Etnografika by Muzeum Górnośląskie

Etnografika

Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

etnografika

Dzień Dobry! Na imię mam Etnografika. Jestem małą dziewczynką, wychowującą się w tradycyjnej śląskiej rodzinie. Co to znaczy tradycyjnej? To znaczy takiej, która od kilku pokoleń mieszka na Śląsku. Moi rodzice urodzili się na Śląsku, stąd pochodzą moi dziadkowie i pradziadkowie. A co najważniejsze, szanujemy zwyczaje naszych przodków i żyjemy według zasad, które nam przekazali.

etnografika

Zwyczaje to jest coś, co nas wyróżnia i sprawia, że jesteśmy inni niż wszyscy. Dzisiaj każdy wie, co to są jeansy i T-shirty. Na pewno macie kilka takich ubrań w swojej szafie. Noszą je dzieci na całym świecie: w Polsce, w dalekiej Japonii, w gorącej Australii i na zimnej Alasce… Wszyscy ludzie na Ziemi potrzebują ubrań – one osłaniają nas przed gorącem i zimnem – a jeansy i koszulki są bardzo wygodne i dobrze spełniają swoją rolę. Ja jednak nie noszę takich ubrań. Wolę kolorowe fartuszki, kiecki, koronkowe kabotki, czerwone wierzchnie, kwiecistą galandę i dużo korali i wstążek! Pytacie co to za dziwne rzeczy? To jest tradycyjny śląski strój z okolic Bytomia dla młodej panny. Piękny, kolorowy, a przede wszystkim oryginalny. W takim stroju chodziła kiedyś moja babcia i prababcia i wszystkie młode dziewczyny na Śląsku. Kiedy jestem w niego ubrana wszyscy wiedzą, skąd pochodzę. To taki mój podpis.

Przyjrzyjcie się z jakich elementów składa się mój ubiór. Pochodzę z Bytomia, więc noszę strój rozbarski. Na moich ubrankach często są widoczne wzory kwiatowe. Nasi dziadkowie bardzo kochali przyrodę, dlatego malowali ręcznie na wstążkach i fartuchach czerwone róże, różowe malwy i inne piękne kwiaty. Wzory różniły się w zależności od regionu Śląska. W okolicach Pszczyny częściej można było spotkać kolory niebieskie, u nas na Rozbarku królował kolor czarny. Czarną jaklę zakłada moja mama, kiedy chce wyglądać elegancko. Czarny to kolor węgla, a on zawsze w naszych rodzinach był bardzo ważny, więc myślę, że właśnie dlatego dorośli Ślązacy uważają go za kolor dostojny i odpowiedni dla zamężnej kobiety. 4

czepiec buda

galanda

korale z krzyżykiem czorna jakla

korale kabotek

wierzcheń

fortuch

czorna kiecka

etnografika

Czy wiesz, który element stroju ludowego lubię najbardziej? Przyłóż lusterko do linii prostej obok znaków i odczytaj w nim nazwę. Przepisz ją!

AD N A L A G Tak wygląda strój mojego dziadka.

A tak mój tato ubiera się w dni świąteczne. Zgadnij, jaki zawód wykonuje?

Jakie narzędzia przydają się do pracy mojemu tacie? kania

bruclek Kamizelka

jedwobka

czako

kamzola

bizoki

Zaprojektuj chustę dla swojej mamy. W projektowaniu wykorzystaj wzory kwiatowe. Możesz użyć pieczątek dostępnych na wystawie w naszym Muzeum.

etnografika

Miasto – region – kraj Czy wiecie co to jest region? To nasz mały świat! Wszyscy wiemy, że żyjemy w kraju, który nazywa się Polska. To bardzo duże państwo – żeby ją całą zobaczyć musielibyśmy podróżować autem przez wiele tygodni, a nawet miesięcy. Zobaczylibyśmy wtedy morze, góry, równiny, jeziora, tysiące miast i wsi… To bardzo dużo dla takiej małej główki jak moja. Trudno by mi było nawet te wszystkie cuda zapamiętać! Region to moja mała ojczyzna – wszystko to, co otacza mój dom, najbliższa okolica, w której dorastam. Poznaję go powoli, zapamiętuję jak wygląda. A kiedy będę wiedziała już wszystko o najbliższej okolicy, czyli Częstochowa regionie, zacznę poznawać inne zaBytom Zabrze kątki naszego kraju. Wygląda to tak: Gliwice Ruda Śl. Chorzów Racibórz

Rybnik

to jest nasz kraj Morze Bałtyckie Obwód Kaliningradzki

Gdañsk Olsztyn Litwa

Szczecin Wis

ła

Gorzów Poznañ Wielkopolski

Bytom

Katowice

Rzeszów

Pszczyna Kraków Cieszyn

Bielsko-Biała

Zadanie Popraw na kalce granice naszego kraju czerwoną kredką. Zaznacz na zielono Śląsk. Napisz, w którym mieście Śląska mieszkasz. Aby ustalić, skąd pochodzą zwyczaje w Twoim domu, zapytaj rodziców i dziadków, gdzie się urodzili. Zaznacz na kolorowo te miejsca na mapie i dorysuj strzałki prowadzące od nich do miejsca Twojego zamieszkania.

Kielce Częstochowa

Opole

Tychy

Cieszyn

Białoruś

Lublin

Wrocław

Katowice Sosnowiec

Warszawa

Łódź

Odr a

Pszczyna Jastrzębie Zdrój

Białystok

Bydgoszcz

Niemcy

to jest nasz region – Górny Śląsk

Bielsko-Biała

Ukraina

Czechy Słowacja

województwo Śląskie

region Górnego Śląska

miasta wojewódzkie

granica państwa

miasta na Śląsku

główne rzeki

etnografika

Częstochowa Bytom

Zabrze Gliwice

Ruda Śl. Chorzów Racibórz

Rybnik

Katowice Sosnowiec Tychy

Pszczyna Jastrzębie Zdrój Bielsko-Biała

Cieszyn

Strój:

A to jest Śląsk – region, w którym dorastam. Nic dziwnego, że jest mi on bardzo bliski. Śląsk zamieszkuje dużo dzieci podobnych do mnie. Lubimy jeść słodkie kołoczki i kreple. Dorośli wolą śląskie kluski z roladą i modrą kapustą. Pytacie, co to takiego? Są to potrawy często spotykane w naszych domach, a te dziwne nazwy pochodzą z gwary – czyli naszego śląskiego języka. Wielu moich kolegów nie używa już gwary śląskiej, bardziej popularny jest język polski, ale wszyscy na pewno rozumieją te słowa. Kreple to pączki, a kołoczki to słodkie drożdżówki.

rozbarski pszczyński

cieszyński

raciborski

górali beskidzkich

Zadanie Przeczytaj nazwę przedmiotu w gwarze śląskiej i połącz z odpowiednim rysunkiem. bajtel, rapitołza, familok, szmaterlok

bajtel – dziecko, rapitołza – żaba, familok – dom wielorodzinny, szmaterlok – motyl

Co to są zwyczaje? Mówimy, że mama ma zwyczaj dawania nam całusa na dobranoc. To zwyczaj codzienny i to bardzo miły. Ja mam zwyczaj mówić ładnie „dzień dobry” i „do widzenia”, ustępuję miejsce w autobusie starszym i zawsze uważnie słucham moich rodziców. Moja babcia mnie tego nauczyła – powiedziała mi, że tak zachowują się grzeczne dzieci, a wie to na pewno, bo powiedziała jej o tym prababcia.

Kiedy wchodzimy do domu, ściągamy buty. Znasz ten zwyczaj?

Zwyczaj to coś, co robimy, bo uważamy, że tak powinniśmy się zachować w danej sytuacji. To takie znaki, których nauczyli nas nasi bliscy, kiedy byliśmy dziećmi. Zwyczaj możemy nazwać tajemniczym językiem gestów, które znaczą więcej niż słowa i który jest zrozumiały dla naszych bliskich. Kiedy podnoszę rękę do góry na lekcji pani nauczycielka wie, że chcę coś powiedzieć. Kiedy chcę powiedzieć babci, że ją kocham, wystarczy dać jej buziaka w policzek, a ona już będzie wiedziała, co to znaczy. Sami sprawdźcie, jak to działa! Co niesie ta dziewczynka w koszyczku do kościoła? Czy znasz ten zwyczaj? Na pewno go już spotkałeś. A może sam niosłeś taki koszyczek na Wielkanoc?

etnografika

Zwyczaj to nasze zachowanie w określonej sytuacji. Wszyscy wiemy, że kiedy zbliża się wiosna czekają nas Święta Wielkanocne. Na kartkach wysyłanych do bliskich z życzeniami często są namalowane jajka ozdobione kolorowymi wzorkami. To pisanki, nazywane w naszym regionie kroszonkami, od formy zdobienia. Czy wiesz, że… Malowanie (dawniej pisanie) jajek to bardzo stary zwyczaj. Był znany już w starożytnej Mezopotamii, Grecji i Egipcie. Najstarszą pisankę w Polsce archeolodzy odnaleźli na Ostrówku w Opolu. Już wtedy malowano gorącym woskiem na skorupkach jajek, a następnie zanurzano je w barwniku – najczęściej w wywarze z dodatkiem łupin cebuli lub ochry. Dziś malowane pisanki kojarzymy ze świętami Wielkiej Nocy, stały się one znakiem zmartwychwstania, odrodzenia. Zadanie: Zaprojektuj swoją kroszonkę

Jakie znasz wiosenne zwyczaje związane z jajkami? Ja znam ich wiele… W Sobotę Wielkanocną święcimy pokarmy. W koszyczku nie może zabraknąć kolorowych jajek! Poświecone jajka spożywamy w Niedzielę Wielkanocną. Życzymy sobie nawzajem zdrowia. Moja babcia wierzy, że ten zwyczaj chroni wszystkich domowników przed chorobami i złymi zdarzeniami. Nigdy nie wyrzuca skorupek po święconych jajkach. Jeśli zakopiemy je w ogrodzie lub na polu, przyniosą nam obfite plony. Przed Wielkanocą wszyscy w domu malujemy jajka roztopionym woskiem, a następnie barwimy – powstają wtedy piękne wzory. Mój tato woli inną technikę zdobienia. Najpierw gotuje jajko w wodzie z łupinkami cebuli, a następnie kozikiem wydrapuje na nich wzory. Dziadek mi kiedyś opowiadał, że za pomocą wielkanocnego jajka wyznał miłość mojej babci! Podarował jej zrobioną przez siebie kroszonkę, a ona ją przyjęła i w zamian dała mu swoją. To był znak, że podobają się sobie nawzajem. Znam również wiele wesołych zabaw związanych z jajkami. Najbardziej lubię poszukiwanie czekoladowych jajeczek w ogródku. Chowa je zwykle tata, a ja z siostrą muszę je wszystkie odnaleźć. Lubimy też toczenie jajek. Ta zabawa polega na turlaniu pisanek z niewielkiej górki. Jeśli jajko wpadnie do rowka wykopanego u podnóża – jesteś zwycięzcą! Mój tata i brat uwielbiają zabawę „na wybitki”. Uderzają jajkiem o jajko – czyja pisanka się nie potłucze – ten wygrywa.

etnografika

Zwyczaje odświętne związane są z ważnymi wydarzeniami w naszym życiu. Co roku przed Bożym Narodzeniem zasiadamy do stołu, dzielimy się opłatkiem życząc sobie zdrowia i szczęścia, a potem wspólnie spożywamy wieczerzę wigilijną. Na tę chwilę czekamy cały rok. A kiedy będzie śmigus-dyngus? Tylko raz w roku, w poniedziałek wielkanocny. Czasami takie zwyczaje nazywamy obrzędami, ponieważ nasi przodkowie wierzyli, że mają one magiczną moc. Na wszystko mieli swoje sposoby! Kiedy

acz wy , e z ać m w sa cało ię kie o li s ta ś p zy są go uc n ie ko na zie dz cą ż od z zę ch nie e c ies ws dy rów zaj ędz nie kie ni yc b akie że si, ! O zw edy , j ie, mo ek ze ki się ec ki os as u, ć wi Es o n . N raj zie zy no m ów k ied e c ob ie dk ym w Al Pod osk rzo asz o do n p n rt je? rają oich w wa cie w ałe cę, s po od mi ani u r go oz g ! te zr za aje są wać ycz ne żo zw ó dr ują po pan m ta

A ja k m ie in ym n e z p i? C zn rz zy aki de eds tak zna k zko s sz a i zw ch la? mo Ty c yc es A w ? J za z co ita ak j: ju m sz w i ż ó iść wis się tasz z się z, k ko się po iedy leg ze ba s am zn wi koń i i ajo ć? cz P – yłe anią na ś ry obi su a js wó j

etnografika

kończyła się zima, każdy tęsknił za pięknymi, słonecznymi dniami. Wierzono, że jeśli wspólnie wrzucą do wody Marzannę – lalkę zrobioną z bibuły i szmatek, to zima szybciutko ustąpi. Takie zwyczaje zawsze były okazją do wspólnej zabawy, dlatego ludzie tak chętnie powtarzali je co roku. Wiele z nich przetrwało do naszych czasów i znają je wszystkie dzieci, inne zostały zapomniane.

Twoje zwyczaje mówią innym o tym, skąd pochodzisz, gdzie się wychowałeś i gdzie jest twój rodzinny dom. 14

etnografika

paźd ziern ik

topienie Marzanny

lu ty

lis to pa d

ień grudz

Mikołaj

stycz eń

Połącz zwyczaje z odpowiednim miesiącem

palma

marzec

betlejkorze kwiec ień

ień wrzes

Wigilia

kroszonki śmigus-dyngus

lipi ec

iec czerw

eń rpi e i s

m aj

wykopki Noc Świętojańska

Zaduszki

dożynki Andrzejki

szkubaczki (skubanie pierza)

Mikołaj 6 XII, Wigilia 24 XII, Zaduszki 2 XI, wykopki X, Andrzejki 29/30 XI, betlejkorze XII–I, szkubaczki (zima), topienie Marzanny III, palma (Niedziela

żniwa Palmowa), kroszonki (Wielka Sobota), śmigus-dyngus (poniedziałek wielkanocny), Noc Świętojanska 23 VI, żniwa VIII, dożynki IX

etnografika

etnografika Odwiedzając wystawę etnograficzną w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu zdobądź odznakę Etnografiki.

Drodzy Rodzice, Zabawa w odkrywanie własnych korzeni może być inspirująca dla całej rodziny. Etnografika to nazwa programu edykacyjnego realizowanego przez Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, w ramach IV edycji Akademii Orange, poświęconego tematyce tradycji, zwyczajów, historii rodzinnych. W naszej pracowni wykorzystaliśmy niekonwencjonalną, jak dla tej grupy wiekowej, metodę pracy. Pozwoliliśmy dzieciom samodzielnie odkrywać naszą tradycję ucząc je jedynie, jak to się robi. Zabawa w małych odkrywców kultury ludowej zmusza do aktywności, na stałe wpisując się w świadomość dziecka. Badania terenowe, wykonane w grupie rówieśników lub indywidualne poszukiwania historii rodzinnych przedmiotów, kształtują wyobraźnię młodych ludzi, uczą docenić tradycję i pomagają zbudować poczucie własnej wartościu przy jednoczesnym zachowaniu tolerancji w stosunku do innych.

Miejsce na pieczątkę

Pomysły na wspólną zabawę oraz relacje z naszych działań znajdą Państwo na stronie internetowej www.etnografika5.blogspot.com (dokładne scenariusze lekcji, filmy edukacyjne z udziałem dzieci na www.etnografika.muzeum.bytom.pl). Zainspirujcie się Etnografiką!

wydawca: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu tekst: Anna Rak konsultacje merytoryczne: Anna Grabińska-Szczęśniak (etnografia), Anna Stajno (pedagogika wczesnoszkolna) rysunki: dzieci z Niepublicznego Przedszkola „Tika” w Bytomiu skład: Katarzyna Wolny

etnografika

organizator

partner

patronat medialny

Muzeum Górnośląskie w Bytomiu jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego

ISBN 987-83-88880-63-6