Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego Materiał informacyjny – rozszerzony i uzupełniony
Warszawa, 23 lutego 2012 • 1
SPIS TREŚCI
RAPORT PODSTAWOWY – SLAJDY 3 - 27
MATERIAŁY DODATKOWE DEMOGRAFIA – SLAJDY 28 - 33
ZMIANY NA RYNKU PRACY – SLAJDY 34 - 44 GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE – SLAJDY 45 - 48
Od zespołu redagującego: Celem niniejszego raportu jest odpowiadanie na najważniejsze pytania pojawiające się w debacie na temat reformy emerytalnej. Z tego względu będzie on sukcesywnie uzupełniany o materiały odnoszące się do najważniejszych kwestii podnoszonych w toku konsultacji społecznych.
2
Globalny kontekst proponowanych zmian • Od lat 90. XX wieku prawie wszystkie kraje UE, ale także USA, Japonia i Kanada podnoszą wiek emerytalny. • Kryzys zadłużenia pokazuje, że niebilansujące się systemy emerytalne nie mogą być dłużej finansowane długiem. • Dłuższa aktywność zawodowa oraz zrównanie wieku e m e r y t a l n e g o k o b i e t i m ę ż c z y z n s ą w ś r ó d najważniejszych rekomendacji Komisji Europejskiej w tzw. białej księdze emerytur, opublikowanej 16 lutego.
3
Kluczowe przyczyny zrównania i podniesienia wieku emerytalnego 1 Rośnie dysproporcja między liczbą osób w wieku produkcyjnym i emerytalnym, ponieważ:
– Polacy żyją dłużej, – spada liczba narodzin, – coraz więcej Polaków dłużej się uczy. 2
Od 1999 r. Polacy w większości sami gromadzą kapitał na swoją emeryturę, a wydłużająca się długość życia powoduje, że pracują krócej na każdy rok pobierania emerytury, co przekłada się na niższe świadczenia emerytalne.
3
Konieczność równoczesnego utrzymywania starego i nowego systemu emerytalnego powoduje pogłębienie się dysproporcji wpłat i wypłat. Deficyt systemu emerytalnego wzrośnie z 40 mld zł w 2013 r. do 70 mld zł w 2030 r. (ceny stałe 2012 r., w cenach bieżących: 41 mld i 106 mld).
4
Polska należy do krajów, w których najwcześniej przechodzi się na emeryturę, co dotyczy szczególnie kobiet. Jest jednym z ostatnich krajów UE, który nie podniósł wieku emerytalnego przynajmniej do 65 lat zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn.
5
Światowy kryzys pokazuje, jak kosztowne i bolesne dla obywateli może być finansowanie deficytu pożyczkami na rynku finansowym.
6
Alternatywą dla niepodnoszenia wieku emerytalnego jest wzrost obciążeń podatkowych lub drastyczne obniżanie emerytur. Oba działania prowadziłyby do obniżenia poziomu życia i utraty konkurencyjności przez polską gospodarkę. 4
Polska ma prawie najniższy wiek przejścia na emeryturę w Europie1, w szczególności dla kobiet Wiek emerytalny w 2040 roku2 Kobiety Dania Włochy Finlandia Irlandia Niemcy Szwecja Hiszpania Holandia Wielka Brytania Francja Czechy Estonia Węgry Austria Belgia Portugalia Litwa Cypr Malta Grecja Luxemburg Rumunia Bułgaria Łotwa Słowacja Słowenia Polska 1 Według aktualnego stanu prawnego, biorąc pod uwagę docelowy wiek emerytalny. 2 Dodatkowo niektóre kraje wprowadziły odstępstwa, np. ze względu na długi staż pracy. Źródło: European Commission, Economic Policy Commi:ee, Working Group on Ageing Popula@ons and Sustainability, 2011.
Mężczyźni 70,0 68,6 68,0 68,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 66,5 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 63,0 63,0 62,0 62,0 61,0 60,0
70,0 68,6 68,0 68,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 67,0 66,5 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 62,0 62,0 63,0 65,0
5
Zdecydowana większość państw UE zrównała wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn (wg stanu na 2020 rok) Kraje, w których zrównano wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn1 Kraje, w których nie zrównano wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn1 Szwecja Finlandia
Estonia Łotwa Dania Irlandia Wielka Brytania
Litwa
Holandia Niemcy
Polska
Belgia Luksemburg Czechy Francja
Słowacja
Austria
Węgry Słowenia
Rumunia
Bułgaria
Włochy Portugalia Hiszpania
Malta
1 Według aktualnego stanu prawnego, biorąc pod uwagę docelowy wiek emerytalny w 2020 r. Źródło: European Commission, White paper for adequate, safe and sustainable pensions.
Grecja
Cypr
6
Zdecydowana większość państw UE zrównała wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn (wg stanu na 2040 rok) Kraje, w których zrównano wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn1 Kraje, w których nie zrównano wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn1 Szwecja Finlandia
Estonia Łotwa Dania Irlandia Wielka Brytania
Litwa
Holandia Niemcy
Polska
Belgia Luksemburg Czechy Francja
Słowacja
Austria
Węgry Słowenia
Rumunia
Bułgaria
Włochy Portugalia Hiszpania
Malta
Grecja
1 Według aktualnego stanu prawnego, biorąc pod uwagę docelowy wiek emerytalny. Źródło: European Commission, Economic Policy Commi:ee, Working Group on Ageing Popula@ons and Sustainability, 2011.
Cypr
7
Przykłady zmian wieku emerytalnego w wybranych krajach Wiek przejścia na emeryturę Hiszpania Kobiety 65
Wielka Brytania Kobiety
67
Mężczyźni 67 65
60
68
Mężczyźni 68 65
Niemcy Kobiety 65
Czechy Kobiety
Włochy Kobiety
67
60,7 66,7
60,3 70,0
Mężczyźni 67 65
Mężczyźni 62,1 66,7
Mężczyźni 65,3 70,0
2012 2027
2011 2046
2011 2029
2012 2041
2011 2060
– wzrost o 1 miesiąc rocznie w latach 2013-‐2018, – wzrost o 2 miesiące rocznie w latach 2019-‐2027.
– stopniowe dojście do wieku emerytalnego 65 lat dla kobiet do 2018 r., – stopniowe podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do 68 lat do 2046 r.
– stopniowa zmiana w latach 2012-‐2029, – możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę w wieku 63 lat dla osób z bardzo długim stażem pracy, ale kosztem znaczącego spadku świadczeń.
– wzrost o 2 miesiące rocznie od 2013 r. bez określonego docelowego wieku emerytalnego, – wiek emerytalny nie będzie dłużej zróżnicowany dla kobiet bez względu na liczbę dzieci.
– wiek emerytalny zależny od dalszego oczekiwanego życia, – skokowy wzrost z 60 do 65 roku życia dla kobiet pracujących w sektorze publicznym w 2010 r. i następnie do 66 lat w 2012 r.
Źródło: Komisja Europejska, ILO, OECD.
8
Narasta dysproporcja między liczbą osób w wieku produkcyjnym1 i emerytalnym Wpływ na obecny system emerytalny
Główne trendy demograficzno-‐społeczne • Wydłużająca się długość życia: – tylko w ciągu ostatnich 20 lat długość życia osób w wieku 65 lat wzrosła (w latach) o 2,7 dla mężczyzn i o 3,3 dla kobiet do odpowiednio 80,1 i 84,5 lat2; – kobieta obecnie 38-‐letnia – pierwszy rocznik, który przejdzie na emeryturę w wieku 67 lat w 2040 r., dożyje przeciętnie 86,5 lat. • Malejąca liczba narodzin -‐ tylko około 370 tysięcy 5-‐latków, w porównaniu np. do 526 tys. 50-‐latków (2011 r.). • Wydłużający się okres edukacji – przeciętny 25-‐latek w 1990 r. spędził 8,4 lat ucząc się, podczas gdy w 2010 r. było to już 10 lat.
1 Wiek produkcyjny w całej prezentacji zdefiniowany jest jako zakres od 15 lat do wieku emerytalnego. 2. Przeciętna oczekiwana długość życia osoby, która ukończyła 65 lat. Źródło: Materiały AWG, UNDP, Eurostat, GUS.
• Spada liczba osób w wieku produkcyjnym przypadająca na jednego emeryta (4,1 w 2010 r.; 2,0 w 2040 r.). • Spada liczba rąk do pracy – o 4,9 mln osób w latach 2010-‐2040, czyli do 21 mln osób w wieku produkcyjnym. • Większą część życia spędzamy ucząc się i na emeryturze, a mniejszą część życia pracując. • Polacy coraz krócej pracują na każdy rok swojej emerytury.
9
Rośnie długość życia na emeryturze Oczekiwana długość życia 65-‐letniej osoby w Polsce* Kobiety
Mężczyźni
92
92 89,8
90 87,7
88
90 Polska 88 86,1
86
86
85,3 84,5
+8,6
84 82,5
83,8
84 81,2
82 80
82 81,2
80,1
+8,7
78,6 77,4
0
0
1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060
1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060
Źródło: AWG.
*Przeciętna oczekiwana długość życia osoby, która ukończyła 65 lat.
10
Już teraz efektywny czas na emeryturze jest tylko o połowę krótszy od czasu aktywności zawodowej Kobiety Emerytura
8%
Aktywność zawodowa
69%
Dzieciństwo i edukacja
Liczba lat aktywności zawodowej na każdy rok emerytury
Źródło: OECD, obliczenia własne.
Mężczyźni
21%
4%
12%
30%
21%
73%
62%
49%
54%
42%
23%
25%
28%
24%
27%
30%
1965
1985
2007
1965
1985
2007
8,1
2,6
1,4
20,5
5,3
2,4
11
W przyszłości dramatycznie spadnie liczba osób w wieku produkcyjnym, z 26,0 do 21,1 milionów osób w 2040 r. W tysiącach osób 2040, ogółem 36 milionów osób
2010, ogółem 38,2 milionów osób 400 300 200 100
0 -‐100 -‐200 -‐300 -‐400
16,8% populacji
68,1% populacji
15,2% populacji Mężczyźni Źródło: AWG, GUS
400 300 200 100
-‐100
-‐200 -‐300 -‐400
6,4 mln
10,5 mln
29,2% populacji
26,0 mln
21,1 mln
58,7% populacji
5,8 mln
4,4 mln
12,1 % populacji Mężczyźni
Kobiety
Wiek
0
0-‐14
M15-‐64, K15-‐59
M65+, K60+-‐
Kobiety 12
W przyszłości dramatycznie zmaleje liczba osób w wieku produkcyjnym, z 26 do 16,5 mln osób w 2060 r. W tysiącach osób 2010 r., ogółem 38,2 mln osób 400 300 200 100
2060 r., ogółem 32,5 mln osób
0 -‐100 -‐200 -‐300 -‐400
16,8% populacji
6,4 mln
68,1% populacji
Źródło: AWG, GUS
-‐100 -‐200 -‐300
37,5% populacji
12,2 mln
16,5 mln
50,5% populacji
5,8 mln
3,9 mln
12,0% populacji
Kobiety
Wiek
0
26,0 mln
15,2% populacji Mężczyźni
400 300 200 100
Mężczyźni
0-‐14
M15-‐64, K15-‐59
M65+, K60+-‐
Kobiety 13
Bez zmian w wieku emerytalnym, w latach 2010 – 2060 zmaleje liczba osób w wieku produkcyjnym a znacznie wzrośnie liczba osób na emeryturze Liczba osób w wieku produkcyjnym Liczba emerytów
Liczba osób w wielu produkcyjnym oraz liczba emerytów 26,0
24,0
22,8
21,1 18,2
8,4
9,6
10,5
16,5 11,9
12,2
6,4
2010
2020
2030
2040
2050
2060
4,1 :1
2,8:1
2,4:1
2,0:1
1,5:1
1,4:1
Uwaga: Dane bez zmian w systemie emerytalnym. Źródło: MF, AWG
• W latach 2010-‐2040 liczba osób w wieku produkcyjnym zmaleje o 4,9 mln osób, do około 21 mln ze względu na malejącą liczbę urodzeń w ostatnich 20 latach. • Mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym spowoduje zmniejszenie liczby osób aktywnych zawodowo o 2 mln już do 2040 r. i o kolejne 3,4 mln do 2060 r. • W latach 2010-‐2040 liczba osób w wieku emerytalnym wzrośnie o 4 mln i o kolejne 1,7 mln do 2060 r.
14
Podniesienie wieku emerytalnego ograniczy spadek liczby osób w wieku produkcyjnym Liczba osób w wieku produkcyjnym Liczba emerytów 2010, ogółem 38,2 milionów osób 26,0
25,0
24,2
23,6 20,8 18,3
6,4
7,4
8,2
8,1
9,3
10,4
2010
2020
2030
2040
2050
2060
4,1 :1
3,4:1
3,0:1
2,9:1
2,2:1
1,8:1
Uwaga: Dane bez zmian w systemie emerytalnym. Źródło: MF, AWG
• Podniesienie wieku emerytalnego poprawi proporcje między liczbą osób w wieku produkcyjnym a liczba emerytów (osób w wieku poprodukcyjnym) z 2,0:1 do 2,9:1 w 2040 r. oraz z 1,4:1 do 1,8:1 w 2060 r.
15
Możliwe są trzy rozwiązania Konsekwencje: • Drastycznie ograniczone emerytury i rosnące ubóstwo osób starszych, Pozostawienie wieku • Niższy wzrost gospodarczy spowodowany ubytkiem osób emerytalnego w wieku produkcyjnym, bez zmian • Wysoki deficyt systemu emerytalnego, ograniczający wydatki na rozwój. Zwiększenie składek/podatków
• Znacząco niższy wzrost gospodarczy spowodowany wyższymi kosztami pracy oraz mniejszą liczbą pracujących, • Ucieczka dobrych pracowników za granicę, • Mniejsze zarobki neqo.
Podniesienie wieku emerytalnego
• Wyższe emerytury, • Stabilny rozwój gospodarczy, • Dłuższy okres pracy.
16
Propozycja rządu to bezpieczeństwo dla ludzi i gospodarki • Zmiany w wieku emerytalnym będą bardzo stopniowe i w niewielkim stopniu będą dotyczyły ludzi tuż przed emeryturą. • Do 2020 r. wiek emerytalny wzrośnie tylko o 2 lata. Zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie 67 lat nastąpi dopiero w 2040 r. • Rozłożenie zmian na lata pozostawia wiele czasu na dostosowania na rynku pracy, zarówno po stronie pracowników jak i pracodawców. Pozwoli także Rządowi na elastyczne reagowanie w razie pojawienia się barier dla tych dostosowań. • Stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego ograniczy niedobór pracowników w stale rosnącej polskiej gospodarce i zwiększy bezpieczeństwo finansowe Polaków. • Obecnie jest ostatni moment na wykorzystanie potencjału powojennego wyżu demograficznego. Odłożenie zmian w czasie wymagałoby zdecydowanie bardziej drastycznych i bolesnych zmian w przyszłości. 17
Tempo wzrostu wieku emerytalnego jest i tak mniejsze od tempa wzrostu oczekiwanej długości życia* Kobieta
Mężczyzna
90
90 89,8
85 80
81
85 80
długość życia**
75
wiek emerytalny
75
86,1
77,4
długość życia** wiek emerytalny
70
70 67
65 60
65
67
65
60 60
55 1990
2000
2010
2020
2030
2040
*Uwzględniając ostatnie 20 lat. ** Przeciętna oczekiwana długość życia osoby, która ukończyła 65 lat.
2050
2060
55 1990
2000
2010
2020
2030
2040
2050
2060
18
Zmiany rozłożone w czasie do 2040 roku
Obecny wiek emerytalny
Wiek przejścia na emeryturę Wiek w 2012 roku 25
Kobiety
35
40
45
50
55
60
65
70
60 lat
60 lat
55 lat
61 lat 7 miesięcy
50 lat
63 lata 3miesiące
45 lat
64 lata 11 miesięcy
40 lat
66 lat 7 miesięcy
39 lat
66 lat 11 miesięcy
38 lat
67 lat
25
Mężczyźni
30
Podniesiony wiek emerytalny
30
35
40
45
50
55
60
65
70
64 lata
65 lat 3 miesiące
63 lata
65 lat 7 miesięcy
62 lata
65 lata 11 miesięcy
61 lat
66 lat 3 miesiące
60 lat
66 lat 7 miesięcy
59 lat
66 lat 11 miesięcy
58 lat
67 lat 19
Większa liczba osób starszych na rynku pracy nie zablokuje miejsc pracy osobom młodym • Badania pokazują, że większa liczba pracujących osób starszych nie ogranicza dostępu do pracy osobom młodym – w krajach, w których pracuje więcej osób starszych, jednocześnie pracuje więcej osób młodych. • Starsi i młodsi nie konkurują o te same miejsca pracy. • Wzrost gospodarczy w Polsce będzie zwiększać zapotrzebowanie na pracowników. • Zabraknie rąk do pracy – w latach 2010-‐2040 liczba osób w wieku 25-‐34 lata zmaleje o 2,2 mln.
Źródło: AWG, Komisja Europejska – AMECO, OECD 2011, NBER 2010, MF.
20
Sytuacja demograficzna – młodzież i osoby starsze
Kobiety Mężczyźni
W milionach
6,3
5,5 2,7
3,8
4,1 2,0
3,2
1,8
2,8
2,0
2,1
2010
2020
2030
2040
3,1
Młodzież*
6,8
Osoby starsze**
3,9
3,9
1,5
1,5
3,6 1,2
2,4
2,4
2,4
2010
4,8
4,6 1,8
3,5 1,3
2,3
1,6
2,8
2,2
2,6
2,8
2020
2030
Przed Po Przed Po Przed Po zmianami zmianach zmianami zmianach zmianami zmianach Źródło: AWG
4,4
3,5
3,3
2040 Przed Po zmianami zmianach
*Osoby w wieku 25-‐34 **Osoby w wieku od 55 do 59 (K) lub 64 (M) lat -‐ przed zmianami oraz od 55 – nowy wiek emerytalny – po zmianach.
21
Nawet w okresie światowego kryzysu gospodarczego liczba pracujących w Polsce rosła Liczba pracujących w gospodarce narodowej (mln)
Liczba pracujących w wieku 55+ (mln)
16,1 15,8
15,9
2,1
16,0
2,0 1,7
0,9
1,8
0,6
1,5
15,2
14,6
14,5 14,2
14,1 13,8
13,8 13,6
2000
2001
2002
2003
2004
Źródło: AMECO -‐ Komisja Europejska, materiały AWG.
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2007
2008
2009
2010
I poł. 2011
22
Podniesienie wieku emerytalnego przełoży się na znaczny wzrost emerytur Przykład dla osoby urodzonej w 1973 r.2
w zł, ceny stałe 2010 r.
2011
2040
7 551
+20% 3 513
+65%1 3 411
3 266
2 921 1 884
Przeciętne wynagrodzenie
Emerytura kobiety2
2 062
Przeciętne Przed zmianami Po zmianach wynagrodzenie Kobiety
1 Dla kobiet urodzonych po 1974 wzrost emerytury wyniesie nawet 70%. 2 Dla osoby zarabiającej w trakcie kariery zawodowej przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej. Źródło: Szacunki MF.
Przed zmianami Po zmianach Mężczyźni 23
Bezpieczeństwo emerytów i finansów Polski 1 Dla zachowania poziomu emerytur przy utrzymaniu obecnego wieku
emerytalnego niezbędny byłby wzrost składki lub wzrost dotacji budżetowej do ZUS finansowanej między innymi z podatków.
2 Po podniesieniu wieku emerytalnego, emerytury kobiet będą wyższe o około 70% a mężczyzn o około 20%.
3 Aby uzyskać ten sam efekt przy utrzymaniu obecnego wieku emerytalnego wydatki na emerytury musiałyby wzrosnąć o około 45%, tj. 2,5-‐3% PKB. Aby to sfinansować należałoby: – podnieść składkę emerytalną z 19,52% o około 30% lub, – podnieść stawkę VAT o ponad 8 punktów procentowych do ponad 30%.
24
Korzyści dla gospodarki Zmiana liczby osób w wieku produkcyjnym w wyniku podniesienia wieku emerytalnego w stosunku do scenariusza braku zmian (mln)
2,4
Podniesienie wieku emerytalnego pozwoli ograniczyć zmniejszenie liczby osób w wieku produkcyjnym w 2040 r. o około 2,4 mln.
1,4 1,0
2020
Źródło: Ministerstwo Finansów, AWG.
2030
2040
25
Rekomendacje Komisji Europejskiej – biała księga emerytur 1
Powiązanie wieku emerytalnego ze wzrostem oczekiwanej długości życia.
2
Ograniczenie możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę.
3
Dłuższa aktywność zawodowa.
4
Zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn.
5
Wspieranie dodatkowego oszczędzania na emeryturę.
Źródło: Komisja Europejska, White Paper, An Agenda for Adequate, Safe and Sustainable Pensions, 16.02.2012.
26
Podsumowanie • Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego jest nieuchronne ze względu na dłuższe życie i mniejszą liczbę urodzeń. • Dłuższa praca pozwoli Polakom zgromadzić więcej kapitału emerytalnego i ochroni przyszłych emerytów, zwłaszcza kobiety, przed ubóstwem. Znalezienie pracy nie będzie tak trudne, jak twierdzą krytycy – już wkrótce będzie brakowało rąk do pracy, a pracodawcy będą zabiegali zarówno o starszych, jak i młodych pracowników. • Kraje europejskie podnoszą wiek emerytalny. Jedne robią to wyprzedzająco i stopniowo, inne pod przymusem, gwałtownie i dużym kosztem społecznym. Polska decyduje dziś, do której grupy chce należeć. • Podejmując decyzję teraz, wzmocnimy w sposób ewolucyjny bezpieczeństwo dzisiejszych emerytów i przyszłych pokoleń. Zwłoka może doprowadzić nas do podobnej sytuacji jak w Grecji. • Zmiany umożliwią szybszy wzrost gospodarczy i poprawią stabilność finansową Polski bez potrzeby podnoszenia podatków. Polska skonsoliduje pozycję lidera wzrostu w Europie. • Uchwalenie reformy wzmocni finansową wiarygodność Polski, co przełoży się na niższy koszt pozyskania kapitału i szybszą redukcję zadłużenia.
27
MATERIAŁY DODATKOWE DEMOGRAFIA – SLAJDY 28 - 33
ZMIANY NA RYNKU PRACY – SLAJDY 34 - 44 GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE – SLAJDY 45 - 48
28
DEMOGRAFIA
29
Zmaleje liczba osób w wieku produkcyjnym a wzrośnie liczba osób na emeryturze Liczba osób aktywnych zawodowo Liczba emerytów
Prognozowana liczba osób aktywnych zawodowo i liczba emerytów* (mln) Prognoza bez podniesienia wieku emerytalnego
18,2
18,1
17,3
16,1 14,2 11,9
8,4
9,6
12,7 12,2
10,5
6,5
2010
2020
* Osób w wieku poprodukcyjnym. Źródło: MF, AWG
2030
2040
2050
• Mniejsza liczba osób w wieku produkcyjnym spowoduje zmniejszenie liczby osób aktywnych zawodowo o 2 mln już do 2040 r. i o kolejne 3,4 mln do 2060 r. • W latach 2010-‐2040 liczba osób w wieku emerytalnym wzrośnie o 4 mln.
2060
30
Pokolenie wyżu osiąga wiek emerytalny •
Obecnie ludność Polski liczy około 38 mln osób.
•
Wyjątkowo liczna grupa osób urodzonych w latach 50. w najbliższych latach opuści rynek pracy (ok. 500-‐600 tyś. rocznie).
•
Ubytku pracujących starszych osób nie będzie w stanie zrekompensować najmłodsze pokolenie. Przykładowo, dzisiejszych 10-‐latków jest około 355 tys., podczas gdy 55-‐latków jest ok. 591 tys.
•
Struktura rynku pracy na najbliższe 30 lat jest w dużym stopniu znana. Nawet gdyby od przyszłego roku gwałtownie i trwale wzrosła liczba urodzeń (nierealistyczny wzrost współczynnika dzietności z ok. 1,4 obecnie do 2,1 w 2013 r.), to efekty na rynku pracy w postaci wzrostu liczby osób w wieku produkcyjnym powyżej wartości jakie daje podniesienie wieku emerytalnego nastąpiłby dopiero po 2040 r.
•
W przyszłości na rynku pracy dominować liczebnie będą pracownicy starsi. Będą oni funkcjonować w zupełnie innym demograficznie środowisku, niż obecnie, gdyż największą grupę pracujących będą stanowić ich rówieśnicy. 31
Źródło: GUS, prognoza Eurostat
Zmiana liczby osób w wieku przedemerytalnym do 2020 r. W tys. osób
Zmiana liczby osób w wieku 55 – wiek emerytalny w latach 2010 -‐ 2020
1000 760
800 600
482
400
278
200 10
0 -‐200 -‐400
-‐271
-‐282
Kobiety
Mężczyźni
Razem
Zmiana liczby ludności 55 -‐ 59/64 Zmiana liczby ludności 55 -‐ nowy wiek emerytalny (l.oś)
Źródło: Materiały AWG
Po ograniczeniu prawa do wcześniejszych emerytur (2009 r.), wzrosły aktywność zawodowa i zatrudnienie osób starszych. • Po zmianach, wzrost liczby osób w wieku przedemerytalnym będzie zbliżony do wzrostu liczby pracujących osób starszych w latach 2008 – 2011. •
32
Sytuacja demograficzna – ludność w wieku produkcyjnym*
Kobiety Mężczyźni
W milionach
26,0
26,0 24,0
12,5
13,5
12,5
13,5
11,3
12,7
25,0 22,8 11,9
13,2
10,8
12,0
24,2
23,6 21,1
11,8
11,7
9,8
12,4
11,4
11,8
2010
2020
2030
2040
Przed Po zmianami zmianach
Przed Po zmianami zmianach
Przed Po zmianami zmianach
Przed Po zmianami zmianach
Źródło: AWG
*Osoby w wieku od 15 do 59 (K) lub 64 (M) lat -‐ przed zmianami oraz od 55 do nowego wieku emerytalnego w danym roku – po zmianach.
33
ZMIANY NA RYNKU PRACY
34
Obecna sytuacja na rynku pracy Aktualnie notowany poziom bezrobocia jest relatywnie wysoki, ale – mimo najgłębszego od wielu dekad kryzysu – bezrobocie jest zdecydowanie niższe niż w poprzednich okresach spowolnienia Stopa bezrobocia na koniec roku (w procentach) 20% 15%
Mimo spowolnienia gospodarki, w ostatnich 4 latach w Polsce rosła liczba pracujących
10%
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
00%
1991
05%
Stopa bezrobocia na koniec roku
W przyszłości, przy oczekiwanej poprawie koniunktury i zmniejszającej się liczbie osób w wieku produkcyjnym, sytuacja na rynku pracy będzie bardziej korzystna dla pracowników Źródło: GUS, KE
35
Według badań OECD, w krajach o największym zatrudnieniu osób starszych pracuje najwięcej osób młodych Stopa zatrudnienia, 55-‐59 lat (%) 100
90
ISL SWE
80
CZE
KOR CHL
60
50
HUN
FIN
EST
OECD
ISR
PRT
FRA SVK ESP GRC LUX ITA BEL
MEX
USA
DNK
NOR
JPN 70
CHE
NZL GBR DEU
IRL
CAN
AUS
NLD
AUT
SVN
POL
40 TUR
30 30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
Stopa zatrudnienia, 20-‐24 lata (%)
Źródło: OECD
Obserwowane w krajach OECD tendencje wskazują na pozytywną relację między zatrudnieniem osób starszych (55-‐59 lat) i osób młodych (20-‐24).
36
Więcej pracujących to większy PKB i wyższe emerytury 1. Zmiana PKB per capita, czyli zamożności Polaków, znacząco zależy od poziomu zatrudnienia: •
przy spadku liczby osób w wieku produkcyjnym, utrzymanie dodatniego wzrostu PKB będzie możliwe tylko poprzez wzrost wydajności pracowników.
2. Od tempa wzrostu PKB zależy tempo waloryzacji kapitału emerytalnego: •
subkonta w ZUS waloryzowane wzrostem PKB,
•
konta z I filaru waloryzowane de facto wzrostem funduszu płac (technicznie: przypisem składki),
•
stopy zwrotu OFE powiązane z zyskami przedsiębiorstw.
3. Wpłacone nominalnie składki to tylko ok. 50% kapitału emerytalnego. Pozostała część to waloryzacja zgodnie ze stopą inflacji (ok. 20%) oraz wzrostem PKB (30%) 1. 4. Zgodnie z szacunkami MF, poziom PKB w 2040 r., po podniesieniu wieku emerytalnego, będzie o ok. 157 mld zł wyższy ( 3,4 bln zł, ceny stałe 2012). W przeliczeniu na każdego Polaka, będzie to około 4,4 tys. zł. 1 Szacunek dla mężczyzny urodzonego w 1985 r., przechodzącym na emeryturę w 2052 r., zarabiającego przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej
37
Korzyści dla gospodarki – rynek pracy W milionach osób
Zmiana aktywnych zawodowo w latach 2010-‐2040 Przed zmianami
18,5
Po zmianach
Aktywni zawodowo
Przed zmianami
18,0 2011
17,5 17,0 16,5
2020 6,5%
16,0 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040
2030 2040
Po zmianach
18,2
18,2
18,4
17,3
17,9
16,1
17,1
Podniesienie wieku emerytalnego pozwoli w latach 2011-‐2040 ograniczyć spadek liczby aktywnych zawodowo o ok. 1,1 mln osób. Źródło: AWG
38
Zmiany struktury rynku pracy w Polsce
Usługi Rolnictwo Przemysł
Udział pracujących w wybranych sektorach gospodarki W procentach 2000
2010
20,5
28,0 51,5
28,0
Źródło: GUS, razem z pracującymi w gosp. indyw. w rolnictwie.
57,2 14,9
• Struktura gospodarki w Polsce zaczyna przypominać strukturę krajów rozwiniętych • Rośnie znaczenie sektorów, w których potrzebne jest doświadczenie, a mniej ważna siła fizyczna
39
Wspieranie zatrudnienia osób starszych Polska
Wielka Brytania
Niemcy
Holandia
• Program „50+. Solidarność pokoleń” zawiera pakiet działań zmierzających do zwiększenia zatrudnienia osób powyżej 50-‐tego roku życia, m. in.: § zwolnienie pracodawców z obowiązku opłacania składek na FP i FGŚP za pracowników w wieku okołoemerytalnym; § zmniejszenie liczby dni choroby, za które pracodawca płaci wynagrodzenie za czas choroby, w przypadku. pracowników w wieku 50+. • Program zostanie zmodyfikowany w związku ze zmianą wieku emerytalnego. • Dla osób w wieku 60+ przygotowany zostanie odrębny program w celu zachęcenia i umożliwienia im pozostania na rynku pracy.
• Od 1 października 2011 przestały obowiązywać przepisy o ustawowym wieku emerytalnym (Default Re{rement Age). Dotychczas pracodawca domyślnie rozwiązywał umowę o pracę na 6 miesięcy przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Obecnie nie może tego zrobić, a pracownik może kontynuować pracę po przekroczeniu wieku emerytalnego. • Formą zachęcania do pozostawania w zatrudnieniu są working tax credits -‐ dotacje wypłacane pracującym znajdującym się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w tym osobom starszym.
• Program „Inicjatywa 50 Plus” wprowadzony ustawą z 2007 r., obejmuje dofinansowanie kształcenia zawodowego dla osób powyżej 45 lat i pracujących w małych i średnich przedsiębiorstwach -‐ do 250 pracowników – oraz dofinansowanie wynagrodzeń pracowników w wieku 50+, którzy powrócili z bezrobocia trwającego co najmniej 6 miesięcy. • Program dokształcania zawodowego – adresowany do starszych pracowników, którzy pozostają w zatrudnieniu. Jest on bardzo dobrze oceniany przez przedsiębiorców, zwłaszcza z mikro i małych przedsiębiorstw – dla tych przedsiębiorstw koszty szkolenia pracowników bywają nadmiernym obciążeniem.
• Projektowany jest "Pakiet uaktywnienia zawodowego”. W celu zachęcenia pracodawców do zatrudniania lub utrzymania zatrudnienia osób powyżej 55 roku życia wprowadza się następujące instrumenty (od 1.01.2013 r.): § roczna premia finansowa dla pracowników w wieku 61 lat i starszych (w wysokości 2350 euro rocznie); § zwolnienie pracodawców z obowiązku płacenia składki do systemu oszczędzania ustawicznego w przypadku zatrudnienia pracowników w wieku 55 lat i starszych; § zwolnienie pracodawców z obowiązku płacenia składki (za siebie) w przypadku utrzymania zatrudnienia pracowników w wieku 40 powyżej 62 lat.
Lepszy dostęp do opieki przedszkolnej – łatwiejsze godzenie pracy i wychowania dzieci Odsetek dzieci w wieku 3-‐5 lat objętych edukacją przedszkolną
65
38
2005
Źródło: Dane MEN.
43
2007
• W ostatnich latach podejmowane są w Polsce działania na rzecz wcześniejszego rozpoczynania edukacji • W latach 2007-‐2011 odsetek dzieci w wieku 3-‐5 lat uczęszczających do przedszkoli wzrósł o 27 pkt. proc.
2011 41
Struktura populacji a rynek pracy Dane w milionach osób 2010
2040 – bez zmian
4,4
5,8 Struktura całej populacji
2040 – po zmianach
6,4 26,0
4,4
10,5
21,1
Ludność w wieku 15 -‐ wiek emerytalny
Liczba emerytów
1,0
1,8
8,1 23,5
Liczba dzieci
1,0
Struktura rynku pracy
16,4
15,1 Liczba pracujących
Źródło: AWG.
16,1
Liczba bezrobotnych
42
Statystyka rynku pracy Definicje dotyczące rynku pracy używane w prezentacji
Populacja
Aktywni zawodowo
Pracujący
Bezrobotni
Źródło: GUS.
• Pełna liczba ludności Polski zgodna ze spisem powszechnym w 2002 r., uwzględniająca dane bieżące (urodzenia, zgony, migracje). • Uwaga: populacja brana pod uwagę podczas Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) nie uwzględnia osób zamieszkujących tzw. obiekty zakwaterowania zbiorowego tj. akademiki, hotele robotnicze, koszary. W związku z tym, w 2011 r. była ona niższa o około 646 tys. osób. • Szacunek wszystkich pracujących i bezrobotnych, obliczony jako iloczyn populacji i wskaźnika aktywności zawodowej BAEL (metodologia AWG). • Wskaźnik aktywności BAEL wyliczony jako iloraz liczby aktywnych zawodowo przez populację (wg BAEL) w danej grupie wiekowej. • Uwzględnione są osoby w wieku 15-‐74. • Szacunek wszystkich pracujących w gospodarce obliczony jako iloczyn populacji i wskaźnika zatrudnienia BAEL (metodologia AWG). • Wskaźnik zatrudnienia BAEL wyliczony jest jako iloraz liczby pracujących przez populację BAEL. • Do pracujących zaliczane są osoby, które w badanym tygodniu wykonywały przez co najmniej jedna godzinę prace przynosząca zarobek lub dochód (w tym rolnicy). Także mający pracę ale z uzasadnionych przyczyn jej nie wykonujący (np. choroby, urlopu). • Szacunek osób niepracujących, ale aktywnie poszukujących pracy, obliczony jako iloczyn populacji i stopy bezrobocia BAEL (metodologia AWG). • Stopa bezrobocia BAEL wyliczona jako iloraz liczby bezrobotnych BAEL przez liczbę aktywnych zawodowo BAEL. 43
Staż pracy osób przechodzących obecnie na emeryturę Dane dotyczą 2010 r.
Odsetek dzieci w wieku 3-‐5 lat objętych edukacją Odsetek nowych emerytów o danym stażu pracy przedszkolną
Odsetek nowych emerytów o danym stażu pracy
20,00% 18,00% 16,00% 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00%
19,50%
40%
19,30%
35% 26,70%
30% 25% 20% 15% 1% 40 -‐ 44 lata
45 -‐ 49 lat
50 i więcej
Mężczyźni
• Już obecnie ok. 40% mężczyzn przechodzi na emeryturę ze stażem pracy co najmniej 40 lat.
Źródło: ZUS
38,80%
10% 2,20%
5% 0% 35 -‐ 39 lat
40 -‐ 44 lata
45 -‐ 49 lat
0,10% 50 i więcej
Kobiety
• Ponad dwie trzecie kobiet osiąga staż pracy co najmniej 35 lat.
44
GOSPODARKA I FINANSE PUBLICZNE 45
Deficyt Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Deficyt FUS, mld zł, ceny 2012 r. 2013
2020
2030
2040
2050
0 -‐10 -‐20 -‐30 -‐40 -‐50 -‐60 -‐70 -‐80 Deficyt FUS -‐ przed zmianami
Deficyt FUS -‐ po zmianach
2060
• Fundusz Ubezpieczeń Społecznych ma deficyt w całym prognozowanym okresie. • Proponowane zmiany obniżają deficyt FUS przez następne 40 lat. Po roku 2050 saldo FUS znów się pogarsza, przez rosnące wydatki funduszu rentowego, jednak do tego czasu deficyt FUS zmniejsza się w relacji do PKB. • Prognoza takich deficytów FUS zakłada brak podjęcia dodatkowych działań. • Oprócz podniesienia wieku emerytalnego, potrzebne są dalsze, komplementarne zmiany, m.in. w politykach rynku prac i w polityce zdrowotnej.
Źródło: Ministerstwo Finansów, OSR do ustawy
46
Łączny wpływ zmian na wydatki i dochody sektora finansów publicznych Podniesienie wieku emerytalnego poprawi saldo finansów publicznych, mld zł*, ceny 2012 r. (czerwona linia)
wzrost dochodów spadek wydatków
60
49,4
50 40 22,7
30 20 10
43,3
25,0
13,4 0,6
0 -‐10
spadek dochodów wzrost wydatków
-‐20 -‐30 2013
2020
2030
2040
2050
Zmiana salda FUS
Dochody podatkowe i składka zdrowotna
Inne wydatki indeksowane do PKB **
Wzrost wydatków NFZ
2060
Łączny efekt podniesienia i zrównania wieku emerytalnego
Źródło: Ministerstwo Finansów, OSR do ustawy. * Wg metodologii krajowej. ** Wydatki budżetu państwa na uposażenia emerytalne sędziów i prokuratorów oraz na nauczycielskie świadczenia kompensacyjne, wydatki FP na świadczenia przedemerytalne i zasiłki dla bezrobotnych, obrona narodowa.
47
Poprawia się poziom życia Polaków
1. W czasach kryzysu Polska zmniejszyła zaległości rozwojowe względem średniej UE o ponad 1/5 2. Utrzymując to tempo „doganiania” średnią unijną osiągniemy w 2025 r. 3. Przy utrzymaniu tempa wzrostu z lat 2008-‐2011, obecny (z 2011 r.) poziom rozwoju Niemiec osiągniemy w 2028 r.
48