Metabole Ziekten

Deze uitgave is gepubliceerd door Mediaplanet en financieel mede mogelijk gemaakt door Takeda, Biomarin, Sanofi Genzyme, Chiesi & Ultragenyx. Zij hebben geen inhoudelijke betrokkenheid gehad bij de totstandkoming van de interviews.

Mediaplanet is hierin eindverantwoordelijk voor de content.

Deze uitgave is opgezet in samenwerking met Stichting Metakids en UMD Lees meer op www.planethealth.nl

Metabole ziekten

Inzichten

8 experts over metabole ziekten Francjan van Spronsen Op dit moment krijgt meer dan 99% van alle pasgeborenen in Nederland de hielprik pagina 6 / 7

Carly Wijs vertelt over haar relatie met haar zus Liza die met de metabole ziekte PKU is geboren pagina 11

2

Lees meer op www.planethealth.nl

IN DEZE UITGAVE

VOORWOORD FOTO : H EL EEN K LO P

06 De preventieve rol van de hielpr ik Van de ruim 1000 metabole ziekten kan de hielprik er op dit moment circa 20 detecteren. In 2023 moeten dat er bijna 30 zijn.

Lees het verhaal van Thijmen online op www.planethealth.nl

ziekten: 08 Metabole onbekend groot probleem

Silas (9) is drager van X-ALD “Soms denk ik wel eens aan de tijd dat ik ziek was, maar ik weet het niet meer precies.

In het ziekenhuis kreeg ik veel cadeautjes.

Vooral Lego.”

Er zijn meer dan 1.000 metabole ziekten, ook wel stofwisselingsziekten genoemd. De openbaring van de ziekten en klachten lopen enorm uiteen.

Hierdoor is het vaak lastig een diagnose te stellen. Metabole ziekten zijn één van de grootste doodsoorzaken onder kinderen in Nederland. Het is tijd dat we deze ziektegroep onder de aandacht brengen.

Geschreven door Redactie Mediaplanet

11

Carly Wijs “We hebben dus nog een lange weg te gaan voordat álle metabole ziekten behandelbaar zijn.”

Industry developer: Elena Remers Managing Director: Rebecca Nicholson Content & Production Manager: Liselotte Sevat Digital Manager: Willem-Jan Persoons Designer: Vratislav Pecka Fotocredits cover: Heleen Klop Copyright Mediaplanet Publishing House: Volledige of gedeeltelijke verveelvoudiging, openbaarmaking of overname van deze publicatie is slechts toegestaan met toestemming van de uitgever, met bronvermelding.

@planethealth.nl

Mediaplanet

@MediaplanetNL

@mediaplanet.nl

Papier gemaakt van gerecycled materiaal

E

en metabole ziekte is erfelijk en wordt veroorzaakt door fouten in het DNA. Bij kinderen die met een metabole ziekte worden geboren, gaat er iets mis in de ‘chemische fabriek’ van hun lichaam. Als gevolg daarvan worden stoffen niet goed afgebroken of ontstaat er een tekort aan belangrijke bouwstoffen of energie. In beide gevallen word je ziek.

Er ontstaat schade aan de organen zoals de hersenen, het zenuwstelsel, de ogen, nieren, het hart en lever. Zowel lichamelijk als verstandelijk vindt er aftakeling plaats vaak met vroegtijdig overlijden tot gevolg.

Omvangrijk Metabole ziekten zijn een omvangrijk en ingewikkeld probleem. Er zijn enorme verschillen in openbaring en symptomen. Sommige kinderen ontwikkelen bijvoorbeeld direct na de geboorte al symptomen. Bij andere kinderen, die in eerste instantie op het oog gezond leken, openbaart het ziektebeeld zich trager op de achtergrond bijvoorbeeld pas in de pubertijd. Er zijn ook gevallen waar de ziekte zich pas op latere leeftijd openbaart.

Omgaan met Metabole ziekten zijn slopers, ze maken het lichaam letterlijk en figuurlijk kapot. Tienduizend patiënten en gezinnen in Nederland kampen met uiteenlopende lichamelijke en verstandelijke beperkingen, vanwege een metabole ziekte. In plaats van dat het kind op een normale manier kan opgroeien begint een proces van aftakeling. Genezing is nog niet mogelijk. Er zijn twee dingen

zeker: snelle diagnose en behandeling zijn de oplossing voor dit groot, maar maatschappelijk vaak onbekend probleem. Dit vraagt om meer uitleg en begrip.

Met speciale dank aan Stichting Metakids en UMD.

SYMPTOMEN VAN METABOLE ZIEKTEN

Achteruitgang van de ontwikkeling (Onverklaarbare) verstandelijke beperkingen Moeilijk behandelbare epilepsie

Bewegingsstoornissen

Onverklaarbare sufheid

Spierzwakte

Groeiachterstand

Hartfalen of leverfalen

Achteruitgang van zicht of gehoor

Lees meer op www.planethealth.nl

FEITEN EN CIJFERS

COLUMN

Metabole ziekten uitgelicht Metabole ziekten (ook wel stofwisselingsziekten genoemd) zijn een verzamelnaam voor honderden verschillende varianten. Deze ziekten zijn hiermee een groot maar maatschappelijk vaak onbekend probleem. Dit komt omdat veel patiënten niet als zodanig worden herkend. Hieronder vind je de belangrijkste feiten en cijfers.

Doodsoorzaak

Aftakeling

Metabole ziekten zijn één van de grootste doodsoorzaken onder kinderen in Nederland.

Voor veel kinderen is er nog geen behandeling. Met aftakeling en vaak jong overlijden tot gevolg.

Omvangrijk

10.000

Om de dag wordt in Nederland een kind geboren met een metabole ziekte.

Meer dan 10.000 gezinnen in Nederland hebben één of meerdere kinderen met een metabole ziekte.

Erfelijk

Impact

Metabole ziekten zijn erfelijk en ontstaan door een genetisch defect.

Metabole ziekten hebben een verwoestend effect op kinderlevens. Ze ontwrichten het hele gezin.

Hielprik

Hoop

Er zijn ruim 1.000 metabole ziekten.

De hielprik spoort er nu circa 20 op.

Dit moeten er veel meer worden.

Artsen verwachten, met voldoende geld voor onderzoek, binnen 25 jaar alle metabole ziekten te kunnen behandelen.

Onderzoek Onderzoek is de enige manier om metabole ziekten te stoppen. Steun onderzoek!

DE BESTE ZORG VERSCHILT PER PATIËNT Geschreven door Petra Lageman

De zorg voor mensen met metabole ziekten kan aanzienlijk worden verbeterd als onderzoekers, artsen, patiënten en hun naasten intensiever samenwerken.

Natuurlijk staat het patiëntbelang altijd voorop. “Al onze acties hebben als doel de patiënt de beste zorg te bieden”, stelt prof. Dr. Estela Rubio, kinderarts metabole ziekten bij het MUMC+. “De beste zorg heeft echter voor iedereen een andere betekenis.

Je moet dus heel goed luisteren waar de individuele behoeften liggen. Soms kan iets voor een onderzoeker heel banaal lijken terwijl het van enorme impact is voor de kwaliteit van leven van de patiënt.”

Zo verbeter je de zorg voor de patiënt én deel je kennis met collega’s Dat een crisis ook kansen biedt, blijkt juist nu. Veel patiënten hebben de afgelopen maanden via telefoon of beeldbellen overleg gehad met hun arts. “Zorg dichtbij huis of vanuit huis is voor de patiënt heel prettig. Als je minder vaak naar het ziekenhuis hoeft te gaan, word je minder vaak geconfronteerd met je ziekte. Bovendien scheelt het je natuurlijk veel tijd. De ervaring van de laatste maanden met telefonische of virtuele consulten leert dat dit in sommige gevallen een goed alternatief kan zijn voor fysieke consulten. Dit zou kunnen worden gecombineerd met bloedafname thuis.

Er kan nu al voor sommige bepalingen een envelop met een bloedmonster worden opgestuurd. Kort hierna krijg je via de computer of telefonisch de uitslag. Deze manier van werken kan de zorg verbeteren.”

Virtuele expertise Een andere vorm van verbetering van de zorg is het digitaal multidisciplinair overleg. “Het gebeurt regelmatig dat collega’s patiënten doorsturen omdat een andere arts op een bepaald vlak meer expertise heeft. In een aantal gevallen kunnen experts digitaal aansluiten bij een consult van de eigen behandelend arts. Dat is prettiger voor de patiënt omdat de zorg dichtbij huis wordt geleverd. Bijkomend voordeel is dat de expertise direct wordt gedeeld met hun arts. Zo verbeter je de zorg voor de patiënt én deel je kennis met collega’s.”

3

4

Lees meer op www.planethealth.nl

INZICHTEN

8 experts over metabole ziekten De diagnose van verschillende metabole ziekten is complex. De uiteenlopende hoeveelheid aan symptomen en verschillen in de openbaring van de ziekte dragen hieraan bij. Daartegenover is vroege diagnose cruciaal om onherstelbare schade te voorkomen. Wij verzamelden 8 expertises over het belang van vroege diagnose en de complexiteit die hierbij komt kijken.

Martijn Brouwers Professor Maastricht UMC+

Artsen zijn opgeleid om bij het stellen van een diagnose te denken in waarschijnlijkheden. Erfelijke metabole ziekten zijn zeldzaam en daarmee minder waarschijnlijk. Wij metabole specialisten spannen ons in om (toekomstige) artsen te leren wanneer een erfelijke metabole ziekte wél waarschijnlijk is.”

FOTO : G ER A R DV ER S C H O OT EN . N L

Prof. dr. Dirk J. Lefeber Hoofd Expertisecentrum voor erfelijke glycosyleringsziekten, Radboudumc FOTO : U M C U T R EC H T

Prof. Dr. Nanda Verhoeven-Duif Hoofd sectie Metabole Diagnostiek, UMC Utrecht

Diagnostiek van metabole ziekten is niet makkelijk.

Ziekteverschijnselen kunnen vaak bij veel verschillende metabole ziekten passen. Er is geen unieke test om alle metabole ziekten in een keer te testen. Welke test zet je in?”

Het metabolisme laat zich niet altijd eenvoudig vangen in een druppel bloed of een portie urine. Vaak zijn veranderingen in het metabolisme alleen maar zichtbaar in een bepaald weefsel, bijvoorbeeld in de spieren of in de hersenen. Om dat echt goed te kunnen bestuderen, zonder dat een biopt nodig is, werken we aan het ontwikkelen van patiënt-eigen weefseltjes. Een groot voordeel is dat dit ook de stap verkleind van diagnostiek naar het onderzoeken van nieuwe vormen van therapie.”

Lees meer op www.planethealth.nl

5

FOTO : U VA

Professor Hans Waterham Amsterdam UMC

De grote diversiteit aan metabole ziekten en de sterke variatie in symptomen maakt de herkenning daarvan gecompliceerd. Dit geeft veelal een vertraging in de diagnose, waardoor preventieve behandelingen vaak niet meer mogelijk zijn. Door de hielprikscreening is voor een aantal metabole ziekten een hele vroege diagnose mogelijk, waarmee veel ellende voor patiënten voorkomen kan worden. Dit aantal kan en moet uitgebreid worden. De zorg voor patiënten en het onderzoek aan metabole ziekten was in Nederland al van een internationaal hoog niveau, maar verdeeld over de verschillende UMC’s. Door het bundelen van de expertise binnen het UMD nemen we een volgende stap.”

Ongelofelijk dat er in Nederland zoveel zieke kinderen zijn waarvoor nog geen behandeling is.”

Pieter Brinkhorst Directeur Stichting Metakids

We maken zelf mee hoeveel verschil onderzoek maakt.”

Sonja Moeder van tweeling Jesse en Levi (8 jaar)

FOTO : CA R O L I N E VA N D ER S C H A A F FOTO M E T K A R A K T ER

Dr Terry Derks Kinderarts metabole ziekten UMCG

Ik denk dat het herkennen van een zeldzame diagnose vergelijkbaar is met lezen. Als je het herkent, dan zie je dat er meer staat dan streepjes en krabbeltjes. Het worden dan woorden, meerdere woorden vormen samen een zin. Als je het eenmaal kunt lezen, dan valt het moeilijk te herkennen wat ergens staat geschreven. Maar als het een zeldzame taal is, dan worden de streepjes of letters zelden een woord of een zin.”

Prof. Clara van Karnebeek Kinderarts, geneticus metabole ziekten en hoogleraar Metabole ziekten Radboud Universiteit/ Radboudumc

Een vroege diagnose is essentieel voor snelle therapie en preventie om onherstelbare schade te voorkomen. Anno 2020 kan dit! Met nieuwe technologie kunnen we in 1 druppel bloed honderden metabole ziekten tegelijk herkennen. Een game changer door de vereende krachten in ons UMD.”

6

Lees meer op www.planethealth.nl

EXPERTISE

De preventieve rol van de hielprik Kinderen krijgen in de eerste week van hun leven een hielprik. Hiermee kan een aantal metabole ziekten ofwel stofwisselingsziekten op dat moment al worden ontdekt.

Deze tijdige opsporing voorkomt vaak een hoop schade en leed en redt uiteindelijk zelfs levens.

Geschreven door Marjolein Straatman

Francjan van Spronsen Kinderarts erfelijke metabole ziekten verbonden aan het UMC Groningen

Lees meer op www.planethealth.nl

7

Metabole ziekten kunnen zich in alle organen manifesteren en zonder behandeling bijvoorbeeld hersenen, lever en nieren ernstig aantasten.

Soms leiden ze tot overlijden. Met de hielprik kunnen we er vaak op tijd bij zijn en leed bij een grote groep voorkomen”, zegt Francjan van Spronsen. Hij is kinderarts erfelijke metabole ziekten en verbonden aan het UMC Groningen. Van de ruim 1000 metabole ziekten kan de hielprik er op dit moment circa 20 detecteren. In 2023 moeten dat er bijna 30 zijn.

Testen op stoffen Op dit moment krijgt meer dan 99% van alle pasgeborenen in Nederland de hielprik, als zij tussen de 72 en 168 uur oud zijn. Via een prik in de hiel wordt bloed afgenomen.

Dit bloed gaat naar het laboratorium voor onderzoek; daar volgen testen op de (vaak verhoogde) aanwezigheid van verschillende stoffen. “Een van die stoffen is phenylalanine. Deze stof speelt een grote rol in de ontwikkeling van de metabole ziekte PKU. Te hoge of lage waarden phenylalanine kunnen echter ook duiden op andere ziekten.”

MCAD en MSUD zijn eveneens voorbeelden van metabole ziekten die na de hielprik aan het licht kunnen komen. Bij afwijkingen in het bloed uit de hielprik kan verder onderzoek noodzakelijk zijn. Niet zelden kan er dan snel en tijdig een behandeling worden gestart.

De hielprik verdwijnt niet snel, maar er is wel een combinatie denkbaar met andere technieken Ontwikkeling De eerste hielprik vond in 1969 plaats in Groningen. In 1974 volgde de rest van Nederland. In de jaren daarna maakte de screening verschillende ontwikkelingen door. Bij aanvang was PKU de enige ziekte die ermee kon worden opgespoord. Niet zonder resultaat, want voor het bestaan van de hielprik werd deze metabole ziekte pas relatief laat bij kinderen vastgesteld. Hierdoor was er volgens Van Spronsen bij hen al ernstige hersenschade ontstaan.

“Tegenwoordig kan een grote groep kinderen dankzij de tijdige opsporing van PKU en met behulp van een speciaal dieet toch een relatief normale ontwikkeling doormaken.”

Minder onterecht afwijkende uitslagen De hielprikscreening zelf is in de vaart der technologische vooruitgang onder meer geavanceerder geworden sinds 1969. Zo is deze nauwkeuriger. Dat heeft voordelen ten aanzien van onterecht afwijkende hielprikuitslagen: “In 2007 was de situatie nog zodanig dat uit een groep van tien kinderen met een afwijkende hielprikuitslag er één kind daadwerkelijk een van de ziekten had. Er zat dus maar één patiënt bij. Nu is dat één op de drie. Dankzij verbeteringen kennen we nu dus minder onterecht afwijkende uitslagen.”

Criteria Stapsgewijs zijn er sinds het begin van de hielprikscreening steeds meer ziekten toegevoegd aan het hielprikpakket. Een van de ziekten waarop in de toekomst ook zal worden getest, volgend jaar al als alles gaat zoals verwacht, is X-ALD. Of een ziekte het haalt tot de hielprik, hangt af van een aantal factoren. Een van de criteria is dat de ziekte behandelbaar moet zijn. Een andere voorwaarde is de vindbaarheid. Bovendien dient

het noodzakelijk te zijn dat de ziekte wordt opgespoord in de periode van de hielprik.

Toekomst van de hielprik Van Spronsen is enthousiast over de hielprikscreening omdat deze kinderen en hun ouders leed kan besparen en deze in sommige gevallen levensreddend is. Toch meent hij ook dat de medische wereld in de toekomst oploopt tegen de beperkingen ervan. “Je kunt er niet alles mee ‘pakken’. De hielprik verdwijnt niet snel, maar er is wel een combinatie denkbaar met andere technieken. DNA-onderzoek bijvoorbeeld, al moet de vorm van de screening de bevolking wel aanspreken. Uiteindelijk hopen we nog meer ziekten op te sporen in de screening zonder dat we ouders van een pasgeborene naar het ziekenhuis moeten laten komen terwijl het later niet nodig blijkt te zijn. Een pasgeborene met een afwijkende hielprik

Tegenwoordig kan een grote groep kinderen dankzij de tijdige opsporing van PKU en met behulp van een speciaal dieet toch een relatief normale ontwikkeling doormaken voor een stofwisselingsziekte moet niettemin altijd snel in een universitair medisch centrum door een kinderarts metabole ziekten worden gezien. Ook als het kind ogenschijnlijk gezond is.”

Lees meer op www.planethealth.nl

8

Lees meer op www.planethealth.nl

HUMAN INTEREST

X-ALD in het gezin Silas van den Dolder (negen) heeft X-ALD. Gelukkig gaat het nu goed. Al heeft de ziekte zeker impact gehad. Op hem, maar ook op zijn ouders, broer en zussen. Silas: “Soms denk ik wel eens aan de tijd dat ik ziek was, maar ik weet het niet meer precies. In het ziekenhuis kreeg ik veel cadeautjes. Vooral Lego.”

Geschreven door Marjolein Straatman

M

oeder Lieneke: “X-ALD was niet helemaal een onbekende voor ons. De erfelijke ziekte werd bij mijn vader geconstateerd toen hij 45 was. Vrouwen kunnen ook drager zijn, leerde ik, maar worden lang niet altijd ziek. Toch was het een klap. Ik had verkering met mijn huidige man Pierre en vond het een nare gedachte dat eventuele kinderen van ons later misschien niet gezond zouden zijn. Kon hij dat aan?

Pierre bleef. Zo nu en dan praatten we erover, ook hadden we steun aan ons geloof. Het sterkte ons in de gedachte dat, wat er ook zou gebeuren, we de kracht zouden vinden om door te gaan.”

Schok “Aan onze dochters Anna (zeventien) en Lieke (negentien) merkten we niets opzienbarends toen ze opgroeiden. Het nut van testen zagen we niet zo in. Er bestaan sowieso geen medicijnen die X-ALD genezen.

Bovendien vonden we dat ze zelf de keuze moesten maken als ze volwassen waren.

Pierre en ik kregen nog twee zoons, Jan (elf) en Silas (negen). Net als bij de geboorte van de meisjes waren we ontzettend blij met hen. Dat overheerste, al speelde zo nu en dan de vraag door mijn hoofd of ze drager zouden zijn en ooit ziek zouden worden. We wisten toen nog niet dat de ziekte zich ook op jonge leeftijd kan openbaren.

Op aandringen van mijn ouders hebben we de jongens in 2017 toch laten testen. We wisten niet wat we hoorden. Niet alleen was zowel Jan als Silas drager van X-ALD. Ook bleek de jongste, hij was toen zes, ernstig ziek. Het was een schok. Silas zag er helemaal niet ziek uit, juist kerngezond.

Er volgden direct allerlei onderzoeken, maar daar bleef het niet bij. Silas moest een

Lees meer op www.planethealth.nl

GASTCOLUMN

STREVEN VOOR X-ALD IN HIELPRIKSCREENING Eén op de drie jongens met X-gebonden adrenoleukodystrofie (ALD) krijgt voor het tiende levensjaar een ernstige ontsteking in de hersenen. Dit heet cerebrale ALD.

Silas zag er helemaal niet ziek uit, juist kerngezond beenmergtransplantatie ondergaan, werd ons verteld, voorafgegaan door chemotherapie. Het druiste volledig in tegen mijn gevoel. Alsof mijn kindje werd gesloopt terwijl het helemaal niet ziek was.”

Gezin op zijn kop Vader Pierre: “Ons gezin stond op zijn kop.

Achteraf bezien heb ik die periode beleefd als een soort shock. We zijn best nuchtere mensen die het leven nemen zoals het komt, maar dit was zo heftig. Ook de periode ná de transplantatie was erg zwaar en dat had ik helemaal niet verwacht. Thuis had Silas nog een hele weg te gaan. Hij moest herstellen, zat aan verschillende medicijnen en was helemaal opgeblazen van de corticosteroiden. Ook vond ik het moeilijk dat Lieneke en ik natuurlijk vooral met Silas bezig waren terwijl we uiteraard nog drie kinderen hadden die ook aandacht nodig hadden.”

Zus Anna: “Twee tantes zorgden voor ons toen mijn ouders veel bij Silas waren in het ziekenhuis. Mijn zus en broertje en ik wilden zo veel mogelijk bij hem zijn in zijn moeilijkste tijd.”

Voetballen Moeder Lieneke: “De kinderen hebben het heel goed gedaan. Nu, drie jaar later, proberen we vooral ons leven op te pakken. Silas blijft onder controle. Hij heeft minder haar door de X-ALD, maar het gaat heel goed met hem en daar zijn we enorm dankbaar voor.

Hij speelt weer, is veel aan het voetballen en we willen hem dan ook zo veel mogelijk kind laten zijn. Ons leven is wel veranderd. Ik hou doorlopend in de gaten hoe hij zich voelt.

Vooral hoe het gaat met zijn cortisolgehalte, waarvoor hij als gevolg van de X-ALD drie keer per dag medicijnen neemt. Ik merk het meteen als hij een tekort heeft. Dan wordt hij kortaf en agressief. Voor de meiden is de situatie ook anders. Nu ik na een periode thuis en in het ziekenhuis weer aan het werk ben, hebben zij meer verantwoordelijkheid.

Pierre en ik hebben veel gesprekken gehad toen Silas zo ziek was. Bij elke beslissing of afspraak toetsten we bij elkaar hoe we ons voelden en of de een taken van de ander moest overnemen. Blijven praten is ook wat ik anderen aanraad. Huil vooral wanneer je dat wilt en zorg dat je een familie blijft waarin iedereen telt.”

Lees meer op www.planethealth.nl

Bij vroege ontdekking kan cerebrale ALD worden behandeld met een beenmergtransplantatie. Deze behandeling is zeer ingrijpend. Niet alleen voor het kind dat de procedure ondergaat, maar ook voor de rest van het gezin. Dit wordt treffend beschreven in het interview dat u in deze uitgave hebt kunnen lezen. Wanneer cerebrale ALD niet wordt behandeld nemen de hersenafwijkingen vrijwel altijd toe en leiden bijna altijd tot zeer invaliderende klachten en uiteindelijk overlijden. Een beenmergtransplantatie voorkomt helaas alleen maar dat de hersenafwijkingen bij ALD niet erger worden.

Het repareert niet de al aanwezige schade. Daarom is de behandeling slechts effectief in een vroeg stadium van de ziekte. Het is dus belangrijk dat cerebrale ALD op tijd wordt ontdekt.

Het komt helaas regelmatig voor dat een jongen pas de diagnose krijgt op het moment dat behandeling al niet meer zinvol is. Dit is de reden geweest dat is besloten om ALD toe te voegen aan het hielprikscreeningsprogramma in Nederland. Omdat de hersenvorm van ALD alleen bij jongens voorkomt, heeft de Gezondheidsraad geadviseerd om alleen jongens te screenen op ALD. Het screenen van alleen jongens is uniek in de wereld. Om te onderzoeken of dit mogelijk is binnen het huidige hielprikscreeningsprogramma wordt er eerst een pilotstudie verricht in vier provincies. De SCAN-studie (Screening op ALD in Nederland) wordt geleid door de ALDonderzoeksgroep van het Amsterdam UMC. Na het einde van de pilotstudie zal de studie geëvalueerd worden en hopelijk zal ALD dan snel aan de landelijke hielprikscreening worden toegevoegd. Dit besluit zal genomen worden door de staatssecretaris van VWS. Door te screenen Marc Engelen wordt ALD Kinderneuroloog vroeg ontdekt AMC en kan de behandeling op tijd starten.

Hierdoor kan onomkeerbare schade aan de gezondheid en overlijden van het kind voorkomen worden.

Op deze manier, stapje voor stapje, werken we aan een Stephan Kemp betere Associate toekomst voor Professor Lipid kinderen met Metabolism and een stofwisseNeurotoxicity AMC lingsziekte.

9

10 Lees meer op www.planethealth.nl

PANEL

Meer behandelingen mogelijk dankzij onderzoek Er worden hoopvolle resultaten geboekt bij de behandeling van metabole ziekten.

Drie experts op het gebied van metabole ziekten vertellen over ontwikkelingen van nieuwe therapieën.

Geschreven door Petra Lageman

Welke recente ontwikkelingen zijn er op het gebied van metabole ziekten?

Dr. Pim Pijnappel Hoofd van de onderzoeksgroep Moleculaire Stamcel Biologie Erasmus MC

“Gentherapie met virussen die het ontbrekende gen kunnen inbrengen in het lichaam is sterk in opkomst. Met het AAV-virus wordt bijvoorbeeld een gen in de lever gebracht waardoor de lever het ontbrekende enzym gaat aanmaken.

Nadeel is dat dit virus het DNA van de cellen niet verandert. Als de cellen gaan delen, deelt het gen niet mee. Daarom is deze behandeling vaak ongeschikt voor baby’s en heel jonge kinderen. Het kan alleen worden toegediend in organen waar nauwelijks of geen celdeling meer plaatsvindt. Maar het lentivirus verandert het DNA wel. Het gen wordt aangebracht in het DNA van stamcellen uit het beenmerg,

Welke recente ontwikkelingen zijn er op het gebied van metabole ziekten?

Dr. Sabine Fuchs Kinderarts metabole ziekten UMC Utrecht

“Op dit moment worden een paar metabole ziekten behandeld met transplantatie van gezonde stamcellen uit navelstrengbloed of uit beenmerg. Wij willen stamceltransplantaties effectiever maken door ze te combineren met gentherapie. Hierdoor maken de stamcellen ook veel meer van het ontbrekende eiwit aan. In de toekomst verwachten wij ook stamcellen van de patiënt zelf genetisch te kunnen corrigeren. Dat kan dan gaan om stamcellen uit het beenmerg, maar ook uit andere organen zoals de lever of een spier. De combinatie van stamceltransplantatie met gentherapie kan verbetering brengen bij ziekten waarbij

Welke recente ontwikkelingen zijn er op het gebied van metabole ziekten?

Prof. Clara van Karnebeek Kinderarts, geneticus metabole ziekten en hoogleraar Metabole ziekten Radboud Universiteit/ Radboudumc

“Dat enkele metabole ziekten al bijna 100 jaar behandelbaar zijn met diëten (te weten PKU) is een feit. Wat nieuw is, is dat er steeds meer ziekten zijn die wij met een dieet, vitamines dan wel supplementen kunnen behandelen.

Van één metabole ziekte in de jaren 1930 naar nu meer dan 100 in de jaren 2020 is een mooie vooruitgang. Dankzij nieuwe technologieën kunnen wij in beeld brengen wat er gebeurt in de cellen in het lichaam. Hoe worden vetten, eiwitten en suikers afgebroken en omgezet in energie. Waar gaat het verkeerd.

Hoe kunnen wij dat voorkomen. Zelfs bij ziekten waarbij wij het niet verwachten, zien wij effecten waardoor er nieuwe kansen zijn om in te grijpen met een dieet. Voeding die speciaal is aangepast, kan problemen voorko-

die het ontbrekende enzym afgeven aan het bloed. Via het bloed komt het ook in andere organen terecht. Groot voordeel van deze behandeling is bovendien dat het de bloed-hersenenbarrière passeert.

Ook daar kunnen genetische afwijkingen worden hersteld. Dit betreft een eenmalige behandeling met een potentieel levenslang effect.”

Wat is de grootste winst voor de patiënt?

“Een van de behandelingsmogelijkheden voor bepaalde metabole ziekten is enzymtherapie. Daarbij wordt levenslang iedere week of om de week een infuus toegediend.

Dit is belastend voor de patiënt. Het doel van gentherapie is dat je jarenlang niet meer hoeft te worden behandeld. Genthe-

huidige behandelmethoden nog geen optimaal effect hebben. Wij hopen dat wij hierdoor ook symptomen kunnen behandelen in organen die met de huidige methoden nu nog onvoldoende bereikt worden zoals het skelet, de ogen en de hersenen.”

rapie biedt daarmee hoop op een enorme verbetering van de kwaliteit van leven.”

Is er een oplossing voor metabole ziekten nabij?

“Metabole ziekten vormen een grote groep van verschillende aangeboren ziekten.

Er wordt heel hard gewerkt aan meer en betere behandelmogelijkheden, maar daar is veel onderzoek voor nodig. Voorwaarden voor behandeling zijn een vroege en juiste diagnose. Dat kan bij die metabole ziekten die wij goed kennen. Helaas zijn veel metabole ziekten nog onbekend, of worden ze pas in een laat stadium ontdekt.

Het is echt noodzakelijk om intensief onderzoek te doen naar het ontstaan en de behandeling daarvan.”

Is er een oplossing voor metabole ziekten nabij?

“Transplantatie met eigen genetisch gecorrigeerde stamcellen in bijvoorbeeld de lever is een minder ingrijpende behandeling dan een lever- of beenmergtransplantatie. Ook zijn er minder afweer onderdrukkende medicijnen nodig.

Daardoor kan het een behandeling zijn voor patiënten die niet in aanmerking komen voor een andere transplantatie.”

“Metabole ziekten uitbannen is een utopie. Wel kunnen wij nu veel beter en sneller (genetische) diagnoses stellen. Als je daardoor het mechanisme van de ziekte beter begrijpt, kun je ook beter behandelingen ontwikkelen. Ook zijn er veel nieuwe mogelijkheden met genetische correctie, RNA (ribonucleïnezuur) van het ontbrekende eiwit, stamcellen en geneesmiddelen. Daarnaast kun je denken aan combinaties van verschillende technieken zoals gentherapie en stamcellen. Onderzoek hiernaar kan het leven van patiënten met metabole ziekten aanzienlijk verbeteren.”

men en verhelpen. Het wordt naar mijn idee nog te weinig ingezet. Je kunt er enorm veel mee doen en bereiken.”

je gegeten hebt. Dat maakt het al een stuk makkelijker om je aan de voorschriften te houden.”

Wat is de grootste winst voor de patiënt?

Is er een oplossing voor metabole ziekten nabij?

Wat is de grootste winst voor de patiënt?

“Een medisch dieet volgen is ingrijpend.

Een keer uit de band springen, kan ernstige metabole ontregeling met epilepsie en zelfs een coma tot gevolg hebben. Maar als je geen andere optie hebt, dan is voeding als medicijn de beste mogelijkheid. Het bijzondere is dat je doorgaans gezond oud kunt worden als je het dieet strikt volgt. Weten wat je wel en niet mag eten, vergt veel van de patiënt en van het gezin. Daarom hebben wij speciale apps ontwikkeld (www. eiwitkenner.nl) die precies aangeven welke stoffen in welke producten zitten. Je kunt menu-suggesties krijgen en bijhouden wat

Pijnappel doet onder meer onderzoek naar nieuwe behandelingen voor metabole ziekten zoals de ziekte van Pompe en Mucopolysaccharidoses

“De komende tien jaar hopen wij metabole ziekten steeds beter te kunnen herkennen.

Het uitbannen van metabole ziekten is niet reëel, maar de gevolgen ervan beperken door tijdige diagnose dat is waar wij voor staan. Een gezonde toekomst voor alle patiënten met een metabole ziekte.

Wordt je kindje geboren met een metabole ziekte dan zijn er gelukkig al heel veel behandelmogelijkheden. Er zijn zelfs therapieën waarmee je het onderliggende probleem op DNA- of celniveau kunt repareren.”

Fuchs doet onderzoek met leverstamcellen

Karnebeek is expert op het gebied van vroege diagnose en innovatieve behandeling van erfelijke metabole ziekten

Lees meer op www.planethealth.nl 11

Metabole ziekten tijdig ontdekken is van levensbelang Liza, de oudste zus van actrice Carly Wijs, heeft de metabole ziekte PKU. Door deze ziekte kan haar lichaam bepaalde aminozuren niet afbreken. Hierdoor ontstaat ernstige en onomkeerbare hersenschade.

Geschreven door Petra Lageman pakt ze daarna jouw bord.”

“Communiceren met haar is moeilijk. Je kunt niet echt een gesprek met haar voeren.

Ze begrijpt je tot op zekere hoogte wel. Als je zegt ‘Liza ga in bad’, dan doet ze het. Al moet je wel het bad voor haar vullen. Maar als je vraagt ‘Liza, hoe gaat het met je?’, dan heeft ze daar geen antwoord op. Ze kan trouwens wel heel goed aangeven wat ze wel en niet leuk vindt. Dat doet ze vrij direct en dat is niet altijd even makkelijk voor de mensen die met haar omgaan.”

“Liza’s ziekte zat destijds nog niet in de hielprik. Nu gelukkig wel. Dit betekent dat kinderen niet meer gehandicapt hoeven te raken door deze ziekte. Door deze vroege diagnose kan meteen met behandelen worden

FOTO : B OW I E V ER S C H U U R EN

Toen mijn zus in 1961 werd geboren leek ze volkomen gezond. Ze ontwikkelde zich alleen wat langzamer dan verwacht. Na twee jaar was het wel duidelijk dat er iets ernstigs aan de hand was, maar dat ontdekte men pas toen mijn ouders een nieuwe huisarts kregen.

Hij onderzocht haar en toen ze zes was kwam de diagnose. Helaas was toen de schade al ontstaan. Liza is ernstig geestelijk beperkt.”

“Dat is heftig, maar ik heb haar nooit anders gekend en hou van mijn zus zoals ik van mijn andere broer en zus hou. Ze heeft zo haar eigenaardigheden, net als iedereen.

Liza heeft bijvoorbeeld geen rem én ze is gek op lekker eten. Dat werkt ze in één hap naar binnen en als je niet heel goed oppast,

Carly Wijs Actrice en ambassadeur Stichting Metakids

gestart en hoeft geen onherstelbare schade op te treden. Want in de hielprik worden alleen de ziektes meegenomen die behandelbaar zijn. “ “Er zijn ruim 1.000 metabole ziekten. Maar er zitten er nog maar circa 20 in de hielprik.

We hebben dus nog een lange weg te gaan voordat álle metabole ziekten behandelbaar zijn. In Nederland wordt om de dag een kindje met een metabole ziekte geboren en hebben ruim 10.000 gezinnen hiermee te maken. Ongelofelijk veel dus. Daarom is onderzoek zo belangrijk. Want dankzij onderzoek worden voortdurend nieuwe behandelingen en nieuwe opsporingsmethoden ontwikkeld. Er is veel verdriet, maar tegelijkertijd geeft dat ook veel hoop.”

Lees meer over het belang van vroege diagnose en onderzoek op www.planethealth.nl

BIOMARIN® HELPT PATIËNTEN, FAMILIES EN ARTSEN MET THERAPIEËN VOOR ZELDZAME AANDOENINGEN Bij ernstige aandoeningen, zoals PKU, stelt BioMarin wetenschap centraal. De inspiratie komt van patiënten en de impact die op hun levens gemaakt kan worden.

BioMarin brengt serieuze wetenschap en serieuze behoeften bij elkaar door therapieën te ontwikkelen die de eerste of de beste in hun klasse zijn, en die binnen kleine patiëntpopulaties een grote, zinvolle uitwerking hebben.

EU/PKU/0814 Mei 2020

73029873-002 BM_PKU_NL_Dutch AD 266x196mm AW.indd 1

27/05/2020 10:59

Rare diseases

GZNL.XLSD.20.05.0168

Dedicated to

Dit zijn Finn, Giulia en Pim, zij geven ieder in een cartoon uitleg over hun metabole ziekte.

Meer informatie over Sanofi Genzyme via de website.

Transforming good science into great medicine for rare genetic diseases ultragenyx.com MRCM-UGNX-00280 | June 3rd 2020