Katalog wystawy: Kresowe miasta i miasteczka

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

KATALOG WYSTAWY

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY 1

Kurator wystawy: Mieczysław Dobkowski

Fotografie pochodzą ze zbiorów: Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu Muzeum Historii Katowic

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

INSTYTUCJA KULTURY SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

KATALOG WYSTAWY

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

3

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

PRZEDMOWA Kresy Wschodnie II Rzeczpospolitej stanowiły atrakcyjny temat dla wielu ludzi zajmujących się fotografią. Byli wśród nich, także wybitni fotograficy i to ich zdjęcia wzbudzają do dzisiaj szczególne zainteresowanie. Bułhak, Chomentowska, Poddębski, a także mniej znany – chociaż godny przypominania – katowiczanin Józef Dańda. Ten urzędnik, działacz społeczny, ale przede wszystkim fotograf trafił na Kresy w połowie lat 30-tych i przywiózł stamtąd bliżej nieznaną ilość zdjęć.

Trzydzieści z nich – ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu i Muzeum Historii Katowice prezentowanych jest na wystawie Kresowe miasta i miasteczka. Fotografie Józefa Dańdy.

5

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

JÓZEF DAŃDA Urodził się w 1895 r. w Michałkowicach koło Karwiny, gdzie osiedlił się – opuszczając w poszukiwaniu pracy rodzinną Małopolskę – jego ojciec. Z tychże Michałkowic, z górniczej rodziny pochodziła jego matka. Józef ukończył miejscową pięcioklasową szkołę ludową, a później – pracując już w kopalni – Polską Szkołę Przemysłową. Od najwcześniejszych lat był aktywnym uczestnikiem życia społecznego, kulturalnego, sportowego a nawet politycznego. Należał do Drużyn Sokolich, udzielał się w Towarzystwie Tatrzańskim, w akcji plebiscytowej (działał nawet w dywersji), występował w orkiestrach i teatrach amatorskich, jednak największą jego pasją było fotografowanie.

W 1919 r. Dańda przyjechał z Zaolzia do Polski i zamieszkał na początku w Mysłowicach, potem w Katowicach. Podjął pracę jako urzędnik w Dyrekcji Kolei. Obowiązki zawodowe potrafił jednak łączyć z aktywnością społeczną i swoja pasją – fotografią. Fotografował pejzaże,architekturę i ludzi. Dokumentował ważne miejsca i wydarzenia. Jeździł z aparatem po całej Polsce – w drugiej połowie lat trzydziestych docierał nawet na Kresy. Jego zdjęcia zaczęły ukazywać się w prasie lokalnej i ogólnopolskiej. Brał udział w konkursach i wystawach. Na ogólnopolskim konkursie w Katowicach w 1938 roku Józef Dańda zdobył I nagrodę (za portret „Babcia Śląska). Karierę przerwała wojna. Dańda zagrożony aresztowaniem skrył się w małej wsi pod Wieliczką.

Po wojnie znów znalazł się w Katowicach . Nie powrócił jednak do pracy na kolei, lecz rzucił się w wir działalności społecznej i zamierzał poświęcić się fotografii. Udzielał się w organizacjach społecznych, prowadził wykłady, organizował wystawy.

Był współzałożycielem Śląskiego Towarzystwa Miłośników Fotografii, a Jego marzeniem stało się stworzenie muzeum fotografii. Jednocześnie cały czas sam fotografował. Pochłaniało go wtedy m.in. dokumentowanie zniszczeń wojennych Górnego Śląska, Warszawy, Wrocławia i wielu innych miast. Talent, wiedza i praca Józefa Dańdy zapewniły mu z czasem uznanie. W 1949 r. przyjęto go w poczet członków ZAiKS-u, powierzono mu też stanowisko wykładowcy fotografiki na ASP w Krakowie. Często wykonywał zlecenia różnych instytucji np. wielkich muzeów. Wiele czasu, szczególnie pod koniec życia, poświęcił scalaniu i opracowaniu swoich zbiorów. Z upływem lat jego osobiste położenie stawało się coraz trudniejsze. Podupadał na zdrowiu, zmagał się z ciągłymi kłopotami finansowym i mieszkaniowymi. Zmarł 1 kwietnia 1974 r.

Tuż przed śmiercią podarował większość swojego dorobku miastu Katowice, które później przekazało te zbiory Muzeum Historii Katowic.

Mistrzem dla Józefa Dańdy był przez całe życie Jan Bułhak, twórca szkoły „fotografii ojczystej”, o której pisał, że „... to jest fotografia krajoznawcza, rozszerzona tematowo przez społeczno-patriotyczny punkt wyjścia, uszlachetniona przez wyższe wymagania artystyczne”. Tej idei Dańda był zawsze wierny. Nigdy nie dostał się do grona najwybitniejszych polskich twórców fotografii, ale jego dzieło ma ogromną wartość dla historyków, architektów, czy też fotografików.

Józef Dańda (1895-1974) zdjęcie ze zbiorów Muzeum Historii Katowic

7

Przy opracowaniu wykorzystano mapę Polski, w: Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna.

T. XIII. Kraków: Wydawnictwo Guthenberga, 1929-1938, s.24.

Opracowanie M.Dobkowski

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej były obszarem bardzo słabo zurbanizowanym. W miastach zamieszkiwało tam średnio kilkanaście procent ogółu ludności (wyjątkami były województwa: wileńskie i lwowskie).

U progu lat trzydziestych XX w. na Kresach znajdowało się nieco ponad 150 miast, będących miastami w sensie administracyjno-prawnym. Znacznie więcej (ponad 200) było osiedli nie mających takiego administracyjnego statusu, ale posiadających tradycyjne prawa (przywileje) miejskie lub prawa miasteczka.* Dwa spośród kresowych miast – Lwów i Wilno to jak na ówczesne czasy duże miasta, liczące odpowiednio 318 tys. i 209 tys. mieszkańców**. Kilka miast, m.in. Stanisławów, Grodno, Brześć n. Bugiem, Łuck czy Borysław, można zaliczyć do miast średniej wielkości. Większość jednak stanowiły małe lub wręcz bardzo małe miasteczka.

Charakterystyczna cechą miast na Kresach była ich wieloetniczność i wielowyznaniowość. Chociaż w większych miastach dominowali zwykle Polacy, a w mniejszych Żydzi, to zamieszkiwali w nich także: Litwini, Ukraińcy, Białorusini, Rosjanie, Niemcy, Czesi i Ormianie. Były to niewątpliwie miasta wielokulturowe. Przejawiało się to nie tylko w statystykach, ale także w ich krajobrazie (architektura, urbanistyka, sztuka itp.) i w specyficznym nastroju. I właśnie kilkanaście tych miast odwiedził i sfotografował Józef Dańda.

* zbiór praw podobnych do praw miejskich nadawanych osadom o charakterze przejściowym między miastem a wsią, w Polsce nadawany do 1934 r. ** wg Rocznika Statystycznego 1939 r.

9

Józef Dańda, Krzemieniec. Widok na Górę Królowej Bony, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

Józef Dańda, Krzemieniec. Liceum Krzemienieckie, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

11

Józef Dańda, Krystynopol. Pałac ks. Lubomirskiej, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

Józef Dańda, Krystynopol. Widok ogólny, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

13

Józef Dańda, Brzeżany. Poczta w Brzeżanach, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

Józef Dańda, Brzeżany. Ruiny zamku Sieniawskich, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

15

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

Józef Dańda, Brzeżany. Panorama Brzeżan, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

17

Józef Dańda, Lwów. Teren wystawy 1894 roku, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

Józef Dańda, Lwów. Politechnika Lwowska, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

19

Józef Dańda, Zaleszczyki. Rynek, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

21

MUZEUM GÓRNOŚLASKIE

KRESOWE MIASTA I MIASTECZKA. FOTOGRAFIE JÓZEFA DAŃDY

Józef Dańda, Zaleszczyki. Most kolejowy, lata 30-te XX w. ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

23

ORGANIZATORZY WYSTAWY:

patroni medialni:

partnerzy:

Muzeum Górnośląskie w Bytomiu jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego

MUZEUMGÓRNOŚLASKIE GÓRNOŚLĄSKIE MUZEUM

GMINA BYTOM

ODDZIAŁ W BYTOMIU