akkoord bevestigt dat de hele maat-

Toch zet ook de trend richting ver-

opgewekte elektriciteit. Dit moet 14

schappij, inclusief de overheid en de

duurzaming voort. Hoewel Neder-

procent zijn in 2020. De energieam-

energieproducenten, ervan overtuigd

land achterblijft bij de omschakeling

bitie van de overheid is een CO2-arme

is dat verdere verduurzaming geen

naar groene energie, zien we dat

samenleving in 2050. De Europese

keuze maar een must is. Hoewel het

steeds meer lokale projecten worden

doelstelling is 20 procent minder CO2

een mooie eerste stap zou zijn moet,

opgestart. Het aantal zonnepanelen

in 2020 ten opzichte van 1990. Om

om echt grote slagen te maken, toch

en windmolens neemt gestaag toe,

deze doelstellingen te halen moeten

meer samengewerkt worden op

mede geholpen door de stimulerings-

nog flinke slagen gemaakt worden.

Europees niveau.

NEDERLANDSE SCHALIEGASREVOLUTIE UITGESLOTEN De opkomende schaliegasproductie in de VS

De techniek van hydraulisch fractureren maakt

verantwoord gedaan kan worden, zou het wel

heeft de energieprijzen voor huishoudens daar

het mogelijk om in schalie(gesteente) opgeslo-

een methode kunnen zijn om de mogelijk lange-

spectaculair doen dalen. Zo’n schaliegasrevolu-

ten kleine gasbelletjes door middel van grote

re transitiefase richting een duurzame energiemix

tie lijkt in andere regio‘s, waaronder Europa, niet

druk toch te exploiteren. De angst voor moge-

te overbruggen. Daardoor wordt er tijd gewon-

mogelijk. Het unieke samenspel van regelge-

lijke milieuvervuiling en aardbevingen maakt de

nen om duurzame energie verder te ontwikkelen

ving, grondeigendom, infrastructuur, wateraan-

boortechniek echter omstreden. Alhoewel dit

en te implementeren in de energiemix.

bod en maatschappelijke acceptatie in de VS is

ook in Nederland tot veel discussie leidt, maakt

De winst is dan dat, mits dit gas wordt gebruikt

nergens anders ter wereld te vinden. Het winnen

de gasindustrie in ons land al sinds 1954 gebruik ter vervanging van meer vervuilende fossiele

van schaliegas of schalieolie op locaties buiten

van deze techniek. Als blijkt dat schaliegas-

bronnen, wel aan de CO2-reductiedoelstellingen

de VS gaat veelal gepaard met moeilijkheden.

winning sociaal, economisch en ecologisch

kan worden voldaan.

24


Hoe was uw jaar? “Sinds mijn man en ik twintig jaar geleden begonnen met het

tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen

leveren van wenskaarten aan winkelketens, is het hard gegaan. Zo openden we een kantoor in Hongkong. En hebben we afgelopen jaar ons private label-assortiment uitgebreid met nieuwe producten zoals schoolagenda’s. We hebben gelukkig geen last van de crisis. Onze kracht? We blijven dicht bij onszelf en ontwikkelen continu. Mijn man is ernstig ziek geweest en in diezelfde periode ging er van alles mis in de fabrieken in China. Misschien goed dat dit net toen gebeurde, het besef wat echt belangrijk is in het leven hielp ons het zakelijke te relativeren.”

klantportret

Hennie Maas-van Liempt medeoprichter van Maas Import - Export BV in Eindhoven


S

E

R

V

Ë N I E M R O E

Land in zicht

| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |

Turkije C M A

E

D

O

N

I

Ë

L B U

G

A

R

I

J

E

ZONGULDAK

DE TURKSE ECONOMIE WAS IN DE AFGELOPEN JAREN EEN VAN DE STERKST

ISTANBUL

GROEIENDE TER WERELD, MAAR KOELDE IZMIT

FLINK AF, VAN 8,8 PROCENT IN 2011; NAAR 2,2 PROCENT IN 2012. IN JUNI

BURSA

2013 BLEEK ECHTER DAT DE TURKSE

G

R

ECONOMIE IN HET EERSTE KWARTAAL

I

STERKER HERSTELDE DAN VERWACHT.

BALIKESIR

E

K

E

De economie groeide – op jaarbasis – met 3 procent, N

KUTAHYA

L terwijl het gemiddelde van wat economen verwachtten A

N Turkse regering 2,3 procent was. Voor heel 2013 mikt de D

IZMIR

nu op een robuuste economische groei van 4 procent. Turkije beschikt over veel voorraden van grondstoffen,

DENIZLI

onder meer bruinkool, steenkool, borium, ijzererts, chroom, bauxiet, koper en marmer. Verder is toerisme een van de belangrijkste sectoren van de Turkse economie. Economen vrezen wel dat de recente onrust in het

ANTALYA

land de Turkse economie schade kan berokkenen, omdat toeristen wegblijven en buitenlandse investeerders

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics

worden afgeschrikt.

26

ALANYA

17 867

mld

Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)

Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*

0

100 km

200 km

1457

kilo

Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.

L I B I Ë

E G Y P T


R U S L A N D

G E O R G I Ë

AK SAMSUN

A

M

E

N

I

ANKARA SIVAS

IR

TURKIJE MALATYA

VAN

KONYA BATMAN GAZIANTEP

K

MERSIN

I

S Y R I Ë

4

Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012

Staatsschuld

37 75

percentage bbp

mln

7

CPI, % 2013 t.o.v. 2012

Werkloosheid % beroepsbevolking

Onderwijs

14 13

Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007

IS

R

A

Ë L

9

J

O

R

A

N

9

Toegevoegde waarde landbouwsector (als % van het bbp)

mln

Inflatie

A

Mothers Index 2010**

67,7

Bevolking

R

60

mln

(in miljoenen)

D

Ë

ERZURUM

YA

P T E

R

Mobiele telefoons Aantal abonnees

Internetgebruik

36,5

(aantal mensen) 2012

16,9

Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)

72

Armoede

Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012

I Ë

I O E D S A Ë A B I A R

27

A

N


Het einde van het kapitalisme? tekst Han de Jong, Chief Economist ABN AMRO

A L S B A N K E C O N O O M W O R DT M I J N L E V E N VA A K G E D I C T E E R D D O O R D E WA A N VA N D E DAG, B I J VO O R B E E L D : WAT D O E T D E R E N T E OV E R E E N M A A N D ? H E T K A N G E E N K WA A D VA N T I J D TOT T I J D WAT D I E P E R T E G R AV E N .

D

e crisis houdt al jaren aan.

tot economisch optimale resultaten.

Ik vind het opvallend dat de

En soms zijn de resultaten politiek of

reacties op onze problemen

sociaal ongewenst. Bij een vrije markt

zeer uiteenlopen. Politiek links ziet de

hoort concurrentiestrijd, maar lang

crisis als het bewijs dat de markteco-

niet iedereen is opgewassen tegen de

nomie heeft gefaald en dat de markt

druk en de onzekerheid die dat met

moet worden teruggedrongen ten

zich meebrengt. Zo ontstaat er span-

faveure van de overheid. Politiek rechts

ning in het economisch systeem. Karl

beweert zo ongeveer het omgekeerde.

Marx meende dat het kapitalisme ont-

Het kapitalisme kenmerkt zich door

wikkelingen opriep die onvermijdelijk

particulier eigendom en vrijheid van

tot een einde van dit systeem zouden

handelen binnen bepaalde kaders, ter-

leiden. Maar wat hij onderschatte was

wijl de allocatie van schaarse middelen

het vermogen van het kapitalisme om

in hoge mate wordt bepaald door het

zich aan te passen.

marktmechanisme. Ambitie, initiatief,

Welbeschouwd is het kapitalisme

individualisme en concurrentie spelen

in het verleden door een paar grote

een hoofdrol. Voor wat betreft het

transformaties gegaan. Na de depres-

verhogen van materiĂŤle welvaart is

sie van de jaren dertig en de Tweede

het kapitalisme, zeker in vergelijking

Wereldoorlog werd in veel landen een

met andere economische systemen,

systeem van sociale zekerheid opge-

extreem succesvol gebleken.

bouwd, werd beleid gevoerd gericht op herverdeling van inkomen en dacht

28

T R A N S F O R M AT I E S

men dat de overheid de economische

Toch zijn er problemen met het markt-

cyclus tamelijk nauwgezet kon sturen.

mechanisme. De markt leidt niet altijd

Zo werd de overheid steeds groter.


visie

trouwen tegenover ingrijpen door de overheid. De financiële sector werd geliberaliseerd en bedrijven richtten zich in toenemende mate nog slechts op het creëren van aandeelhouderswaarde. Zo zouden ook de belangen van andere betrokkenen het best gediend zijn. Dat leidde tot de opbouw van uiteindelijk onhoudbare schuldposities en grote risico’s bij financiële instellingen. We weten hoezeer dit is misgegaan.

UITDAGINGEN VO O R M O R G E N Sinds het begin van de jaren zeventig Aanvankelijk was dit systeem zeer suc-

hebben we een papieren geldsysteem

cesvol, maar in de jaren zeventig liep

dat is gebaseerd op vertrouwen. Dat

het vast in stagflatie. Dit lokte nieuwe

vertrouwen is vervolgens weer geba-

veranderingen uit, die op politiek

seerd op de integriteit van beleids-

niveau werden geleid door premier

makers en de veronderstelling dat zij

Margaret Thatcher en president

instaan voor financiële stabiliteit. Maar

Ronald Reagan. Feitelijk betrof de ver-

toen de crisis uitbrak, waren beleids-

andering die zij teweegbrachten een

makers niet in staat of niet bereid die

rehabilitatie van het bedrijfsleven en

rol te vervullen, waardoor de econo-

van het marktmechanisme. Hierdoor

mische schade van de crisis veel hoger

werd de inflatie ingedamd en keerde

opliep dan strikt genomen noodzake-

economische groei terug. Opkomende

lijk was geweest.

landen die dit beleid omarmden, be-

Inmiddels heeft de crisis haar eerste

reikten een hoog groeipad. Dit succes

lustrum al achter de rug. Schuldpo-

leidde geleidelijk echter tot een wel erg

sities zijn afgebouwd, maar dit ging

groot vertrouwen in de markt en wan-

ten koste van economische groei en

29


visie

Het kapitalisme heeft een groot aanpassingsvermogen werkgelegenheid en op veel plekken

optiek geen afdoende antwoorden op

en bedrijfsleven elkaar weer meer als

zijn de schulden nog altijd hoog.

de problemen van vandaag, laat staan

partners gaan zien. Ik denk dat bedrij-

Overheden vormen een groot deel van

op de uitdagingen van morgen, zoals

ven in toenemende mate hun vizier

de economie maar hebben nauwelijks

vergrijzing, milieu, energie, voedsel-

moeten verbreden en zich niet slechts

armslag voor nieuw beleid door hoge

veiligheid, waterschaarste et cetera.

laten leiden door aandeelhouders-

schulden en omvangrijke tekorten. De

30

waarde. Natuurlijk zal dit alles voor

burger lijdt onder de slechte econo-

PERSPECTIEF

burgers gevolgen hebben. Sommige

mische omstandigheden en een breed

VO O R I E D E R E E N

van die gevolgen zullen pijnlijk zijn,

verlies aan vertrouwen. Hoe vinden

Ik denk dat een nieuwe, grote ver-

maar uiteindelijk wordt het systeem er

we de weg terug naar dynamische

andering in ons economisch systeem

beter en sterker van.

groei die jonge generaties weer

gewenst en aanstaande is. We moe-

Ik constateer dat een aantal van deze

perspectief biedt?

ten ons weer realiseren dat in een

veranderingen reeds is ingezet. Con-

Aan de rechterzijde van het politieke

veerkrachtig kapitalistisch systeem

sumenten eisen van bedrijven dat zij

spectrum pleit men voor een kleinere

de markt en de overheid bondgenoten

zich op tal van terreinen meer gelegen

overheid, sanering van de sociale

zijn, niet elkaars tegenpolen. Overhe-

laten liggen aan het algemene belang.

zekerheid en het meer aanspreken van

den en bedrijfsleven moeten hun eigen

En bedrijven reageren daarop. Onder

burgers op de eigen verantwoordelijk-

rol opnieuw definiëren. Overheden

beleggers is er daarnaast een duide-

heid. Dat zijn goede punten, maar ze

kunnen een meer nadrukkelijke rol

lijke trend naar aandacht voor maat-

bieden geen antwoord op het toege-

spelen bij het genereren van economi-

schappelijk verantwoord beleggen. En

nomen gevoel van onzekerheid en

sche groei; niet via zogeheten lopende

overheden zijn bezig aan een moei-

teleurstelling in de markteconomie.

uitgaven, maar door leiderschap te

zaam en ongetwijfeld langdurig proces

Aan de linkerkant wordt juist gepleit

tonen op technologisch gebied. Het

van verandering. Ik ben optimistisch

voor een grotere en meer sturende rol

in juli bereikte Energieakkoord voor

dat die broodnodige veranderingen

voor de overheid. De burger moet méér

duurzame groei is een mooi voorbeeld.

zullen worden doorgezet en dat we

bescherming krijgen tegen de tirannie

Ook denk ik dat overheden te groot

uiteindelijk terechtkomen in een eco-

van de markt. Daar valt ook veel voor

zijn geworden. Maar als overheden ‘af-

nomie die dynamisch is, waar burgers

te zeggen. Maar die aanpak zal niet

slanken’ betekent dat ook dat er zaken

zich minder bedreigd voelen door de

leiden tot meer economische dyna-

zullen blijven liggen die elders moeten

markt en waar er weer perspectief is

miek. De huidige visies bieden in mijn

worden opgepakt. Dat kan als overheid

voor iedereen.


ANITA NOORT

beeld Tessa Posthuma de Boer

Wat is het waard?

column

Het komt veel voor bij nalatenschappen: ruzie om de inboedel. Meestal gebeurt dit niet wanneer de bestemming van de inboedel is beschreven in een testament of codicil. Als er niets is vastgelegd, ontstaan er sneller problemen, want wie krijgt wat en voor welke waarde? Er is geen plicht om de inboedel te laten taxeren. Anita Noort Hoofd Bewindvoering & Executele, ABN AMRO MeesPierson

Toch zijn er goede redenen om dit wel te laten doen. Op de erfbelastingaangifte dient de waarde in het economisch verkeer te worden vermeld, oftewel wat de beste koper op een veiling ervoor wil betalen. Een taxatierapport is ook nuttig voor de onderlinge verdeling tussen de erfgenamen. Kiest iemand meer zaken dan waar hij recht op heeft, dan wordt deze waarde verrekend. Zijn er meerdere erfgenamen geïnteresseerd in hetzelfde inboedelgoed, dan kan de executeur aan de hand van het taxatierapport loten. Soms hebben erfgenamen een eigen idee over de waarde van inboedelgoederen die niet overeenstemt met de waarde van de taxateur. Een ‘second opinion’ zal dan altijd leiden tot een andere waarde, want elke taxateur maakt zijn eigen afwegingen. Op een veiling is het sowieso de vraag wat iets gaat opbrengen. Een praktijkgeval: een Chinese pot bracht op een veiling 23 miljoen euro op. De erfgenamen dienden een aanvullende aangifte erfbelasting in met een waarde van 100.000 euro. Dat was de waarde die de taxateur van het veilinghuis een jaar voor de veiling had toegekend. De Belastingdienst ging niet akkoord, nam de latere verkoopopbrengst als uitgangspunt en schatte de waarde per overlijdensdatum op 10 miljoen euro. Bezwaar door de erfgenamen werd door de Hoge Raad (12 juli 2013) verworpen. Ruzie om inboedel in nalatenschappen komt helaas veel voor, maar wat is dat waard?

31


“Er is een revolutie gaande”

interview

M E T H A A R C A N - D O - M E N T A L I T E I T H E L P T C A T H Y VA N

B E E K , L I D R A A D VA N B E S T U U R U M C S T R A D B O U D , D E Z O R G S E C T O R O P N I E U W U I T T E V I N D E N M E T I N N O VA T I E S A L S PAT I Ë N T PA R T I C I PAT I E , A P P S V O O R O N L I N E C O N S U LT E N H E A L I N G E N V I R O N M E N T S . H A A R I N S P I R A T I E ? ‘ G E L O O F, HOOP EN LIEFDE.’

tekst M arike van Zanten beeld Jouk Oosterhof

O

p de glazen tafel in de werkkamer van Cathy van Beek staat een geursteentje. “Als ik een opgewonden bezoeker krijg,

doe ik er een ontspannend druppeltje aroma op”, glimlacht ze. Ze wil aromatherapie ook graag in de ziekenhuisomgeving inzetten om de soms negatieve geurbeleving van patiënten te veranderen in een positieve. “Zelf heb ik op driejarige leeftijd vaak in het ziekenhuis gelegen. Als ik die nare geur van toen weer ruik, komt die vervelende ervaring weer boven. De invloed van aroma’s op ons welbevinden is nog onontgonnen terrein.” Het idee is typerend voor haar leiderschap: Van Beek stelt de patiënt centraal, streeft naar innovatie en duurzaamheid in de zorg en deelt graag haar persoonlijke ervaringen. Zo is ze openhartig over haar achtergrond: een strenggelovig gezin met zestien kinderen. “Ook ik ben destijds niet ingeënt tegen de mazelen”, haakt ze in op de actualiteit. “En

32


33


verzekerd waren we als lid van de zwartekousen-

ziekenhuis dan geheel overlaten aan verpleegkundi-

kerk evenmin. Na mijn opleiding verpleegkunde

gen? Die laatsten moeten trouwens nog wel wennen

Cathy van Beek (1956) is

ging ik een docentenopleiding volgen en maakte

aan patiëntparticipatie, omdat het meer coachend

sinds 2011 lid van de raad

ik kennis met het filosofisch gedachtegoed van

in plaats van uitvoerend gedrag vraagt. Er is een

van bestuur van Universitair

bijvoorbeeld Simone de Beauvoir en Sartre. De

revolutie gaande. Daarin passen bijvoorbeeld ook

Medisch Centrum St Radboud

schellen vielen me van de ogen. Afstand nemen van

onze plannen voor een kinderadviesraad en ouder-

in Nijmegen. Daarvoor was ze

het geloof was het gevolg.” Inmiddels is ze als lid

adviesraad. Zo gaven ouders aan wifi onontbeerlijk

onder meer vicevoorzitter van

van de raad van bestuur van UMC St Radboud de

te vinden en loopt er een proef waarbij partners of

de Nederlandse Zorgautoriteit

enige vrouw in de top van een Nederlands uni-

ouders van patiënten mee-eten.”

(NZa) en bestuurder van de

versitair medisch centrum, in een sector die sterk

34

Nijmeegse St. Maartenkliniek.

in beweging is door bezuinigingen, vergrijzing,

Welke andere ontwikkelingen zullen de zorg

Ze bekleedt verschillende

technologische innovaties en sociale hervormingen.

veranderen?

nevenfuncties, waaronder lid

En dat alles tegen de achtergrond van een afbrok-

“Personalized healthcare bijvoorbeeld: onder meer

raad van advies Van Mierlo

kelende maatschappelijke solidariteit.

op basis van een moleculaire benadering, het gene-

Stichting (D66) en MVO-Zorg.

tisch profiel en persoonlijke omstandigheden kun-

Ook verzorgde ze lezingen voor

U ziet de patiënt als partner. Waarom?

nen we steeds meer op maat behandelen, in plaats

onder meer TEDx Maastricht

“Het betrekken van de patiënt bij diens behandeling

van een behandeling via een algemeen geldend

over patiëntparticipatie.

is niet alleen wenselijk vanuit sociaal oogpunt, maar

protocol. Ook e-health zal een hoge vlucht nemen.

In de Opzij top 10 van

ook effectief en doelmatig. Het voorkomt overdiag-

Met de app Facetalk kunnen patiënten via een

machtigste vrouwen in de

nostiek: patiënten kunnen vaak beter dan zorgverle-

beveiligde verbinding alle uitslagen inzien en op af-

gezondheidszorg staat Van

ners bepalen welke behandeling ze voor zichzelf wel

stand contact hebben met hun arts. Zo kan een schi-

Beek op nummer 3 (2012).

of niet nodig achten. Je moet dus niet óver patiën-

sispatiëntje thuis via een cameraatje in zijn mond

ten, maar mét hen beslissen. Wij nodigen patiënten

een onlineconsult krijgen. Wij kiezen ook meer voor

dan ook uit om samen met het behandelteam aan de

samenwerking met andere zorginstellingen. On-

overlegtafel plaats te nemen en betrekken ouders

langs hebben we bijvoorbeeld twee bestralingsbun-

intensief bij de zorg voor hun kinderen. Thuis neemt

kers gebouwd: niet op ons eigen terrein, maar op

de moeder van een kind met spina bifida of schisis

dat van het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis en het

de hele zorg op zich, waarom moet ze die in het

Maasziekenhuis in Boxmeer. Patiënten hoeven dus


“Mijn richtsnoer is nog steeds: niet langer naar ons toe te komen, wij komen naar hen toe. Een andere ontwikkeling is de aandacht voor healing environments: de helende werking van een ziekenhuisinterieur en -exterieur met design, kunst en groen. In plaats van kale gangen willen we uniciteit en herkenningspunten creëren.”

Hoe kunnen zorgbestuurders een innovatief klimaat scheppen? “Wij zijn als team geïnspireerd tot het gebruik van adaptive change, in plaats van elke verandering te

interview

geloof, hoop en liefde”

beschouwen als technical change, en interne dialoog: binnen een heldere strategie en duidelijke kaders krijgt iedereen de ruimte. Wij hebben als motto gekozen voor een ‘significant impact on health-

gezin ook met diverse karakters om te gaan en je

care’. The smell of the place is voor onze patiënten

voelt je met zo veel broers en zussen altijd geborgen.

en voor onze mensen essentieel. Specifieke thema’s

Je hebt een vanzelfsprekend netwerk om je heen.”

behandelen we in X-teams, diagonaal samengesteld uit alle lagen van de organisatie, dwars door

Hoe kijkt u vanuit die achtergrond aan tegen

de hiërarchie. Ik kom altijd geïnspireerd van die

mantelzorg?

bijeenkomsten vandaan!”

“Mantelzorg is belangrijk, maar ook daar is sociale innovatie gewenst, zoals levensloopbestendig bou-

Hoe bent u zelf als mens en leider gevormd

wen, woonvormen waarbij mensen onderdak bieden

door het grote gezin waaruit u afkomstig bent?

aan hun ouders of vrijwilligersnetwerken voor een-

“Sociologisch gezien vervult elk kind een rol: de

zame ouderen. Ik zou niet terug willen naar de grote

oudste is de verantwoordelijke, de middelste de on-

gezinnen van vroeger. De jongsten krijgen vaak te

derhandelaar en de jongste krijgt de meeste vrijheid

weinig aandacht, hoewel ik daar geen last van had: er

en zoekt zijn eigen weg. Ik was het zesde kind, maar

was altijd een klik tussen mijn vader en mij. We moe-

eigenlijk heb ik al deze drie rollen vervuld. In een

ten níeuwe antwoorden vinden. Hoewel sommige

groot gezin leer je ook voor jezelf opkomen. Zelf heb

wijsheden juist tijdloos zijn. Zo is mijn richtsnoer nog

ik dan ook geen onoverkomelijke obstakels ervaren

steeds: geloof, hoop en liefde. Ik geloof in de god in

op mijn weg naar de top. Vrouwen in de zorg zie

ménsen. Als iemand disfunctioneert, vind ik het een

ik daar meer mee worstelen. Vanuit het bestuur

uitdaging om de reden daarachter op te sporen om

probeer ik die obstakels op te ruimen, bijvoorbeeld

het functioneren weer bij te buigen. Ik geloof ook hei-

door gemengde benoemingsteams. Vrouwelijke

lig in de kracht van intrinsieke motivatie: sommige

artsen in opleiding hoeven dankzij onze vrouwelijke

mensen hier zouden in het bedrijfsleven een topbaan

hoogleraar voortplantingsgeneeskunde, Didi Braat,

kunnen hebben, maar kiezen desondanks voor de

ook niet meer te wachten met zwanger worden tot

zorg. Als bestuur hoeven wij onze mensen echt niet

ze op hun 36e specialist zijn. Je leert in zo’n groot

te motiveren, zij inspireren óns.”

35


ho

36

of da

r ti

ke l


n e g n i r a l k p O o on

m

h i sc

Ec ate en t str e c ings j o g Pr eg fd o el o B ,h fd an ho o m ts h, ho ac b r Sc e n zi e in ei te ra H F S t n m ks B e e Ji te ti a tr us ill

e gi

Bu

re

AB

N

au

AB

AM

N

AM

RO

RO

D E WER EL D ECO N O M I E WI N T I N D E LO O P VA N 2 0 13 A A N K R A C H T; 2 0 14 Z A L MONDIA AL GEZIEN EEN GOED JA AR ZIJN. D A T I S O P D E A C H T E R K A N T VA N E E N S I GA R E N D O O S J E O N Z E V E R WAC H T I N G VOO R D E ECO N O M I SCH E G R O EI.

37


markt herstellen zich goed. Banken zijn weer gezond en versoepelen hun kredietvoorwaarden. De verhouding tussen bezittingen en schulden in de private sector is flink verbeterd. Gezinnen durven weer geld uit te geven.

hoofdartikel

Bedrijven zijn bereid om te investeren. De omvang van de overheidsbezuinigingen zal de komende tijd afnemen. Daarom denken we dat de economische groei in 2014 aantrekt. De opkomende economieën lijken iets van hun glans te verliezen. Grote

H

kalmeerde de financiële markten. Toch

spelers als China en Brazilië ondervon-

is steeds duidelijk geweest dat een

den hinder van de magere groei in de

sterke opleving in 2013 onwaarschijn-

eurozone en de VS. Toch is er, vooral in

et is een goede gewoonte om

lijk zou zijn. In de VS en de eurozone

China en India, nog altijd sprake van

vervolgens iets relativerends

wordt immers hard bezuinigd.

formidabele groeicijfers. Bovendien is

te zeggen over de waarde van

het inherent aan opkomende econo-

dit soort voorspellingen. We maken

W I S P E LT U R I G

mieën dat er steeds nieuwe sterren aan

inschattingen van gevolgen van men-

In de eerste helft van 2013 was de

het firmament verschijnen.

selijke gedragingen, gedrag dat niet in

mondiale conjunctuur wispelturig. Na-

Van de industrielanden was de Japan-

natuurkundige wetten te vatten is. Dat

dat het jaar relatief goed was begon-

se economie begin 2013 de snelste

maakt een econoom bescheiden, als

nen, verliep het voorjaar teleurstellend.

groeier. De Japanse economie

het goed is.

Dat had verschillende oorzaken. Zo

kreeg een forse fiscale en monetaire

Er zijn aanwijzingen dat de mondiale

was in de Verenigde Staten de rug-

impuls. De nieuwe regering onder

economie zich herstelt. Maar de lit-

wind, in de vorm van een economische

leiding van Shinzo Abe tracht met

tekens van de krediet- en de eurocrisis

opleving, door de wederopbouw na

een nu-of-nooitbeleid de economie uit

blijven zichtbaar. In de loop van 2012

de orkaan Sandy gaan liggen en deed

het slop te trekken. Over de gevolgen

gingen enkele wissels om. Vooral

de belastingverhoging van begin 2013

op lange termijn voor de torenhoge

de ECB-beslissing om ongewenste

zich gelden.

staatsschuld zijn we bezorgd, maar

rentestijgingen te bestrijden door

Vooral over de VS zijn wij echter op-

in 2013 kreeg de economie een forse

eventueel staatsobligaties te kopen,

timistisch. De huizen- en de arbeids-

duw in de rug.

WORSTELING

Groei bbp VS en eurozone

Bron: Bloomberg

Terug naar Europa: de economie van

volume, % k-o-k

1

de eurozone heeft geworsteld om uit een hardnekkige recessie te komen.

0,5

De ‘binnenlandse’ economie kan zich

0

moeilijk losmaken van de bijwerkin- 0,5

gen van de eurocrisis, ook al is er geen acute noodsituatie meer. Reden

-1 2010

2011

2012

VS

38

Eurozone

2013

voor enig optimisme. In het tweede kwartaal groeide de economie van de


Lichte economische groei in 2014 eurozone weer na zes kwartalen met

H O G E R E K A P I TA A L -

om tijdelijk, in een crisissituatie, erger

krimp. De ECB doet haar uiterste best

MARKTRENTE IN 2014

te voorkomen. Gegeven onze raming

om gunstige randvoorwaarden voor

De inflatie in de eurozone bedroeg

van de conjunctuur (licht aantrekkende

economische groei te creĂŤren. Boven-

in 2012 2,5 procent. Halverwege 2013

groei, lage inflatie) is een forse rentestij-

dien is afgesproken dat het tempo van

lag dit cijfer rond de 1,5 procent.

ging onwaarschijnlijk.

de overheidsbezuinigingen in enkele

Overcapaciteit bij bedrijven door de

eurolanden wordt verlaagd. En wij ver-

voortdurende zwakte van de economie

VO O R U I T Z I C H T E N VO O R

wachten dat de wereldhandel aantrekt.

speelt een rol, evenals de daling van

BELEGGINGEN

Op jaarbasis voorzien wij daarom nog

grondstoffenprijzen. Wij verwachten

Het plaatje tot eind 2014 toont dus ster-

wel negatieve groei voor 2013 maar

niet dat de onbenutte productiecapa-

kere groei, vooral in de industrielan-

niet meer voor 2014.

citeit snel verdwenen is. De inflatie zal

den, laag blijvende korte rentetarieven,

Nederland zucht onder hardnekkige

volgens ons daarom in 2013 en 2014

minder kwantitatieve verruiming en

conjuncturele zwakte. De economie

ruim onder de inflatiedoelstelling van

licht oplopende kapitaalmarktrentes.

is sinds 2012 aan het krimpen. De

de ECB (2 procent) uitkomen.

consument houdt de hand op de

De economie van de eurozone is maar

knip. Daardoor doen we het slechter

mondjesmaat vooruit te branden. De in-

dan onze buurlanden. De Nederlan-

flatie blijft laag. Binnen zo’n scenario ligt

der is om allerlei redenen terug-

het niet voor de hand dat een centrale

houdend: dalende gezinsinkomens,

bank haar tarieven snel gaat verhogen.

stagnerende huizenmarkt, oplopende

Bovendien heeft ECB-voorman Mario

werkloosheid en lagere pensioen-

Draghi in de zomer de verwachting

uitkeringen. Bovendien staan ons in

uitgesproken dat de rentetarieven van

2014 nieuwe overheidsbezuinigingen

de ECB gedurende langere tijd op het

te wachten. Toch is licht herstel mo-

huidige of zelfs lagere niveaus zouden

gelijk. De uitvoer kan profiteren van

bivakkeren. Wij houden het erop dat in

de aantrekkende wereldhandel. Onze

elk geval tot eind 2014 de kortlopende

exportsector heeft een uitstekende

rentes in de eurozone laag blijven.

staat van dienst; wij verwachten dat

In de VS is het beeld niet anders. De kapitaalmarktrente is wat wispelturiger.

ken als de groei in het buitenland

Voor 2014 voorspellen wij enige stijging

aantrekt. Bovendien komt op de wo-

in de VS en bij ons. De aantrekkende

ningmarkt de bodem in zicht doordat

conjunctuur en het terugschroeven

de betaalbaarheid van woningen

van kwantitatieve verruimingsmaatre-

is verbeterd. Al met al voorzien wij

gelen van centrale banken zullen daar

lichte economische groei in 2014 na

een rol bij spelen. Deze kwantitatieve

twee jaren van krimp.

marktsteun is steeds bedoeld geweest

Bron: Bloomberg

3

2

1

0 2010

2011

Refi-rente ECB

2012

2013

Rente tienjarige Duitse staatsobligaties

Groei bbp Nederland volume, % k-o-k

1

0,5

Bron: Bloomberg

de Nederlandse exporteurs aanha-

Rentes eurozone

4

0

- 0,5

-1 2010

2011

2012

2013

39


Voorkeur voor bedrijven uit de IT en industrie Door dat laatste zal het bedrijfsleven,

bereidheid om risico te nemen. Los

dat lang van het stimulerende mone-

daarvan kunnen we concluderen dat

taire beleid heeft geprofiteerd, meer op

sparen vergeleken met 2012 nog minder

eigen kracht moeten opereren. Vooral

aantrekkelijk is geworden.

hoofdartikel

bedrijven die gevoelig zijn voor ver-

40

anderingen in renteniveaus zullen het

RENTEVERANDERINGEN

moeilijker krijgen bij stijgende kapi-

Op beleggingsgebied betekent de om-

taalmarktrentes. Wat betekent dit voor

gevingsverandering die we hierboven

uw keuzes tussen sparen en beleggen

beschreven ten eerste dat beleggingen

andere categorie die gevoelig is voor

en hoe kunt u zich als belegger het best

die gevoelig zijn voor een stijgende

renteveranderingen is vastgoed. Op

positioneren?

rente minder aantrekkelijk worden.

grond van de verwachte rentestijging

De geldmarktrente, waarvan de spaar-

Ten tweede loont het nemen van risico

hebben we in juni 2013 besloten om

rente meestal een afgeleide is, wordt

meer dan de afgelopen vijf jaar. Welke

het belang daarin te verminderen (van

sterk beïnvloed door centrale banken.

beleggingscategorieën zijn meer dan

overwogen naar neutraal).

Zij hebben deze rentes sinds 2008 laag

gemiddeld afhankelijk van de hoogte

Op aandelengebied worden bedrijven

gehouden. Dat maakt sparen minder

van de rente? In de eerste plaats na-

aantrekkelijker die beter bestand zijn

interessant. Hier staat tegenover dat re-

tuurlijk obligaties. Bij een stijging van

tegen een stijgende rente, ook al blijft

cente crises het klimaat voor beleggen

de rente worden die minder waard.

de rentestijging beperkt. Daarnaast

eveneens guur hebben gemaakt. Dat

Daarom is het beter om onder die

zijn bedrijven interessant die een hoge

laatste is gelukkig verbeterd. Tegelijker-

omstandigheden de categorie obliga-

aandelenkoers kunnen rechtvaardigen

tijd verwachten we dat centrale banken

ties te ‘onderwegen’ (er minder in te

met een bovengemiddelde winstgroei

op zijn vroegst in 2015 hun officiële

beleggen dan onder neutrale omstan-

(groeistijl). Dit laatste in tegenstel-

rentetarieven verhogen. In de afweging

digheden). Dat betekent niet dat je alle

ling tot bedrijven die traditioneel een

tussen sparen en beleggen verschuift

obligaties zou moeten verkopen. Het

relatief hoog dividend uitkeren en die

de aantrekkelijkheid dus enigszins naar

spreiden van risico’s over verschil-

juist de afgelopen jaren aantrekkelijk

beleggen. Daarbij dienen natuurlijk

lende beleggingscategorieën is altijd

waren (waardestijl). Dat impliceert

wel de gebruikelijke overwegingen in

aan te bevelen; en niet alle soorten

dat wij halverwege 2013 een voorkeur

acht te worden genomen: beleggings-

obligaties zijn even gevoelig voor een

hebben voor bedrijven uit de sectoren

horizon, fiscale situatie, doelstellingen

rentestijging (dat hangt onder andere

informatietechnologie en industriële

ten aanzien van het vermogen en de

af van looptijd en debiteurstatus). Een

goederen en diensten.


Terugblik beeldreportage

Het officiële staatsieportret van koning Willem-Alexander en koningin Máxima, 30 april 2013. Na een regeerperiode van 33 jaar, tekende koningin Beatrix die dag de abdicatieakte en droeg daarmee haar bevoegdheden over aan haar oudste zoon. Hij is de eerste mannelijke koning in 123 jaar.

2

0 1 2

-

2

0 1 3

2 0 13 Z A L D E G E S C H I E D E N I S B O E K E N I N G A A N A L S H E T J A A R VA N D E A B D I C A T I E VA N K O N I N G I N B E A T R I X E N D E I N H U L D I G I N G VA N E E N N I E U W E K O N I N G . E N N A E E N GRONDIGE VERBOUWING OPENDE HET RIJKSMUSEUM ZIJN D E U R E N . H O O GT E P U N T E N I N E E N JA A R DAT W E R E L D W I J D OOK VELE BRANDHAARDEN KENDE. MET ALS DIEPTEPUNT D E S C H R I J N E N D E H U M A N I TA I R E S I T UAT I E VO O R D E B E V O L K I N G VA N S Y R I Ë .


“Als iemand homo is, naar God zoekt, en goede intenties heeft, wie ben ik om hem te veroordelen?”, zei een opvallend openhartige paus Franciscus op 28 juli 2013 in het vliegtuig op weg naar Vaticaanstad vanuit Brazilië waar hij de Wereldjongerendagen bijwoonde. Met deze uitspraak bevestigde de opvolger van paus Benedictus XVI nogmaals dat er een nieuwe wind waait uit Rome.

Met de tweet “Four more years” maakte Barack Obama op 7 november 2012 zijn herverkiezing bekend. De foto sleepte de meeste ‘likes’ binnen op Facebook en werd de populairste tweet aller tijden. Obama versloeg die dag niet alleen Mitt Romney, maar ook ook Justin Bieber als ‘retweet’-kampioen. Malala Yousafzai viert op 12 juli 2013 haar zestiende verjaardag met een toespraak voor vijfhonderd jonge leiders binnen de Verenigde Naties. Malala, die zich in Pakistan sterk maakte voor onderwijs voor meisjes, werd tijdens een

beeldreportage

aanval van de Taliban in oktober 2012 door haar hoofd geschoten. Ze werd hierop naar Groot-Brittannië gebracht voor behandeling. Naast Malala VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon.

42


Henri Matisse, La Liseuse en Blanc et Jaune (1919). Een van de zeven schilderijen die deel uitmaken van de omvangrijke Triton-collectie, een kunstverzameling van het Nederlandse ondernemersechtpaar Willem Cordia en Marijke van der Laan. De werken werden in de nacht van 15 op 16 oktober 2012 gestolen uit de Rotterdamse Kunsthal. Naast de Matisse (2x) werden ook werken van Pablo Picasso, Claude Monet, Paul Gauguin, Meijer de Haan en Lucian Freud ontvreemd. De vrees is groot dat de schilderijen inmiddels vernietigd zijn.

Luchtfoto van het Zaatari-vluchtelingenkamp, nabij de Jordaanse stad Mafraq. Het kamp herbergt zo’n 115.000 Syrische vluchtelingen en ligt op 12 kilometer van de Syrische grens. Op 18 juli 2013 bracht John Kerry, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, een bezoek aan het kamp en sprak met een aantal vluchtelingen. Begin september maakte vluchtelingenorganisatie UNHCR bekend dat het aantal Syriërs dat naar het buitenland vlucht de 2 miljoen was gepasseerd. Dagelijks steken nog eens 5 duizend Syriërs de grens over. Het aantal ontheemden in Syrië zelf schat de UNCR op 5 miljoen.


Op 16 augustus 2013 arriveren prinses Mabel, haar dochters Luana en Zaria en prinses Beatrix met familieleden en vrienden bij de Stulpkerk in Lage Vuursche voor de begrafenis van prins Friso. De dienst werd geleid door dominee Carel ter Linden. Prins Friso overleed aan de gevolgen van een skiongeluk in februari 2012 in het Oostenrijkse Lech, het wintersportoord van de Oranjes.

Nadat hij ernstig was mishandeld door voetballers van tegenpartij sv Nieuw Sloten uit Amsterdam, overleed begin december 2012 grensrechter Richard Nieuwenhuizen van SC BuitenBoys uit Almere. De dood van Nieuwenhuizen hernieuwde de discussie over regels en respect in het amateurvoetbal. Familieleden van de omgekomen en vermiste arbeiders uit de Rana Plaza-kledingfabriek in Savar in Bangladesh verzamelen zich voor het verwoeste gebouw met foto’s van ‘hun’ vermisten. Drie maanden eerder, op 24 juli 2013, stortte het gebouw in. Hierbij kwamen naar schatting 1131 arbeiders om het leven en werden 2500 mensen gered.

beeldreportage Edward Snowden, voormalig medewerker van de Amerikaanse inlichtingendienst NSA,

44

kreeg in juni 2013 internationale bekend-

Occae quunt velestibere es

heid nadat hij informatie over het geheime

mollabo X xxxxxxx XXXX

surveillanceprogramma PRISM lekte naar de

Ur moluptata vitat. Xernatum

media. Daaruit bleek dat de NSA bijna

quam faccull ibusciu meturit ali-

alle informatie van internetgebruikers kan

bus dis ius endis isque cum sa sit,

verzamelen. Na zijn vlucht naar Hongkong

sit. Occae quunt velestibere es

vloog hij naar Moskou waar hij enige tijd ver-

mollabo rectin cus sedis provit

bleef in de transitzone van de luchthaven.

accum, te voluptat reperioribu.

beeldreportage


Ex-president Hosni Mubarak van Egypte mag de gevangenis verlaten. Een rechtbank bepaalde in augustus 2013 dat hij niet langer in voorarrest mag worden gehouden met het oog op zijn proces over de dood van betogers in 2011. De legerleiding bepaalde daarop dat hij huisarrest krijgt zodra hij vrijkomt. Zij maakt daarbij gebruik van de noodtoestand die werd afgekondigd na het afzetten van president Morsi door datzelfde leger en de bloedige onderdrukking van zijn aanhangers.

Op 14 augustus 2013 meldde het Europese bureau voor de statistiek Eurostat dat de eurozone uit de recessie was. De zeventien lidstaten van de Europese Unie deden het gemiddeld 0,3 procent beter dan in het voorgaande kwartaal. De goede cijfers uit Duitsland en Frankrijk droegen daar voor een belangrijk deel aan bij. Nederland daalde met 0,2 procent. Het vierde kwartaal op rij waarin de Nederlandse economie kromp.


46

In Arcen steeg het kwik rond 17.00 uur tot 36,9 graden. Daarmee was het de zesde tropische dag van het jaar.

Scheveningen zomer 2013. De hoogst gemeten temperatuur ooit werd net niet gehaald maar nooit was het op 2 augustus zo warm als in 2013.

egat roperdleeb


Een van de deelnemers aan het grootschalige dna-verwantschaps­ onderzoek in de zaak-Vaatstra heeft zijn klompen neergezet bij de deur van sporthal De Sikkemahal. Het onderzoek leverde een dna-match van 100 procent op, een verdachte werd gearresteerd en later veroordeeld. De moordzaak rond Marianne Vaatstra, in 1999 dood gevonden in een weiland nabij haar woonplaats Zwaagwesteinde, kon worden afgesloten.

Minister Jeroen Dijsselbloem werd in januari 2013, tijdens een bijeenkomst van de eurogroep, door de zeventien ministers van Financiën van de EU gekozen als opvolger van voorzitter Jean-Claude Juncker. Dijsselbloem was de enige kandidaat.

Studenten van het Solar Team Eindhoven van de Technische Universiteit maken in juli 2013 op het universiteitsterrein een korte proefrit met hun nieuwe zonneauto, de Stella. Hiermee wil de TU/e deelnemen aan de World Solar Challenge 2013. De ‘gezinsauto’ heeft vier zitplaatsen, een bagageruimte en kan op een zonnige dag 700 kilometer afleggen zonder brandstoftoevoeging.

beeldreportage


14 april zijn deuren voor het publiek.

Na tien jaar opende het museum op

De dag daarvoor had koningin Beatrix

Beeld: Erwin Olaf, met dank aan Flatland Gallery, Utrecht

‘het Rijks’ al officieel geopend.

Koos Breukel/EPA/ANP, Evaristo SA/AFP/Getty Images, Dennis Van Tine/AP/Reporters, Gabriel Bouys/AFP/Getty Images, Comm Politie Rotterdam-Rijnmond/ ANP, Pool new/Reuters, Koen van Weel/ANP, Rob Huibers/Hollandse Hoogte, Jerry Lampen/ANP, Hendrik Jan van Beek/Reporters, Robin Utrecht/ANP, AFP Photo/The Guardian/ANP, AP/Reporters, Corbis/Hollandse Hoogte, EPA/Abir Abdullah/ANP.

Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum.


BEN STEINEBACH

Zijn de

column

beeld Tessa Posthuma de Boer

veilige havens nog nodig? Ben Steinebach Hoofd Beleggingsstrategie ABN AMRO

Een zwakke economie en een lage inflatie leiden meestal tot een lage kapitaalmarktrente. Begin 2013 waren beide ingrediënten aanwezig en de rente op tienjaars staatsobligaties lag in mei in Duitsland rond de 1,2 procent (in de Europese kern iets hoger) en in de Verenigde Staten dicht bij de 1,5 procent. Zo laag is de rente niet vaak geweest en het is de vraag of de zwakke conjunctuur daarvoor de gehele verklaring vormt. Immers, in het begin van de jaren tachtig – toen er toch ook geen misselijke recessie was – lag de rente boven de 10 procent. Gecorrigeerd voor de toen veel hogere inflatie – uitvloeisel van de oliecrisis – was de reële rente toen nog altijd 4 procent tegen (net) onder de 0 procent nu. Wat zijn de extra verklaringen voor de ultralage kapitaalmarktrente nu? Naar mijn mening enerzijds angst bij beleggers voor koersdalingen van andere beleggingscategorieën als gevolg van de heersende crisis en anderzijds het beleid van centrale banken in antwoord op die crisis. Voor beleggers was het de aversie om risico te nemen en voor centrale banken die op grote schaal obligaties opkochten een poging om beleggers juist te verleiden om weer wat meer risico te nemen. Voor beleggers waren Amerikaanse en Duitse staatsobligaties (treasuries en bunds) dus veilige havens geworden. Sinds begin mei is de rente hierop aan het stijgen, deels doordat vooral de Amerikaanse centrale bank signalen afgaf dat het opkopen van obligaties binnen afzienbare tijd wordt gestaakt. Obligatiebeleggers beginnen daarom te verkopen. Is het erg dat de rente is gaan stijgen? Naar mijn mening niet. De rente is nog steeds erg laag en bovendien is het de weerspiegeling van een sterker wordende economie. Yes, geleidelijk aan raken we uit de crisis!

49


O R D A E C U

Land in zicht

C

O

L O M

| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |

Peru

TUMBES

IQUITOS

AANDEELHOUDERS VAN MIJNBOUWBEDRIJVEN IN PERU WAREN SULLANA

IN JUNI 2011 ZEER BEZORGD OVER DE VERWACHTE OVERWINNING VAN DE

TARAPOTO

LINKSE POPULIST OLLANTA HUMALA BIJ DE VERKIEZINGEN. CHICLAYO

Zou er na jaren van explosieve economische groei nu een einde komen aan het gunstige klimaat voor investeerders? Zou de 101e president van Peru meer de koers

TRUJILLO

van het communistische Venezuela van Hugo Chávez

PUCALLPA

varen of die van economisch groeiwonder Brazilië? De favoriet van het bedrijfsleven bij deze verkiezingen CHIMBOTE

was Keiko Fujimori, dochter van oud-president Alberto Fujimori. Hij zit een gevangenisstraf uit van 25 jaar wegens schendingen van de mensenrechten tijdens zijn

PERU

bewind, maar investeerders herinneren zich vooral zijn succesvolle economische beleid. Alberto Fujimori legde het fundament voor de explosieve economische groei van Peru. Vooral te danken aan de overvloed aan grond-

tekst M ichiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics

stoffen van het land. Mijnbouwbedrijven uit de hele

50

LIMA

wereld profiteerden van het zilver, goud, koper, lood en

HUANCAYO

zink uit Peru. Ollanta Humala, die een eerlijkere verdeAYACUCHO

ling van de welvaart zei na te streven, werd inderdaad de nieuwe president en beloofde al snel geen dramati-

CUZ CHINCHA ALTA

sche economische veranderingen door te voeren. Hij benoemde een groot aantal conservatieve prominenten

ICA

op sleutelposities. En de aandelenkoersen? Die crashten toch niet. NAZCA

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.

M

0

250 km

500 km


M B I A

5,5 B R A Z I L I Ă‹

Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012

15 31

Staatsschuld percentage bbp

mln (in miljoenen)

Inflatie CPI, % 2013 t.o.v. 2012

Werkloosheid

7,7

% beroepsbevolking

Onderwijs

13 13

Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007

6,2

Toegevoegde waarde landbouwsector

10,8

(als % van het bbp)

mln

Mobiele telefoons Aantal abonnees

mln

27,8 78

Internetgebruik (aantal mensen) 2012

Armoede Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)

Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012

B

O

Mothers Index 2010**

29,4

Bevolking

2,5

73

L

IV

I A

49

CUZCO

220

mld

Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)

Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*

663

kilo

Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking

PUNO AREQUIPA

MOQUEGUA

TACNA

51

C

L I


Eindhoven ademt techniek tekst Maarten Reijnders Beeld Rene van der Hulst

en innovatie


De TURTLE. In de RoboCup (internationaal Robotvoetbaltoernooi) staat de TU/e al jaren aan de top.

achtergrond

Betaalsysteem via de mobiel

Bor de Cock, student aan de TU/e.

met MXP-chips.

D E K N A P P E KO P P E N VA N P H I L I P S ’ N AT L A B H E B B E N E R P L A AT S G E M A A K T VO O R B È TA S T U D E N T E N VA N OV E R D E H E L E W E R E L D. D E H I G H T E C H C A M P U S I N E I N D H OV E N I S H E T E P I C E N T R U M VO O R I N N OVAT I E I N D E R EGI O. EN ZIJ N FA AM R EIK T TOT VER BU ITEN D E L AN DSGR ENZEN.

D

‘The Blob’, Eindoven centrum. Een transparant druppelvormig gebouw achter de Admirant-toren. Hij is 25 meter hoog en staat naast de Lichttoren, het voormalige hoofdkantoor van de

e titel ‘voetbalhoofdstad van

len, is minder gek dan het lijkt. De

sloegen 21 gemeenten in de regio

Nederland’ mag Eindhoven

stad ademt techniek en innovatie. De

daarom de handen ineen om de ken-

de afgelopen jaren dan zijn

basis daarvoor werd bijna een eeuw

nis- en maakindustrie nieuw leven in

kwijtgeraakt aan Amsterdam, bij ro-

geleden gelegd, toen Philips zijn

te blazen. “Kennisinstituten, bedrij-

botvoetbal gooit de lichtstad nog altijd

Natuurkundig Laboratorium oftewel

ven en overheden werken sindsdien

hoge ogen. In de RoboCup, een inter-

NatLab oprichtte. Na de Tweede

nauw samen om de producten van de

nationaal toernooi waarbij honderden

Wereldoorlog groeide dat uit tot een

toekomst te bedenken en te maken”,

teams van universiteiten van over de

instituut van wereldformaat waar

vertelt Imke Carsouw. Carsouw is

hele wereld tegen elkaar uitkomen,

knappe koppen ruim baan kregen om

directievoorzitter van Brainport

staat de Technische Universiteit Eind-

onderzoek te doen.

Development, de organisatie die

hoven (TU/e) al jaren aan de top. De

In de jaren zeventig en tachtig kwam

de regio helpt om zich te profileren

RoboCup vond in juni van dit jaar voor

de klad erin. Philips bezuinigde fors

als hét technologiecentrum van

het eerst in de geschiedenis in Neder-

op fundamenteel onderzoek en het

Nederland. “Wij zijn één van de drie

land plaats. In Eindhoven natuurlijk.

aantal medewerkers van het NatLab

mainports van Nederland. Amster-

“Het evenement leefde heel erg in de

nam flink af. De elektronicafabrikant

dam heeft de airport, Rotterdam de

stad”, vertelt Bor de Kock, student aan

balanceerde eind jaren tachtig op de

seaport en wij zijn de brainport”, stelt

de TU/e en dit jaar betrokken bij de

rand van de afgrond, autofabrikant

ze. Brainport Development stimuleert

organisatie van de RoboCup. “Er zijn

Daf uit Eindhoven ging failliet.

samenwerking tussen bedrijven en

nog nooit zo veel bezoekers afgekomen

kennisinstituten en biedt kantoor-

op de RoboCup als dit jaar.”

GEEN BETERE PLEK

ruimte aan startende bedrijven aan.

Dat Eindhoven uitloopt om een stel

Eindhoven zag het verval met lede

De organisatie heeft vier zogeheten

robots tegen elkaar te zien voetbal-

ogen aan. Begin jaren negentig

incubatorgebouwen. Twee daar-

lichtdivisie van Philips.

53


Visualisatie van een MRI- en CT-scan.

informatie ook op andere wijze te bevorderen. “Eén keer per maand organiseren we een technisch-inhoudelijke lezing. Over robotica bijvoorbeeld. De bedoeling is dat bedrijven daar leren van elkaar.” Daarnaast zijn er cleanrooms, (steriele werkomgevingen waarin vervuiling Argyrios Papadopoulos uit Griekenland volgt een master Building Physics & Services.

in het productieproces of onderzoek tot een minimum is beperkt, red.) die de op het terrein gevestigde bedrijven met elkaar delen. “Bedrijven kunnen

van staan op de High Tech Campus

heeft ze nog geen moment spijt van

die per week, dag of uur huren”, legt

Eindhoven, het epicentrum van de

gehad. “Ik kan geen betere plek ver-

Wassenberg uit. Ook kunnen start-ups

innovatie in de regio.

zinnen in Nederland. Alles is geregeld:

Op het terrein van de campus werken

beveiliging, parkeren, infrastructuur.”

ruim 8000 onderzoekers, een veelvoud

Het heeft bovendien veel voordelen

van het aantal dat het NatLab in zijn

om met andere innovatieve bedrijven

FEITEN EN CIJFERS

glorietijd had. Er zijn ongeveer 120

op één terrein te zitten. Bijvoorbeeld

• In 2011 riep de denktank Intelligent Community

bedrijven gevestigd die zich bezighou-

voor je netwerk. “In ons gebouw blijkt

Forum Eindhoven uit tot ‘slimste regio’ van de wereld.

den met onderzoek en ontwikkeling.

nog een bedrijf te zitten dat bezig is

Zakenblad Fortune zette Eindhoven vorig jaar in de

Virtual Proteins bijvoorbeeld, een be-

met medische technologie. Voor onze

top 7 van aantrekkelijkste steden voor start-ups.

drijfje dat software verkoopt waarmee

internationale expansie kunnen we

artsen op basis van CT- en MRI-scans

daarmee contacten uitwisselen.”

3D-modellen kunnen maken. “Het is

54

• Volgens de OESO is Eindhoven met 22,6 patenten per 10.000 inwoners de meest inventieve stad ter wereld. Ter vergelijking: de nummer twee, San Diego, moet het

een soort TomTom voor complexe ope-

V I J F M I N U T E N LO P E N

raties”, legt oprichter Jackie School-

Samenwerking en open innovatie

eman uit. “Artsen kunnen dankzij

staan centraal, vertelt Jacky Wassen-

Nederlandse bevolking herbergt (750.000 inwoners),

deze technologie zien wat de veiligste

berg, communications manager bij de

was zij in 2012 goed voor 36,6 procent van alle patenten

manier is om bijvoorbeeld een tumor

campus. “We hebben een open terrein.

en bijna een kwart van de private investeringen in

weg te halen.” Virtual Proteins begon

De gebouwen zijn van glas. Tijdens de

research & development (1,7 miljard euro).

in 2004 bij Schooleman thuis. Toen

pauze komen mensen elkaar tegen.”

ze in 2006 meer ruimte nodig had

Behalve via informele contacten

(18,8 procent van Nederland) en 28.200 onderzoekers

verhuisde ze naar de campus. Daar

probeert de campus het delen van

(15,1 procent). (Bron: Brainport)

doen met ‘slechts’ 8,9 patenten per 10.000 inwoners. • Terwijl de regio Eindhoven maar 4,4 procent van de

• Eindhoven biedt onderdak aan 8000 bètastudenten


Detail van de viewer waardoor de MRI- of

Een cleanroom van Philips Innovation Services.

Parkeergarage met zonnecellen aan de zuidkant van de campus.

CT-scan van een patiënt in 3D te zien is.

achtergrond

Samenwerken om de producten van de toekomst te bedenken op de campus makkelijk informatie

& Services doet aan de universiteit. “Ik

inwinnen over het aanvragen van

had voor mijn specialisatie ook naar

patenten. “Kleine bedrijven hebben

het Verenigd Koninkrijk gekund, maar

die kennis vaak niet zelf in huis. Op de

hier betaal ik minder collegegeld en

campus kunnen ze daarvoor dan naar

bovendien is het onderwijs uitstekend”,

gespecialiseerde partijen. Ze hoeven

legt hij zijn keuze voor Eindhoven uit.

maar vijf minuten te lopen.”

Papadopoulos roemt de ‘open en inspirerende omgeving’. “Je kunt makkelijk

TECHNIEK OP DE CRECHE

even binnenlopen bij hoogleraren en

De ontwikkelingen in Eindhoven

docenten.” Eindhoven bevalt hem zo

blijven niet onopgemerkt in het buiten-

goed dat hij hoopt na zijn studie een

land. Burgemeester Rob van Gijzel ont-

baan in de stad te vinden. Dat moet

vangt regelmatig buitenlandse delega-

Imke Carsouw van Brainport Deve-

ties. “We hebben groepen bestuurders

lopment als muziek in de oren klinken,

en ondernemers uit allerlei technolo-

want door de toestroom van innovatie-

gische regio’s over de vloer gehad: van

ve bedrijven is er een nieuw probleem

burgemeesters uit China en Finland

ontstaan: een tekort aan gekwalifi-

tot de Slowaakse president”, aldus Van

ceerde arbeidskrachten. “We hebben

Gijzel. “Verder waren vorig jaar alle

een flink arbeidsmarktprobleem”,

Nederlandse ambassadeurs vanuit de

constateert ze. Dat probeert Brainport

hele wereld hier om de ontwikkelingen

op te lossen door buitenlandse ken-

in Eindhoven te zien. In het buitenland

niswerkers aan te trekken en door meer

wordt daar veel over gepraat.”

aandacht te vragen voor techniek in het

Ook de TU/e ziet het aantal buiten-

onderwijs. Er loopt nu zelfs een project

landse studenten elk jaar groeien. Een

om kinderen op de crèche in aanraking

van hen is de Griek Argyrios Papado-

te brengen met techniek. “Je kunt niet

poulos, die een master Building Physics

vroeg genoeg beginnen.”

Jackie Schooleman, ceo Virtual Proteins, naast een prototype van een apparaat van Virtual Proteins waarmee chirurgen naaldinterventies onder echogeleide kunnen oefenen.


tekst Janneke Grootings

ontwerp dat ertoe doet De hemelbestormers onder de Nederlandse designers kenmerken zich door inventief materiaalgebruik en maatschappelijke betrokkenheid. Ontdek het vernieuwende werk van negen jonge en succesvolle ontwerpers.

Zitgoed Hergebruikt houtafval Bij de productie van hout gaat 50 tot 80 procent van de bomen verloren. Marjan van Aubel (1985) ontwikkelde samen met Jamie Shaw nieuw materiaal van houtafval. Uit dit mengsel van hars en zaagsel wisten zij wonderlijk genoeg een lichtgewicht, kneedbaar materiaal te maken. De basis voor een kleurrijke serie ‘Well proven chairs’.

Gelaagde vloerlamp 3D geprint

Nietsverhullende spiegel Oxidatie blootgelegd HET WERK VAN LEX POTT (1985) KENMERKT ZICH DOOR EEN PROCESMATIGE BENADERING VAN HET MATERIAAL. HIJ TOONT DE VERSCHILLENDE FASEN DIE HET MATERIAAL DOORLOOPT. ZO © Lex Pott

LAAT DE TRANSIENCE MIRROR (IN SAMENWERKING MET DAVID DERKSEN) IN GEOMETRISCHE VORMEN DE VERSCHILLENDE STADIA VAN HET OXIDATIEPROCES VAN SPIEGELS ZIEN.

De Satellite-vloerlamp is onderdeel van Endless, een oneindige lijn van kunststof en de eindeloze mogelijkheden. Dirk van der Kooij (1983) heeft hiervoor een oude industriële robot hergebruikt en zo geprogrammeerd dat hij meubels kan ‘3D-printen’. De robot heeft ook deze vloerlamp opgebouwd. De laag-voorlaagstructuur breekt het licht.

Het duurt maar even, maar het effect van Nimbus II is groots De perfecte witte wolk © C. Eeftinck Schattenkerk

Gemanipuleerde hemel Berndnaut Smilde (1978) weet tijdelijk de perfecte witte wolk te creëren. Door nauwgezet vochtigheidsgraad, licht en temperatuur te manipuleren en met behulp van een rookmachine. Het duurt maar even, maar het effect van Nimbus II is groots. Het roept associaties op met surrealistische werken, de hemels van oude meesters, en vergankelijkheid.


Relevant bestek Beperkt motorische beperkingen

design

ZIJN CREATIVITEIT RELEVANT DOOR TE FOCUSSEN OP HET

Onmogelijk montagespeelgoed

ONTWERP VAN (GEZONDHEIDS) ZORGPRODUCTEN. HIJ WIL

Speels statement

PRODUCTEN EN DIENSTEN IN

Speelgoed Meccano 2.0 van Tomm Velthuis (1986) is een moderne versie van het beroemde Britse montagespeelgoed. Met een geheel eigen twist: de onmogelijke vormen zijn bewust onhandig, slecht passend en onorthodox. Zo kan het project gezien worden als luchtig commentaar op een tijd waarin veel vastligt.

DE ZORG IN NIEUW PERSPECTIEF ZETTEN EN DICHTER BIJ DE MENSEN BRENGEN DIE HET NODIG HEBBEN. DAT DOET HIJ BIJVOORBEELD MET TRANSITIONS: BESTEK DAT BIJDRAAGT AAN HET VERMINDEREN VAN DE MOTORISCHE BEPERKINGEN VAN DE GEBRUIKER.

Geklopt krukje © Erik en Petra Hesmerg

Textiel van hout Lenneke Langenhuijsen (1987) ontdekte op het eiland Tonga een van de eerste methodes om textiel te maken: door uren en uren te kloppen op de bast van de moerbei. Dit oude ambacht was de inspiratie voor Tutu, haar collectie houten krukjes, gevormd én gemeubileerd met meerdere lagen van houttextiel.

Mickael Boulay zet producten en diensten in de zorg in nieuw perspectief

MICKAEL BOULAY (1988) MAAKT

Kroonluchter die blijft Gecreëerde herinnering

© Courtesy the artist and Ronchini Gallery

Tuomas Markunpoika Tolvanen (1984) zag hoe bij zijn oma door alzheimer haar persoonlijkheid en herinneringen vervlogen. Dit inspireerde hem tot het project Engineering Temporality. De contouren van voorwerpen zoals deze kroonluchter zijn door Tolvanen omklemd met vuurbestendige ringetjes. Door ze daarna in brand te steken resteert alleen het door hemzelf gemaakte omhulsel.

Verantwoorde sneaker 100% biologisch afbreekbaar Industrieel ontwerper Christiaan Maats (1980) bedacht de eerste volledig biologisch afbreekbare sneakers ter wereld: OAT Shoes. De drie letters uit de naam lijken op de symbolen voor eenheid, creativiteit en inspiratie, niet toevallig OAT’s kernwaarden. Bonus: de schoenen bevatten naast onder meer hennep en kurk ook zaden. Ze kunnen dus worden begraven, waarna er een plant uit zal groeien.

57


Uw kinderen en het testament H E E F T U K I N D E R E N ? D A N I S N A D E N K E N O V E R D E G E V O L G E N VA N U W O V E R L I J D E N E E N E X T R A A A N D A C H T S P U N T. I N E E N T E S T A M E N T K U N T U E E N A A N T A L R E G E L I N G E N V O O R H E N VA S T L E G G E N . W E Z E T T E N D E BELANGRIJKSTE VOOR U OP EEN RIJ.

tekst Tjarko Denekamp, specialist Estate Planning, ABN AMRO MeesPierson beeld Lobke van Aar Als kinderen minderjarig zijn bij het overlijden van hun ouders, zal

moment krijgen de kinderen hun geld vrij in handen. Om soepel

een ander de opvoeding en verzorging moeten overnemen. Dit is

de nalatenschap te kunnen afwikkelen, kan de zuster ook worden

de voogd. Een voogd kan worden benoemd in een testament. De

benoemd tot executeur.

voogd moet de voogdij na overlijden overigens nog wel aanvaar-

58

den. Is er geen voogd benoemd, dan benoemt de rechter die. Een

WAT A L S D E K I N D E R E N G A A N T R O U W E N ?

voogd moet ook het geld van de kinderen beheren tot zij 18 jaar

Als kinderen trouwen in gemeenschap van goederen, dan is er één

zijn geworden. Het is mogelijk een ander het geld te laten beheren.

gezamenlijk vermogen met de partner. Een erfenis behoort tot dit

Het is ook mogelijk om het beheer na de leeftijd van 18 jaar te laten

gezamenlijke vermogen. Eindigt het huwelijk door een scheiding,

doorlopen. Dit kan worden geregeld met een bewind. Bijvoorbeeld:

dan moet de erfenis worden gedeeld. Dit geldt niet als er een ‘uit-

er is een broer die goed is met kinderen en de opvoeding en ver-

sluitingsclausule’ is opgenomen in het testament. De erfenis is dan

zorging op zich kan nemen. Een zuster is goed met geld en wordt

privé en valt niet in een huwelijksgemeenschap. Maar er moet nog

bewindvoerder tot de kinderen 25 jaar zijn geworden. Vanaf dat

een nuance worden gemaakt. Eindigt het huwelijk door overlijden,


achtergrond

dan is het vaak gunstig als al het vermogen tot de huwelijksge-

ex-partner wel het geld van de kinderen. Is dat niet de bedoeling,

meenschap behoort. Het vermogen is dan gelijk verdeeld tussen de

dan is een bewindregeling de oplossing. Het uitsluiten van het ou-

echtgenoten en dat pakt gunstig uit voor de erfbelasting. Maar de

derlijke vruchtgenot past hier ook bij. De ex-partners hebben dan

uitsluitingsclausule moet dat wel mogelijk maken. Ofwel: privé als

geen recht op de rente van het geërfde geld. Mocht een kind komen

het huwelijk eindigt door echtscheiding maar niet als het huwelijk

te overlijden, dan komen naast broers en zusters de ouders in beeld

eindigt door overlijden. Vaak wordt dit de ‘versoepelde uitsluitings-

als erfgenamen van dit kind. Via deze omweg kan er dus vermogen

clausule’ genoemd.

bij de ex-partner(s) terechtkomen. Dit kan worden voorkomen met een ‘tweetrapsmaking’. Dat is een regeling waarbij men een tweede

DE OUDERS ZIJN GESCHEIDEN

bestemming geeft aan het vermogen. Bijvoorbeeld: het geld dat

Wat als ouders een echtscheiding achter de rug hebben? Uitgangs-

kind 1 erft moet na zijn overlijden naar kind 2. Een vererving naar

punt is dat de ex-partners dan niet meer van elkaar erven en de kin-

de ex-partner is dan voorkomen. Een tweetrapsmaking pakt in deze

deren alles erven. Maar als de kinderen minderjarig zijn, beheert de

situatie ook gunstig uit: kind 2 wordt geacht van zijn ouder te erven, 59


Wanneer wilt u stoppen met ‘over uw graf heen regeren’? wat goedkoper is dan erven van een broer of zuster. Een tweetrapsmaking wordt om deze reden ook wel gebruikt in situaties waarbij geen sprake is van een scheiding van de ouders. Maar het is wel een erg ingewikkelde bepaling. Een belangrijke vraag is: wanneer wilt u stoppen met ‘over uw graf heen regeren’. E E N N E G AT I E V E N A L AT E N S C H A P Tegenwoordig komt het vaker voor dat in een nalatenschap de schulden groter zijn dan de bezittingen. Het uitgangspunt is dat de erfgenaam de schulden voor zijn rekening moet nemen. Dit kan worden voorkomen door beneficiair te aanvaarden. De erfgenaam is dan niet met zijn eigen vermogen aansprakelijk voor de schulden uit de nalatenschap. Maar om beneficiair te aanvaarden gelden een aantal formaliteiten. Waarschijnlijk komt er binnenkort een wetswijziging op dit punt. Voor minderjarige kinderen speelt deze kwestie niet. Voor hen is geregeld dat zij automatisch beneficiair aanvaarden. G E Z I N S CA L A M I T E I T Stelt u zich voor dat een gezin betrokken is bij een auto-ongeval. Eén gezinslid overleeft in eerste instantie maar komt later in het ziekenhuis te overlijden. Hoe pakt dit uit voor het erfrecht? De

overlevende erft eerst het vermogen van zijn gezinsleden. Bij zijn overlijden gaat het naar andere familieleden. Is het overlevende familielid een kind, dan wordt het vermogen gelijk over de families van de ouders verdeeld. Is het overlevende familielid een ouder,

REGELINGEN OP EEN RIJ

dan gaat het vermogen naar diens familie. De bestemming van

• voogdij: voor de opvoeding en verzorging;

het vermogen kan dus afhankelijk zijn van het toeval. Dat is nooit

• bewind: voor het beheer van het geld;

helemaal te voorkomen, maar u kunt overwegen om een vangnet

• uitsluitingsclausule: voor het

voor dit rampscenario op te nemen. Moet het vermogen niet altijd

echtscheidingsrisico; • uitsluiting ouderlijk vruchtgenot: de rente is voor de kinderen; • t weetrapsmaking: een tweede bestemming geven aan de erfenis; • rampenclausule: vangnet voor een gezinscalamiteit.

60

gelijk worden verdeeld over beide families? Of moet een goed doel wat/alles krijgen? Heeft u al een testament? Dan is het verstandig om eens te kijken of de regelingen nog actueel zijn. Het zal niet de eerste keer zijn dat een voogdijbenoeming het enige is wat herinnert aan een vriendschap uit het verleden.


klantportret

Judith Schulp advocaat/partner in Amsterdam

Hoe was uw jaar? “Uitdagend. Vandaag de dag moet je als advocaat meer

tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen

doen om aan werk te komen. Zo besteed ik nu ook een deel van mijn tijd aan acquisitie, waardoor er een beroep wordt gedaan op andere vaardigheden. Tegelijkertijd worden zaken complexer, want al het eenvoudige werk doen de bedrijven zelf in huis. We hebben als kantoor dus zeker last van de crisis, maar het effect daarvan op mijn dagelijkse werk ervaar ik als positief. Ik hou wel van beweging en na bijna twintig jaar advocaat te zijn, is het best heel leuk als er eens wat afwisseling komt. Een persoonlijk hoogtepunt dit jaar was de reis in Tanzania met mijn familie.�


Land in zicht

Nigeria

KK I N I N RR UU A AF A BB FA S O S O

SOKOTO SOKOTO

BIRNIN BIRNIN KEBBI KEBBI GUSAU GUSAU

AFRIKA STAAT STEEDS MEER IN DE BELANGSTELLING VAN INVESTEERDERS. DE POTENTIE VAN HET CONTINENT WORDT DOOR VEEL ANALISTEN ALS BIJZONDER HOOG INGESCHAT, MITS DE INFRASTRUCTUUR VERBETERT EN DE CORRUPTIE, DIE IN VELE LANDEN WELIG

KADUN KAD

TIERT, WORDT AANGEPAKT. Nigeria, het land met de meeste inwoners van het Afrikaanse continent, wordt tot de zogeheten frontier markets gerekend, de emerging markets van de toekomst. Landen die op termijn mogelijk het economisch succes van landen als China en Brazilië kunnen gaan evenaren. Nigeria heeft veel mee, het is onder meer een van ’s werelds grootste olie-exporteurs. Maar tegelijkertijd leeft 70 procent van de bevolking onder de armoedegrens. Recent kwam de Wereldbank wel met een optimistisch rapport waarin ze de verwachting uitspreekt dat deeconomische groei zal toenemen en

wel eens een sleeping giant kunnen blijken te zijn.

I N B E N N I B E N

62

onder meer de corruptie­bestrijding, dan zou Nigeria

O G O O TOG T

tekst Michiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics

de inflatie zal dalen. Als er verder gewerkt wordt aan IBADAN IBADAN

LAGOS LAGOS

GG HH AA AA NN

NSUKKA NSUK

E

BENIN BENIN CITY CITY

WARRI WARRI OWERRI OWERRI

0

100 km

200 km

BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank * C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.

PORT PORT HARC HA


J A A D T S

N I G E R | IndonesiĂŤ | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |

GASHUA

KANO MAIDUGURI

DUNA BAUCHI

GOMBE

Bbp

6,8

volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012

17

NIGERIA

175 ABUJA

Staatsschuld percentage bbp

mln

Bevolking (in miljoenen)

JALINGO

9,8

Inflatie CPI, % 2013 t.o.v. 2012

Werkloosheid Geen gegevens beschikbaar over de laatste decennia

Onderwijs

10 8

Mothers Index 2010**

29,8

Toegevoegde waarde landbouwsector (als % van het bbp)

ARCOURT

310

Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*

708

kilo

70

Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking

Internetgebruik (aantal mensen) 2012

R

N

mln

E

48,4

Mobiele telefoons Aantal abonnees

F

mld

Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)

mln

A

37

Ranking

113

50

Armoede

R

ENUGU

T R A I A E K L A P A U N B S E L I E K

169

C

KKA

Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007

Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)

Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012

K A M E R O E N 63


trend

Proeven wat je eet De opmars van echt Nederlands eten

tekst M ichiel Bussink

illustratie Jose Luis Garcia

DAT W E I N N E D E R L A N D VO E D S E L KU N N E N P R O D U C E R E N W E E T I E D E R E E N . D E G R OT E R O L D I E S M A A K DA A R B I J S P E E LT I S N I E U W. E R I S E E N B E W E G I N G GA A N D E VA N B O E R E N , V E R W E R K E R S , KO K S E N C O N S U M E N T E N D I E D E S M A A K VA N E I G E N B O D E M H E R O N T D E K K E N . E N DAT I S O N T Z E T T E N D L E K K E R .

I

n zijn verbouwde boerderij aan de rand van het bos, te midden van het Sallandse coulissenlandschap, bakt

Ton IJsseldijk zijn biologische houtovenbrood. Takkenbossen gaan in zijn zelfgebouwde ‘bakspieker,’ totdat de ovenstenen gloeiend heet zijn geworden. De asresten veegt IJsseldijk eruit, de oven moet even ‘afliggen’ en dan kan het brooddeeg de oven in. Op die manier worden per keer zo’n tachtig broden gebakken, met een heerlijke krokante korst en unieke smaak. Lange tijd runde IJsseldijk een ‘gewone’ bakkerij met filialen in Deventer. Maar de manier van werken brak hem op. “De industriële bakwereld kwam steeds meer neer op grondstoffen managen en kosten beheersen.” Na omzwervingen

64


Het Twentse landgoed Twickel bij Delden is het grootste landgoed van Nederland. In de landgoedwinkel bij het kasteel worden de producten verkocht van een groot De eerste appelpluk van het jaar bij fruitbedrijf en landwinkel De Woerdt in Ressen, Gelderland.

aantal pachters: koeien- en geitenkaas, Twents landvlees (blonde d’Aquitaine), varkensvlees, Twentse clarias (gerookte kweekvis), eieren, honing, ijs en in het jachtseizoen ook wild en appels. De jams, marmelades en kruidenolie komen veelal uit eigen moestuin en zijn klaargemaakt in

via onder andere Frankrijk realiseerde

land zijn bedrijfjes in de weer met het

de kasteeltuin volgens oud recept.

hij hier zijn droom: écht ambachtelijk

brouwen van regionale bieren, houden

Beroemd in heel Nederland zijn de geitenkazen van

brood bakken op zíjn manier, met meel,

van Bonte Bentheimer-scharrelvarkens

geitenboerderij Wolverlei op landgoed Twickel: de jonge

water, zout en desem. “Lekker brood,

en kweken van vergeten groenten- en

geitenkazen, maar ook de volgens Frans recept ge-

zoals het hoort.”

fruitrassen. Boerderijwinkels en streek-

maakte tomme de chèvre, chèvre cendré (met houtas),

markten draaien goed, evenals nieuwe

buchette en pyramide. Die zijn behalve op de Wolverlei-

G E N I E T E N VA N ‘ T E R R O I R ’

ketens met kwalitatief hoogwaardige

boerderij en in de landwinkel ook elke zaterdag te koop

Ton IJsseldijk is niet de enige Neder-

voedingsmiddelen als Marqt, Ekoplaza

op de befaamde Noordermarkt in Amsterdam: de oudste

landse voedselproducent die kwaliteit

en het Vlaamsch Broodhuys. Volkstuin-

biologische boerenmarkt van Nederland.

en smaak weer op de eerste plaats stelt.

verenigingen kennen lange wachtlijsten

Een ander landgoed met producten van eigen grond is

Sterker nog: slow food is een maat-

van mensen die eigen groenten willen

Heerlijkheid Mariënwaerdt aan de Linge in de Betuwe.

schappelijke trend. Zowel bij produ-

verbouwen, slowfoodfilmfestivals

De landgoedwinkel heeft een flink assortiment aan jam,

centen als bij consumenten. Ondanks

worden druk bezocht, workshops

chutneys, vruchtencurds, sappen, sauzen, landgoedkaas

de economische crisis is de vraag naar

worsten draaien zijn snel volgeboekt en

en vlees van het Aberdeen Angus-rund. En de walnoten-

duurzame producten de afgelopen

gemeenten die niet aan urban farming,

taartjes van mevrouw Van Verschuer niet te vergeten, telg

jaren flink toegenomen. Het wemelt

oftewel stadslandbouw doen, horen er

van de familie die sinds negen generaties het landgoed

tegenwoordig van de lokale en regio-

niet meer bij. Food is hot, cool, trendy

bestuurt.

nale voedselcubjes, ondernemingen en

en leading topic. Maar die trend is meer

andersoortige initiatieven. Overal in het dan zomaar een mode: het gaat over

© Bert Beelen/Hollandse Hoogte

LEKKERE LANDGOEDEREN


Niet te versmaden: de walnotentaartjes van mevrouw Van Verschuer land, maar het overgrote deel wordt

je proeven, of eigenlijk hebben we

eten. Hoe wordt dat eten geprodu-

geëxporteerd. Terwijl het smakelijke

léren proeven. Dankzij onze vakanties

ceerd, is het wel gezond en vooral ook:

brood van bijvoorbeeld Ton IJsseldijk

en zakenreizen hebben we gegeten van

hoe smaakt het? Met het stellen van

vráágt om roomboter. Het liefst nog

de Italiaanse salamiworsten, Franse

deze vragen stijgt de waardering voor

boerenboter van bijvoorbeeld zuivel-

witschimmelgeitenkazen, Spaanse ibe-

‘terroir’: de karakteristieke smaak van

boerderij De Knapenvelder uit Raalte,

ricohammen, Thaise currygerechten

regioproducten.

waar ook driesterrenkok Jonnie Boer

en Peruviaanse gemarineerde visge-

van restaurant De Librije zijn boter

rechten. En geleerd hoe met aandacht

MET LIEFDE GEMAAKT

haalt. Of die van boerderij Mathijssen

en liefde gemaakte producten smaken:

Voedsel is er in Nederland in over-

te Udenhout en dan daarbovenop wat

anders dan de ‘gemiddelde’ homogene

vloed. Sterker nog, ons land is als een

plakken achttien maanden gerijpte

smaak van massaproducten, die we

van de grootste voedselexporteurs ter

Goudse oplegkaas van de zuivel-

ineens vooral te zoet, te zout of te vlak

wereld een agrarische supermacht.

boerderij van de familie Captein uit

vinden. Bovendien wordt steeds meer

Maar hoe wordt het gemaakt en hoe

Zoeterwoude. Je betaalt een beetje

bewust stilgestaan bij de gevolgen

smaakt het? Neem zoiets als roombo-

meer, maar je krijgt óók meer, niet in

van voedselproductie voor dieren, het

ter: dat is altijd veel gemaakt in Neder-

gewicht, maar in kwaliteit. En dat kun

milieu en onze eigen gezondheid.

© VIDIPHOTO/ANP

iets cruciaals, namelijk ons dagelijks

De witte en gehoornde geiten van de biologisch-dynamische geitenboerderij

66

Hansketien uit het Drentse Mantinge, gaan naar buiten.


achtergrond

VAN EIGEN ERF Stichting Van Eigen Erf, waarbij meer dan honderd biologische boeren door heel Nederland zijn aangesloten, promoot eten rechtstreeks van de boer uit eigen regio. Vanuit de overtuiging dat Bourgondisch feestmaal ‘Van Eigen Erf’.

voeding lekker, gezond en duurzaam hoort te zijn. Door de korte lijn van boer naar bord blijven producten verser

A M B A S S A D E U R S VA N S M A A K

en daardoor lekkerder. Bovendien

Voorlopers in het nieuwe Nederlandse

krijgt – door het ontbreken van de

voedselbewustzijn zijn de betere res-

tussenhandel – de boer een eerlijke

taurants: we kregen de afgelopen tien

prijs. Twee toppers van Van Eigen Erf:

jaar de eerste driesterrenrestaurants,

de enige Nederlandse ambachtelijke

koks bereikten sterrenstatus én ze

appelstroop van Mart Vandewall in

werden ambassadeurs van de smaak.

het Zuid-Limburgse Eckelrade en het

Peter Klosse is bijvoorbeeld, behalve

geitenvlees van Hansketien uit het

eigenaar van restaurant De Echoput,

Drentse Mantinge.

’s werelds enige smaakprofessor en

Via de website Van Eigen Erf zijn de

probeert met zijn initiatief ‘Ik kOok

aangesloten biologische boeren

Bewust’ ook de andere Nederlandse

te vinden. Een flink deel daarvan

restaurants zo ver te krijgen vooral

verkoopt ook via webwinkels en een

verse producten van eigen bodem op

aantal organiseert ‘boergondische’

de kaart te zetten. Nederland is volop

feestmalen: aan lange tafels in de

bezig met een culinaire inhaalslag, zou

wei of boomgaard genieten van een

je kunnen zeggen. We zijn, zoals

uitgebreid diner, samengesteld met

Jonnie Boer zegt, ‘op zoek naar

producten van de boerderij.

authentiek Nederlands eten’.

67


Japanse pot & Europese ketel tekst Hein Schotsman, hoofd Projecten Economisch Bureau ABN AMRO illustratie Martijn de Kruijf R A A R M A A R WA A R: WA A R D E P E R S I N JA PA N WA A R S C H U W T VO O R EU R O P ES E TO ES TA N D E N , A L A R M E E R T O N Z E P E R S VO O R E E N Z E L FD E S I T UAT I E A L S I N JA PA N . I N B E I D E G E VA L L E N GA AT H E T O O K N O G OV E R D E Z E L F D E P R O B L E M E N: S TAG N E R E N D E ECO N O M I E Ë N E N U I T D E H A N D G E LO P E N S TA AT S S C H U L D E N . W I E M O E T Z I C H N U EC H T ZO R G E N M A K E N?

I

japan

n Japan werd vooral geschrokken

Shinzo Abe probeert met een mengsel

aan de ECB. Vergeleken met

gereageerd op de gebeurtenissen in

van monetaire verruiming, extra over-

Japan is het een kleine economie.

Griekenland: onbeheersbare over-

heidsbestedingen en modernisering

De grote uitdaging in Griekenland

heidsfinanciën, torenhoge renteta-

van de economie de groei en de inflatie

is nu de economie zo snel mogelijk

rieven en chaotische besluitvorming.

aan te wakkeren en zo de schuldratio

te hervormen. We zijn hoopvol over

Japanners hadden er ook echt last

te verkleinen. Dit is een shocktherapie.

het huidige herstelprogramma.

van: de hele wereldhandel siddert als

Als deze aanpak (waarvoor de term

het in Europa stormt.

‘Abenomics’ is bedacht) faalt, gaat

Twee landen zijn dus op twee heel

Europa kijkt zorgelijk naar de stagne-

Japan langzaam maar zeker op een

verschillende manieren door te hoge

rende economie, stuurloze overheid

ontembare staatsschuld af. Dat is niet

staatsschuld/bbp-ratio’s in zwaar weer

en een staatsschuld van 220 procent

ondenkbaar. De economie wordt niet

terechtgekomen. Overheden kunnen

van het bbp van Japan. Het land is

op een overtuigende manier gemoder-

zich alleen steeds toenemende schul-

wat staatsschuld betreft koploper van

niseerd. Consumenten zijn ongerust.

den permitteren, als de noemer, het

de industrielanden.

Het land vergrijst snel; dat reduceert

bbp, structureel harder stijgt.

het reservoir spaargelden waaruit de

Duurzame economische groei is alleen

Toch zijn er geen uitslaande branden

staatsschuld wordt gefinancierd: een

haalbaar als de economie zich voortdu-

in Japan. De rente op tienjarige

tikkende tijdbom.

rend aanpast, zodat de private sector ruimte krijgt om zich te ontplooien. Wie

staatsobligaties ligt onder 1 procent.

68

Bovendien luiden deze staatsobligaties

Heeft Japan chronische problemen, in

geen toestanden wil, moet ondernemer-

in yen. De centrale bank kan altijd

Griekenland is de economie ingestort.

schap stimuleren en de consument ver-

geld ‘bijdrukken’, al kan dat riskante

En waar de centrale bank in Japan kan

trouwen geven. Wat dat betreft, hebben

bijwerkingen hebben. De nieuwe

besluiten geld ‘bij te drukken’, is Grie-

ze in Japan en in Griekenland nog wel

Japanse regering onder leiding van

kenland wat dat betreft ‘overgeleverd’

wat te leren. En wij ook.


MARIJKE ZEWUSTER column

Opkomende markten beeld Tessa Posthuma de Boer

blijven opkomende markten

Jarenlang konden de opkomende markten profiteren van de Marijke Zewuster Hoofd Emerging Markets ABN AMRO

grondstoffenhausse die aangewakkerd werd door de niet aflatende groei van China. De economische groei die dit teweegbracht, zorgde ervoor dat hun overheids- en buitenlandse schuld verder werd gereduceerd. Dit maakte de opkomende markten beter bestand tegen externe schokken. Zij leken daardoor lang immuun voor de malaise in de industrielanden. Nu de grondstoffenhausse haar langste tijd gehad lijkt te hebben, begint het groeimodel scheurtjes te vertonen en nemen zorgen over structurele tekortkomingen toe, vooral in de BRIC-landen. Dat juist de groei in de BRICs de laatste tijd tegenvalt, komt niet alleen door een zwakkere mondiale groei of structurele tekortkomingen in deze landen. Neem China; daar is dankzij een decennialange groei van gemiddeld ruim 10 procent per jaar de armoede aanzienlijk afgenomen. De lonen stijgen. Daarmee verschuift de rol van China steeds meer van leverancier van goedkope industriĂŤle producten naar afnemer van duurdere consumptiegoederen. Hierbij past de door de autoriteiten beoogde beleidsverschuiving van investeringen naar particuliere consumptie. Dat gaat gepaard met minder export en meer import en dus een lager groeipad. BraziliĂŤ en Rusland zijn al geruime tijd een stuk welvarender dan de overige BRICs. Het aandeel van consumptie in het bbp is hier een stuk groter. India is wat dat aangaat atypisch: de welvaart is nog steeds erg laag, maar het aandeel van de consumptie is aanzienlijk. De BRIC-landen hebben hun naam en faam echter niet alleen te danken aan hun economische groei. De BRICs horen ook tot de mondiale top tien qua omvang van de economie, met China als onbetwiste aanvoerder. Ik denk dat dankzij deze omvang en de toegenomen welvaart de BRIC-landen, ook met een minder sterke groei, een interessante investerings- en afzetmarkt blijven.

69


N E PA L

Land in zicht

Bangladesh HET WAS EIND APRIL DIT JAAR GROOT NIEUWS, EEN ACHT VERDIEPINGEN TELLEND BOUWWERK IN SAVAR, EEN

59

BUITENWIJK VAN DE HOOFDSTAD DHAKA,

Ranking Op basis van nominale bbp 2012 (IMF)

STORTTE IN EN MEER DAN DUIZEND ARBEIDERS DIE IN DE KLEDINGINDUSTRIE WERKTEN, KWAMEN OM. DE EUROPESE

6,1

Bbp volume, percentuele groei 2013 t.o.v. 2012

UNIE LIET WETEN ‘ERG BEZORGD’ TE ZIJN OVER DE WERKOMSTANDIGHEDEN. De EU is de grootste handelspartner van Bangladesh en de kleren die in Savar gemaakt werden, waren bestemd

29 155

Staatsschuld percentage bbp

mln

Bevolking (in miljoenen)

voor de Europese en Canadese markt. Textiel maakt 60 procent uit van de exportwaarde van het land. Het tekent de fase waarin Bangladesh – een land waar de

8,4

Inflatie CPI, % 2013 t.o.v. 2012

arbeidsparticipatie van vrouwen veel hoger is dan in bijvoorbeeld Turkije – zich bevindt. In China eisen werk-

Werkloosheid

5

% beroepsbevolking

nemers al meer loon en betere werkomstandig­heden, die ontwikkeling moet in Bangladesh nog komen. Het land heeft het afgelopen decennium wel enorme

136

Mothers Index 2010**

tekst Michiel Mastenbroek beeld Ivo van IJzendoorn/IvoGraphics

stappen voorwaarts gezet in onder meer toename van

70

levensverwachting van de bevolking, sterke verminde­

Toegevoegde waarde landbouwsector

17,2

(als % van het bbp)

ring van percentage inwoners dat onder de armoedegrens leeft (daarvoor kende voedselorganisatie FAO van de VN het land zelfs onlangs een prijs toe) en sterke

mln

97,2

groei van percentage meisjes dat naar school gaat. De in 1972 opgerichte Bengaalse hulporganisatie BRAC

8,1

D I N

mln

Mobiele telefoons Aantal abonnees

Internetgebruik (aantal mensen) 2012

speelt een belangrijke rol bij deze successen.

31,5 0

50 km

100 km

29

* C ijfers 2013 tenzij anders aangegeven. ** Ranglijst van 160 landen, gebaseerd op onder meer levensverwachting van vrouwen, mortaliteit van kinderen onder de 5, percentage vrouwen dat anticonceptie gebruikt en percentage kinderen onder de 5 dat ondervoed is, nummer 1 op de lijst is Noorwegen.

Verstedelijking Percentage van de bevolking dat in verstedelijkte gebieden woont, 2012

Onderwijs

8 BRONNEN ABN AMRO Group Economics, Google Maps, Internet World Stats, ITU, Save the Children, The World Factbook (CIA), World Bank

Armoede Percentage van de bevolking dat onder de armoedegrens leeft, (schatting 2010)

8

Aantal jaren deelname, van basis tot en met universitair (primary tot en met tertiary), 2007

I A


| Indonesië | Turkije | Peru | Nigeria | Bangladesh |

RANGPUR

I N D I A

SYLHET

BOGRA TARAKANDA

RAJSHAHI

BANGLADESH

DHAKA COMILLA JESSORE

MANDARIPUR

BARISAL

KABIRHAT

KHULNA

PATUAKHALI

CHITTAGONG

UTTAR JALDI

129

mld

Bruto binnenlands product (bbp) nominaal, US$, 2013*

205

kilo

COX’S BAZAR

Energieverbruik 2010 kilo olie equivalent per hoofd van de bevolking

M

Y

A

N

M 71 A R


Jong vs. oud: het

pensioenconflict D E S O L I DA R I T E I T T U S S E N G E N E R AT I E S I S E E N VA N D E B E L A N G R I J K S T E U I TGA N G S P U N T E N VA N O N S P E N S I O E N S T E L S E L . S TA AT D I T O N D E R D R U K N U J O N G E R E N V I N D E N DAT Z E E E N O N E V E N R E D I G G R O OT D E E L VA N D E PEN S I O ENKOSTEN D R AGEN?

tekst M asha Bril, specialist toekomstvoorzieningen ABN AMRO MeesPierson illustratie Cyprian Koscielniak

E

en belangrijk kenmerk van ons Nederlands pensioen-

den. Beter bedeelden betalen meer belasting dan minder-

stelsel is solidariteit. Het bestaat in vele vormen. Zo

bedeelden. Door de sterke vergrijzing (de babyboomers

betalen lager opgeleiden voor hoger opgeleiden. Hoger

zijn/worden nu AOW-gerechtigden) en het feit dat we

opgeleiden leven immers gemiddeld langer dan minder hoog

langer leven wordt de inkomensoverheveling alleen maar

opgeleiden. Ook hebben ze vaak een hoger inkomen, terwijl

groter. Het CPB heeft geschat dat de collectieve uitgaven

de relatief te betalen premie niet afhankelijk is van opleidings-

als gevolg van de vergrijzing tot 2040 in totaal oplopen naar

niveau of inkomen. Ook tussen de geslachten wordt geen

7 procent van ons bruto nationaal product. De collectieve

onderscheid gemaakt in de premie, terwijl vrouwen langer

ontvangsten nemen in totaal met 4 procent toe. In totaal dus

leven dan mannen. Maar wat de laatste tijd vooral ter discussie

een jaarlijks gat van 3 procent. Maatregelen zijn noodzake-

staat, is de solidariteit tussen jongeren en ouderen. Jongeren

lijk om te voorkomen dat de lasten naar jongere generaties

zorgen ervoor dat ouderen – uitzonderingen daargelaten – hun

worden doorgeschoven.

afgesproken pensioen ontvangen, terwijl de jongeren ervan overtuigd zijn dat de voorzieningen minder zullen zijn op het

DOORSNEEPREMIE

moment dat zij zelf met pensioen gaan. Dat wordt bevestigd

Jongeren en ouderen betalen eenzelfde procentuele pen-

door recente wetgeving: de AOW gaat later in, de pensioen-

sioenpremie en bouwen evenveel pensioen op (terwijl de

richtleeftijd gaat naar boven en men mag bij de werkgever per

premie van jongeren langer kan renderen en van ouderen

jaar minder pensioen opbouwen.

minder lang). Deze doorsneepremie zorgt ervoor dat jongeren solidair zijn met ouderen. Op zich is dit niet erg, want een

72

AOW

jongere wordt op een bepaald moment ook ouder. De mo-

Bij de financiering van de AOW betalen de werkenden (lees:

biliteit op de arbeidsmarkt neemt echter wel toe. Met name

jongeren) voor een deel voor de uitkering van de AOW-

voor werknemers die zzp’er worden pakt de doorsneepremie

gerechtigden (ouderen). Er vindt dus inkomensoverdracht

slecht uit. Berekeningen van het CPB laten zien dat de door-

plaats van jongeren naar ouderen. Zo zijn jongeren dus so-

sneepremie voor inkomensoverheveling zorg draagt van

lidair met ouderen. Er is nu ook solidariteit ontstaan tussen

jong naar oud. Een 30-jarige heeft een nadeel van ongeveer

beter en minderbedeelden. Dit komt doordat een deel van

2 tot 10 procent van het inkomen waarover hij of zij pensioen

de financiering van de AOW wordt betaald uit belastinggel-

opbouwt, afhankelijk van opleiding en geslacht.


achtergrond

73


dan vindt er geen onderscheid plaats tussen jongeren en ouderen. Daalt de beurs, dan hebben gepensioneerden daar last van, immers hun pensioen wordt direct gekort. Ook werkenden merken dit: hun premie gaat omhoog. Kortom:

achtergrond

in slechte jaren moeten jongeren en ouderen allebei meebetalen. Als elke leeftijdsgroep zijn eigen pensioenvermogen zou opbouwen, dan zou dit onvermijdelijk betekenen dat bij sommige leeftijdsgroepen de koersval aanmerkelijk groter is en dat zij daardoor aanmerkelijk meer pensioen zouden inleveren. De fluctuaties in de pensioenen worden nu door het collectief gedekt.

WILLEN WE SOLIDAIR ZIJN? Gepensioneerden is gevraagd te reageren op de stelling: ‘Om de werkenden te ontzien vind ik het geen probleem als mijn

P E N S I O E N P OT

AOW in de toekomst niet verhoogd wordt.’ De werkenden

We leven langer. Een gepensioneerde heeft gedurende zijn

en arbeidsongeschikten moesten aangeven of zij bereid zijn

werkzame leven naderhand bekeken te weinig pensioenpre-

om van een verhoging van hun inkomen af te zien om zo de

mie betaald. Dit komt doordat destijds is uitgegaan van een

gepensioneerden te ontzien. Uit het onderzoek blijkt dat men-

kortere levensduur. Er is dus te weinig premie betaald. De

sen niet graag afzien van een hoger inkomen om een andere

angst van jongeren is dat zij de rekening hiervan krijgen. De

groep financieel te ontzien. De gepensioneerden tonen zich

rente waarmee pensioenfondsen rekenen, wordt kunstmatig

nog het vaakst solidair: ongeveer 19 procent (tegen 12 pro-

op langere termijn iets hoger vastgesteld dan de huidige

cent van de jongeren) vindt het niet erg om een inkomensver-

marktrente. Dat betekent dat pensioenfondsen boekhoud-

hoging aan zich voorbij te laten gaan. Deze resultaten laten

kundig rijker zijn dan ze daadwerkelijk zijn. En dat betekent

zien dat solidariteit niet altijd vanzelfsprekend is.

weer dat pensioenen minder gekort worden, dan wel dat

In de toekomst zullen de pensioenregelingen worden om-

pensioenen meer geïndexeerd worden dan op grond van de

gezet in regelingen waarbij het risico meer bij de deelnemer

huidige marktrente. Met als gevolg dat er meer wordt inge-

zelf wordt neergelegd. De solidariteit tussen generaties, het

teerd. Jongeren vrezen dat er te weinig in de pensioenpot

belangrijke uitgangspunt binnen het pensioenstelsel, wordt

zit op het moment dat zij met pensioen gaan. Aan de andere

daarmee verder beperkt.

kant: als de rente stijgt én op dat niveau blijft, profiteren jongeren weer.

NUANCES

WIJZIGINGEN IN PENSIOENLAND

De desinteresse van jongeren in pensioen (zie kader) is

• Verhoging van de ingangsdatum AOW.

opmerkelijk, omdat ze een belangrijk deel van de pensioen-

• Pensioenrichtleeftijd van 65 naar 67 jaar.

kosten dragen. Dat komt enerzijds door meer gepensio-

• Fiscaal minder pensioenopbouw bij werkgever

neerden en minder werkenden en anderzijds door de betere

• Keuze tussen zeker en inflatiebestendig pensioen.

geren. Daar staat tegenover dat kortingen op de pensioenen

• Aanpassing in wetgeving rondom

ouderen meer raken dan jongeren. Dit neemt niet weg dat de financiële positie van ouderen beter is dan die van jongeren. Kijken we naar de wijze waarop pensioenfondsen beleggen,

74

toegestaan.

inkomenstrend van ouderen ten opzichte van die van jon-

pensioenfondsbesturen. • Wijziging in boekhoudregels waardoor werkgevers risico willen overdragen naar werknemers.


Hoe was uw jaar? “Creatief, inventief en bewogen. Na een carrière in de directie van een aluminiumbedrijf ben ik afgelopen jaar met mijn eigen adviesbureau gestart. Het ondernemen geeft me zo veel energie! Zo zonde dat door de crisis vaak alle ondernemerschap uit organisaties wordt geperst. Ik heb de commissarissenopleiding van Nyenrode gevolgd. Ook ben ik informal investor bij ABN AMRO, waarbij ik investeringen bij bedrijven com-

klantportret

Rob Dresen

tekst Janneke Grootings beeld Milan Vermeulen

directeur en oprichter van Dresen International Management BV in Maastricht

bineer met coaching. Onze drie kinderen zijn het huis uit en doen het allemaal goed. Dat geeft ons meer vrijheid, mijn vrouw is ook ondernemer. Zo hebben we afgelopen jaar Hongkong herontdekt, samen met onze zoon die daar destijds woonde.”


OM 20.00 UUR GEWOON HET JOURNAAL KUNNEN KIJKEN Inboedelverzekering met snelle schadeafhandeling. Wie een Inboedelverzekering via ABN AMRO afsluit, weet dat alles goed geregeld is. U bent dan verzekerd tegen onder andere brand, diefstal en storm. Uiteraard kunt u rekenen op een snelle schadeafhandeling. Want schade is al vervelend genoeg. Verzekerd zijn via uw bank heeft dus zo zijn voordelen. Kijk op abnamro.nl/inboedel en bereken uw premie.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.