7 minute read
Historia: IPN
- IPN w setną rocznicę plebiscytu i III powstania śląskiego
Kwestia przynależności państwowej Górnego Śląska po 1918 r. budziła kontrowersje nie tylko wśród samych Górnoślązaków, ale stała się jedną z najbardziej dyskutowanych spraw politycznych w ówczesnej Europie. Wysunięcie postulatu przyłączenia tego regionu do niepodległego państwa polskiego i omawianie go na konferencji pokojowej w Paryżu, powodowało szereg zadrażnień w gronie zwycięskich mocarstw. Francuzi widzieli w takim rozwiązaniu wzmocnienie swojej pozycji w Europie, poprzez posiadanie w Polsce sojusznika przeciwko Niemcom, dysponującego dzięki przemysłowi Górnego Śląska – jak powiedział francuski deputowany Henry Paté – odpowiednim potencjałem gospodarczym zdolnym do przeciwstawienia się Republice Weimarskiej. Dla Brytyjczyków takie rozwiązanie, wg premiera Lloyda George’a, dawało Francji praktycznie nieograniczony dostęp do taniego węgla, niebezpiecznie wzmacniając ją na kontynencie, co naruszało równowagę europejską. Angielski ekonomista John Keynes wspierał swojego premiera zwracając uwagę na niemożliwe do udźwignięcia ciężary reparacyjne nałożone na Niemcy i polskie zacofanie technologiczne, które zmarnuje górnośląski potencjał, choć nie przeszkadzało Keynes’owi cyniczne utrzymywanie przez Wielką Brytanię gospodarczej blokady Niemiec do ratyfikacji traktatu pokojowego, rujnujące niemiecką
Advertisement
Pociąg sanitarny nr 3 wraz z załogą – służba medyczna III powstania śląskiego. Fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, opracowanie graficzne Bartłomiej Dudek.
ekonomię i pogłębiające biedę szerokich rzesz społeczeństwa dryfującego w kierunku społecznej rewolucji. Dodajmy do tego fakt, że brytyjskim politykom nie zależało na spłacie reparacji, które miały w większości trafić do francuskiej kieszeni. Zręcznym polemistą z tezami Keynes’a okazał się polski ekonomista Andrzej Wierzbicki, który w oparciu o niemieckie statystyki sprzed I wojny udowodnił, ze górnośląski węgiel nie jest konieczny do utrzymania wydolności gospodarczej Republiki Weimarskiej, a jego zachowanie w granicach Niemiec służy co najwyżej aspiracjom brytyjskich kół finansowych. O losach Górnego Śląska ostatecznie miał zadecydować plebiscyt. Przygotowania do głosowania rozpoczęły się wraz z przybyciem 11 lutego 1920 r. do Opola Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, na czele której stanął gen. Henri Le Rond. Jednocześnie powołano dwie instytucje, które miały reprezentować interesy strony polskiej i niemieckiej – Polski i Niemiecki Komisariat Plebiscytowy. Siedziba pierwszego z nich znajdowała się w Bytomiu, w nieistniejącym dziś hotelu „Lomnitz”, zaś drugiego w katowickim „Zentralhotel” przy obecnej dziś ul. Dworcowej. Oprócz tego, w każdym mieście powiatowym funkcjonowały Komitety Plebiscytowe.
Uroczystość przekazania dowództwu wojsk powstańczych sztandaru powstańczego ufundowanego przez obrońców Lwowa i jego mieszkańców, Szopienice, 3 lipca 1921 r. Fotografia ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, opracowanie graficzne Bartłomiej Dudek.
Górnośląski obszar plebiscytowy, a zwłaszcza jego miasta stały się areną zaciekłej walki politycznej. Mimo obecności wojsk alianckich przebiegała ona w bardzo napiętej atmosferze, antagonizując relacje polsko-niemieckie i prowadząc do licznych starć. Walka o „dusze Górnoślązaków” przebiegała na wielu płaszczyznach. W obiegu pojawiały się gazety, plakaty, ulotki, broszury, znaczki pocztowe i kalendarze, będące orężem w tzw. „wojnie papierowej” miedzy Polakami i Niemcami. Oprócz tego organizowano szereg wydarzeń kulturalnych takich jak wieczorki poetyckie, koncerty czy przedstawienia teatralne. Organizowano również wycieczki do polskich miast – Krakowa, Poznania, Gniezna i Częstochowy, chcąc w ten sposób wskazać na historyczne związki Górnego Śląska z Polską i tym samym nakłonić Górnoślązaków do zagłosowania w plebiscycie za połączeniem regionu z Rzeczpospolitą. Propolsko nastawiona część mieszkańców obszaru plebiscytowego dawała wyraz swoim sympatiom politycznym także w czasie różnego rodzaju manifestacji. Jednym z największych tego typu wydarzeń były zorganizowane 2 maja 1920 r. obchody z okazji uchwalenia Konstytucji 3 maja, które zgromadziły tysiące Górnoślązaków. Walka o przyłączenie Górnego Śląska do Polski angażowała nie tylko miasta górnośląskie. Warto w tym miejscu wspomnieć chociażby o Zagłębiu Dąbrowskim. Był to jeden z pierwszych ośrodków odrodzonego państwa polskiego, które udzieliło wsparcia walczących Górnoślązakom. W pierwszym powstaniu śląskim pełniło ono funkcję nie tylko zaplecza wojskowego, ale także łącznika w kontaktach z Warszawą. W marcu 1919 r. w Sosnowcu zainstalowała się siedziba Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, zaś w maju 1919 r. Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej, kierujący polskimi radami w Rejencji Opolskiej. Górnoślązaków wspierały także Będzin czy Czeladź, które apelowały w stolicy o udzielenie powstańcom pomocy. Powstania i plebiscyt cieszyły się ponadto dużym zainteresowaniem w Warszawie, Krakowie i Poznaniu – wydawano czasopisma
Zbiórka powstańców w Mysłowicach, 3 maja 1921 r. Fotografia ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, opracowanie graficzne Bartłomiej Dudek.
plebiscytowe, prowadzono kursy dla prelegentów zaangażowanych w kampanię plebiscytową, organizowano zbiórki pieniędzy na rzecz Górnoślązaków. Sytuacja na Górnym Śląsku, narastający konflikt etniczny, wybuchające kolejno polskie powstania w sierpniu 1919 i 1920 r. oraz maju 1921 r., przykuwało uwagę opinii publicznej praktycznie we wszystkich zakątkach świata, prowokując wypowiedzi najwybitniejszych polityków. Francuski dyplomata Georges Bonnet wspominał, że Francja z uporem popierała przeciw Anglikom polskie żądania dotyczące Górnego Śląska, jednocześnie konstatując, że kwestia górnośląska stała się jedną z najważniejszych przyczyn konfliktu francusko-brytyjskiego w tym czasie. Francuski premier Georges Leygues postulował przejście do polityki zdecydowanej wobec Wielkiej Brytanii nawet jeśli ta miała doprowadzić do politycznego starcia. Powszechnie we Francji pisano o rozpadzie Ententy, ale dobitnie w czasie III powstania śląskiego wyartykułował to zdanie premier Lloyd George, nie wymieniając Francji wśród sprzymierzonych. Pomimo przeprowadzonego w marcu 1921 r. plebiscytu o przyszłości regionu zadecydowali alianci. W październiku 1921 r. po zakończeniu III powstania, po długotrwałych negocjacjach dyplomatycznych, zaproponowano kompromisowy podział terytorium Górnego Śląska pomiędzy Polskę a Niemcy, z którego nie była zadowolona żadna ze stron. Niemcy utracili dużą część górnośląskiego zagłębia przemysłowego, strona polska i francuska postulowała większe nabytki w tzw. trójkącie przemysłowym między Gliwicami, Bytomiem a Katowicami, a Brytyjczycy ostatecznie stwierdzili, że ważniejsze od Górnego Śląska są ich interesy w innych częściach świata. Mimo to był to potężny sukces młodego niepodległego państwa polskiego. Setną rocznicę tych wydarzeń świętujemy od 2019 r.
Patrol francuski na ulicach Katowic w dzień plebiscytu, 20 marca 1921 r. Fotografia ze zbiorów Francuskiej Biblioteki Narodowej, opracowanie graficzne Bartłomiej Dudek.
W obchody włączył się aktywnie oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, podejmując szereg inicjatyw badawczych, edukacyjnych oraz popularyzatorskich. W 2021 r. działania te koncentrują się przede wszystkim na setnej rocznicy plebiscytu oraz wybuchu III powstania śląskiego. Z inicjatywy katowickiego IPN prowadzona jest ewidencja grobów powstańczych na terenie województwa śląskiego, które poddano renowacji i objęto opieką. Celem inicjatyw Instytutu jest dotarcie do jak największej liczby odbiorców, dlatego działania upamiętniające powstańcze zrywy prowadzone są wielotorowo z wykorzystaniem różnych form przekazu. Jednym z poważniejszych tegorocznych projektów jest ogólnopolska prezentacja plenerowej wystawy „Powstania śląskie 1919-1921”, realizowana we wszystkich największych miastach Polski m.in. w Warszawie, Krakowie, Gdańsku czy Łodzi. Eskpozycja cieszy dużą popularnością, co świadczy o zainteresowaniu historią Górnego Śląska także poza granicami regionu. Do rąk czytelników trafiają liczne publikacje naukowe i popularnonaukowe, przygotowane przez naukowców IPN. Wśród nich wyróżnia się imponujący album „Wojciech Korfanty 1873–1939”, zawierający 400 zdjęć, dokumentów i plakatów dotyczących działalności polskiego komisarza plebiscytowego i dyktatora III powstania, zaliczanego do Ojców Niepodległości Rzeczpospolitej Polskiej. Niezwykłą popularnością od kilku lat cieszy się poświęcony historii Górnego Śląska kalendarz ścienny „Z myślą o Niepodległej”, zawierający nieznane archiwalne fotografie sprzed stu lat, opatrzone komentarzem historycznym. Popularyzując historię powstań śląskich katowicki IPN zrealizował również dwa teledyski do pieśni powstańczych z płyty Grzegorza Płonki „Nadstawcie ucha, kochani ludkowie”. Utwory „Przyszli po wypłata górniki masami” oraz „Kaj ze mi się podzioł” pochodzą ze zbioru Adolfa Dygacza (1914-2004), etnografia, muzykologa, folklorysty, znawcy kultury górnośląskiej
Lokal wyborczy w Katowicach w trakcie głosowania, 20 marca 1921 r. Fotografia ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, opracowanie graficzne Bartłomiej Dudek.
oraz zagłębiowskiej. Dla kolekcjonerów przygotowano pamiątkowe przypinki. Pierwsza z nich to replika znaczka plebiscytowego „Śląsk Nasz” z 1921 r., wydanego wówczas jako kwestarska cegiełka na rzecz plebiscytu na Górnym Śląsku i rozprowadzanego na terenie całej II RP. Drugi znaczek upamiętania wybuch III powstania śląskiego. Zaprojektowany został na wzór opaski, noszonej w maju 1921 r. przez powstańców na lewej ręce. Dla miłośników poznawania historii poprzez rozrywkę dedykowane są puzzle historyczne, wykonane na podstawie oryginalnego plakatu plebiscytowego oraz fotografii powstańców, a dla najmłodszych edukacyjna kolorowanka z rysunkami dotyczącymi historii Górnego Śląska w okresie powstań śląskich. Jedną z misji Instytutu Pamięci Narodowej jest edukacja historyczna, dlatego w ofercie nie mogło zabraknąć materiałów adresowanych do uczniów i nauczycieli. Infografiki, wystawa edukacyjna wraz z towarzyszącymi jej materiałami dydaktycznymi, koloryzowane plakaty bohaterów walk powstańczych i pracy plebiscytowej czy reprint mapy z epoki z wynikami głosowania opracowane zostały w atrakcyjnej szacie graficznej oraz udostępnione dla zainteresowanych w formie drukowanej bądź cyfrowej. Wszystkie materiały oraz bieżące informacje na temat obecnych i przyszłych projektów można znaleźć na stronach internetowych: ipn.gov.pl oraz edukacja.ipn.gov.pl, a także na profilach IPN w mediach społecznościowych.
