Prirucnik za bioloski monitoring by miso

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Sadrţaj 1

UVOD ..................................................................................................................................... 1

OPĆA RAZMATRANJA ......................................................................................................... 2

2.1 2.2 2.3 2.4

TIPOLOGIJA............................................................................................................................... 2 DELINEACIJA VODNIH TIJELA ....................................................................................................... 3 STRUKTURA MONITORINGA ......................................................................................................... 3 REFERENTNI UVJETI I KLASIFIKACIJSKE SHEME ............................................................................. 4

BIOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA ZA TEKUĆE VODE ...................................................... 6

3.1 3.2

FITOPLANKTON.......................................................................................................................... 6 FITOBENTOS ............................................................................................................................. 6

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4

Procedura uzorkovanja ................................................................................................................. 7 Predtretman dijatoma.................................................................................................................... 9 Identifikacija i kvantifikacija bentosnih dijatoma .......................................................................... 10 Obrada podataka o bentosnim dijatomama ................................................................................ 11

3.3.1 3.3.2

Monitoring makrofita ................................................................................................................... 13 Identifikacija makrofita ................................................................................................................ 15

3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.4.7 3.4.8

Izbor odgovarajućih lokaliteta uzorkovanja ................................................................................. 16 Vrijeme i učestalost uzorkovanja ................................................................................................ 17 Uzorkovanje ................................................................................................................................ 17 Tretman uzoraka ......................................................................................................................... 23 Obiljeţavanje uzoraka................................................................................................................. 24 Kvantifikacija organizama ........................................................................................................... 25 Sakupljanje i čuvanje podataka .................................................................................................. 25 Izbor odgovarajućih parametara/indeksa i metod ocjene ekološkog statusa .............................. 26

3.3 3.4

MAKROFITE............................................................................................................................. 12 BENTOSNI MAKROBESKRALJEŠNJACI ......................................................................................... 16

3.5

RIBE....................................................................................................................................... 27

BIOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA ZA JEZERA................................................................ 29

4.1

FITOPLANKTON........................................................................................................................ 29

4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4

Uzorkovanje, prezervacija, transport i odlaganje uzoraka .......................................................... 29 Procedura determinacije fitoplanktona........................................................................................ 30 Biomasa fitoplanktona................................................................................................................. 33 Obrada rezultata ......................................................................................................................... 33

4.3.1 4.3.2

Istraţivanje makrofita .................................................................................................................. 35 Identifikacija makrofita ................................................................................................................ 37

4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.5 4.4.6 4.4.7 4.4.8 4.4.9

Odabir odgovarajućeg mesta uzorkovanja.................................................................................. 37 Vrijeme i učestalost uzorkovanja ................................................................................................ 38 Uzorkovanje ................................................................................................................................ 39 Tretiranje uzoraka ....................................................................................................................... 39 Obiljeţavanje uzoraka................................................................................................................. 39 Identifikacija organizama ............................................................................................................ 40 Kvantifikacija organizama ........................................................................................................... 40 Čuvanje podataka ....................................................................................................................... 41 Odabir i izračunavanje relevantnih parametara i metodologija procjene ekološkog statusa ....... 41

4.2 4.3 4.4

FITOBENTOS ........................................................................................................................... 33 MAKROFITE............................................................................................................................. 33 BENTOSNI BESKRALJEŠNJACI ................................................................................................... 37

Strana i

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

ELEMENTI KVALITETA KOJI PODRŢAVAJU BIOLOŠKE ELEMENTE (DODATNI ELEMENTI EKOLOŠKOG STATUSA) ................................................................................ 42

5.1 5.2 5.3

FIZIČKO-KEMIJSKI ELEMENTI KVALITETA ..................................................................................... 42 OSTALI ZAGAĐIVAČI KOJI SE U ZNAČAJNIM KOLIČINAMA IZLIVAJU U RIJEČNI SLIV ILI PODSLIV ............ 43 HIDRO-MORFOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA ................................................................................. 45

OPĆI ZAKLJUĈCI I PREPORUKE ...................................................................................... 52

LITERATURA ....................................................................................................................... 54

7.1 7.2 7.3

SPISAK LITERATURE ZA DETERMINACIJU VODENE FLORE .............................................................. 58 LITERATURA ZA DETERMINACIJU OSNOVNIH TAKSONOMSKIH GRUPA VODENIH BESKRALJŠNJAKA...... 60 LITERATURA VEZANA ZA HIDRO-MORFOLOGIJU ........................................................................... 65

Strana ii

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Lista slika Slika 3.2-1 Osnovni principi izbora mjesta uzorkovanja za fitobentos. .............................................. 7 Slika 3.2-2 Primjer – prikupljeno kamenje sa koga se uzima uzorak. ................................................ 8 Slika 3.2-3 Tretman bentosnih dijatoma. ........................................................................................... 9 Slika 3.2-4 Nameštanje rastvora dijatoma na mikroskopske pločice. .............................................. 10 Slika 3.2-5 Frustula djatoma, koja se sastoji od dva kapka. ............................................................ 10 Slika 3.2-6 Gustina dijatoma na pločici: A - preporučena, B – neodgovarajuća. ............................ 11 Slika 3.3-1 Helofite (Carex sp., Caltha pallustris). ........................................................................... 12 Slika 3.3-2 Hidrofite (Spirodela polyrhiza, Ceratophyllum demersum). ........................................... 12 Slika 3.3-3 Amfifite (Veronica beccabunga, Butomus umbelatus). .................................................. 13 Slika 3.4-1 Primjer procjene udjela mikro-staništa na zamišljenom lokalitetu uzorkovanja, prema multi-habitat proceduri "multi-habitat sampling" (Šporka et al, 2007, STN 75 7715). Primedba: u obzir se uzimaju mikro-staništa koja su zastupljena na više od 5% ukupne površine sektora, i broj poduzoraka se definira u odnosu na udio staništa, sa koracima od 5%! .......................................... 19 Slika 3.4-2 Lokalitet uzorkovanja Ţitomislić, rijeka Neretva – primjer velike rijeke (one koja se ne moţe pregaziti). .............................................................................................. 22 Slika 3.4-3 Tipičan primjer vodnog tijela sa gustim obraštajem makrofita – rijeka Bioštica, uzvodno od naselja Kneţine. ................................................................................... 22 Slika 3.4-4 Posuda za poduzorkovanje od nerĎajućeg čelika, veličine 30 x 36 cm, sa mreţom (500 µm), podjeljena na kvadrate 5 x 6 cm (ukupno 30). Slučajan odabir pet kvadrata, min. 500 jedinki treba da bude u poduzorku (Šporka et al, 2007). .................................................................................................................. 23 Slika 4.1-1 Intergalni uzorkivač proizveden od strane UWITEC-a. .................................................. 30 Slika 4.1-2 Komorica za brojanje po Utermöhl-u (A. komorica visine 1cm, prečnika 2,4 cm: 4,5 ml; B. komorica visine 2 cm, prečnika 2,6 cm: 10,6 ml; C. komorica visine 3 cm, prečnika 2,4 cm: 13,6 ml; D. pokrovno staklo debljine 0,17 mm). ................................................................................................................. 31 Slika 4.1-3 Utermöhl-ova komorica za brojanje nakon punjenja poduzorkom. ................................ 31 Slika 5.3-1 Hipotetički sliv sa osnovnim tipovima za hidro-morfološko ispitivanje ........................... 47

Strana iii

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Skraćenice AQEM

AWB BiH BEK EQO SK EU ODV GEF GIS GIG HMWB HyQE ICPDR IPS JDS MHS NORMAN OSS PHS PME PS RC RBM EG RBMP SWB TNMN TOC UNDP WB WFD CIS WISE

Sistem procjene ekološkog kvaliteta tekućih voda Evrope na osnovu korištenja bentosnih makroinvrtebrata – Assessment System for the Ecological Quality of Streams and Rivers throughout Europe using Benthic Macroinvertebrates vještačko vodno otelo - Artificial Water Bodies Bosna i Hercegovina Biološki elementi kvaliteta Ciljevi zaštite kvaliteta ţivotne sredine – Environmental Quality Objectives Standard kvaliteta Evropska unija Okvirna direktiva o vodama (2000/60/EC; WFD) Global Environment Facility – platforma za suradnju 178 zemalja (meĎunarodne institucije, NVO, privatne kompanije) po pitanju globalnih pitanja vezanih za zaštitu ţivotne sredine. Geografski informativni sistem Geografska interkalibraciona grupa Jako izmijenjeno vodno otelo - Heavily Modified Water Bodies Hidro-morfološki elementi kvaliteta - Hydro-morphological Quality Elements MeĎunarodna komisija za zaštitu rijeke Dunav – International Commission for the Protection of the Danube River Specifični indeks osjetljiv na zagaĎenje – Specific Pollution Sensitivity Index Zajedničko ispitivanje Dunava - Joint Danube Survey Uzorkovanje na svim dostupnim tipovima staništa - Multihabitat Sampling Mreţa referentnih laboratorija i odgovarajućih organizacija povezanih sa monitoringom i biomonitoringom zagaĎivača ţivotne sredine – Network of Reference Laboratories and Related Organisations for Monitoring and Bio-monitoring of Emerging Environmental Pollutants Programski paketi koji se mogu slobodno koristiti i sadrţe dostupan „izvorni kod―, koji omogućava mijenjanje i unapreĎenje softvera – Open Source Software Prioritetne hazardne materije – Priority Hazardous Substances Procjena mase biljaka – Plant Mass Estimate Prioritetne materije – Priority Substances Referentni uslovi – Reference Conditions Stručna grupa za Plan upravljanja slivom – River Basin Management Expert Group Plan upravljanja slivom - River Basin Management Plan Površinsko vodno tijelo - Surface Water Bodies Trans-nacionalna mreţa monitoringa – Trans-National Monitoring Network Ukupan organski ugljik - Total Organic Carbon Program razvoja Ujedinjenih nacija – United Nations Development Programme Vodno otelo - Water Bodies Zajednička strategija za primjenu ODV – WFD Common Implementation Strategy Evropski informacioni sistem za vode – Water Information System for Europe

Strana iv

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Uvod

“Priruĉnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u BiH” (u daljem tekstu ―Priručnik za bio-monitoring‖) izraĎen je u okviru projekta ―Priprema studije biološkog monitoring rijeka i jezera/akumulacija u BiH― (u daljem tekstu „Projekt―). Za potrebe korisnika iz cijele Bosne i Hercegovine, Projekt su implementirali Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva putem tima za upravljanje projektom (Project Management Team) i Agencije za vodno područje Jadranskog mora, Mostar. Studiju, koja je trajala 10 mjeseci, realizirao je meĎunarodni konzorcij predvoĎen VVMZ spol. s.r.o. Slovačka, u suradnji s Institutom za zaštitu okoliša s.r.o. Slovačka, REC MaĎarska, Institut za vode, Bosna i Hercegovina i Institut za biološka ispitivanja „Siniša Stanković― (IBISS), Srbija. Osnovni cilj projekta je da se postavi osnova za ustanovljavanje sistema biološkog monitoringa u Bosni i Hercegovini (BiH), a prema zahtjevima postavljenim u Okvirnoj direktivi o vodama EU (Direktiva 2000/60/EC, u daljem tekstu „ODV―). Postojeće znanje, u kombinaciji sa novim rezultatima dobivenim tokom dva terenska istraţivanja obavljena u okviru projekta, omogućili su izradu prijedloga procedura prikazanih u Priručniku za bio-monitoring. Detaljni nalazi i rezultati koji upotpunjavaju postavke i zaključke iznesene u Priručniku za bio-monitoring, saţeti su u Srednjoročnom i Preliminarnom projektnom izvještaju. Kao opći, značajni rezultat projekta, zaključeno je da dostupni podaci nisu dovoljni da se predloţe konačne procedure za rutinski monitoring. S toga je predloţeno da domaći stručnjaci dalje razviju i prilagode sugerirane biološke metode i procedure ispitivanja hidro-morfologije, a na osnovu rezultata budućeg monitoringa.

Strana 1

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

OPĆA RAZMATRANJA

Osnovni cilj ODV je postizanje dobrog statusa površinskih vodnih tijela, tj. dobar ekološki i kemijski status. Ekološki status je odraz kvaliteta, strukture i funkcije akvatičnih ekosistema površinskih voda. Vodno tijelo je osnovna jedinica ekološkog statusa, kao i kemijskog statusa površinskih voda. Procjena ekološkog statusa treba da bude tip-specifična, što nagovještava da je izrada nacionalne tipologije i delineacija vodnih tijela preduvjet za razvoj monitoring sistema prema ODV. U prilogu V ODV, definirani su biološki elementi kvaliteta (BEK), uključujući akvatičnu floru i faunu, za klasifikaciju ekološkog statusa rijeka i jezera. Za odreĎivanje ekološkog statusa neophodno je definirati referentne uslove i granice klasa za sve značajne BEK, kao i za prateće fizičko-kemijske, kemijske i hidromorfološke elemente kvaliteta. Detaljnije informacije o BEK i pratećim elementima kvaliteta potrebne su za procjenu ekološkog statusa, one pruţaju informacije o prirodnim, nepromijenjenim ili skoro nepromijenjenim uvjetima, kao i podatke o uvjetima koji se biljeţe pod različitim stupnjevima degradacije, ukazujući na značaj antropogenog utjecaja. Spomenute informacije mogu se dobiti jedino detaljnim i dobro osmišljenim monitoringom. Za ustanovljavanje efikasnog monitoring sistema moraju biti definirane tip-specifične referentne vrijednosti za odabrane parametre za značajne BEK i prateće elemente kvaliteta. Tip-specifična Procjena ekološkog statusa zasniva se na referentnim uvjetima, koji podrazumijevaju prirodan, neizmijenjen sastav zajednice. Najvaţniji preduvjet za točno definiranje ovakvih uslova je postojanje velikog broja podataka, sa lokaliteta na kojima je najmanji antropogeni utjecaj, ili ga uopće nema, a za svaki tip voda. Pored toga, moraju biti odreĎene optimalna učestalost uzorkovanja, metodologija uzorkovanja, kao i način analize i procjene. BEK moraju biti definirani odreĎenim biološkim odgovorima, sastavom i strukturom zajednice i moraju da ukazuju na značajne pritiske/stresore. Sve ove karakteristike su izraţene u formi parametara/indeksa. Na osnovu ovih parametara, korišten je multimetrijski ili pojedinačni pristup za procjenu ekološkog statusa. Procjena treba da bude tip-specifična i istovremeno stresor-specifična.

2.1 Tipologija Za svaku kategoriju površinskih voda, prema ODV, područje riječnog sliva treba da bude izdijeljeno, na značajna površinska vodna tijela, prema tipu. Tipologija rijeka moţe se izvršiti korištenjem sistema A ili sistema B. Ako se koristi sistem A, područje riječnog sliva treba prvo da bude izdijeljeno na značajna površinska vodna tijela, prema odgovarajućim ekoregionima (u odnosu na geografsko područje prikazano na odgovarajućoj mapi u Prilogu XI ODV), veličini sliva, nadmorskoj visini i geologiji. Sistem B se zasniva na kombinaciji obaveznih (deskriptora) i opcionih faktora. U tipologiji jezera takoĎer se koristi A ili B sistem. Sistem A se zasniva na ekoregionima, srednjoj vrednoti dubine, površini i geologiji. Sistem B je sličan kao kod rijeka, zasnovan na kombinaciji obaveznih (deskriptora) i opcionih faktora.

Strana 2

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Tipologija je osnova za klasifikacione sisteme u procjeni ekološkog statusa, dok se za različite tipove rijeka i jezera mogu razviti i koristiti različite klasifikacione sheme.

2.2

Delineacija vodnih tijela

Identifikacija vodnih tijela je, prije svega, zasnovana na geografskim i hidrološkim odrednicama. MeĎutim, identifikacija, a zatim i klasifikacija vodnih tijela, mora da se izvrši da bi se dobio dovoljno precizan opis ovih definiranih geografskih područja, kako bi se omogućilo jasno poreĎenje sa ciljevima ODV. Ovo je u cilju zaštite ţivotne sredine i mjera potrebnih za njegovo postizanje, prema ODV, koje se primjenjuju na vodna tijela. Opći metoda za delineaciju vodnih tijela je dat u CIS (Zajednička strategija implementacije - Common Implementation Strategy) priručniku br. 2 (CIS Guidance Document No. 2: Identifikacija vodnih tijela). Osnovni kriterijumi su: kategorija površinskih voda; fizičke karakteristike; vodni tip; vodni status; veoma izmijenjen ili vještački karakter; pritisci i uticali; zaštićena područja. Identifikacija vodnih tijela je vaţna za odabir reprezentativnih lokaliteta uzorkovanja (sektor uzorkovanja). Reprezentativnost uzorkovanja je ključna za odreĎivanje ekološkog statusa sa velikom pouzdanošću i točnošću.

2.3

Struktura monitoringa

Monitoring mreţa mora biti osmišljena tako da osigura jasan i razumljiv pregled ekološkog i kemijskog statusa u okviru svakog riječnog sliva i treba da omogući klasifikaciju vodnih tijela u pet klasa, u skladu sa definicijama ODV. Na osnovu karakterizacije i procjene utjecaja na rečena i jezerska vodna tijela za svaki period u kome se primjenjuje Plan upravljanja riječnim slivom, treba ustanoviti nadzorni i operativni monitoring program. U nekim slučajevima je potrebno i ustanovljavanje istraţivačkog monitoringa. Parametri koji ukazuju na status svakog odgovarajućeg elementa kvaliteta moraju biti praćeni. U odabiru parametara za BEK drţave moraju da identificiraju odgovarajući taksonomski nivo, koji je potreban da se postigne adekvatna jasnoća i preciznost u klasifikaciji elemenata kvaliteta. Cilj nadzornog monitoringa je da pruţi informacije potrebne za: dopunu i potvrdu u proceduri procjene utjecaja; uspješno i efikasno dizajniranje budućih monitoring programa; procjenu dugoročnih promjena prirodnih uslova; procjenu dugoročnih promjena koje su rezultat širenja antropogenog utjecaja. Nadzorni monitoring treba da se sprovede na dovoljnom broju površinskih vodnih tijela kako bi osigurao procjenu cjelokupnog statusa površinskih voda svakog slivnog područja ili podsliva u okviru slivnog

Strana 3

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

područja. Zato tačke uzorkovanja ili potezi uzorkovanja treba da budu reprezentativni za vodno otelo. Reprezentativnost mjesta uzorkovanja je ključna za procjenu rezultata. Nadzorni monitoring treba da se sprovede za svako mjesto uzorkovanja za period od jedne godine tokom perioda koji obuhvata Plan upravljanja rečenim slivom za: indikativne parametre za sve biološke elemente kvaliteta; indikativne parametre za sve hidromorfološke elemente kvaliteta; indikativne parametre za opće fizičko-kemijske elemente kvaliteta; prioritetnu listu polutanata koji se ispuštaju u riječne slivove ili podslivove, i ostale polutante ispuštene u značajnim količinama u riječne slivove ili podslivove. OVD predlaţe minimalnu potrebnu učestalost uzorkovanja za Spomenute parametre. Treba, meĎutim, izabrati veću učestalost, da bi se oformila baza sa dovoljnim brojem podataka, koji se mogu koristiti za razvoj pouzdanog sistema procjene ( klasifikacione sheme za pojedinačne parametre).

2.4

Referentni uslovi i klasifikacione sheme

Za svaki tip površinskog vodnog tijela, moraju biti utvrĎeni tip-specifični hidromorfološki i fizičko-kemijski uslovi, koji predstavljaju vrednoti hidromorfoloških i fizičko-kemijskih elemenata kvaliteta koji su specifični za tip površinskog vodnog tijela sa visokim ekološkim statusom. Tip-specifični biološki referentni uslovi moraju biti utvrĎeni, predstavljajući vrednoti bioloških elemenata kvaliteta specifičnih za to površinsko vodno otelo sa visokim ekološkim statusom. Referentni uslov je stanje, u sadašnjosti ili prošlosti, koje ogovara veoma niskom pritisku, bez efekta industrijalizacije, urbanizacije i intenzivne poljoprivrede, i sa veoma malom promjenom fizičko-kemijskih uslova, hidromorfologije i biologije. Postoji nekoliko pristupa u odabiru referentnih uslova: referentni lokaliteti; historijski podaci; modeliranje; stručna procjena; referentni lokaliteti drugih zemalja. Obično je primjenjivana kombinacija spomenutih pristupa pri utvrĎivanju referentnih vrednoti za klasifikacione sheme. U prilogu V ODV nalaze se normativne definicije klasifikacije ekološkog statusa koje treba ispuniti. Normativne definicije: a)

elementi kvaliteta (biološki, hidro-morfološki i fizičko-kemijski);

kvaliteta, struktura i funkcija akvatičnih ekosistema povezanih sa površinskim vodama: diverzitet vrsta; brojnost/biomasa/gustina; osjetljivi taksoni;

osjetljivost na stresore/pritiske (hidromorfološke, eutrofikacija/nutrienti, organski polutanti, acidifikacija).

Strana 4

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Sve normativne definicije treba da budu sadrţane u klasifikacionim šemama za pojedinačne značajne elemente kvaliteta (parametre), pomoću odabranih parametara (indeksa). Odabir parametara treba da bude proveren testiranjem. Pouzdani parametri bi trebali da pokaţu razlike na skali antropogenog utjecaja. Pored odreĎivanja referentnih vrednoti, vaţno je i odreĎivanje granica izmeĎu klasa (visoka-dobra, dobra-srednja, srednja-siromašna, siromašna-loša). Postoji nekoliko pristupa u protokolu odreĎivanja granica u Priručnik br. 10 (Guidance document No. 10): Rijeke i jezera – tipologija, referentni uslovi i sistem klasifikacije koji se moţe koristiti. Za pojedina vodna tijela, treba izvršiti usklaĎivanje meĎu BEK-a, u okviru druge klasifikacione sheme, kao i usklaĎivanje BEK sa pratećim elementima kvaliteta.

Strana 5

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

BIOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA ZA TEKUĆE VODE

3.1 Fitoplankton Na osnovu iskustava i rezultata istraţivanja izabranih tipova voda u Bosni i Hercegovini, u oktobru 2008. (Srednjoročni izvještaj - Mid-term Report, 2009) i maju 2009, evidentno je da fitoplankton nije relevantan biološki element kvaliteta za ispitivane tipove tekućih voda. U koliko je fitoplankton bitan parametar ocjene za izvjesne tipove tekućih voda (na pr. velike i vrlo velike ravničarske rijeke), moţe se koristiti ista procedura kao i za jezera. Uzorkovanje se vrši u gornjem sloju vodenog stuba (do dubine od 0,5 m). Analiza fitoplanktona zasnovana je na raznovrsnosti algi i Cyanophyta/Cyanobacteria, na identifikaciji pojedinačnih taksona do najniţeg mogućeg taksonomskog nivoa i na kvantifikaciji, izraţeno kao broj individua/ćelija po jedinici zapremine. Kvantifikacija predstavlja brojanje ćelija prema proceduri opisanoj u europskom standardu EN 15 204 (2004): kvaliteta vode – Priručnika za rutinsku analizu abundance i sastava fitoplanktona uz korištenje invertne mikroskopije – Utermöhl-ova tehnika (Water quality – Guidance standard for the routine analysis of phytoplankton abundance and composition using inverted microscopy - Utermöhl technique). Pregledni parametar za procjenu biomase fitoplanktona koji je u širokoj upotrebi je koncentracija klorofila a. Metod je zasnovan na standardu ISO 10260: kvaliteta vode. Spektrofotometrijsko odreĎivanje klorofila a (Water quality. Spectrophotometric determination of concentration of chlorophylla). Osnovni princip ovog kemijskog metoda je razdvajanje algi od vode u uzorku i ekstrakcija algalnih pigmenata vrućim etil alkoholom. Koncentracija klorofila a meri se spektrofotometrijski i Procjena se vrši po osnovu razlike absorbance na 665 nm mjerene prije i nakon dodavanja kiseline u ekstrakt. Koncentracija klorofila a izraţava se u µg/l ili mg/m3. Rezultati metoda kvantifikacije (prema EN 15 204) mogu se transformirati u zapreminsku biomasu korištenjem specijalnih matematičkih formula za pojedine taksone fitoplanktona i brojnost taksona.

3.2 Fitobentos Alge su značajni primarni producenti u mnogim kopnenim površinskim vodama umjerenog regiona. To čini ovu grupu organizama posebno interesantnom sa stanovišta korištenja kao bioindikatora u praćenju dugoročnih promjena u vodenim ekosistemima, pogotovo onih vezanih za eutrofikaciju. Fitobentos se smatra odgovarajućim parametrom za ocjenu utjecaja zagaĎenja nutrijentima, posebno u tekućim vodama, jer su ovi organizmi, načelno, sesilni i s toga prikazuju status nutrijenata na mjestu uzorkovanja. ODV zahtjeva praćenje fitobentosa i makrofita kao jednog elementa kvaliteta. U evropskim zemljama postoji nekoliko pristupa ovom pitanju: 1. oba elementa se istraţuju odvojeno, fitobentos obuhvata dijatome i ostale bentičke alge; 2. makrofite se razmatraju zajedno sa fitobentosom koji ne pripada dijatomama, dok se dijatome razmatraju posebno;

Strana 6

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

3. makrofite i bentosne dijatomne alge se razmatraju posebno, dok ostale alge (koje ne pripadaju dijatomama) nisu uključene u sistem. Na osnovu poznavanja situacije u Bosni i Hercegovini i iskustvu drugih zemalja, preporučuje se primjena druge opcije.

3.2.1 Procedura uzorkovanja Uzorkovanje bentosnih dijatoma zasnovano je na standardu EN 13946: kvaliteta vode. Standard – priručnik za rutinsko uzorkovanje i predtretman bentosnih dijatoma iz rijeka. Na svakom lokalitetu uzorkovanja koristiti osnovne principe za izbor lokaliteta: izabrati dio rijeke koji se karakterizira podlogom pogodnom za uzorkovanje; duţina ispitivanog segmenta treba da bude oko 10 m ili više; prednost dati lokalitetima na kojima prevlaĎuju brzo tekući lentički dijelovi (veći diverzitet tvrdih frakcija supstrata), izbjegavati lotičke, sporo tekuće površine pokrivene sedimentom (Slika 3.21); izabrana podloga mora biti potpuno potopljena u vodu; izabrati eufotične dijelove, izbjegavati senku, oblasti koje nisu dobro izloţene, kao i obalu rijeka; hidrološka situacija treba da bude stabilna tokom četiri prethodne nedjelje.

Slika 3.2-1 Osnovni principi izbora mjesta uzorkovanja za fitobentos. Oprema i pribor za uzorkovanje: plastična kadica (bela, veličina otprilike 30 x 20 cm;) plastična flaša sa destiliranom vodom za ispiranje kamenja; četkica (za zube), noţ, pinceta; ambalaţa za uzorke; gumene čizme; rukavice; protokol – upitnik za podatke o mjestu uzorkovanja; rastvor za fiksaciju uzoraka (formaldehid, etanol, lugolov rastvor);

Strana 7

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Elementarni koraci uzorkovanja: poţeljno je izabrati tvrdu podlogu; podloga se prikuplja iz eufotične zone; preporučen je kamen – epilithon - (veličina 64 – 256 mm); minimalno 5 kamenova (ili više) uzima se iz odgovarajuće zone na mjestu uzorkovanja (oblutak ili veći kamen); brzo isprati kamen od supstrata u reci (ako je potrebno, sa ciljem da se odstrani sediment i zagaĎujuće materije); premjestiti izabranu podlogu (najmanje 5 kamenova) u plastični posluţavnik sa malom količinom vode (u koliko podloga odreĎene površine nije dostupna, uzeti veći broj kamenova, da bi ukupna površina bila oko 500 cm2); ostrugati površinu izabranog supstrata (Slika 3.2-2); veličina površine sa koje se prikuplja uzorak po UZORKOVANOJ POVRŠINI-KAMENU mora biti veća od 10 cm2; četkica mora biti dobro isprana i ne treba se koristiti na različitim lokalitetima bez detaljnog pranja u (ili koristiti četkicu jednokratno); posle struganja, uzorak treba prebaciti u ambalaţu za uzorke; fiksirati uzorak: o kratkoročno fiksiranje: lugolov rastvor – 5 g (I2) i 10 g (KI) rastvorenih u 85 ml destilirane vode – 1-5 kapi rastvora koristi se za 100 ml uzorka; o dugoročno fiksiranje: formaldehid (HCHO) – do krajnje konc. od 4 % u uzorku, ili 70% etanol (etil-alkohol); obiljeţiti uzorak; sve informacije s mjesta uzorkovanja unijeti u standardizirani terenski protokol (Prilog 1).

Slika 3.2-2 Primjer – prikupljeno kamenje sa koga se uzima uzorak.

Minimalan zahtjev za monitoring fitobentosa i makrofita (vodena flora izuzev fitoplanktona) prema ODV je jednom u tri godine. Ovaj zahtjev podrazumijeva raspoloţivu strukturu monitoringa i metod procjene.

Strana 8

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Za razvoj nacionalnog metoda procjene ekološkog statusa zasnovanog na fitobentosu i makrofitama, meĎutim, nuţna je adekvatna baza podataka sa dovoljnim brojem podataka. Zasnovano na ovoj činjenici, preporučujemo da se monitoring bentosnih dijatomnih algi vrši dva puta godišnje u prve dvije godine istraţivanja, najbolje u proljeće (mart-maj) i jesen (septembar-novembar). Uzorkovanje moţe biti kombinirano sa prikupljanjem materijala za bentosne invertebrate.

3.2.2 Predtretman dijatoma U laboratoriji, uzorci bentosnih dijatoma moraju se pripremiti (predtretman) prije pravljenja trajnih preparata, na kojima se vrši identifikacija i brojanje. Kao prvi korak, vrši se brz pregled fiziološkog statusa dijatoma u fiksiranom uzorku. Priprema (predtretman) se sastoji iz sljedećih koraka: odstranjivanje krupnijih neorganskih čestica; koncentriranje uzorka dijatoma sedimentacijom (1 cm = 1 sat) ili centrifugiranjem; tretman dijatoma (Slika 3.2-3): o odstranjivanje organskog sadrţaja frustula korištenjem jakog oksidacionog sredstva (preporučuje se 40% hidrogen peroksid – H2O2); o za odstranjivanje karbonata koristiti koncentrirane klorovodoničnu kiselinu (HCl). Priprema preparata dijatoma na mikroskopskim pločicama (Slika 3.2-4): pripremiti adekvatan rastvor (10-15 jedinki u polju); premjestiti malu količinu homogenog uzorka na pokrovnu pločicu; pustiti da se osuši na zraku (ne grijati na grijaču); namjestiti pokrovnu pločicu na mikroskopsku, koristeći odgovarajuće sredstvo (Naphrax, Pleurax, Hyrax); obiljeţiti mikroskopsku pločicu. Za identifikaciju i brojanje bentosnih dijatoma, vrlo je bitna gustoća ljuštura (jedinki) na pločici (Slike 3.25 i 3.2-6). S toga, gustoća jedinki (ljuštura, kućica) treba da se provjerava tokom pripreme rastvora dijatoma.

Slika 3.2-3 Tretman bentosnih dijatoma.

Strana 9

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Slika 3.2-4 Namještanje rastvora dijatoma na mikroskopske ploĉice.

3.2.3 Identifikacija i kvantifikacija bentosnih dijatoma Za identifikaciju i kvantifikaciju bentosnih dijatoma pratiti instrukcije standarda EN 14407: Standard – upustvo za identifikaciju, brojanje i interpretaciju uzoraka bentosnih dijatoma iz tekućih voda. Metod za identifikaciju i brojanje dijatoma sa trajnih preparata zasnovan je na relativnoj abundanci. Relativna abundanca (%) je udio vrste u odgovarajućem uzorku. Princip je zasnovan na brojanju i identifikaciji ljuštura dijatoma pod mikroskopom, do definiranog broja jedinki (dok se ne dostigne izabrani, definirani broj). Brojanje 300 – 500 ljuštura je preporučeno u proizvoljnim transektima, korištenjem svjetlosnog mikroskopa sa kontrastom (Differential Interference Contrast), na uvećanju 1000 x.

Slika 3.2-5 Frustula djatoma, koja se sastoji od dva kapka.

Strana 10

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Slika 3.2-6 Gustoća dijatoma na ploĉici: A - preporuĉena, B – neodgovarajuća. Standard EN 14407 ne preporučuje nomenklaturu za bentosne dijatome. Sistematski nivo identifikacije taksona zavisi od korištenog metoda ocjene statusa. Sa ciljem da se izbjegne veća nesigurnost u procjeni, preporučuje se identifikacija svih taksona koji se nalaze u uzorku sa relativnom abundancom većom od 5 % najmanje do nivoa vrste. Spisak ključeva za identifikaciju koji se preporučuje, ko i ostala literatura vezana za determinaciju bentosnih dijatom, prikazan je u poglavlju 7.1.

3.2.4 Obrada podataka o bentosnim dijatomama Inventar dijatoma (lista taksona sa relativnom abundancom u %), uz korištenje metodologije opisane u prethodnim poglavljima, biće dostupan sa svih lokaliteta u okviru odreĎenog tipa tekućica. Za ocjenu ekološkog statusa, potrebno je izračunati odgovarajuće parametre (indekse). Za računanje dijatomnih indeksa, preporučujemo primjenu OMNIDIA softvera. OMNIDIA moţe posluţiti u prvom, inicijalnom, periodu i kao osnovna nacionalna baza. Kasnije, osnovni podaci, kao i obraĎeni, mogu se prebaciti u bilo koju drugu bazu. Druga prednost je poredivost. Ovaj softverski alat korišten je i u interkalibraciji. OMNIDIA obuhvata 17 različitih indeksa koji su dostupni za bentosne dijatome. Neki od izračunatih indeksa prikazani su u Srednjoročnom izvještaju (Mid-term Report, 2009). Indeks koji je najviše korišten je IPS (Coste in Cemagref, 1982) „Specific Pollution Sensitivity Index – Specifični indeks osjetljiv na zagaĎenje―, koji je razvijen u Francuskoj kao nacionalni indeks u sistemu ocjene statusa (Prygiel et al., 2002) za procjenu ukupnog zagaĎenja vode. Indikatorski taksoni podijeljeni su u pet klasa, prema osjetljivosti na zagaĎenje i u tri klase, prema indikatorskoj teţini. IPS je testiran i izabran kao zadovoljavajući za procjenu kvaliteta vode u Velikoj Britaniji (Kelly et al., 1995), Francuskoj (Prygiel & Coste, 1993) Finskoj (Vilbaste, 2004), MaĎarskoj (Acs et al., 2004, Van Dam et al., 2005), Poljskoj (Kwandrans et al., 1998), Luksemburgu, Slovačkoj (Hlubikova et al. 2007) i Španiji (Gomá et al., 2004). Primjenjivost indeksa u mnogim različitim evropskim regionima je velika prednost, kada se sudi na osnovu ODV principa, jer isti parametar korišten u više zemalja, olakšava interkalibraciju nacionalnih metoda procjene statusa.

Strana 11

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

IPS je uspješno korišten kao parametar u okviru procesa interkalibracije u Centralno-baltičkoj interkalbracionoj grupi (Central Baltic Geographical Intercalibration Group). S druge strane, IPS je razvijen uz podršku velike baze podataka, uključuje u proračun značajan broj dijatomnih taksona i obuhvata većinu vrsta OMNIDIA baze podataka. Ova osobina objašnjava zašto IPS uspješno funkcionira u mnogo zemalja, za razliku od drugih indeksa.

3.3 Makrofite Makrofite su bitna komponenta vodenih ekosistema i mogu se koristiti za poboljšanje efikasnosti monitoringa ekološkog statusa. Istraţivanje vodenih makrofita prema ODV i odgovarajuća metodologija, razmatrani su standardom: EN 14 184 (2003) - Metod istraţivanja vodenih makrofita u tekućim i stajaćim vodama. Standard definira proceduru procjene ekološkog statusa, uz korištenje makrofita kao biološkog elementa kvaliteta. Metodi obuhvaćaju sastav vrsta i abundance vodene makrofitske flore. Akvatične makrofite predstavljaju vodene biljke koje se lako uočavaju ―golim okom‖, uključujući sve vaskularne vodene biljke, mahovine, hare (Characeae) i obraštaj makroalgi. Makrofite vodenih ekosistema javljaju se u tri ţivotne forme: helofite (obično ukorijenjene pod vodom, sa plutajućim ili submerznim - potopljenim lišćem, ili potpuno slobodno-plutajući oblici na površini vode – Slika 3.3-1); hidrofite (biljke obično ukorijenjene pod vodom, sa emerznim lišćem, koje tipično rastu u obodnim dijelovima ili u močvarama – Slika 3.3-2); amfifite (biljke koje se razvijaju i u oblastima koje zauzimaju helofite, ali i u vodi, kao hidrofite – Slika 3.33).

Slika 3.3-1

Slika 3.3-2

Helofite (Carex sp., Caltha pallustris).

Hidrofite (Spirodela polyrhiza, Ceratophyllum demersum).

Strana 12

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Slika 3.3-3

Amfifite (Veronica beccabunga, Butomus umbelatus).

3.3.1 Monitoring makrofita Monitoring makrofita u tekućim vodama moţe biti obavljen sa različitim nivoom sofisticiranosti. Za rutinsku ocjenu ekološkog statusa, dovoljan je pregled kratkog segmenta rijeke (50 – 500m), koji predstavlja/reprezentira vodno otelo. Tehnika istraţivanja zasnovana je na biljeţenju i kvantificiranju identificirannju vrsta makrofita na sektoru istraţivanja. Na plitkim lokalitetima, preporučuje se pregled rijeke gaţenjem uzvodnim pravcem, cik-cak linijom. Uzvodan pravac preporučuje se kako podignuti sediment ne bi uticao na pregled makrofita i identifikaciju. Gdje to nije sigurno uraditi (velika brzina vode ili karakter supstrata), pregled se vrši sa obale. Na većim rijekama, preporučuje se korištenje čamca. Čamcem se upravlja uzvodno, cik-cak linijom, ili duţ lijeve i desne obale (u duţini od 1 kilometra). Prisustvo vodenih makrofita u reci, na definiranoj duţini, moţe se biljeţiti preko relativne abundance makrofita, biozapremne, ili biomase. Preporučuje se upotreba skale od 1 do 5 (1 = redak; 2 = slučajan; 3 = učestao; 4 = brojan; 5 = veoma brojan takson) za vrednovanje procjenjene biomase biljaka (values of plant mass estimate - PME). Ovo nije identično sa biomasom (= kg / jedinici površine), ali je ekvivalent ―udjelu vrste‖, ―3-D-udjelu‖, ili ―bio-zapremini biljaka‖, u načelnom smislu (KOHLER & JANAUER, 1997). Oprema i pribor za uzorkovanje: • • • • • • • • • • • •

binokularna lupa; mape; podloga za pisanje, tabele za unos podataka, vodootporne olovke, vodootporne etikete; plastične kese, flašice za prikupljanje jedinki; traka za mjerenje kalibrisna u metričkom sistemu; ručna lupa odgovarajućeg uvećanja; ključevi za identifikaciju i terenski priručnici; odjelo za vodu; sunčane naočale koje polariziraju svjetlost; Instrument za globalno pozicioniranje – GPS; grabulje i/ili čaklja; oprema za gledanje pod vodom/aqua-scope.

Za dublje vode: • •

čamac, motor i druga neophodna oprema; čaklja sa kanapom. Strana 13

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Vrijeme početnog i narednih istraţivanja je veoma vaţno. Porediva istraţivanja tokom nekoliko godina moraju biti obavljena u istom periodu u godini (nesigurnost/greška koja moţe nastati kao posljedica različitog sezonskog utjecaja na rast je minimizirana). Razvoj makrofita varira od godine do godine i značajno je zavisan od dubine vode, fizičkih utjecaja, vodostaja, proticaja, insolacije i temperature vode. Zato je preporučeno da se terenski rad prilagoĎava optimalnom vremenu za konkretno istraţivanje, tj. za svaki riječni sektor. Izbor reprezentativnih lokaliteta Ekološki status reprezentativnog lokaliteta meri se u odnosu na odstupanje vrednoti izabranog parametra odgovarajućeg biološkog elementa kvaliteta u odnosu na referentnu vrijednost. Broj i raspored lokaliteta treba da osigura da se zabiljeţi reprezentativna flora, što oslikava antropogeni utjecaj na sektoru i uključuje dijelove izloţene suncu,, kao i one u sjeni. Prirodne osobine podloge, dubina vode, zasjenčenost obala, tip toka, itd., treba da budu, normalno, slični na referentnom lokalitetu, da bi se lakše odvojile razlike u flori koje su posljedica antropogenog utjecaja i one koje su nastale usljed hidromorfoloških faktora. Duţina sektora koji se istraţuje, reprezentativni lokalitet, treba da na zadovoljavajući način oslikava raznovrsnost biljaka u okviru ekološkog tipa riječnog sektora. Duţina svakog sektora koji se ispituje ne mora da bude podjednaka, jer se značajan broj podataka moţe porediti direktno, u matematičko preračunavanje. Istraţivači treba da znaju da broj zabiljeţenih vrsta raste sa povećavanjem duţine sektora koji se ispituje. Preporučuje se da svaki sektor bude iste duţine kao što je to odreĎeno za odgovarajući referentni lokalitet. Idealno je koristiti istu duţinu za sve lokalitete u okviru istog riječnog tipa. Kada se upotrebljavaju transekti po zonama, zonu iste širine treba pregledati na svakom lokalitetu. Vaţno je da se precizno locira lokalitet uzorkovanja tokom narednih istraţivanja. Moţe biti uputno da se koriste markeri ili trajna obiljeţja na terenu, kao što su granice meĎa, karakteristično drveće itd. Prema novijim procedurama, lokaliteti uzorkovanja i referentni lokaliteti treba da budu georeferencirani (preporučeno uz GPS ureĎaj), što, takoĎer, lakšu obradu podataka u geografskom informacionom sistemu (GIS). Prijenos podataka i centralno skladištenje, kao i priprema tematskih mapa koje prikazuju status, tada će biti lakše, pogotovo u odnosu na dugoročno praćenje trendova. Parametri staništa koje je potrebno zabiljeţiti u terenski protokol: • sektor istraţivanja; • identifikacija crteţom; • geografska duţina i širina, nadm. visina, riječni kilometar, procjenjena duţina; • duţina sektora, istraţivani dio (cijeli, lijeva i desna obala), dubina; • struktura podloge, tip toka, klasa povezanosti (class connectivity); • dominantni tip korištenja zemljišta; • providnost (Secchi disk); • zasjenčenost (%). Determinacija i kvantifikacija akvatičnih makrofita, što se biljeţi u terenskom protokolu: • • • •

ime vrste; broj u herbarijumu ili broj uzorka; ţivotna forma (HY, HE, AM); kvantifikacija (od 1 do 5).

Biljeţenje i kvantificiranje determiniranih makrofita na sektoru istraţivanja:

Strana 14

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

na plitkim lokacijama pregaziti u cik-cak pravcu preko toka: •

kretati se uzvodno, da podignuti sediment ne bi uticao na Biljeţenje i identifikaciju makrofita; • Gdje nije sigurno kretati se (zbog velike brzine vode ili prirode podloge – nestabilna podloga), pregled se vrši sa obale; na velikim rijekama koristiti čamac, kretati se uzvodno, cik-cak pravcem duţ lijeve i desne obale (1 km). Biljeţenje i kvantifikacija makrofita determiniranih u okviru sektora koji se istraţuje – Primjer skale za abundancu - PME (tro-dimenzionalna zapreminska vrijednost u cijelom vodenom stubu): SKALA

OPIS

KLASA

1 2 3 4 5

redak slučajan učestao brojan vrlo brojan

< 0,1 % 0,1 to 1 % 1 to 5 % 5 to 10 % >10 %

3.3.2 Identifikacija makrofita Identifikacija je ključni korak istraţivanja: istraţivač treba da bude sposoban da identificira većinu makrofita i makroalgi do nivoa vrste (ili makroalge i cijanobakterije do nivoa roda) na pregledanom terenu, koristeći se odgovarajućim ključevima i priručnicima; isti uzorci mogu biti identificirani (potvrĎeni) u laboratoriji (macroalgae, bryophytes ili uzorci makrofita koji nisu sa sigurnošću identificirani na terenu); vodene biljke mogu se prenijeti u laboratoriju u papirnim kesama; makroalge se prikupljaju u boce za uzorke u prirodnom stanju; makroalge i cijanobakterije (cijanofite) treba da budu identificirane pod svjetlosnim mikroskopom u laboratoriji, u roku od 24 časa; ako identifikacija ne moţe biti obavljena u roku od 24 časa, uzorci se fiksiraju formaldehidom ili lugolovim rastvorom, kao što je opisano u poglavlju 3.2.1; preporučljivo je pripremiti bazu fotografija i mokro-fotografija za kasniju provjeru; lista odgovarajućih ključeva za determinaciju i druga relevantna literatura data je u poglavlju 7.1. Kvalitativni i kvantitativni podaci istraţivanja makrofita unose se u bazu za izračunavanje indeksa. Neki od bioloških indeksa koji su zasnovani na vodenim makrofitama su: TIM - trophic index of macrophytes – trofički indeks za makrofite (Njemačka); IBMR - macrophyte biological index – biološki indeks za makrofite (Francuska); MTR - mean trophic rank – prosječna trofička kategorija/rank (Velika Britanija); RI - reference index – referentni indeks (Nemačka). Problem je što su različiti taksoni dominantni u različitim regionima i tipovima voda. Zemlje mogu razviti posebne indekse prema podacima o drugim elementima kvaliteta.

Strana 15

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

3.4 Bentosni makrobeskralješnjaci Bentosni makrobeskralješnjaci često se koriste u integralnoj procjeni kvaliteta rijeka, prema preporukama ODV. Oni su ciljna grupa jer mogu ponuditi brojne prednosti vezane za biomonitoring, što objašnjava njihovu reputaciju kao najčešće korištene grupe u ocjeni statusa kvaliteta voda. Oni se najčešće preporučuju za korištenje u istraţivanjima vodenih ekosistema jer: 1. to je, načelno, grupa koja je dobro poznata, što omogućava pouzdanu identifikaciju i predviĎanje odgovora na stresne faktore; 2. organizmi koji pripadaju ovoj grupi su, načelno, slabo pokretni. Zato korištenje makroinvertebrata u monitoringu omogućava efikasnu prostornu analizu efekata stresora; 3. postoji niz vrsta sa širokim rasprostranjenjem u okviru grupe, što omogućava široko korištenje istih indikatora; 4. to je raznovrsna komponenta vodenog ekosistema, što omogućava praćenje širokog dijapazona odgovora na stres; 5. uzorkovanje se moţe vršiti lako, korištenjem jednostavne, jeftine opreme (Rosenberg i Resh 1993). Bentosni makrobeskiĉmenjaci široko se upotrebljavaju u biomonitoringu Prednosti upotrebe: načelno dobro poznata grupa; grupa obuhvata organizme koji su statični u odnosu na stanište; mnogo je vrsti sa širokim rasprostranjenjem; raznovrsna komponenta vodenog ekosistema; jednostavno uzorkovanje, dobro definirano za plitke vode. Problemi u upotrebi: identifikacija pojedinih grupa je dugotrajna (Chironomidae, Oligochaeta, Amphipoda); razvoj procedura uzorkovanja u velikim rekama je proces koji još uvek traje.

3.4.1 Izbor odgovarajućih lokaliteta uzorkovanja Način odabira lokaliteta uzorkovanja zavisi od svrhe istraţivanja. Za monitoring prema ODV, vodno tijelo je objekt ispitivanja. S toga, lokalitet uzorkovanja mora biti reprezentativan za odgovarajuće vodno otelo prema biološkim elementima kvaliteta. To znači da lokalitet mora da odraţava uslove u cijelom vodnom tijelu. S druge strane, ako je osnovni cilj da se osigura što kompletnija lista vrsta (programi posvećeni očuvanju ţivotne sredine), kriterijumi su različiti, kao bi bili odabrani lokaliteti sa najvećom raznolikošću staništa i, posljedično, sa najvećom raznovrsnošću. Lokalitet uzorkovanja predstavlja dio vodotoka, ili dio jezera/akumulacije koji je predmet monitoringa/istraţivanja. Načelno, duţina sektora istraţivanja treba da bude 50 m za male rijeke, a izmeĎu 50 i 100 m za vodotoke srednje veličine i velike rijeke. U veoma velikim rijekama, duţi sektor moţe biti jedinica izabrana za procjenu statusa vodnog tijela. Treba izbjegavati uzorkovanje blizu hidro-tehničkih objekata (mostova, preliva, obaloutvrda, brana). Ove strukture izazivaju promjene u brzini toka, karakteru podloge, kao i zajednici makrobeskičmenjaka, tako da biološke karakteristike nisu reprezentativne za konkretan sektor rijeke. Izbor lokaliteta uzorkovanja Izbor lokaliteta uzorkovanja zavisi odsvrhe istraţivanja: za programe rutinskog monitoringa, bira se lokalitet koji je reprezentativan za sektor; za istraţivačke programe, moţe biti izabran i lokalitet sa najvećom raznovrsnošću staništa; Izbegavati uzorkovanje u blizini hidro-tehničkih objekata. Strana 16

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

3.4.2 Vrijeme i uĉestalost uzorkovanja Učestalost monitoringa ne smije biti manja od predloţene prema ODV. Minimalna učestalost prema ovoj Direktivi je dva puta u tri godine. Uzorkovanje treba vršiti prije svega tokom perioda proljeće-rano ljeto i kasno ljeto-rana jesen, u zavisnosti od tipa vode i svrhe monitoringa. Učestalost monitoringa makroinvertebrata moţe biti veća. Za rutinski monitoring, učestalost treba da bude 2-4 puta godišnje. Prihvatljiva je učestalost od jednom godišnje, za sakupljanje podataka o općem stanju na nivou sliva. U inicijalnoj fazi rekonstrukcije montoringa prema preporukama ODV, bolje je smanjiti učestalost monitoringa (ne manje od minimalno preporučenog prema ODV), a u isto Vrijeme obuhvatiti veći broj lokaliteta, u srazmerno kratkom vremenu (da se minimalizira sezonski utjecaj), tokom istog perioda u godini, kako bi se osigurali poredivi podaci. Monitoring moţe biti nastavljen tokom narednih godina, tokom istog perioda u godini (za odgovarajući tip vode). Ovaj pristup omogućava prikupljanje podataka na velikom prostoru, koji su neophodni za potvrĎivanje tipologije i razvoj sistema procjene. Vršenje monitoringa u definiranom vremenu omogućava poreĎenje podataka. U koliko je planirano jedno uzorkovanje godišnje, preporučljivo je da se istraţivanje velikih rijeka vrši u periodu niskih voda, što je lakše i sigurnije. Nekoliko istraţivanja na velikim rijekama centralne Evrope organizirano je tokom perioda niskih voda (august-septembar), kao JDS1 u 2001, AquaTerra Danube Survey u 2004, JDS2 (augustseptembar 2007) i rani oktobar (International Tisza Research, 2001). Za izbor odgovarajućeg perioda istraţivanja veoma velikih rijeka, sezonska dinamika osjetljivih grupa insekata nije mnogo značajna, jer su, u okviru ovog tipa rijeka, EPT taksoni od manjeg značaja (prema broju vrsta i relativnoj abundance). U slučaju manjih vodotoka, preporučeno je uzorkovanje u periodu april-juna/juli, u zavisnosti od tipa vodotoka i nadmorske visine. U tom periodu se očekuje znatno viša raznovrsnost nego u kasno ljeto i jesen. Uĉestalost uzorkovanja minimalna učestalost je dva puta u tri godine. Period uzorkovanja za male rijeke i rijeke srednje veličine, najprikladniji period je od početka aprila, do kraja juna; za velike o veoma velike rijeke, najbolje je prikupljati uzorke tokom perioda malih voda; (august-septembar, za umjerenu zonu sjeverne hemisfere).

3.4.3 Uzorkovanje Standardizirana, pouzdana procedura uzorkovanja osnova je efikasnog monitoring programa. Svrha prikupljanja kvantitativnih podataka o zajednici vodenih makrobeskičmenjaka na nivou vrste je, slično kao za druge biološke elemente kvaliteta – da se osigura Procjena ekološkog statusa vodnog tijela tokom monitoringa, koji je prilagoĎen preporukama ODV, što osigurava osnovu za efikasno upravljanje vodama. Metode uzorkovanja vodenih makrobeskičmenjaka i tekućim i stajaćim vodama se razlikuju. Metodi ispitivanja vodenih u tekućim i stajaćim vodama specificirani su meĎunarodnim standardom EN 27828: 1998 kvaliteta vode. Metodi biološkog uzorkovanja. Priručnik za uzorkovanje bentosnih makroinvertebrata ručnim mreţama (Water Quality. Methods of biological sampling. Guidance for sampling of benthic

macroinvertebrates using hand net). Veliki projekti EU bavili su se ―metodologijom uzorkovanja sa većeg broja dostupnih staništa‖ („Multihabitat sampling‖ – MHS) u malim i vodotocima srednje veličine, koji se ―mogu pregaziti‖. Uzorkovanje u velikim i

Strana 17

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

veoma velikim rijekama (koje se karakteriziraju dubljim zonama, koje se ―ne mogu pregaziti‖) nije još uvijek usuglašeno na nivou EU. Ovaj metodološki problem trenutno se razmatra u okviru ECOSTAT stručnih grupa i stručnih grupa za interkalibraciju, a sa aspekta uzorkovanja i sistema ocjene statusa, što obuhvata i problem u definiranju referentnih lokaliteta u okviru velikih, ravničarskih rijeka. Za sada, multi-habitat procedura, ipak je preporučljiva za plitke (one koji se mogu pregaziti) vodotoke (AQEM 2002). Sličan princip (MHS) je preporučljiv i za velike i veoma velike rijeke, ali nedostaje široko prihvaćena metodologija za ocjenu abundance. Stajaće vode, jezera, tek su postala predmet istraţivanja u okviru novijih, velikih evropskih projekata Sedmog okvirnog programa EC (WISER), što je formulirano meĎu različitim Geografskim interkalibracionim grupama (GIGs) i organizirano od strane Grupe za interkalibraciju jezera, koju koordinira Zajednički evropski istraţivački centar Ispra (Joint Research Cente). S druge strane, uzorkovanje u vodnim tijelima u okviru kojih je značajna površina pokrivena vodenim makrofitskom vegetacijom (prema AQEM proceduri, značajna površina je ona koja pokriva više od 5% ispitivanog sektora) nije definirano na odgovarajuća način i dosta paţnje treba posvetiti ovom pitanju. U slučaju pokrivenosti gustom makrofitskom vegetacijom, procedura treba da obuhvati procjenu u odnosu na zapreminu (individua prema zapremini vegetacije). Očigledan Primjer ovakvog metodološkog problem je istraţivanje obavljeno maja 2009., u okviru tekućeg projekta, prilikom ispitivanja na lokalitetu uzvodno od mjesta Kneţina, na reci Bioštici (lokalitet 16). Naime, sektor na kome je vršeno uzorkovanje karakterizira se prisustvom guste makrofitske vegetacije. U odnosu na poprečni profil, više od 80% rijeke pokriveno je makrofitama. U ovakvim uvjetima nema metodološkog opravdanja da se procjenjuje broj individua po metru kvadratnom, jer je čitav prostor nastanjen makroinvertebratima. Tokom terenskog rada u BiH, prilikom istraţivanja malih vodotoka i rijeka srednje veličine, na većem broju lokaliteta usporedo su prikupljeni uzorci AQEM procedurom i tehnikom Kick and Sweep (K&S), sa ciljem da se usporedi efikasnost metoda na različitim lokacijama i tipovima rijeka. U slučaju rijeka koje obuhvaćaju dijelove koji se ne mogu pregaziti, K&S uzorkovanje je korišteno u plitkoj, litoralnoj zoni. Imajući u vidu Spomenute metodološke probleme, namjera nam je da predloţimo najprikladnije procedure, koje bi bile dalje razmatrane za korištenje u rutinskom monitoringu u BiH. Plitki vodotoci (koji se mogu pregaziti): Procedura definirana AQEM metodologijom fokusirana je na multi-habitat pristup, razraĎen za uzorkovanje značajnih staništa, proporcionalno, prema njihovoj zastupljenosti u okviru sektora istraţivanja (AQEM 2002, www.aqem.de, www.eu-star.at/frameset.htm). Ponovljeni uzorci treba da budu prikupljeni prema proporciji značajnih tipova staništa, kao što je opisano u AQEM protokolu. Uzorak se sastoji od 20 poduzoraka sakupljenih sa svih staništa, koja su u okviru sektora (duţine na pr. 100 m), zastupljena na prostoru koji prevazilazi 5% ukupne površine. Poduzorak podrazumijeva stacionarno uzorkovanje, koje se vrši pozicioniranjem mreţe i podizanjem podloge sa površine koja je jednaka površini rama standardne mreţe (0,25 x 0,25 m) otvora okca 500 μm. Od ukupno 20 poduzoraka, broj poduzoraka sa svakog tipa staništa treba da odgovara udjelu odgovarajućeg mikro-staništa na sektoru. Uzorkovanje se vrši po poprečnom profilu. Prvi korak je detaljna klasifikacija mikrohabitata (mineralnog supstrata i organske podloge), kao što je prikazano u prilogu 3. Drugi korak je Procjena procentualnog učešća svakog tipa mikro-staništa. Deset (10) različitih segmenata definirano je u posebnom terenskom protokolu (prilog 4); kao krajnji rezultat, odreĎuje se prosječna

Strana 18

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

zastupljenosti svakog mikro-staništa. Mikro-staništa koja su zastupljena sa manje od 5% unijeta su u protokol, ali se ona ne uzimaju u obzir prilikom prikupljanja uzoraka. Treći korak je definiranje broja poduzoraka, prema udjelu svakog mikro-staništa. Jedan poduzorak treba da bude prikupljen za svakih 5% zastupljenosti mikro-staništa, pri čemu ukupno 20 poduzoraka treba da bude rasprostranjeno u okviru sektora uzorkovanja (slika 3.4-1).

Slika 3.4-1 Primjer procjene udjela mikro-staništa na zamišljenom lokalitetu uzorkovanja, prema multi-habitat proceduri "multi-habitat sampling" (Šporka et al, 2007). Primjedba: u obzir se uzimaju mikro-staništa koja su zastupljena na više od 5% ukupne površine sektora, i broj poduzoraka se definira u odnosu na udio staništa, sa koracima od 5%! Uzorkovanje započinje sa nizvodnog dijela sektora i vrši se u uzvodnom pravcu. U slučaju uzorkovanja ručnom mreţom (kick sampling), drţati mreţu vertikalno, sa ramom mreţe upravno u odnosu na tok, nizvodno od stopala i snaţnim udaranjem nogom ili rotiranjem stopala, podizati supstrat i organizme, sa dubine od najmanje 10-15 cm. Veće kamenje se mora uzeti rukama, i zatim se čisti ili se zalijepljeni i sesilni organizmi skidaju četkom. Da bi se uklonili organizmi iz pukotina, moţe se koristiti šrafciger ili sličan alat. Površina mekane podloge i finog organskog materijala treba da bude uzorkovana finim pokretima ručne mreţe, zahvaćajući gornji sloj debljine 2-5 cm. Za uzorkovanje sedimenta u sektorima sa sporim tokom, podloga moţe biti podignuta uz pomoć ruku, na uobičajen način, a zatim se voda potiskuje ka mreţi, čime se provocira strujanje vode, pomoću koga se nahvataju ţivotinje. Veći komadi drveta i kamenje mogu se ukloniti iz uzorka nakon ispiranja i uklanjanja pričvršćenih organizama.

Strana 19

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Maksimalna dubina podloge sa koje se uzrokuje je 15 cm (u slučaju podloge sa dominacijom velikog kamenja), odnosno nekoliko cm, kada se podloga sastoji od finih frakcija sedimenta. Sadrţaj mreţe treba redovno prazniti u posudu za uzorke, da bi se izbjeglo akumuliranje veće količine materijala. Načelno, sljedeće instrukcije treba imati na umu, ako se uzorci sakupljaju sa biogenih mikro-staništa: •

• • • •

površina dna (25x25 cm), sa vodenim stubom i odgovarajućim biogenim staništima koja se nalaze iznad (zapremina makrofita, na pr.), objekt su uzorkovanja u slučaju mikro-staništa sa vodenom makro-vegetacijom; organizmi se spiraju sa zahvaćene vegetacije (uz pomoć ručne mreţe); mineralna podloga sa odgovarajuće površine dna, takoĎer je dio uzorka; flotantna vegetacija prikuplja se zajedno sa podlogom; treba prikupiti materijal koji je vezan za dominantan tip vegetacije.

Sumirajući AQEM proceduru uzorkovanja, treba istaći da: 1. metod je primjenjiv samo u slučaju vrlo plitkih voda. Načelno, izraz ―vodotoci koji se mogu pregaziti‖ (termin „Wadeable‖) odnosi se na rijeke čija dubina ne prevazilazi 1 m (veoma je opasno vršiti uzorkovanje naročito u brzim rijekama, ne samo zbog brzine toka, već i zbog klizavog pokrivača koji formiraju alge preko kamenja, kao i zbog nestabilne podloge); 2. dobra providnost je neophodna za vizualnu procjenu zastupljenosti mikro-staništa, mutne vode su problematične sa stanovišta primjene AQEM procedure uzorkovanja; 3. uzorkovanje u dubljim i/ili mutnim vodama zahtjeva značajno terensko iskustvo, kako bi se primijenila odgovarajuća procedura! Vodotoci srednje veliĉine, velike i veoma velike rijeke Tokom istraţivanja velikih i veoma velikih rijeka, primjena multi-habitat procedure (MHS) zahtjeva drugačiji pristup, zahvaljujući različitim topološkim veličinskim i statističkim uvjetima. U ovom slučaju, Procjena broja individua na jedinicu površine (ind./m2) nije relevantna, jer velika površina riječnog dna nije dostupna za vizualnu procjenu udjela zastupljenih staništa (zbog veće dubine ili smanjene prozirnosti) i posljedično, NIJE PREDMET UZORKOVANJA. U ovom slučaju, uzorci mogu biti prikupljeni: prema metodu Kick and Sweep (K&S); u plitkoj, litoralnoj zoni; tokom perioda niskih voda; procedura mora da bude Standardizirana prema vremenu proporcionalnom udjelu danog staništa (EN 27828: 1998). U ovoj situaciji, rezultati su meĎusobno poredivi, osiguravajući semi-kvantitativne podatke koji odgovaraju aktualnim odnosima brojnosti. Za uzorkovanje do dubine od 1,5 m koristi se ručna mreţa otvora okca 500µm (prema standardu). Uzorkovanje treba da obuhvati većinu staništa zastupljenih u obalnoj zoni. Usprkos poteškoćama, nekoliko članica EU koristi AQEM proceduru, samo u litoralnoj, plitkoj zoni, tokom perioda niskih voda. Za uzorkovanje u velikim rijekama, preporučeno je prikupljanje materijala sa prirodne podloge plitkog, obalnog pojasa. Poţeljno je koristiti kvantitativne tehnike, koje uzimaju u obzir proporciju mikro-staništa. Metod kick and sweep moţe se koristiti kao što je opisano u prethodnom tekstu, ili se mogu koristiti druge kvantitativne tehnike, kao što je prikazano u standardu ISO 9391 (Uzorkovanje makroinvertebrata u dubokim vodama – priručnik korištenje tehnike kolonizacije, kvalitativni i kvantitativno

Strana 20

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

uzorkovanje). Izbor metoda zavisi od dubine rijeke, tipa podloge i nekoliko drugih faktora. Ako je uzorkovanje vršeno sa različitih površina, to treba uzeti u obzir prilikom konačne kvantifikacije. Sumirajući procedure uzorkovanja za velike i veoma velike rijeke, treba podvući da: 1. Standardizirana AQEM procedura moţe biti primjenjena, ali samo ograničeno na plitku, litoralnu zonu; 2. metodologija prilagoĎena preporukama ODV još uvijek nije dostupna za velike rijeke, zahvaljujući problemima u uzorkovanju i nedostatku referentnih lokaliteta u velikim ravničarskim rijekama. Uzimajući u obzir činjenicu da je obalni region rijeka srednje veličine, velikih i veoma velikih rijeka, načelno, region koji se odlikuje najvećom raznovrsnošću zajednice makrobeskičmenjaka, mišljenja smo da je zadovoljavajući i ekonomski opravdan pristup prema kome se prilikom rutinskog montoringa statusa ispitivanje usmjerava ka ovom dijelu vodenog ekosistema. Tokom istraţivačkog montoringa i naučnih istraţivanja, meĎutim, neophodno je uzeti u obzir i dublji dio rijeke tokom ispitivanja, da bi se prikupile informacije o raznovrsnosti i abundanci taksona u okviru zajednice makrobeskičmenjaka ovog regiona. Neophodno je, takoĎer, redovno ispitivati dublje površine rijeke, ali sa manjom učestalošću, da bi se prikupili podaci o dinamici ovoga, često značajnog, dijela rijeke. Tipični primjeri vodnih tijela koji pripadaju velikim rijekama, a koji su istraţivani u okviru projekta, su lokaliteti Ţitomislić (Slika 3.4-2), uzvodno i nizvodno od Glavatičeva, rijeka Neretva (lokaliteti 1, 11 i 12), kao i lokaliteti na reci Bosni, Doboj i Modriča (lokaliteti 9 i 10). Na ovim lokalitetima, dio rijeke je plitak (moţe se pregaziti), dok je drugi dio dubok, ili jako strujanje vode onemogućava primjenu procedure uzorkovanja ručnom mreţom. Pod ovakvim uvjetima, AQEM procedura moţe biti primijenjena u plićoj zoni. U ostalom dijelu rijeke uzorkovanje se moţe vršiti bentološkom dredţom, jer se, zbog jake vodene struje ne mogu koristiti bentološki bageri (Van Veen ili Eckman). Tokom naših istraţivanja, najraznovrsnija i najgušća zajednica makrobeskičmenjaka ipak je zabiljeţena u plitkoj zoni, što ide u prilog pristupu da se Procjena statusa moţe vršiti prema podacima iz tog regiona. Uzorkovanje u vodnim tijelima sa gustim obrtaštajem makrofita (Slika 3.4-3) je, kao što je ranije istaknuto, poseban slučaj. Procedura kvantifikacije zahtjeva kombinaciju procjene broja individua u zapremini (u okviru područja pokrivenog makrofitama) i broja individua po kvadratnom metru (u oblastima koje nisu pokrivene, ili koje nisu gusto pokrivene). Ova procedura nije razvijena. Prema našem iskustvu, u takvim slučajevima, najefikasnije je primijeniti semi-kvantitativnu proceduru uzorkovanja ručnom mreţom. Ovaj pristup, iako ne osigurava informacije o broju individua po jedinici površine ili zapremine, pruţa poredive podatke. Većina parametara korištenih za procjenu statusa/potencijala zasnovanih na bentosnim beskralješnjacima moţe se računati na osnovu semi-kvantitativnih podataka (broj individua u uzorku, broj individua po uzorcima u koje je uloţen isti trud – effort unit1, broj jedinki u uzorku u definiranom vremenu – time sampling unit, pa i abundanca prikazana preko logaritamske skale – 1-5 – Csanyi 2002 ili 1-9 – Pantle & Buck 1955). Uzimajući u obzir Spomenute prednosti metoda, kao i pretpostavku da rutinski monitoring treba da bude efikasan u pogledu utrošenog vremena, a kao posljedica toga i ekonomski prihvatljiv, semi-kvantitativna procedura uzorkovanja ručnom mreţom moţe se preporučiti za dalje razmatranje za korištenje u

Za termine “Samling effort” ili “Effort unit” ne postoji adekvatan prevod. Ovi termini koriste se kada se opisuju uzorci prikupljeni na isti način, uz isti uloženi trud, sa različitih lokacija. Iako metoda zavisi od sposobnosti istraživača koji vrši uzorkovanje, obezbeđuje poredivost podataka i zato metodu svrstavamo u semi’kvantitattivne.

Strana 21

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

monitoringu vodnih tijela sa gustim obraštajem makrofita. Takva vodna tijela tipična su za visoravni (često se nalaze u okviru tresava), a česta su i u manjim ravničarskim rijekama.

Slika 3.4-2

Slika 3.4-3

Lokalitet uzorkovanja Ţitomislić, rijeka Neretva – Primjer velike rijeke (one koja se ne moţe pregaziti).

Tipiĉan primjer vodnog tijela sa gustim obraštajem makrofita – rijeka Bioštica, uzvodno od naselja Kneţine.

Treba napomenuti da je izvršeno preliminarno poreĎenje preporučenih tehnika uzorkovanja. Prema dobivenim rezultatima, kao i na osnovu prethodnih istraţivanja u različitim tipovima vodenih ekosistema, rezultati dobiveni korištenjem AQEM procedure i semi-kvantitativne procedure uzorkovanja ručnom mreţom su meĎusobno poredivi. Iako ova hipoteza mora biti testirana na većem broju podataka, da bi se utvrdila pouzdanost poreĎenja, potvrĎeno je da su podaci o ukupnoj raznovrsnosti, kao i raznovrsnosti u okviru dominantnih grupa, prikupljeni sa oba pristupa, slični. Uzorkovanje za male rijeke preporučuje se korištenje AQEM procedure; za vodotoke ―koji se ne mogu pregaziti‖, za rutinski monitoring preporučuje se uzorkovanje u oblasti obalskog regiona uz pomoć ručne mreţe; za detaljnija istraţivanja, preporučljivo je prikupiti uzorke i iz dubljeg regiona, upotrebom bentološke dredţe (u brzim vodama) ili bagera (Van Veen ili Eckman, u slučaju sporotekućih rijeka, sa mekanim dnom).

Strana 22

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

3.4.4 Tretman uzoraka Nakon prikupljanja materijala, veće dijelove sadrţaja treba ukloniti iz uzorka (kamenje, drveni ostaci, itd.). Uzorak treba prosijati kroz grubu mreţu promjera okca 500 μm, da bi se uklonio sediment. Ovaj postupak smanjuje zapreminu uzorka. Biološki uzorak se prebacuje u odgovarajuću ambalaţu. Veličina ambalaţe zavisi od zapremine uzorka. Načelno, treba koristiti bocu od 1000 ml, ili veće zapremine. Ako se očekuje da veća količina uzoraka bude prikupljena, za odlaganje uzoraka mogu se koristiti i izdrţljive plastične kese, sa ciljem da se smanji prostor potreban za smještanje uzoraka (napomena: ako se uzorci smještaju u plastične kese, kao fiksativ se moţe koristiti samo formaldehid, jer etil alkohol moţe da rastvori plastiku). Uzorci se fiksiraju ili sa formaldehidom do krajnje koncentracije od 4%, ili 70% etanolom. Preporučljivo je tokom transporta uzorke smjestiti u kutije sa poklopcem (na pr. u ručne friţidere), da bi se zaštitili uzorci i spriječilo isparavanje. Neophodan minimalan broj izdvojenih individua po uzorku treba da bude 500. U koliko je u uzorku previše jedinki, vrši se poduzorkovanje – u laboratoriji uzorak treba da bude homogeniziran i onda se poduzorkovanje vrši korištenjem posebne opreme (sub-sampler) (slika 3.4.4). Na taj način, osigurava se proporcionalno prisustvo organizama. Posuda za poduzorkovanje izdijeljena je na 30 kvadrata. Biraju se poiduzorci iz pet slučajno izabranih kvadrata.

Slika 3.4-4

Posuda za poduzorkovanje od nehrđajućeg ĉelika, veliĉine 30 x 36 cm, sa mreţom (500 µm), podijeljena na kvadrate 5 x 6 cm (ukupno 30). Sluĉajan odabir pet kvadrata, min. 500 jedinki treba da bude u poduzorku (Šporka et al, 2007). Tretman uzoraka smanjenje zapremine uzorka; odstranjivanje većih predmeta iz uzorka; prosijavanje; prezervacija; pakiranje; priprema za transport. Strana 23

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

3.4.5 Obiljeţavanje uzoraka Adekvatno Obiljeţavanje uzoraka je bitan dio terenskog rada. Preporučljivo je dodati obiljţje u ambalaţu, ali obiljeţiti i ambalaţu spolja. Obiljeţavanje se moţe izvršiti direktno na boci korištenjem vodootpornog flomastera, ili na etiketi. Ako se Obiljeţavanje vrši na etiketi, preporučljivo je prekriti je sa providnom samoljepljivom trakom. Unutrašnja etiketa treba da bude napisana grafitnom olovkom na kvalitetnom papiru koji nije recikliran (na pr. ―hamer‖). Oznaka uzorka treba da obuhvati najvaţnije podatke kao: •

broj (oznaku) lokaliteta;

•

ime rijeke;

•

naziv lokaliteta;

•

datum;

•

broj uzorka.

Podatke o prikupljenom uzorku, zajedno sa informacijom o oznaci uzorka, treba unesti u terensku svesku. Obeleţavanje uzoraka adekvatno obiljeţavanje uzoraka je bitan dio uzorkovanja; treba koristiti otporne olovke i etikete; oznaka uzorka treba da obuhvati: broj (oznaku, šifru) lokaliteta; ime rijeke; naziv lokaliteta; datum; broj (oznaku, šifru) uzorka.

3.4.6

Identifikacija organizama

Preporučljiva je što detaljnija identifikacija bentosnih invertebrata. Kada god je moguće, lista taksona na nivou vrste moţe se koristiti za izračunavanje parametara/indeksa. Preporučeni nivo identifikacije po taksonomskoj grupi: Taksonomska grupa

preporuĉeni nivo identifikacije

Taksonomska grupa

preporuĉeni nivo identifikacije

Тurbellaria

rod, vrsta

Trichoptera

rod

Oligochaeta

familija, rod

Odonata

vrsta, rod

Hirudinea

rod, vrsta

Megaloptera

vrsta, rod

Mollusca

rod, vrsta

Heteroptera

rod, vrsta

Crustacea

vrsta, rod, familija

Coleoptera

rod, vrsta

Plecoptera

rod

Diptera

familija, rod

Ephemeroptera:

rod, vrsta

Hydracarina

prisustvo

Strana 24

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Za rutinski monitoring neophodno je izraditi ―operativnu (radnu) listu taksona‖ (―operational taxa list‖) – spisak taksona uobičajeno korištenih u biološkom monitoringu. Lista taksona moţe se pripremiti prema sugeriranom nivou taksonomske identifikacije. Identifikacija poţeljna je identifikacija do nivoa vrste; u nekim slučajevima prihvatljiva je identifikacija do viših taksonomskih kategorija; postoji potreba za izradom ―operativne liste taksona‖.

3.4.6 Kvantifikacija organizama U slučaju primjene AQEM procedure, nakon identifikacije i brojanja organizama (minimalno 500 individua), broj individua se preračunava. U koliko je vršeno poduzorkovanje, preračunavanje se vrši na 30 kvadrata posude za poduzorkovanje. Moţe se, ipak, desiti da broj individua u uzorku bude i manji. Ukupan broj individua odgovara površini sa koje je uzorkovano – 1,25 m2. Na taj način se moţe izračunati broj jedinki po m2. Ako se primjenjuje semi-kvantitativni pristup (na pr. u slučaju velikih rijeka, kada AQEM nije primjenjiv), relativna abundanca se izraţava kao broj jedinki u uzorku, kao procentualno učešće taksona u zajednici i korištenjem klasa abundance 1-5 (Csanyi 2002). Mogu se koristiti i druge sheme za izraţavanje relativne abundance, kao na Primjer skala 1-9 (Pantle & Buck 1955). Kvantifikacija kvantitativni odnosi u zajednici mogu se izraziti kao: abundanca po metru kvadratnom; procentualno učešće taksona u zajednici; korišćenjem odabrane skale za izraţavanje relativne abundance.

3.4.7 Sakupljanje i ĉuvanje podataka Kao minimum, sljedeći podaci treba da budu prikupljeni: a) Opći podaci (rijeka, lokalitet uzorkovanja, koordinate, datum uzorkovanja, Procjena supstrata …); b) lista vrsta makroinvertebrata sa abundancom (abundanca po metru kvadratnom, relativna abundanca prema izabranoj skali ili izraţena kao procentualna zastupljenost); c) izračunate parameter/indekse za odgovarajući uzorak. Specifična baza podataka, meĎutim, treba da bude izraĎena za čuvanje bioloških podataka. Baza podataka treba da sadrţi alate (interfejs) za lako unošenje podataka, filtre koji sprečavaju greške kod unošenja imena vrsta, mogućnost jednostavne kalkulacije odgovarajućih indeksa/parametara i automatiziran prikaz ekološkog statusa (tipe specifičnog). Tako, baza podataka treba da sadrţi specifične prateće podatke o mjestu uzorkovanja (tip) i vrstama (operativna lista sa kodom taksona, sistematiku, podatke o biologiji taksona – autekološki podaci). Sakupljanje i ĉuvanje podataka svi podaci neophodni za procenu statusa treba da budu obuhvaćeni; prioritet je razvoj specifične baze podataka; baza podataka treba da sadrţi efikasne alate za procenu statusa.

Strana 25

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

3.4.8 Izbor odgovarajućih parametara/indeksa i metod ocjene ekološkog statusa Izbor odgovarajućih bioloških parametara/indeksa vrši se prema analizi odgovora na stresne faktore. Selekcija je zasnovana na tip-specifičnom pristupu. Tako, treba izabrati parametre koji odraţavaju karakteristike tipa i nivo stresa u odreĎenom tipu voda. Tokom izbora parametara, pojedini osnovni kriterijumi mogu se uzeti u razmatranje: iskustvo u primjeni; preciznost i efektivnost metoda; mogućnost korištenja u interkalibraciji (da li je metod široko korišten ili ne); mogućnost adaptacije metoda za korištenje u lokalnim/regionalnim uvjetima; prednost se daje univerzalnim, jednostavnim biološkim odgovorima na stres. Prema prikazanim kriterijumima, kao i na osnovu istraţivanja obavljenih u okviru projekta (Mid-term report 2009), sljedeći parametri/indeksi mogu se preporučiti za dalje razmatranje za ocjenu ekološkog statusa: abundanca (relativna i/ili abundance po m2); saprobni indeksi (nekoliko indeksa moţe se primjeniti – Pantle & Buck 1955, Zelinka & Marvan 1961, njemački sistem, austrijski sistem, češki sistem – AQEM 2002); indeks trofičnosti (Trophic index RETI/PETI – AQEM 2002); originalni BMWP/ASPT skor (Armitage et al. 1983), ili modifikacije (AQEM 2002), sistem testiran u okviru ovog projekta (maĎarska modifikacija – vidjeti Mid-term report 2009); ukupan broj taksona; broj taksona u okviru izabranih taksonomskih grupa; relativna abundanca izabranih taksonomskih grupa; procentualno učešće EPT taksona (AQEM 2002); udio izabranih funkcionalnih grupa u ishrani (FFG – AQEM 2002); Balkan biotički indeks (Balkan Biotic Index – Simic & Simic 1999). Za izračunavanje odgovarajućih parametara potrebna je prateća baza podataka koja sadrţi informacije o vrstama bentosnih makroinvertebrata. ASTERICS programski paket moţe se koristiti za izračunavanje parametara (obuhvata više od 150 parametara, kao saprobne indekse, mjere tolerancije, mjere zonacije, mjeru odnosa prema brzini vode, preferencu prema odreĎenom tipu mikro staništa, indekse α diverziteta, razmatranje tipova ishrane, tipova kretanja, mjere strukture, raznovrsnosti i abundance). Izbor parametara za procjenu, kao i metod procjene ekološkog statusa, značajno zavise od testiranja/analize za konkretno područje. Nakon izrade metoda, procedura treba da bude usuglašena meĎu svim uključenim stručnjacima U prvom koraku, koriste se parametri korišteni u okviru interkalibracije u okviru EC GIG. Treba napomenuti da su parametri obuhvaćeni ASTERICS softverom razvijeni za različite geografske regione. Neki od značajnih i široko korištenih indeksa su ograničeno upotrebljivi za vodotoke u BiH, zbog karakteristika regiona i specifične faune vodenih makrobeskičmenjaka. Tako, ASTERICS softver nudi upotrebu različitih saprobnih indeksa razvijenih za Njemačku, Austriju, Češku Republiku, ili Holandiju. Osnovu za računanje ovih, načelno jednostavnih indeksa, čine ulazne liste

Strana 26

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

indikatorskih taksona, sa podacima o saprobnoj valenciji i indikatorskoj teţini. Ove liste izraĎene su za konkretna područja i moraju se modificirati za korištenje u BiH. Sličan zaključak moţe se izvesti za originalnu verziju BMWP i ASPT indeksa, kao i za modifikaciju ovih indeksa za različite regione Evrope – indikatorska lista mora se modificirati za konkretno područje istraţivanja. Preporučljivo je, meĎutim, modificirati liste indikatora za saprobni system i BMWP/ASPT za veće područje, kao na Primjer za Balkan, ili oblast Zapadnog Balkana. Koncept ―osjetljivih (senzitivnih) organizama‖ je od posebnog interesa, jer, ako su definirane osnovne liste organizama osjetljivih na odreĎeni stres, ili grupu stresnih faktora, pristup moţe osigurati informaciju o specifičnom stresu. Kao i u slučaju saprobnog sistema, treba razviti liste indikatora za konkretno geografsko područje. S druge strane, neki osnovni parametri obuhvaćeni ASTERICS programom mogu se koristiti u procesu definiranja tip specifičnog sistema ocjene ekološkog statusa u BiH, jer prateća baza podataka obuhvata informacije o sistematici i osnovnim biološkim (ekološkim) karakteristikama (autekološki podaci) za veliki broj taksona (više od 12.800). Tako se ASTERICS softver moţe koristiti za brzu i laku procjenu ukupnog broja taksona u uzorku, broja vrsta u okviru odreĎene taksonomske grupe u uzorku, relativne abundance odreĎene taksonomske grupe, procentualnog učešća svake taksonomske grupe, EPT indeksa i odnosa FFG. korištenje ASTERICS programa omogućava lako izračunavanje niza izabranih parametara koji mogu biti dio sistema ocjene. Parametri treba izvršiti odgovarajući odabir parametara ocjene statusa; treba izabrati efikasne parametre, koji se lako koriste i koji su pouzdani; postoji potreba za modifikacijom indeksa da bi se efikasno koristili za područje BiH.

3.5 Ribe Iako istraţivanje ihtiofaune nije obuhvaćeno projektom, treba napomenuti da su ribe jedan od bioloških elemenata kvaliteta koji indicira hidromorfološke pritiske. Metod uzorkovanja, identifikacije i kvantifikacije je, načelno, zasnovan na europskom standardu EN 14011 kvaliteta vode. Uzorkovanje riba elektroagregatom (Water quality. Sampling of fish with electricity). U načelu, isti tip uzorkovanja primjenjiv je u različitim staništima. Broj slučajnih testova za vrstu u bilo kom vodnom tijelu zavisi od njene zastupljenosti i, posljedično, od šanse da vrsta bude zabiljeţena. Ribe su relevantan element kvaliteta za sve vodotoke. Izbor lokaliteta uzorkovanja mora da odraţava zastupljenost staništa u reci, lokalitet mora da bude reprezentativan. U rijekama sa visokim nivoom degradacije, Gdje se javlja manja raznovrsnost, potrebno je povećati broj lokaliteta uzorkovanja, kako bi se prikupili kvalitetni podaci o abundanci i starosnoj strukturi prisutnih vrsta. Uzorkovanje treba vršiti u odgovarajućem periodu sa stanovišta razvoja riba (vodostaj i temperatura). Temperatura vode ne smije biti niţa od 5oC. Ponovljeno uzorkovanje treba obaviti u istom period i u istim uvjetima vodostaja, kao prvo uzorkovanje. Procedura uzorkovanja treba da bude zasnovana na standardu EN 14011. Monitoring riba u velikim rijekama/vodnim tijelima vrši se sa brodova, što podrazumijeva da lokalitet uzorkovanja ne moţe biti potpuno precizno odreĎen. Isto područje moţe se odrediti pomoću GPS ureĎaja. Dinamični uslovi sredine (na Primjer prisustvo ili odsustvo većih površina obraslih vodenim biljkama) mogu, meĎutim, uticati na

Strana 27

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

izbor i izvjestan stepen slobode mora biti dopušten. U manjim vodnim tijelima, izlov se obično vrši sa obale i jednostavnije je raditi na fiksiranim tačkama. Minimalna duţina sektora obuhvaćenog uzorkovanjem prikazana je u sljedećoj tabeli: Veliĉina rijeke mali vodotoci, širina

minimalna duţina 20 m, uzorkovanje cijelom širinom

mali vodotoci, širina od 5 do 15 m

50 m, uzorkovanje cijelom širinom

velike rijeke i kanali, širina > 15 m

> 50 m priobalni dio jedne, ili obe strane

velike plitke rijeke, dubina

200 m2

70 cm

Otprilike 200 jedinki je dovoljno za ocjenu, ali ukupna površina na kojoj je uzorkovano mora da bude veća od 100 m2. Svaka jedinka se identificira na osnovu taksonomskih karakteristika. U slučaju nemogućnosti da se pojedine individue sa sigurnošću determiniraju, preservirani materijal se nosi u laboratoriju na dodatnu identifikaciju. mjerenje duţine ribe (totalne – sa repom) biljeţi se u mm. Koriste se i drugi parametri (otoliti, krljušti). Prikupljanje podataka: a) Opći podaci (rijeka, lokalitet uzorkovanja, koordinate, datum i dr.); b) lista riba u pojedinačnom uzorku sa abundancom i duţinom; c) izračunati parametri za odgovarajući uzorak. Detaljni koraci metoda treba da budu usklaĎeni u odnosu na metod ocjene statusa. Preporučljivo je koristiti parametre korištene u procesu interkalibracije.

Metodologija uzorkovanja riba moţe biti harmonizirana jedino nakon završetka velikih projekata Evropske unije koji se bave ovim pitanjem (EFI, EFI+, kao i drugi programi vezani za rad Geografskih interkalibracionih grupa - GIG). Metodologija procjene ekološkog statusa po osnovu ihtiofaune, a prema principima ODV, nije još finalizirana na europskom nivou. Proces interkalibracije u EU treba da ponudi odgovarajuću metodologiju krajem ove godine; s toga ribe, kao biološki element kvaliteta, nisu do detalja razmatrane u okviru ovoga projekta. Treba napomenuti da su meĎunarodne istraţivačke aktivnosti na rješavanju općih metodoloških problema vezanih za monitoring (obuhvaćaju i uzorkovanje ihtiofaune) velikih (površina sliva 1000 – 10,000 km2) i veoma velikih rijeka (površina sliva >10,000 km2) otpočele tokom 2008., u okviru Radne grupe za usklaĎivanje aktivnosti GIG (Cross-GIG working group), pri čemu je posebna paţnja usmjerena na identifikaciju referentnih uslova u velikim i veoma velikim ravničarskim rijekama.

Strana 28

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

BIOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA ZA JEZERA

4.1 Fitoplankton Fitoplankton je vaţan BEK za stajaće vode (jezera, akumulacije). Normativne definicije ODV zahtjevaju da se procjeni ekološki kvaliteta fitoplanktona sa stanovišta abundance i sastava. Uzorkovanje se vrši tokom vegetacijske sezone (april-oktobar). Oprema, kemikalije, fiksativi Mikroskop sa adekvatnom opremom (neophodne leće uveličanja 10x, 20x, 40x, 100x sa imerzijom, mikrometrom na objektivu i drugim aparatima za mjerenje); invertni mikroskop za kvantifikaciju; predmetne i pokrovne pločice, Pasterove pipete, igle za pripremu uzorka; komora za brojanje; planktonska mreţa za determinaciju raznovrsnosti, otvora okca 10 µm; boca za uzorkovanje, na pr. Fridingerova boca; denaturirani alkohol za čišćenje predmetnih i pokrovnih pločica; rastvor za prezervaciju (Lugolov rastvor, 36% rastvor formaldehida); ključevi za identifikaciju.

4.1.1 Uzorkovanje, prezervacija, transport i odlaganje uzoraka Uzorkovanje i prezervacija uzoraka vrši se prema standardima EN ISO 5667-1, EN ISO 5667-3, STN i STN ISO 5667-4 ISO 5667-6. U pripremi je novi standard za kvalitativno i kvantitativno uzorkovanje fitoplanktona u kopnenim vodama (priručnik). Uzorci se uzimaju u čistu bocu za uzorke i pune do 4/5 zapremine. Za uzorkovanje po dubinskim zonama, koristi se boca za uzorkovanje (na pr. Fridingerova, Rutnerova boca ili oprema prikazana na Slici 3.4-1). Za kvantitativno i kvalitativno odreĎivanje fitoplanktona, slobodna voda se uzima sa izabrane dubine. Za odreĎivanje Cyanophyta/Cyanobacteria u stajaćim vodama, uzorak se uzima sa dubine izmeĎu 0 i 30 cm. Ako uzorak nije moguće obraditi u roku od 24 časa od uzorkovanja, ili ako je to definirano svrhom istraţivanja, uzorak se fiksira Lugolovim rastvorom do blijedo ţute boje, ili formaldehidom, do konačne koncentracije od 4%. Nefiksiran uzorak se transportira do laboratorije u rashladnim kutijama (maksimalna temperatura od 8 °C) i tokom obrade se drţi na mračnom mjestu na temperature od 2 °C do 5 °C.

Strana 29

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Slika 4.1-1

Integralni uzorkivaĉ proizveden od strane UWITEC-a.

4.1.2 Procedura determinacije fitoplanktona Determinacija fitoplanktona zasnovana je na: raznovrsnosti algi i Cyanophyta/Cyanobacteria; identifikaciji taksona fitoplanktona do najniţeg mogućeg taksonomskog nivoa; kvantifikacija, kao broj individua/ćelija taksona po jedinici zapremine; pikoplanktoni se odreĎuju samo kvalitativno → rezultati dobiveni računanjem veoma malih ćelija (manjih od 2 μm) bi vjerojatno proizvelo značajnu statističku grešku → sve dok organizmi čine značajan udio u uzorku, opravdano je prikazati njihovo kvantitativno učešće preko sadrţaja klorofila-a; rezultati analize fitoplanktona – lista taksona prisutnih algi i Cyanophyta/Cyanobacteria i broj jedinki/ćelija po zapremini. Kvantifikacija predstavlja brojanje ćelija prema europskom standardu EN 15 204 (2004): Water quality – Guidance standard for the routine analysis of phytoplankton abundance and composition using inverted microscopy (Utermöhl technique). Sa ciljem osiguranja slučajne distribucije planktona u komorici za taloţenje, uzorak i korištena oprema treba da budu slične temperature. Obično je period aklimatizacije na sobnu temperaturu od oko 12 časova odgovarajući, ali to zavisi od trenutne temperature okruţenja i zapremine uzorka. Prvi kritičan korak pripreme uzorka za mikroskopsku analizu je homogenizacija uzorka. Nakon homogenizacije, poznata zapremina uzorka koristi se za punjenje komorice za brojanje (Slike 4.1-2 i 4.1-3), ili pomoću pipete, graduiranog mjernog cilindra, ili direktno u komoricu.

Strana 30

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Slika 4.1-2

Komorica za brojanje po Utermöhl-u (A. komorica visine 1cm, promjera 2,4 cm: 4,5 ml; B. komorica visine 2 cm, promjera 2,6 cm: 10,6 ml; C. komorica visine 3 cm, promjera 2,4 cm: 13,6 ml; D. pokrovno staklo debljine 0,17 mm).

Slučajna raspodjela uzorka omogućava uniformno (ujednačeno) brojanje i statističku proceduru procjene nesigurnosti mjerenja. Komoricu treba napuniti direktno iz boce za uzorke. Točna zapremina zavisi od gustine fitoplanktona, zapremine komorice za brojanje i odnosa zapremine i površine komorice. Veća zapremina poduzorka (do 100 ml) potrebna je za oligotrofne vode. Kada je masa fitoplanktona velika, moguće je da je potrebno izvršiti razblaţenije uzorka, kako bi se spriječilo sljepljivanje ćelija adhezijom, usljed gustine čestica, čime se optimizira proces brojanja. razblaţenije se vrši relativno velikim zapreminama (na pr. korištenjem graduiranog mjernog cilindra). Kada se koriste pipete male zapremine (1 do 5 ml), sa vrhom koji se odstranjuje, kraj vrha treba da bude odsječen, kako bi promjer otvora bio 34 mm, kako bi se osiguralo da veliki taksoni, kao Ceratium, budu prisutni u uzorku. Kako sječenje vrha utiče na preciznost mjerenja pipete, svaku treba kalibrirati posebno.

Slika 4.1-3

Utermöhl-ova komorica za brojanje nakon punjenja poduzorkom.

Strana 31

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Kada su sve čestice staloţene, obrazac distribucije procjenjuje se pod mikroskopom (stereo-zoom microscope), kako bi se potvrdila slučajna raspodjela. Pod malim uveličanjem, obrazac distribucije se lako utvrĎuje. Lista taksona mora biti kompletirana prije otpočinjanja kvantitativne analize. Osnovni cilj ove kvalitativne analize je da se izvrši analiza sastava fitoplanktona prije detaljne kvantitativne analize. Ovaj postupak moţe pomoći pri opredjeljivanju za strategiju brojanja i pomaţe u identifikaciji organizama iz fiksiranog uzorka. Dodatne informacije mogu se koristiti i za opis uzorka (na pr. mogu biti korisni za bilješke o veličini kolonija u sveţem uzorku, ako se kolonije fragmentiraju u fiksiranom stanju). Nekoliko pristupa je pogodno za pripremu lista taksona. Ako je moguće, treba uraditi preliminarnu analizu svjeţeg uzorka, jer prezervacija često onemogućava uočavanje identifikacionih karaktera. Preliminarna lista taksona mora se uzeti u obzir tokom finalne analize fiksiranog uzorka. Sve primjećene razlike moraju se ispitati. Potrebno je izdvojiti svaki takson koji nije uobičajen za vodno otelo/region i po tome pitanju treba traţiti razjašnjenje od odgovarajućeg stručnjaka. Kada se razlike razriješe, broje se alge u kvantitativnom uzorku. Taksoni konstatirani tokom preliminarne analize, koji nisu zabiljeţeni u kvantitativnom uzorku, biljeţe se kao prisutne. Adekvatna identifikacija treba da bude kontrolirana na osnovu jedne ili više lista koje oslikavaju sve taksone koji su determinirani u laboratoriji. Ovim se opisuje potreban nivo taksonomske identifikacije. Potrebno je unjeti reference za ključeve, priručnike i flore za odgovarajući region ili, načelno, općeprihvaćene flore (Poglavlje 7.1) sa detaljnim ključevima. Potrebno je obratiti paţnju na opis vrsta, a ne samo na ilustracije. Lista svih vrsta identificirani od strane analitičara u laboratoriji, treba da obuhvati identifikacione karakteristike i vezu sa odgovarajućom literaturom. Moraju se napraviti skice ili digitalne fotografije registriranih taksona i čuvati kao referentna kolekcija. Taksoni se nikada ne identificiraju preko nivoa za koji je analitičar osposobljen (siguran). Površina komorice za brojanje zavisi, takoĎer, i od ciljeva studije, kao i od sastava i gustine uzorka fitoplanktona. Postoje tri alternativna pristupa brojanju, kada se koriste komorice za sedimentaciju: a)

brojanje izvjesnog broja slučajno izabranih polja;

brojanje transekata; ili

brojanje cijele komorice.

Posljednji pristup moţe biti pogodan u slučajevima male gustine fitoplanktona (ili detekcije rijetkih vrsta), ili za brojanje krupnih individua, čija distribucija ne mora biti slučajna. Za brojanje polja izabranih putem slučajnosti, koristiti kvadrate ili mreţu da bi se ograničila polja za brojanje. Broj polja ili objekata (algi) koje treba brojati definira se na osnovu nivoa zahtijevane preciznosti studije, jer preciznost/limit detekcije zavisi od broja izbrojanih polja/objekata. Preciznost brojanja moţe se izraziti ili preko standardne greške, ili kao odnos srednje vrednoti, ili kao 95% limit pouzdanosti kao odnos srednje vrednoti. U većini slučajeva kada je u pitanju rutinsko ispitivanje, preciznost se odreĎuje unaprijed. Brojanje cijelih kolonija i filamenata moţe se vršiti primjenom sličnog pravila. Načelno, ovo zahtjeva manje uveličanje (200 ×) nego kada se broje ćelije. Kada se analiziraju kolonije/filament ii kada su one velike u odnosu na vidno polje mikroskopa, treba se opredijeliti u odnosu na cilj studije da li će se vršiti brojanje u okviru mreţe ili ne. Na Primjer, kolonije se broje kada njen veći dolazi u polje u lijevoj ili desnoj strani, a filamenti kada centralna ćelija stoji u polju.

Strana 32

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Ako se zahtjeva brojanje svih ćelija u koloniji/filamentu, postoje tri alternativna pristupa: direktno brojanje ćelija; nezavisno brojanje jednog broja kolonija/filamenata i kasnije definiranje prosječnog broja ćelija po koloniji/filamentu; dezintegracija kolonija na ćelije.

4.1.3 Biomasa fitoplanktona Koncentracija klorofila-a se koristi kao zbirni parametar za odreĎivanje biomase fitoplanktona. Metod je baziran na ISO 10260: kvaliteta vode. Spektrofotometrijsko odreĎivanje koncentracije klorofila-a. Osnova ove kemijske metode je izdvajanje algi iz uzorka vode i ekstrakcija pigmenata iz algi korištenjem toplog etanola. Koncentracija klorofila-a se meri spektrofotometrijski i ocjena vrednoti zasnovana je na razlici mjerenih apsorbanci na 665 nm prije i posle stavljanja kiseline u ekstrakt. Koncentracija klorofila-a izraţena je u g/l ili mg/m3 Rezultat kvantifikacionog metoda (prema EN 15 204) moţe biti transformiran u zapreminu biomase korištenjem specijalnih matematičkih formula za individualne taksone fitoplanktona i njihove abundance.

4.1.4 Obrada rezultata Procesom obrade uzorka fitoplanktona dobijaju se podaci o raznovrsnosti i abundanci prisutnih taksona. Obrada rezultata obuhvata analizu raznovrsnosti i gustine zajednice, a na osnovu toga mogu se izračunati i neki indeksi (na pr. Padisak et al., 2006; Reinolds et al., 2002). Indeksi su striktno tip specifični – opisani indeksi mogu se modificirati za specifične tipove u BiH. Dodatno, Koncentracija klorofila i rasprostranjenost fitoplanktona (broj ćelija po zapremini) se koriste kao posebni parametri u klasifikacionim šemama korištenim u različitim evropskim zemljama. Koncentracija klorofila posebno se koristi u procesu interkalibracije jezera, u okviru Centralno-baltičke Geografske Interkalibracione Grupe (Central Baltic Geographical Intercalibration Group).

4.2 Fitobentos Zasnovan na iskustvu, kao i rezultatima istraţivanja odabranih tipova stajaćih voda u BiH u Oktobru 2008. (Srednjoročni izvještaj, 2009) i Maju 2009 (Finalni izvještaj), evidentno je da fitobentos nije značajan BEK za istraţivane tipove jezera, odnosno akumulacija (vidjeti Poglavlje 2). Za utvrĎivanje relevantnosti ovog BEK za ostale tipove stajaćih voda, potrebno je dodatno istraţivanje. Prilikom istraţivanja fitobentosa stajaćih voda, uglavnom se koriste dijatome i primjenjuje se uzorkovanje u litoralnoj zoni. Ostali koraci procedure (priprema uzoraka, identifikacija i kvantifikacija) isti su kao kod metodologije koja se primjenjuje prilikom istraţivanja tekućih voda.

4.3 Makrofite Makrofite su jedan od četiri obavezna BEK identificiranana u ODV i trebali bi se koristiti u ekološkoj klasifikaciji jezera. Kao dodatak njihovoj vaţnoj ekološkoj ulozi, korištenje makrofita kao

Strana 33

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

indikatora ekološkog statusa stajaćih voda zasnovano je na činjenici da su pojedine vrste i grupe vrsta indikatori za specifične tipova stajaćih voda i da su osjetljive na antropogeni utjecaj. Metod za istraţivanje makrofita u jezerima je zasnovan na europskom standardu EN15460: 2007. kvaliteta vode – Priručnik za istraţivanje makrofita u jezerima (Water quality - Guidance standard for the surveying of macrophytes in lakes). U odreĎenim situacijama, nedostatak makrofita je, takoĎer, prirodna karakteristika odreĎenih tipova akvatičnih staništa. Kao u slučaju fitobentosa, rezultati istraţivanja odabranih tipova voda (akumulacija) u BiH, u oktobru 2008. (Srednjoročni izvještaj, 2009) i maju 2009. (Finalni izvještaj, 2009), evidentno je da makrofite nisu relevantan BEK za tipove akumulacija koje su istraţivane. Oprema i pribor za uzorkovanje: binokulari; karte; table za privremeno smještanje podataka (klipbordi), sheme snimanja, olovke otporne na vodu, markeri i etikete otporne na vodu plastične vreće, cjevčice za uzorkovanje traka za mjerenje kalibrirana u metrima ručna lupa sa odgovarajućim uvećanjem bele plastične posudice ključevi za identifikaciju i i terenski vodiči postavljena odjela polarizovane naočale instrument za globalno pozicioniranje (GPS) grablje i/ili čaklje ureĎaj za gledanje pod vodom / akvaskop za dublje vode: o čamac i neophodna oprema kao npr. motor o sidro na uţetu o podvodna „drop― kamera, kamera otporna na vodu postavljena na motku ili uţe o oprema za mjerenje dubine vode (ručni sonar) oprema za prikupljanje dodatnih podataka: o konduktometar; o mjerač dubine; o pH metar; o Secchi disk.

Strana 34

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

4.3.1 Istraţivanje makrofita Istraţivanje makrofita u jezerima moţe se izvesti sa različitim nivoom detaljnosti i intenziteta. Ovo moţe obuhvaćati: nekoliko zasebnih transekata, ili kratkih dionica obale u jezerima sa plitkom litoralnom (priobalnom) zonom; višestruke transekte ili pregled duţih dionica obale, kao način za definiranje najboljeg pozicioniranja istraţivanih lokaliteta; kontinulane transekte ili pregled širih dijelova obale; pregled kompletnog jezera, u posebnim slučajevima. Najšire korišteni metodi za istraţivanja makrofita u jezerima zasniva se na pojasnim transektima. Ovaj pristup omogućava mapiranje distribucije pojedinih vrsta i analizu rasprostranjenosti akvatičnih makrofita, dajući jasne podatke koji se mogu koristiti za izradu indeksa/parametara. Procedura predstavlja racionalan način prikupljanja podataka. Broj i pozicioniranje lokaliteta istraţivanja, kada se vrše pojasni transekti, treba da omoguće istraţivanje reprezentativne flore i stepen kolonizacije, reflektirajući stepen ljudskog utjecaja na jezero. Ove odluke moraju biti donijete najkasnije do početka terenskog rada. Preporučuje se da se vaţni i/ili reprezentativni dijelovi obale obiĎu prije istraţivanja. Preliminarni obilasci će, takoĎer, osigurati informaciju o sezonskim varijacijama akvatične vegetacije. Na lokalitetima Gdje ovo nije izvodljivo, zbog rasprostranjenosti heliofita, obilazak se moţe izvesti pomoću broda, ili fotografiranjem iz zraka. Da bi se prikupili reprezentativni podaci, potrebno je obaviti dovoljno transekata, najviše zbog odreĎivanja maksimalnog broja i rasprostranjenosti vrsta, ali i da bi se osiguralo razgraničenje promjena nastalih kao posljedica antropogenih faktora od promjena nastalih uslijed djelovanja prirodnih faktora (kao što su razlike u geološkoj podlozi, nadmorskoj visini itd.). Transekti mogu biti različitih širina i duţina (obično od 1m do 5m u širini), ali je potreban što veći nivo standardizacije, pogotovo kada se porede jezera kod istih, ili vrlo sličnih, hidromorfološke karakteristika. Svaki transekt bi trebao biti obavljen do dubine na kojoj se ne biljeţi rast biljki, Gdje god je to moguće, potvrĎujući graničnu dubinu uz pomoć ronilaca ili podvodnih kamera (drop-kamera). U vrlo plitkim jezerima (do 3 metra dubine), moţda neće postojati granica površine na kojoj su kolonizirane akvatične makrofite. Alternativne strategije koje se mogu razmotriti, uključuju odreĎivanje maksimalne duţine pojasnog transekta, istraţivanje cijelom širinom jezera (pogodno kod malih jezera), ili primjena principa zaustavljanja promatranja, ukoliko se ne identificiraju novi taksoni. Vrijeme istraţivanja makrofita Koliko je god moguće, istraţivanje makrofita treba izvršiti izmeĎu kasnog proljeća i rane jeseni (obično od maja do kasnog septembra, ali ovo zavisi od lokalnih klimatskih uslova), kada će rast makrofita biti optimalan. Istraţivanje transektima Transekt uzorkovanje sadrţi sljedeće elemente: uzorkovanje duţ transekta koji se izvodi ili putem ronjenja ili sa čamca (oba načina zahtijevaju odgovarajuće utreniran tim);

Strana 35

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

uzorkovanje plitke litoralne i zone djelovanja talasa, gaţenjem obalne linije, sve do druge strane transekta. Pojasni transekt izmeĎu 2 i 5 m moţe se uspješno preći, ukoliko jedan pravac uradi jedan ronilac, uzimajući u obzir sigurnost praktičnog rada. Kada raspored biljaka nije ujednačen ili je mozaičan, nekoliko pojaseva bi trebalo preći (uzorkovati) da bi se zabiljeţile sve vrste i ocijenila brojnost. Počevši od obale, ronilac se pomjera duţ linije transekta, procjenjujući brojnost individualnih vrsta. Ukoliko se koriste širi pojasevi (n.pr. 20 m širine), ronilac bi trebalo da prelazi u cik-cak pravcu cijelu širinu transekta. Ukoliko se koristi čamac, voditelj čamca bi trebalo da zna da manipulira plovilom (n.pr. pri predahu izlasku ronioca iz vode je potrebna posebna paţnja) i trebalo bi na čamcu da postoji sirena i potrebna signalizacija, kako bi se ostali korisnici upozorili na prisustvo ronioca u vodi. Materijal makrofita se prikuplja se čakljom, grabuljama, ili sidrom sa privezanim uţetom, spuštanjem u više tačaka, do dubine vode od 3,5 m. Čamac se zaustavlja na poznatoj razdaljini duţ transekta. Grabulje ili sidro se vuku preko jezerskog dna nekoliko metara. Grabulja mora biti raširena, sve dok se ne zahvate makrofite. Materijal se vadi iz vode i identificira. Ako je neophodno, uzorci se čuvaju za kasniju (naknadnu) identifikaciju u pojedinačnim graduiranim plastičnim vrećicama. Tamo Gdje lokalni vremenski uslovi dozvoljavaju, stepen kolonizacije makrofita moţe se proučiti direktno, koristeći dvogled. Za dublje vode se koristi kamera koja se spušta i koja ima površinski snimač (registrator), kako bi se locirale i identificirale submerzne makrofite i identificirala granica njihovog rasprostranjena (kolonizacije). Da bi se utvrdio maksimalan broj vrsta vodenih makrofita, istraţivanje duţ obalske linije i plitkih litoralnih zona trebalo bi izvesti kao posebne transekte. Neke briofite su ograničene isključivo na ove oblasti, s obzirom da su adaptirane na periodične poplave. Istraţivanje obalnog pojasa bi moglo biti posebno vaţno u slučaju kada je nagib jezera vrlo postepen i kada nivo fluktuacija moţe uticati na značajne oblasti jezera, povećavajući kolonizaciju makrofita sa ampifitnim formama (ampifiti – vrste koje su skoro podjednako rasprostranjene u vodi i na obali). Biljeţenje i skale za kvantifikaciju makrofita Biljeţenje datuma uzorkovanja, ime uzorkovača i svih ostalih značajnih informacija u velikoj meri će pomoći u daljim istraţivanjima. Biljeţenje svake informacije od vaţnosti za transekt, kao što su dubina, turbiditet vode, tip sedimenta, tip korištenja zemljišta u okolini, upotreba vode, zasjenčenost i dokazi skorašnjih promjena u nivou vode. Evidentirati sve vrste makrofita prisutnih u svakom transektu u toku jednog istraţivanja. Sakupljati uzorke biljaka za kasniju potvrdu (kontrolu) za Bryophyta, alge, vrste roda Ranunculus, vrste roda Callitriche, vrste suţenih listova roda Potamogeton i Charales, kao i ostalih „nesigurnih― taksona. Uzorke čuvati u zbirci. Ukoliko je neophodno, uzorke bi trebalo drţati u nacionalnim zbirkama, uz prateću potvrdu o vrstama koje su retke, ili su teške za determinaciju. Za svaki transekt, procijeniti i zabiljeţiti oblasti obraštaja ili tro-dimenzionalno razvoj/masa/količina za svaku vrstu, na Primjer kao Procjena biljne mase (Plant Mass Estimates - PME), ili upotreba brojčane skale, kako je prikazano u tabeli:

Strana 36

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Skala

Brojnost Indeks

Procent obraštaja

Retka

<1%

Slučajna (retka)

1 to 10

Učestala

10 to 25

Brojna

25 to 75

Dominanta (vrlo brojna)

> 75 %

Kada su identificirane vrste koje nisu prisutne na listi (checklist), one se biljeţe u poseban odjeljak protokola za unos podataka.

4.3.2 Identifikacija makrofita Osoblje bi trebalo da bude u mogućnosti da determinira većinu makroalgi do nivoa vrste (ili makroalgi i cijanobakterija do nivoa roda) na terenu, upotrebom odgovarajućih ključeva i priručnika. Jedinke makrofita koje nisu pouzdano determinirane na terenu, mogu se determinirati u laboratoriji (makroalge, briofite). Makroalge i cijanofite bi trebalo determinirati upotrebom svjetlosnog mikroskopa u laboratoriji u periodu od 24h; preporučljivo je pripremiti bazu fotografija i mikro-fotografija za kasniju potvrdu. Spisak pogodnih ključeva za determinaciju i ostale relevantne literature dat je u poglavlju 7.1. U koliko je neophodno, zahtjeva se potvrda od strane nezavisnog nacionalnog/regionalnog stručnjaka, posebno za grupe čija je identifikacija sloţena. Kvalitativni i kvantitativni podaci o istraţivanju vodenih makrofita u jezerima stvaraju osnovu za izračunavanje indeksa. Klasifikacija bi trebalo da bude specifična za tip voda.

4.4 Bentosni beskralješnjaci Prema ODV-u za rutinski monitoring jezera, naročito akumulacija, bentosni beskralješnjaci nisu često u upotrebi. korištenje u praksi ovog BEK se još razmatra. Projekt WISER (EU-wide Framework Project) je otpočet 2009. sa ciljem razjašnjavanja različitih pitanja vezanih za istraţivanje jezera, sa posebnim akcentom na akvatične makrobeskičmenjake. Najveći dio metodoloških problema u vezi sa bentosnim beskičmenjacima, kao jednim od elemenata procjene kvaliteta jezera, se još uvijek razmatra u krugovima meĎunarodne ekspertske zajednice. Upotreba podataka o makrobeskičmenjacima moţe se razumjeti na primjeru nadzornog monitoringa, kada se uzimaju u obzir dugoročne ekološke promjene.

4.4.1 Odabir odgovarajućeg mjesta uzorkovanja Odabir odgovarajućeg mjesta uzorkovanja na jezerima/akumulacijama vrši se na sličan način kao na tekućim vodama. MeĎutim, ne postoji široko prihvaćen stav o odreĎenim dijelovima jezera i akumulacije

Strana 37

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

koje bi trebalo da budu dio standardnih procedura uzorkovanja. U tu svrhu bi se mogle uzeti dvije vrste lokaliteta: litoralne zone koje se mogu pregaziti, sa eufotičnom zonom i obiljem submerznih akvatičnih makrofita; zona otvorene vode, velike dubine (koja se ne moţe pregaziti). Ove dvije grupe lokaliteta zahtijevaju različitu proceduru i strategiju uzorkovanja. Ipak, postoje Opći kriterijumi odabira mjesta uzorkovanja, koji omogućavaju reprezentativnost uzorka za odgovarajuće vodno otelo bilo za litoralnu ili zonu otvorene vode. Trebalo bi uzeti u obzir razlike u uvjetima koji se javljaju u zonama stajaće vode, naročito u jezerima sa izraţenom termalnom stratifikacijom. Postoje tri različita pristupa – (i) monitoring zone otvorene vode, (ii) monitoring litoralne zone i (iii) kombinacija ova dva pristupa. Odabir mjesta uzorkovanja zavisi od pristupa. U početnoj fazi monitoringa, uzorkovanja bi trebalo da obuhvati različite zone jezera. Nakon toga, trebalo bi izvršiti odabir najreprezentativnih mjesta uzorkovanja. Reprezentativna mjesta uzorkovanja odraţavaju stanje najvećeg dijela jezera (ne samo nekoliko najbliţih lokaliteta), samim tim i faune dna. Odabir mjesta uzorkovanja postoje tri različita pristupa za uzorkovanja na jezerima/akumulacijama: uzorkovanja u litoralnoj zoni; uzorkovanje u zoni otvorene vode; kombinacija ova dva pristupa; odabir mjesta uzorkovanja zavisi od pristupa; u početnoj fazi monitoringa, uzorkovanja bi trebalo da obuhvati različite zone jezera; na osnovu rezultata početne faze, trebalo bi izvršiti odabir najreprezentativnijih mjesta uzorkovanja.

4.4.2 Vrijeme i uĉestalost uzorkovanja Učestalost monitoringa ne bi trebalo da bude manja od one koja je predloţena ODV-om, slično kao kod uzorkovanja na rijekama. Najniţa učestalost uzorkovanja, preporučena prema ODV, za bentosne invertebrate je dva puta za tri godine. Preporučljivo je vršiti uzorkovanje u periodima proljeće-rano ljeto i kasno ljeto-rana jesen, u zavisnosti od tipa jezera i monitoringa. Uĉestalost uzorkovanja najniţa učestalost uzorkovanja je dva puta za tri godine.

Strana 38

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

4.4.3 Uzorkovanje Slično uzorkovanju na rijekama, cilj prikupljanja podataka o brojnosti zajednice makroinvertebrata do nivoa vrste, je omogućavanje procjene ekološkog statusa jezera za Vrijeme nadzornog monitoringa usuglašenog sa preporukama ODV. Uzorkovanje u plitkoj, litoralnoj zoni jezera, obrasloj vegetacijom, uglavnom se vrši ručnom mreţom, prema meĎunarodnom standardu (EN 27828: 1998). Uzorkovanje u zoni otvorene vode zahtjeva korištenje Ekman (Ekman-Birge), Van Vin (Van Veen) i Ponar bagera. Spomenuta oprema posjeduje odreĎenu zahvatnu površinu, što omogućava kvantitativnu analizu faune dna.

Uzorkovanje uzorkovanje ručnim mreţama u litoralnoj zoni; uzorkovanje u zoni otvorene vode korištenjem bagera – Van Vin, Ekman i Ponar.

4.4.4 Tretiranje uzoraka Tretiranje uzoraka je isto kao i za one uzete iz tekućih voda. 1. Uzorak bi trebalo prosijati kroz krupno sito, promjera okaca od 500 μm. 2. Biološki materijal bi trebalo prebaciti u posude od 1000 ml ili veće. 3. Uzorak bi trebalo fiksirati 4% formaldehidom ili 70% etanolom. 4. Nije definiran minimalan broj jedinki po uzorku potrebnih za procjenu. Ukoliko je uzorak previše brojan, trebalo bi ga homogenizirati i sortirati u laboratoriji, uz pomoć opreme za sortiranje (poduzorkovanje). Na ovaj način se postiţe proporcionalnost prisutnih organizama. Oprema za sortiranje moţe biti kao ona odreĎena AQEM protokolom. Poduzorci se biraju iz pet nasumično odabranih kvadrata. Tretiranje uzoraka smanjenje zapremine uzorka; uklanjanje krupnih dijelova; prosejavanje; fiksiranje; pakovanje; priprema za transport.

4.4.5

Obiljeţavanje uzoraka

Slično uzorkovanju na rijekama, odgovarajuće Obiljeţavanje uzoraka je osnovni dio procedure. Moţe se izvršiti na ambalaţi trajnim markerom, ili na etiketi. Preporučljivo je da se etiketa stavi u i na posudu ili kesu sa uzorkom. Ukoliko je oznaka uzorka na etiketi, trebalo bi je zalijepiti selotejpom. Etikete koje se stavljaju u ambalaţu trebalo bi pisati mekom grafitnom olovkom na nerecikliranom, kvalitetnom papiru. Strana 39

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Oznake bi trebalo da sadrţe osnovne informacije o uzorku: broj i naziv mjesta uzorkovanja, naziv jezera ili pritoke i datum. Podaci o uzorkovanju, zajedno sa onima sa etikete, trebalo bi da se unesu u terensku svesku. Obeleţavanje uzoraka odgovarajuće obeleţavanje uzoraka je osnovni dio procedure; trebalo bi koristiti trajne olovke i etikete; etikete bi trebalo da sadrţe: broj mesta uzorkovanja; naziv rijeke; naziv lokaliteta; datum; broj uzorka.

4.4.6 Identifikacija organizama Slično monitoringu rijeka, preporučuje se što je moguće detaljnija identifikacija bentosnih beskičmenjaka. Kad god je moguće, za izračunavanje parametara/indeksa treba koristiti ulazne podatke na nivou vrsta. Takson

Preporuĉeni nivo identifikacije

Takson

Preporuĉeni nivo identifikacije

Тurbellaria

rod, vrsta

Trichoptera

rod

Oligochaeta

familija, rod

Odonata

vrsta, rod

Hirudinea

rod, vrsta

Megaloptera

vrsta, rod

Mollusca

rod, vrsta

Heteroptera

rod, vrsta

Crustacea

vrsta, rod, familija

Coleoptera

rod, vrsta

Plecoptera

Rod

Diptera

familija, rod

Ephemeroptera

rod, vrsta

Hydracarina

prisustvo

Identifikacija preporučuje se identifikacija do nivoa vrste; u nekim slučajevima je prihvatljiva identifikacija do višeg nivoa; postoji potreba da se razvije operativna (radna) lista taksona.

4.4.7 Kvantifikacija organizama Na osnovu uzorka, moţe se izračunati broj individua po m2 za istraţivani lokalitet. Ukoliko se koriste Esmi-kvantitativne metode (taj. u slučajevima kada nije moguće uzeti uzorak bagerom, zbog tipa podloge, na Primjer), relativna abundance se izraţava preko skale 1-5 (Csanyi 2002), na osnovu procentualnog učešća svakog taksona u uzorku (zajednici).

Strana 40

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Kvantifikacija organizama kvantitativni odnosi u okviru zajednice se mogu izraziti: kao abundanca po m2; kao procentualna zastupljenost taksona; prema odreĎenoj skali relativne abundance.

4.4.8 Ĉuvanje podataka Osnovni tipovi podataka koje bi trebalo zabiljeţiti: a) Opći podaci (naziv jezera, mjesto uzorkovanja, koordinate, datum uzorkovanja, tip supstrata); b) lista vrsta makrobeskičmenjaka u svakom uzorku, sa odgovarajućom abundancom (relativni broj individua po m2); c) izračunati parametri za odgovarajući uzorak. Preporučuje se identična procedura za čuvanje podataka kao za tekuće vode, što podrazumijeva i izradu baze podataka. Ĉuvanje podataka podaci treba da obuhvate sve informacije neophodne za uspešnu procenu statusa; prioritet bi trebalo da bude izrada baze podataka; baza podataka bi trebalo da obezbedi efikasan interfajs i uspešnu procenu statusa.

4.4.9 Odabir i izraĉunavanje relevantnih parametara i metodologija procjene ekološkog statusa Sljedeći parametri koji koriste se za odreĎivanje ekološkog statusa: relativna brojnost taksona (po m2); biotički indeks (i/ili saprobni indeks) (izračunava se nekoliko indeksa); indeks trofičnosti (RETI/PETI, AQEM 2002); ukupan broj taksona; OdreĎene (značajne) taksonomske grupe trebao da budu odabrane za dalju determinaciju do nivoa vrste. Za izračunavanje relevantnih parametara koristi se baza podataka vrsta bentosnih beskičmenjaka i njihovih karakteristika, upotrebom ASTERICS softvera (sadrţi više od 150 parametara, kao što su: saprobni indeksi, nivo tolerancije, parametri zoniranja, preference u odnosu na brzinu toka, preference u odnosu na mikrostranište, mjere raznovrsnosti, tipovi ishrane, tipovi kretanja, sastav i bogatstvo zajednice, abundanca – vidjeti AQEM 2002). Odgovarajući parametri za optimalnu procjenu ekološkog statusa stajaćih vodnih tijela još uvijek nisu široko prihvaćeni. Za sada, nisu preduzeti značajni koraci sa ciljem interkalibracije metoda za procjenu stanja jezera, u različitim geografskim interkalibracionim regionima (GIG). Parametri potrebno je izvršiti odabir odgovarajućih parametara; preporučljivo je izabrati efikasne parametre, jednostavne za primenu; za uspešnu primenu u BiH, potrebno je je modifikovati parameter. Strana 41

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

ELEMENTI KVALITETA KOJI PODRŢAVAJU BIOLOŠKE ELEMENTE (DODATNI ELEMENTI EKOLOŠKOG STATUSA)

5.1 Fiziĉko-kemijski elementi kvaliteta Monitoring u okviru ODV treba da se izvede u periodu od jedne godine za svako mjesto predviĎeno za monitoring, a za Vrijeme koje pokriva Plan upravljanja za dati sliv rijeke za: •

indikativne parametre svih bioloških elemenata kvaliteta,

•

indikativne parametre svih hidro-morfoloških elemenata kvaliteta,

•

indikativne parametre svih općih fizičko-kemijskih elemenata kvaliteta,

•

listu prioritetnih zagaĎivača koji se ispuštaju u rečen slivove ili podslivove,

•

druge zagaĎivače koji se ispuštaju u značajnoj količini u rečen slivove ili podslivove

‖Fizičko-kemijski elementi kvaliteta‖ identificirani u Anexu V ODV, obuhvaćaju ―kemijski i fizičko-kemijski elementi kao podrška biološkim elementima‖ nabrojani su u odjeljku 1.1 Aneksa V za svaku kategoriju površinske vode, osim za one za koje je definiran standard ekološkog kvaliteta-SEK na nivou Evropske unije (EU). Za pošte fizičko-kemijske elemente kvaliteta, Aneks V ODV točno odreĎuje da u cilju postizanja dobrog ekološkog statusa/potencijala, vrednoti za ove pošte fizičko-kemijske elemente kvaliteta, ne smiju dostići nivoe van opsega ili ići preko ustanovljenih nivoa tako da osiguraju: (a) funkcioniranje (specifične vrste) ekosistema; (b) dostizanje vrednoti specifičnih za biološke elemente kvaliteta –BEK Opsezi i nivoi utvrĎeni za pošte fizičko-kemijske elemente kvaliteta moraju podrţati dostizanje vrednoti potrebnih za biološke elemente kvaliteta, pri dobrom statusu ili dobrom potencijalu, kao relevantne (bitne). Pošto će vrednoti za BEK pri dobrom statusu biti tip-specifične, logično je prisvojiti da bi i opsezi i nivoi utvrĎeni za pošte fizičko-kemijske elemente kvaliteta, takoĎer tabali da budu tip-specifični. Nekoliko tipova moţe dijeliti iste opsege ili nivoe za neke, ili sve pošte fizičko-kemijske elemente kvaliteta. Opći fiziĉko-kemijski elementi kvaliteta Opći uslovi za kisik 1

Rastvoreni kisik

Biološka potrošnja kisika

BPK5/BOD5

Kemijska potrošnja kisika

KPK/CODCr

Temperatura vode

Provodljivost

EP/ EC

Alkalitet

Suspendirane tvari

Nutrijenti

Strana 42

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Opći fiziĉko-kemijski elementi kvaliteta 9

Amonijum ioni

N-NH4

Nitrati

N-NO3

Ukupni dušik

Ntot

Ortofosfati

P-PO4

Ukupni fosfor

Ptot

Uzorkovanje za ove parametre zasnovano je na standardu EN ISO 5667 (1-19). Analize bi trebalo osigurati prema dobro poznatim Evropskim i ISO standardima zajedno sa biološkim elementima kvaliteta.

5.2 Ostali zagađivaĉi koji se u znaĉajnim koliĉinama izlivaju u rijeĉni sliv ili podsliv OVD podrazumijeva da drugi zagađivači , takoĎer, treba da budu pod monitoringom, ako se oslobaĎaju u značajnim količinama u rečen slivove i podslivove. Ne postoji definicija za ―značajne‖, ali količine koje bi mogle kompromitirati dostignuće jednog od ciljeva Direktive su jasno značajne, pa bi na Primjer, neko mogao pretpostaviti da je ispuštanje koje je pogodilo ―Zaštićenu oblast‖, ili uzrokovalo prekoračenje bilo kog nacionalnog standarda u okviru Aneksa V 1.2.6 ODV, ili dovelo do biološkog ili ekotoksikološkog efekta u vodnom tijelu, značajno. Drugim riječima, potencijalni efekti svih zagaĎivača, koji nisu regulirani na nivou EU (svi osim 41 prioritetne supstance iz EQS Direktive - 2008/105/EC), moraju se uzeti u obzir prilikom procjene ekološkog statusa. Da se ne bi pratile sve postojeće kemijske supstance, trebalo bi identificirati supstance specifične za rečen slivove. Jednom identificirani, standardi kvaliteta vanjske sredine (environmental quality standards -EQS) za ove supstance, treba da budu utvrĎeni na nacionalnom ili nivou za rečen slivove, i zagaĎivači uključeni u sheme rutinskog monitoringa i da budu praćene najmanje četiri puta godišnje u periodu obuhvaćenom Planom upravljanja rečenim slivom. Brojne prioritetne procedure su trenutno u razmatranju na nivou EU - strategije procjene rizika koje obuhvaćaju štetne (ekotoksikološke) i uticaje izlaganja (korištenje i pojava). Pristup koji se koristi u Velikoj Britaniji (UK Environment Agency, 2007) moţe se preporučiti za upotrebu u BiH, prije nego što se donesu zaključci razmatranja na nivou EU. Prvi koraci identifikacije supstanci specifičnih za rečen slivove Bosne i Neretve su već uraĎeni u okviru projekta (Mid-term Report, 2009). Jedan od nagoveštaja gore navedenog je da ekotoksikološki skrining uzoraka vode i/ili sedimenta i skrining ―nepoznatih‖ supstanci pomoću tehnika masene spektrofotometrije bi trebalo da budu dio monitoringa, kao minimum za Vrijeme početnog perioda ciklusa upravljanja rečenim slivom. Listu specifičnih supstanci za riječni sliv bi onda trebalo revidirati, najmanje jedanput u toku pet godina. Uzorke (voda i sediment) bi onda za takav skrining trebalo uzimati sa istih lokaliteta i u isto Vrijeme kao uzorke BEK relevantnih za odreĎeno vodeno otelo. Veliki dio BiH pripada slivu rijeke Dunav. U cilju ispunjenja minimuma nacionalnih obaveza prema MeĎunarodnoj komisiji za zaštitu rijeke Dunav (International Commission for the Protection of the Danube River - ICPDR), učešće BiH laboratorija u ostvarenju sheme monitoringa pod nazivom ―Nadzorni monitoring 2‖ (―Surveillance monitoring 2‖), koji obuhvata parametre prikazane u nastavku, se

Strana 43

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

preporučuje. Više detalja o osnovi za odabir parametara, moţe se naći u izvještaju UNDP-GEF Danube Regional Project, 2007.

Slično biološkim rezultatima, sakupljanje podataka o drugim zagađivačima i ekotoksikološka mjerenja, zajedno sa relevantnim meta-podacima, u dobro pripremljenim bazama podataka je od velike vaţnosti za korektnu interpretaciju rezultata. Da bi osigurala kompatibilnost sa daljim dograĎivanjima sistema baze podataka Vodenog Informacionog Sistema za Evropu (Water Information System for Europe-WISE), formati ICPDR (www.icpdr.org) i pan-European NORMAN (www.norman-network.net) baze podataka su predloţene kao primjeri na koje se treba osloniti.

Strana 44

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

5.3 Hidro-morfološki elementi kvaliteta Hidro-morfologija objedinjava dvije oblasti: hidrologiju i morfologiju. Hidrologija se bavi količinom vode i dinamikom toka, dok morfologija izučava oblik vodnih tijela, odnosno osobine kao što su širina, dubina i promjene pada rijeke/kanala, struktura i podloga dna ili struktura priobalne zone. Karakterizacija vodnih tijela u skladu sa zahtjevima Okvirne direktive o vodama (ODV), koja je nedavno uraĎena u drţavama Evropske Unije, ukazala je na činjenicu da je veliki broj površinskih vodnih tijela pod rizikom da ne postigne „dobar status― uslijed hidro-morfoloških pritisaka i da je značajan procent površinskih vodnih tijela (surface water body – SWB) identificirano privremeno kao jako izmenjena vodna tijela (heavily modified water body – HMWB). Izrazi „ jako izmijenjeno vodno otelo― i ―vještačko vodno― otelo (artificial water body – AWB) odnose se na rečen dionice na kojima su fizičke karakteristike značajno promijenjene uslijed antropogenih utjecaja na hidro-morfologiju, što sprečava postizanje dobrog ekološkog statusa. Isto vaţi za rijeke, jezera, bočate i obalne vode. Osnovni uzročnici tih promjena su proizvodnja hidroenergije, plovidba i odbrana od poplava. Tipovi hidro-morfoloških pritisaka na površinska vodna tijela koji treba da budu razmatrani, pojedinačno i u kombinaciji, su brane, ustave, pregrade, bagerisanje pijeska i šljunka i odlagališta iskopanog materijala, korištenje priobalnog zemljišta, obaloutvrda, mrestilišta, komercijalni ribolov i izmjena staništa. Osnovni razlog za istraţivanje hidro-morfologije je proširivanje znanja o hidro-morfološkim pritiscima i utjecajima kao posljedica aktivnostima ljudi; sagledavanje oblasti mogućih sukoba interesa različitih privrednih grana i preporuka rešenja korištenjem postojećih i novih instrumenata i mjera. Teţište treba da bude stavljeno na plovidbu, proizvodnju hidroenergije i odbranu od poplava. Okvirna direktiva o vodama zahtjeva provoĎenje aktivnosti za ocjenu hidro-morfoloških karakteristika, radi boljeg razumijevanja bioloških i kemijskih podataka. Preciznije, odreĎivanje ekološkog statusa površinskih vodnih tijela se bazira na biološkim elementima, dok hidro-morfološki, kemijski i fizičko-kemijski parametri predstavljaju dopunske elemente. Definicija odličnog, dobrog i osrednjeg ekološkog statusa rijeka uzimajući u obzir hidro-morfološke elemente kvaliteta data je u tabeli koja sledi. HIDROMORFOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA

STATUS ODLIĈAN

DOBAR

OSREDNJI

Režim tečenja

Količina vode, hidro-dinamički uslovi i prehranjivanje resursa podzemnih voda odraţavaju potpuno ili skoro potpuno prirodne, neporemećene uslove

Uslovi koji omogućavaju postizanje postavljenih vrednoti bioloških elemenata kvalitete

Kontinuitet riječnog toka

Kontinuitet riječnog toka nije poremećen Uslovi koji omogućavaju postizanje antropogenim uticajem i dozvoljava postavljenih vrednoti bioloških elemenata slobodno kretanje akvatičkih organizama kvalitete i pronos nanosa

Morfološki uslovi

Tip riječnog toka, varijacije širine i dubine, brzina, podloga, struktura i uslovi priobalja i/ili inundacije odraţavaju potpuno ili skoro potpuno prirodne, neporemećene uslove

Uslovi koji omogućavaju postizanje postavljenih vrednoti bioloških elemenata kvalitete

Strana 45

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Hidro-morfološki elementi kvaliteta treba da budu uzeti u obzir pri ocjenjivanju vodnog tijela klasom odličnog ekološkog statusa i maksimalnog ekološkog potencijala. Za ocjenjivanje ostalih klasa statusa i potencijala, hidro-morfološki uslovi treba da „omogućavaju postizanje postavljenih vrednoti bioloških elemenata kvaliteta―. Ocjena stanja vodnih tijela klasom dobrog, osrednjeg, oskudnog i lošeg statusa, odnosno potencijala moţe biti učinjena na osnovu rezultata monitoringa bioloških elemenata kvaliteta. Razlog tome je činjenica da ukoliko su biološki elementi kvaliteta relevantni za dobar, osrednji, oskudan i loš statusa odnosno potencijala zadovoljeni onda, po definiciji, hidro-morfološki uslovi moraju biti u skladu sa tim ciljem i ne utiču na klasifikaciju ekološkog statusa-potencijala. preduvjet za postizanje postavljenih ciljeva je kombiniranje i dobrim razumijevanjem odnosa hidrologije i morfologije, hidro-morfologije i ekologije i hidro-dinamike vodnih tijela i sposobnost prilagoĎavanja flore i faune. Za odreĎivanje riječnih tipova, u skladu sa zahtjevima ODV, treba koristiti fizičke i kemijske karakteristike vodnih tijela. Opisivanje i identificiranje rečnih „tipova― omogućava poreĎenje rezultata hidromorfoloških ispitivanja sličnih tipova. Uz definisanja „odličnog statusa―, „referentnih uslova― za odreĎeni riječni tip, dobija se mogućnost jedinstvenog i ekološki prihvatljivog načina poreĎenja kvaliteta rijeka. Učestalost monitoringa treba da bude odreĎena vodeći računa o promenljivosti parametara usled utjecaja prirodnih i antropogenih uslova. Učestalost monitoringa u skladu sa zahtjevima Okvirne direktive o vodama data je u tabeli koja sledi.

HIDROMORFOLOŠKI ELEMENTI KVALITETA

RIJEKE

JEZERA

BOĈATNE VODE

PRIOBALNE VODE

Kontinuitet

6 godina

Hidrologija

konstantno

1 mesec

Morfologija

6 godina

Hidromorfološki elementi kvaliteta (HyQE) i hidrološki parametri treba da budu registrovani tokom ispitivanja i karakterizacije rečnih dionica, što je vazno za obradu podataka, kao i analizu i prezentaciju rezultata. Trenutno, standardi se uglavnom fokusiraju na morfološke parametre vodnih tijela i kontinuitet riječnog toka, ne vodeći dovoljno računa o hidrološkim aspektima. Sakupljanje relevantne hidromorfološke podatke treba započeti prije terenskih ispitivanja, objedinjavanjem informacija o topografiji, geologiji i hidrologiji, kao i istorijskih mapa, fotogrametijske snimke i GIS baze podataka i druge studije i analize o različitim aspektima upravljanja vodama kao sto je korištenje voda, zaštita od poplava i zaštita kvaliteta voda. Generalno, parametre, relevantne za karakterizaciju rečnih staništa treba sakupiti i arhivirati. Tri oblasti treba da budu zasebno ispitivane: (i) riječni tok (ii) obale i priobalna zona i (iii) inundacija, pri čemu sljedeće kategorije parametara treba da budu analiziran (vidjeti prilog 6): I

Osnovni podaci: a) Podaci relevantni za lokaciju, t.j. opis lokacije karte, registarski broj i razmjera; rijeka / sliv; geografske koordinate i nadmorska visina; rastojanje od ušća (r km) i površina sliva (km2); red vodotoka (Strahler) i tip; gustina rečen mreţe (km/km2); padovi riječnog korita i doline (%); ekoregion(i); geologija (dominantni tip); fotografije i kratak opis

Strana 46

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

b) Podaci relevantni za uzorke – morfologija i hidrologija na mjestu uzorkovanja: oblik doline - poprečni profili; obaloutvrda i regulacija korita; poprečne graĎevine; zahvatanje vode; stajaće vode / zaštita od erozije; navigacioni kanali / ispravljanje korita / odsjecanje meandara; odvodni kanali / protivpoţarna zaštita; otpad i drugi uticaji (antropogeni). II

Dodatne informacije relevantne za uzorke a) Hidrologija na mjestu uzorkovanja: hidrološki tip vodotoka; poprečni i poduţni profil, brzine (m/s), karakteristični proticaji (m3/s), padovi, struktura i veličinu podloge riječnog dna i t.d. b) Morfologija priobalne zona i inundacija vegetacioni pokrivač; šumovita priobalna vegetacija i prosječna širina; korištenje zemljišta u inundaciji; pregrade na mjestu uzorkovanja; prisustvo/odsustvo prirodne vegetacije u priobalju; pošumljavanje; broj stajaćih voda u inundaciji

Pored karakterizacije riječnog toka, „rečen dionice― i „segmenti ispitivanja“ su osnov za strategiju ispitivanja i ocjenu stanja. U okviru svakog riječnog sliva, prvo treba izvršiti podjelu na rečen tipove a zatim sastavne dijelove, t.j. dionice i segmente, kao što je prikazano na slici 5.3-1.

1 2 3 4 5

Tip A Tip B Tip C DionicaA1 DionicaB1 DionicaC1

Slika 5.3-1

7 8 9 10 11 12

DionicaC2 Vodopad Jezero Segmenti ispitivanja u okviru dionice Kontinualni segment ispitivanja Zaseban segment ispitivanja

Hipotetiĉki sliv sa osnovnim tipovima za hidro-morfološko ispitivanje

Faktori relevantni za odreĎivanje granica riječnih dionica segmenata ispitivanja su značajna promjena geološkog sastava, oblik i pad doline, proticaji (doprinos značajnih pritoka i promjena reda riječnog toka), korištenja zemljišta i pronos nanosa (jezero, rezervoar, pregrada, brane). Različiti načini ispitivanja mogu biti korišteni za ocjenu stanja riječnih dionica, definiranjem i izučavanjem: manjih uzastopnih dionica, većih pojedinačnih segmenata ispitivanja (koje pokrivaju Celju dionicu riječnog toka) ili slučajnim izborom segmenata ispitivanja duţ dionice. Ako je cilj dati generalnu ocjenu rečen dionice (za potrebe ODV), podaci sa različitih dionicatreba da budu kombinovani, uzimajući u obzir njihove

Strana 47

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

stvarne duţine. Sakupljeni podaci treba da omoguće ocjenu stanja obala odvojeno, dok prije i posle terenskog ispitivanja svi relevantni i dostupni podaci treba da budu korišteni i analizirani Duţina segmenata ispitivanja zavisi od cilja ispitivanja i veličine rijeke1. Ukoliko se koristi kontinualni način ispitivanja segmenti ispitivanja treba da budu 100 m, 500 m, 1 km, ili zavise od stepena morfoloških promjena. Ukoliko je cilj ispitivanja pomoć u operativnom upravljanju vodama, detaljnije ispitivanje rečnih parametara moţe biti potrebno. AQEM terenski protokol preporučuje evidentiranje uticaja ljudskog faktora na morfologiju rijeke odvojeno za mjesto uzorkovanja, za uzvodnu i za nizvodnu dionicu. Ovi segmenti su definirani na sljedeći način: “mjesto uzorkovanja” -

mali vodotoci (A [km2] < 100 ): 250 m uzvodno i nizvodno od mjesta uzorkovanja

srednji vodotoci (100 < A [km2] < 1000): 500 m uzvodno i nizvodno od mjesta uzorkovanja

veliki i vrlo veliki vodotoci (1000 < A [km2] < 10000): 1000 m uzvodno i nizvodno od mjesta uzorkovanja. -

“uzvodno” -

mali vodotoci (A [km2] < 100 ): 5 km uzvodno od mjesta uzorkovanja;

srednji vodotoci (100 < A [km2] < 1000): 10 km uzvodno od mjesta uzorkovanja;

veliki i vrlo veliki vodotoci (1000 < A [km2] < 10000): 50 km uzvodno od mjesta uzorkovanja.

“nizvodno” -

mali vodotoci (A [km2] < 100 ): 5 km nizvodno od mjesta uzorkovanja;

srednji vodotoci (100 < A [km2] < 1000): 10 km nizvodno od mjesta uzorkovanja;

veliki i vrlo veliki vodotoci (1000 < A [km2] < 10000): 50 km nizvodno od mjesta uzorkovanja

Bočne granice ispitivanja treba da obuhvate sve prisutne karakteristike inundacije. Na nizvodnim dionicama velikih aktivnih rijeka one se mogu biti udaljene i po nekoliko kilometara od riječnog toka. Ukoliko je širina rečen doline manja od 100 m, moguće je da ispitivanje obuhvati reku i inundacionu zonu, Uobičajena udaljenost od 50 m od obe obale je preporučena za sve druge rečen tokove. Kategorija „posebne karakteristike― treba da bude korištena za uključivanje svih karakteristike od ekološkog ili konzervatorskog značajne izvan granice od 50 m. U slučaju postojanja nasipa hidro-morfološko ispitivanje ne treba da izaĎe izvan tih granica. Pri tom, treba uključiti opis potencijalno plavnih zone i karakteristika i u slučaju nepostojanje nasipa Hidro-morfološka ispitivanja treba da budu vršena tokom perioda malih voda, ali izbjegavajući ekstremni sušni period. utjecaj sezonskih varijacija na rezultate ispitivanje treba de bude sveden na minimum, pri čemu rezultati treba da reprezentuju promjene vodnog tijela izazvane djelovanjem ljudskog faktora. Period ispitivanja treba da omogući validan opis priobalne vegetacije, tako da u slučaju potrebe i dodatna mjerenja mogu biti sprovedena tokom različitih sezona iste godine. Hidro-morfološka istraţivanja treba da bude sprovedena kad god je moguće simultano ili bar u istom periodu sa biološkim i kemijskim uzrokovanjem. Za izbor referentnih lokaliteta kao i definiranje prihvatljivih referentnih uslova predloţena su 4 osnovna kriterijuma: (i) 1

karakteristike riječnog korita i dna;

CEN 14614 ―A Guidance Standard for Assessing the Hydromorphological Features of Rivers”

Strana 48

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

(ii)

mogućnost slobodnog bočnog kretanja riječnog toka;

(iii)

slobodno kretanje biota i pronos nanosa duţ riječnog toka

(iv)

stanje priobane vegetacije

Ovi kriterijumi treba da budu uzeti u obzir pri klasifikaciji riječnih lokacija. Referentni uslovi (RC) bi trebalo da budu identificirani za svaki definirani riječni tip, odraţavajući prirodne ili skoro prirodne (neporemećene) uslove: (i)

Obale i riječno korito

RC: odsustvo ikakvih vještačkih konstrukcija u koritu i obali koji očigledno remete prirodan reţim tečenja; da nije pod uticajem takvih konstrukcija, lociranih van ispitivane dionice; dno riječnog korita i obale su od prirodnog materijala. (ii)

riječni tok

RC: očigledno je da riječni tok (poduţni i poprečni profili) nije izmjenjen kao posljedica antropogenih utjecaja (iii) Lateralna veza i sloboda lateralnog kretanja RC: odsustvo ikakvih strukturalnih promjena koje očigledno sprečavaju slobodno tečenje izmeĎu glavnog toka i inundacije ili meandriranje rijeke u inundacionoj zoni. (iv) Slobodno tečenje i pronos nanosa riječnom koritu RC: odsustvo ikakvih strukturalnih promjena u riječnom toku koje očigledno utiču na prirodno tečenje, pronos nanosa i biota (v) RC:

vegetacija u zoni priobalja prisustvo prirodne vegetacije u priobalnoj zoni koja odgovara tipu i geografskoj lokaciji rijeke

Ukoliko referentni uslovi ne mogu biti naĎeni za neki riječni tip, mogu se traţiti u susjednim regionima ili drţavama, na osnovu modeliranja ili ekspertske ocjene. Prilikom izvještavanja, riječni tok, obale i inundaciona zona treba da budu prikazanu odvojeno. Hidro-morfološka ocjena stanja treba da bude uraĎena za sve grupe elemenata kvaliteta i da obuhvati tri zone riječnog sistema: (i) riječni tok; (ii) obale i priobalje (iii) inundacionu zonu. Identificiranje riječnih lokaliteta i dionicaodličnog ekološkog statusa u skladu sa WFD, paţnja treba da bude usmjerena na geometriju riječnog korita, podlogu, reţim tečenja, strukturu obala, kao i modifikacije i tip vegetacije. Aspekt rečen vegetacije, prisustvo ostataka organskog porijekla i korištenje zemljišta treba takoĎer razmatrati Kada je u pitanju operativni monitoring prema WFD, treba da budu izabrani HyQE koji su najosjetljiviji na prisutne pritiske na hidro-morfologiju. Daljinske metode osmatranja kao što su fotogrametrijsko osmatranje, video zapisi ili satelitski snimci se preporučuju Gdje god je to primjenljivo jer oni omogućavaju korisne informacije o karakteristikama na velikom prostranstvu (tj. širu oblast priobalja, lokacije nasipa, riječnu dolinu i tip toka kao i prisustvo vještačkih objekata). Odnos uloţenih sredstava za sakupljanje podataka (osoblje, Vrijeme, oprema, financijska sredstva, itd.) i dobiti koju će sakupljeni podaci omogućiti treba uvijek da bude analiziran Terenskom ispitivanju treba da prethodi i da ga prati opširna analiza svih raspoloţivih podataka. Samo istraţivanje treba da bude obavljeno hodajući obalama duţ riječnog toka. korištenje čamca moţe da pomogne prilikom ispitivanje nepristupačnih dionica rijeke. Generalno, preporučuje se obilazak riječnog toka radi provjere karakteristika Gdje god je to moguće. Osobe koje vrše terensko ispitivanje treba da

Strana 49

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

budu obučene i da razumiju prirodu procesa i primijenjene metode ispitivanja. Fotografije lokaliteta sa svim relevantnim detaljima treba da budu pridruţene popunjenim terenskim protokolima (prilog 7). Ovo je naročito vaţno za proces izvještavanja, kao i buduća poreĎenja. Tokom ispitivanje, neophodno je voditi računa i preduzeti neophodne sigurnosne mjere. Ispitivači se moraju pridrţavati EU i nacionalnih zdravstvenih i sigurnosnih propisa i svih ostalih dodatnih propisa kada je u pitanju rad na reci ili u neposrednoj blizini. Drţave članice Evropske unije su u prethodnom periodu sprovele više različitih projekata odnosno programa vezano za riječnu morfologiju sa namjerom da razviju metode za ocjenu hidro-morfoloških karakteristika riječnog toka, a u skladu sa zahtjevima WFD, kao što su Nacionalna metoda Austrije, ―SEQ Physique‖ u Francuskoj, u Njemačkoj ―LAWA-vor-Ort‖,―River Habitat Survey‖ (RHS) u Velikoj Britaniji ili “River Funcionality Index (I.I.F.) primjenjena u Italiji. Prve četiri metode su posluţile kao osnov za razvoj CEN standarda za ispunjavanje zahtjeva WFD. Nivo razlika od uslova za definiranje referentnih uslova korišten je odreĎivanje klase odreĎenog lokaliteta ili rečen dionice u jednu od pet klasa a u skladu sa stupnjem modifikacije, kao što je prikazano u slijedećoj tabeli.

I Klasa II Klasa III Klasa IV Klasa V Klasa

RIJEČNI TOK

OBALE

INUNDACIONI PROSTOR

(uključujući režim tečenja) (skoro) prirodni neznatno izmijenjeni neznatno izmijenjeni neznatno izmijenjeni

(objedinjeno za lijevu i desnu obalu)

(objedinjeno za inundaciju na lijevoj i desnoj obali) vrlo visoko ocjenjena ekološka vrijednost inundacije visoko ocjenjena ekološka vrijednost inundacije umjereno ocjenjena ekološka vrijednost inundacije nisko ocjenjena ekološka vrijednost inundacije

kompletno izmijenjeni

kompletno izmijenjene kompletno izmenjena obale inundacija

(skoro) prirodni obaloutvrda na kratkim dionicama obaloutvrda obale na dugačkim dionicama kontinualna obaloutvrda obale

Ocjena stanje treba da bude uraĎena na osnovu terenskog istraţivanje i drugih informacija (npr. karte, daljinsko osmatranje i sl.). Sveobuhvatna ocjena stanje treba da bude data, ali je takoĎer vaţno da odvojene ocjene kvaliteta riječnog toka, obala i priobalja, kao i inundacione zone postoje i da mogu biti kao tri odvojena rezultata. Primjer metode za ocjenu stanja kvaliteta hidro-morfoloških parametara dat je u prilogu 6. Iako ODV ne zahtjeva da hidro-morfologije bude izvještavana u pet klasa CEN 14614 standard1 preporučuje korištenje identičnog klasifikacionog sistema sa 5 klasa, pri čemu je referentni uslov (odličan status) definiran kao I klasa, a ostale klase od II do V. Prema preporukama CEN 14614 standarda treba izbjegavati korištenje ODV terminologije ‗dobar status‘ i ‗osrednji status‘ jer su oni u potpunosti vezani sa WFD ocjenu stanje bioloških uslova. Ukoliko su karte hidro-morfološkog kvaliteta izraĎene preporučuje se da plava boje prikazuje I klasu (referentne uslove); zelena II klasu; zuta III klasu, narandţaste IV klasu i crvena V klasu. 1

EN 14614: 2004 ―Water Quality - Guidance standard for assessing the hydromorphological features of rivers‖ Strana 50

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Podaci sakupljeni tokom terenskog ispitivanja treba da budu smješteni u bazu podataka. Vaţno je da se prilikom transfera podataka sa terenskih protokola u bazu ne dogodi greška. Prikladna metoda za kontrolu kvaliteta treba da bude primjenjena, kao što paralelan unosa podataka na dva odvojena mjesta, praćen testom za provjeru identičnosti podataka. Test slučajni uzoraka treba takoĎer da bude primjenjivan povremeno kada su u pitanju hidro-morfološki podaci i druge aplikacije, radi osiguranja konzistentnih rezultata dobivenih korištenjem istih podataka. Procedure za ocjenu stanja nakon hidro-morfoloških ispitivanja treba da uzmu u obzir svrhu istraţivanja. Za potrebe identifikacije referentnih lokaliteta ili rečnih dionica, a u skladu sa zahtjevima WFD, primenjene metode treba da vode računa o metodama koje su trenutno u upotrebi u nacionalnim hidro-morfološkom sluţbama, o nacionalnim potrebama i o specifičnostima prisutnih staništa. One treba da daju uputstvo za bazičnu ocjenu razlika od referentnih uslova. Dalji razvoj nacionalnih metoda i poreĎenja rezultata koje te metode daju treba da vode ka usuglašenim metodama za ocjenu stanja, a na osnovu analiza i predviĎanja promjena fizičkih karakteristika riječnog toka u budućnosti.

Strana 51

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

OPĆI ZAKLJUĈCI I PREPORUKE

Prikazani Priručnik za bio-monitoring pripremljen je uz korištenje općih priručnika za primjenu ODV, u kombinaciji sa specifičnim saznanjem projektnog tima prikupljenog u BiH. U okviru projekta, najvaţniji elementi terenskog rada usuglašenog sa ODV prikazani su domaćim stručnjacima, zajedno sa osnovnim teorijskim razmatranjima. Uzorkovanje, obrada uzoraka i taksonomska determinacija izvršeni su kako bi se demonstrirala usuglašenost sa ODV. Treba ipak naglasiti da su primarni izvori podataka – dva terenska istraţivanja obavljena u okviru projekta – osigurali samo uvid u trenutnu situaciju. Imajući u vidu ograničenu dostupnost historijskih podataka, kao i činjenicu da je vodena flora i fauna regiona specifična, mora se zaključiti da je neophodno dalje unapreĎenje metodologije procjene ekološkog statusa prema preporukama ODV. Više procedura prikupljanja podataka i metodologija ocjene stanja je testirano u okviru projekta, ali tumačenje rezultata objedinjenih u Srednjoročnom i Finalnom projektnom izvještaju (Mid-term and Final report), treba da posluţi samo kao model za ustanovljavanje monitoringa koji je u suglasnosti sa preporukama ODV, a u specifičnim uvjetima u BiH. Procedure za procjenu statusa koje su u potpunosti usuglašene sa ODV mogu se ustanoviti jedino ako se izvrši detaljniji monitoring svih elemenata kvaliteta u periodu od najmanje jedne godine. Dva osnovna cilja takvog detaljnog i intenzivnog prikupljanja podataka bili bi (i) da se prikupe odgovarajući, poredivi podaci koji obuhvaćaju cjelokupan gradijent zagaĎenja u BiH i and, (ii) da se identificiraju autentični referentni lokaliteti, na kojima se ne biljeţi antropogeni utjecaj, za sve tipove rijeka i jezera u BiH. Samo uz dostupnost takvih podataka, prijedlog dobre (radne) klasifikacione sheme (uključujući i izbor parametara), bio bi moguć. Preporučeno rešenje za ustanovljenje sistema procjene usaglašenog sa ODV bilo bi da se nastavi sistematsko prikupljanje podataka, u okviru dobro osmišljenog monitoring programa. Ovom prilikom je naglašeno nekoliko pitanja koje moţda zahtjevaju paţnju: 1. potreba za ustanovljavanjem nacionalnog metoda procjene ekološkog statusa, zasnovanog na vodenoj flori i fauni, je prepoznata. sljedeće specifičnosti BiH treba da budu obuhvaćene: • delineacija vodnih tijela; • ustanovljavanje nacionalne tipologije; • monitoring vodnih tijela prema zahtjevima ODV (BEK zajedno sa elementima koji su prateći, a po normativnim definicijama); • izdvajanje referentnih lokaliteta i definiranje referentnih vrednoti; • izbor odgovarajućih parametara statusa (prema normativnim definicijama); • testiranje značaja izabranih parametara, a sa stanovišta pritisaka; • primjena protokola za definiranje granica klasa (definiranje granica izmeĎu klasa/statusa); • ustanovljavanje klasifikacione sheme koja je specifična za tip voda; • harmonizacija klasifikacionih shema za pojedinačne BEK; • usuglašavanje klasifikacionih shema za BEK i prateće elemente. 2. treba izvršiti analizu rizika, sa ciljem da se odredi koja vodna tijela su pod rizikom, moguće pod rizikom i koja nisu pod rizikom. Informacije o pritiscima (kao na rp. hidromorfologija, organsko zagaĎenje, zagaĎenje nutrijentima/eutrofikacija, acidifikacija, zagaĎenje opasnim materijama), dostupni podaci o Strana 52

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

rezultatima kemijskih i bioloških ispitivanja kvaliteta vode, korištenu zemljišta i mogućim izvorima točkastog i difuznog zagaĎenja, mogu biti uzeti u razmatranje. 3. postoji potreba da se ustanovi odgovarajuća struktura monitoringa (zasnovana na prethodnim informacijama), na osnovu čega se moţe predloţiti/optimizirati: • mreţa stanica (posebno lokaliteti reprezentativni za nadzorni monitoring, kao i odgovarajući lokaliteti pod utjecajem stresa za operativni monitoring); • izbor odgovarajućih determinanti (parametara statusa); • dovoljna učestalost; • organizacije odgovorne za uzorkovanje, analizu i ocjenu rezultata; • procjenu stanja vodnih tijela; • obuku odgovornog kadra (metode uzorkovanja, analitički/kemijski metodi, biološki metodi); • infrastruktura (laboratorija, oprema itd.); • dostupnost literature za determinaciju i softvera za računanje parametara. 4. nacionalna baza za biološke, kemijske i hidromorfološke podatke treba da bude ustanovljena, dostupna na globalnoj mreţi (web-based database), sa ciljem da se osigura (i) poredivost podataka monitoringa iz različitih institucija odgovornih za monitoring, (ii) odgovarajuća interpretacija podataka monitoringa i (iii) kompatibilnost podataka nacionalnog monitoringa sa sistemom WISE drugim evropskim sistemima baza (na pr. ICPDR). Najvaţniji koraci ka ispunjenju zahtjeva ODV su ustanovljenje (i) nacionalne tipologije i (ii) tip specifičnih referentnih uslova za sve BEK. Pored stanica uključenih u nacionalni program monitoringa, vaţno je proširiti mreţu monitoringa na lokacije ili sektore koji su pod manjim antropogenim uticajem, sa ciljem da se prikupi više podataka za poreĎenje/referentni podaci. Treba istaći da je potrebno razjasniti nekoliko taksonomskih neizvjesnosti. Zabiljeţeno je nekoliko taksona karakterističnih za ovaj dio Balkana. Dalja istraţivanja su neophodna da bi se prikupili pouzdani podaci o ovim vrstama.

Strana 53

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Literatura

Aberle, N., M. Beutler, C. Moldaenke, and K. H. Wiltshire. 2006. 'Spectral fingerprinting' for specific algal groups on sediments in situ: a new sensor. Archiv für Hydrobiologie 167: 575-592. Ács, E., Szabó, K., Tóth, B. & Kiss, K. T. (2004): Investigation of benthic algal communities, especially diatoms of some Hungarian streams in connection with reference conditions of the Water Framework Directives. – Acta Bot. Hung. 46 (3-4): 255-277. Allan, D.J. (1995). Stream Ecology - strukture and function of running waters. Chapman & Hall, London, Weinheim, New York, Tokyo, Melburne, Madras, 388 pp. AQEM (2002). Manual for the application of the AQEM system. A comprehensive method to assess European streams using benthic macroinvertebrates, developed for the purpose of the Water Framework Directive. Contract No: EVK1-CT1999-00027). Armitage, P.D., Moss, D., Wright, J.F. and Furse, M.T. (1983). The performance of a new biological water quality scores system based on macroinvertebrates over a wide range of unpolluted running-water sites. Water Res. 17, 333-347. Bartík, I, Hlúbiková, D., Kučárová, K., Valúchová, M., Baláţi, P., Mišíková-Elexová, E., Pastuchová, Z., Šporka, F., Magulová, R., Melová, K., Muţík, V., Makovinská, J., Tóthová, L., Hamerlík, L., Haviar, M., Dobiášová, M., Pekárová, P., Májovská, A.: Metodika prije odvodenie referenčných podmienok a klasifikačných schém prije hodnotenie ekologického stavu vôd (Method for reference condition and classification schemes deriving for assessment of ecological status), Záverečná správa MŢP SR (Final Report of Ministry of the Environment of Slovak Republic), Bratislava, 2006. Csanyi, B. (2002). Joint Danube Survey: Investigation of the Tisza River. International Commission for the Protection of the Danube River, 1-135. Casper S.J., Krausch H.D. 1980: Pteridophyta und Antopophyta. 1. Teil. Ettl H., Gerloff H., Heyning H., (eds) Süßwasserflora von Mitteleuropa 23, Gustav Fischer Verl., Jena. p. 1-403. Casper S.J., Krausch H.D. 1981: Pteridophyta und Antopophyta. 2. Teil. Ettl H., Gerloff H., Heyning H., (eds) Süßwasserflora von Mitteleuropa 24, Gustav Fischer Verl., Jena. p. 404-942. CEMAGREF (1982): Étude des méthodes biologiques d‘appréciation quantitative de la qualité des eaux. Rapport Q. E. –Lyon Agence de l‘eau Rhone-Méditerranée-Corse 218 pp. Directive 2000/60/EC of the European Parlament and of the Council of 23 October establishing a framework of Community action in the field of water policy. Dostál J., Červenka M., 1991 – 1992: Veľký kľúč na určovanie vyšších rastlín. Diel I., II., SPN. (Determining Keys of Vascular Plants). Eloranta, P. & Andersson, K. (1998): Diatom indices in water quality monitoring of some south-Finnish rivers. – Verh. Int. Ver. Limnol. 26: 1213-1215. EN 14184: 2003, Water quality – Guidance standard for the surveying of aquatic macrophytes in running waters. EN 15460: 2006, Water quality – Guidance standard for the surveying of aquatic macrophytes in lakes. EN 15204. 2007. Water quality. Guidance for phytoplankton analyse using inverse microscopy (Utermöhl method).

Strana 54

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

EN 13946: 2004. Water quality. Guidance standard for the routine sampling and prije -treatment of benthic diatoms from rivers. EN 14407: Guidance standard for the identification, enumeration and interpretation of benthic diatom samples from running waters. Ettl, H. (1978): Xanthophyceae, 1 Teil In: Ettl, H., Gerloff, J., Heyning, H. & Mollenhauer, D (eds.): Die Süsswasserflora von Mitteleuropa, Stuttgatt – New York, G. Fischer Verlag, 1-530. EQS Directive, 2008/105/EC; Directive of the European Parliament and of the Council on environmental quality standards in the field of water policy and amending Directives 82/176/EEC, 83/513/EEC, 84/156/EEC, 84/491/EEC, 86/280/EEC and 2000/60/EC. Gomà, J, Ortiz, R., Cambra, J & Ector, L. (2004): Water quality evaluation in Catalonian Mediterranean rivers using epilithic diatoms as bioindicators. – Vie & Milieu, Sér. A., Biol. Mar. 54 (2-3): 81-90. Hindák, F. ed. 1978. Sladkovodné riasy. Slovenské pedagogické nakladateľstvo, Bratislava, 728 pp. Hinák, F. (1996): Kľúč na určovanie nerozkonárených vláknitých zelených rias (Ulotrichineae, Ulotrichales, Chlorophyceae) [Key to the unbranched filamentous green algae (Ulotrichineae, Ulotrichales, Chlorophyceae)]. – Bulletin SBS pri SAV, Bratislava, Supl. 1: 1–77. Hindák F. 2001: Fotografický atlas mikroskopických siníc. VEDA. Bratislava, 127 pp. (Photo Atlas of Microscopic Cyanobacteria). Hindák, F. & Hindáková, A. (1998): Cyanophytes/Cyanobacteria and Algae [Sinice/cyanobaktérie a riasy]. – In: Marhold, K., & Hindák, F. (eds.): Checklist of non-vascular and vascular plants of Slovakia [Zoznam niţších a vyšších rastlín Slovenska], VEDA, Bratislava, p. 11-100. Hindák, F. & Makovinská, J. (1996): Use of algae for monitoring rivers in Slovakia. – In: WHITTON, B. A. & ROTT, E. (eds.): Use of algae for monitoring rivers II, Innsbruck, p. 133-136. Hlúbiková, D. Hindáková, A., Haviar, M., Miettinen, J. (2007). Application of diatom water quality indices in influenced and non-influenced sites of Slovak rivers (Central Europe). Large Rivers Vol. 17, No. 3-4. Arch. Hydrobiol. Suppl. 161/3-4, p. 443-464. John D.M., Whitton B.A., Brook A.J. 2002: The freshwater Algal Flora of the British Isles. Cambridge University Press, 700 pp. Kelly, M. G., Penny, C. J. & Whitton, B. A. (1995): Comparative performance of benthic diatom indices used to assess river water quality. – Hydrobiologia 302: 179-188. Kohler A., Janauer G.A. 1997: Zur Methodik der Untersuchung von aquatischen Makrophyten in Fließgewässern. – In Steinberg, Bernhardt, Klapper (Eds.): Handbuch angewandte Limnologie. – Verlag Ecomed. Kap. VIII 1.1.3:1 – 22. Komárek, J. & Anagnostidis, K. (1998): Cyanoprokaryota 1. Teil Chroococcales. – Süßwasserflora von Mitteleuropa, Jena – Stuttgart – Lübeck – Ulm, 19/1: 1-548. Komárek, J. & Anagnostidis, K. (2005): Cyanoprokaryota 2. Teil Oscillatoriales. – Süßwasserflora von Mitteleuropa, Spectrum Akademischer Verlag, 19/2: 1-759. Komarek J., Anagnostidis K. 2005: Oscillatoriales. 2. Teil. Büdel B., Gärtner G., Krienitz L., Schagerl M. (eds) Süßwasserflora von Mitteleuropa 19/2, Elsevier GmbH, München, 759 pp. Komárek, J. & Fott, B. (1983): Das Phytoplankton des Süßwassers. 7. Teil 1 Häfte (Chlorophyceae, Ordnung: Chlorococcales) In: Huber - Pestalozzi, G. (ed.): Die Binnengewasser, band XVI, Stuttgart, E. Schweizerbart´sche Verlagsbuchhandlung, 1-1044.NF T 90-395:2003, Water quality – Determination of Macrophyte Biological Index for Rivers (IBMR). Strana 55

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Krammer, K. (1997a) - Die cymbelloiden Diatomeen. Eine Monographie der weltweit bekannten Taxa. Teil 1. Allgemeines und Encyonema part. Bibliotheca Diatomologica Band 36. J. Cramer, Stuttgart. 382 pp. Krammer, K. (1997b) - Die cymbelloiden Diatomeen. Eine Monographie der weltweit bekannten Taxa. Teil 2. Encyonema part., Encyonopsis und Cymbellopsis. Bibliotheca Diatomologica Band 37. J. Cramer, Stuttgart. 469 pp. Krammer, K. (2000) - Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Vol. 1. The genus Pinnularia. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 703pp. Krammer, K. (2002) - Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Vol. 3. Cymbella. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 584pp. Krammer, K. (2003). Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable habitats. Vol. 4. Cymbopleura, Delicata, Navicymbula, Gomphocymbellopsis, Afrocymbella. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 530pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1986): Bacillariophyceae, 1. Teil: Naviculaceae. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. (Eds): Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/1. – G.Fischer-Verlag, Stuttgart, 876 pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1988): Bacillariophyceae, 2. Teil: Bacillariaceae, Epithemiaceae, Surirellaceae. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. (Eds): Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/2. – G. Fischer-Verlag, Stuttgart, 596 pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1991a): Bacillariophyceae, 3. Teil: Centrales, Fragilariaceae, Eunotiaceae. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. (Eds), Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/3. – G. Fischer-Verlag, Stuttgart, 576 pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1991b): Bacillariophyceae, 4. Teil: Achnanthaceae. Kritische Ergänzungen zu Navicula (Lineolatae) und Gomphonema, Gesamtliteraturverzeichnis. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. Kwandrans, J., Eloranta, P., Kawecka, B. & Woitan, K. (1998): Use of benthic diatom communities to evaluate water quality in rivers of Southern Poland. – J. Appl. Phycol. 10: 193-201. (eds), Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/4. – Gustav Fischer-Verlag, Stuttgart, 437 pp. Lange-Bertalot, H. (1993) - 85 Neue Taxa und über 100 weitere neu definierte Taxa ergänzend zur Süsswasserflora von Mitteleuropa Vol. 2/1-4. Bibliotheca Diatomologica 27. J. Cramer, Stuttgart. 393 pp. Lange-Bertalot, H. (1996) - Iconographia Diatomologica. Annotated Diatom Micrographs Vol. 2. Indicators of Oligotrophy. 800 taxa representative of three ecologically distinct lake types. Koeltz Scientific Books. 390 pp. Lange-Bertalot, H. (2001) - Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Vol. 2. Navicula sensu stricto. 10 Genera Separated from Navicula sensu lato. Frustulia. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 526pp. Lange-Bertalot, H. & Krammer, K. (1987) – Bacillariaceae, Epithemiaceae, Surirellaceae. Bibliotheca Diatomologica 15. J. Cramer, Stuttgart. 289 pp. Lecointe, C., Coste, M., Prygiel, J. & Ector, L. (1999): Le logiciel OMNIDIA version 2, une puissante base de donnés pour les inventaires des diatomées et pour le calcul des indices diatomiques européens. – Cryptog. Algol. 20 (2): 132-134.

Strana 56

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Literáthy, P. Koller–Kreimel, V. (eds.) (2002). Joint Danube Survey. Technical Report of the International Commission for the Protection of the Danube River: September 2002. Vienna: International Commission for the Protection of the Danube River, 1-261. Naselli-Flores, L., Padisák, J., Dokulil, M., Chorous, I. 2003. Equilibrium/steady-state concept in phytoplankton ecology. Hydrobiologia, 502: 395-403. Padisák, J., Borics, G., Grigorszki, I., Soróczki-Pintér, E. 2006: Use of phytoplankton assemblages for monitoring ecological status of lakes within the Water Framework Directive: the assemblage index. Hydrobiologia, 553: 1-14. Pantle, R., Buck, H. (1955): Die biologische uberwachung der Gewasser und die Darstellung der Ergebnisse, Gas. u Wasserfach 96, 604 pp Reynolds, C.S., Huszar, V., Kruk, K., Naselli-Flores, L., Melo, S. 2002. Towards classification of the freshwater phytoplankton. Journal of Plankton research 24: 417-428. Pascher, A., Schiller, J. & Migula, W. (1925) Heterokontae, Phaeophyta, Rhodophyta, Charaphyta. In: Pashcer, A. (ed.): Die Süsswasserflora Deutschlands, Osterreichs und der Schweiz, Heft 11. Jena, G. Fischer Verlag. Prygiel, J. & Coste, M. (1993): The assessment of water quality in the Artois Picardie water basin (France) by Lange-Bertalot, H. & Krammer, K. (1989) - Achnanthes eine Monographie der Gattungen. Bibliotheca Diatomologica 18. J. Cramer, Stuttgart. 393 pp.the use of diatom indices. – Hydrobiologia 269/270: 343-349. Prygiel J., Carpentier P., Almeida S., Coste M., Druart J.-C., Ector L., Guillard D., Honoré M.-A., Iserentant R., Ledgeanck P., Lalanne-Cassou C., Lesniak C., Mercier I., Moncaut P., Nazart M., Nouchet N., Peres F., Peeters V., Rimet F., Rumeau A., Sabater S., Straub F., Torrisi M., Tudesque L., v.d. Vijver B., Vidal H., Vizinet J., Zydek N., 2002. Determination of the biological diatom index (IBD NF T 90354): results of an intercalibration exercise. Journal of Applied Phycology, 14, 19-26. Rosenberg, D. M. and Resh, V. H. (1993). Freshwater biomonitoring and benthic mavroinvertebrates. Chapman & Hall, New York, London. 488 pp. Rothmaler W. (eds.) 2001: Exkursiosflora. Atlas der Gefäßpflanzen. Volk und Wissen Volkseigner Ver., Berlin. 752 pp. Rott E. (1991). Methodological aspects and perspectives in the use of periphyton for monitoring and protecting rivers. In Whitton BA, Rott E., Friedrich G (eds), Use of Algae for Monitoring Rivers, institut für Botanik, Universität Innsbruck, Innsbruck, pp. 9-16. Rott E., Pipp E. & Pfister P. (2003): Diatom methods developed for river quality assessment in Austria and a cross-check against numerical trophic indication methods used in Europe. Algological Studies 110: 91-115. Schaumburg J., Schranz Ch., Foerester J., Gutowski A., Hofmann G., Meilinger P., Schneider S., Schmedtje. U. 2004: Ecological classification of macrophytes and phytobenthos for rivers in Germany according to the Water Framework Directive, Limnologica 34, p. 283-301 Simić, V. and Simić, S. (1999). Use of the river macrozoobenthos of Serbia to formulate a biotic index. Hydrobiologia, 416, 51-64. Smith A.J.E. 2004: The moss flora of britain and Ireland, Cambridge University Press, 1012 pp.

Strana 57

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Starmach, K. (1985): Chrysophyceae und Haptophyceae. In: Ettl, H., Gerloff, J., Heyning, H. & Mollenhauer, D (eds.): Die Süsswasserflora von Mitteleuropa, Band 1. Stuttgatt – New York, G. Fischer Verlag, 1-515. STN 75 7715: Methods for sampling, preparation and determination is in slovak National Technical Standard: Kvalita vody. Biologický rozbor povrchovej vody. Szoszkiewicz, K., Buffagni A., Davy-Bowker, J., Lesny, J., Chojnicki, B., Zbierska, J., Staniszewski, R., Zgola, T. (2006). Occurrence and variability of River Habitat Survey features across Europe and the consequences for data collection and evaluation. Hydrobiologia 566, 1, 267-280. Šporka, F., Makovinská, J., Hlúbiková, D., Tóthová, L., Muţík, V., Magulová, R., Kučárová, K., Pekárová, P., Mrafková, L., (2007). Metodika prije odvodenie referenčných podmienok a klasifikačných schém prije hodnotenie ekologického stavu vôd. Záverečná správa. VÚVH, SHMÚ, UZ SAV, SAŢP, UH SAV, Bratislava. UNDP-GEF Danube Regional Project report, Development of operational tools for monitoring, laboratory and information management, Objective 1 - Review and assessment of TNMN, January 2007. UK Environment Agency, Prioritising chemicals for standard derivation under Annex VIII of the WFD, 2007. Van Dam, H., Mertens, A. & Sinkeldam, J. (1994): A coded checklist and ecological indicator values of freshwater diatoms from the Netherlands. – Netherlands Journal of Aquatic Ecology 28 (1): 117-133. Van Dam, H., J. Padisák & C. Kovács, 2005. BQE Report Phytobenthos, Ecosurv, Ministry of Enviroment and Water, Hungary, EuropeAid/114951/D/SV/2002-000-180-04-01-02-02, 54 pp. Zelinka, M. and Marvan, P. (1961). Zur Präzisierung der biologischen Klassifikation der Reinheit fließender Gewässer. Archiv Für Hydrobiologie 57, 389–407.

7.1 Spisak literature za determinaciju vodene flore Casper S.J., Krausch H.D. 1980: Pteridophyta und Antopophyta. 1. Teil. Ettl H., Gerloff H., Heyning H., (eds) Süßwasserflora von Mitteleuropa 23, Gustav Fischer Verl., Jena. p. 1-403. Casper S.J., Krausch H.D. 1981: Pteridophyta und Antopophyta. 2. Teil. Ettl H., Gerloff H., Heyning H., (eds) Süßwasserflora von Mitteleuropa 24, Gustav Fischer Verl., Jena. p. 404-942. CEMAGREF (1982): Étude des méthodes biologiques d‘appréciation quantitative de la qualité des eaux. Rapport Q. E. –Lyon Agence de l‘eau Rhone-Méditerranée-Corse 218 pp. Dostál J., Červenka M., 1991 – 1992: Veľký kľúč na určovanie vyšších rastlín. Diel I., II., SPN. (Determining Keys of Vascular Plants). Eloranta, P. & Andersson, K. (1998): Diatom indices in water quality monitoring of some south-Finnish rivers. – Verh. Int. Ver. Limnol. 26: 1213-1215. Ettl, H. (1978): Xanthophyceae, 1 Teil In: Ettl, H., Gerloff, J., Heyning, H. & Mollenhauer, D (eds.): Die Süsswasserflora von Mitteleuropa, Stuttgatt – New York, G. Fischer Verlag, 1-530. Hindák, F. ed. 1978. Sladkovodné riasy. Slovenské pedagogické nakladateľstvo, Bratislava, 728 pp. Hinák, F. (1996): Kľúč na určovanie nerozkonárených vláknitých zelených rias (Ulotrichineae, Ulotrichales, Chlorophyceae) [Key to the unbranched filamentous green algae (Ulotrichineae, Ulotrichales, Chlorophyceae)]. – Bulletin SBS pri SAV, Bratislava, Supl. 1: 1–77.

Strana 58

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Hindák F. 2001: Fotografický atlas mikroskopických siníc. VEDA. Bratislava, 127 pp. (Photo Atlas of Microscopic Cyanobacteria). Hindák, F. & Hindáková, A. (1998): Cyanophytes/Cyanobacteria and Algae [Sinice/cyanobaktérie a riasy]. – In: Marhold, K., & Hindák, F. (eds.): Checklist of non-vascular and vascular plants of Slovakia [Zoznam niţších a vyšších rastlín Slovenska], VEDA, Bratislava, p. 11-100. John D.M., Whitton B.A., Brook A.J. 2002: The freshwater Algal Flora of the British Isles. Cambridge University Press, 700 pp. Komárek, J. & Anagnostidis, K. (1998): Cyanoprokaryota 1. Teil Chroococcales. – Süßwasserflora von Mitteleuropa, Jena – Stuttgart – Lübeck – Ulm, 19/1: 1-548. Komárek, J. & Anagnostidis, K. (2005): Cyanoprokaryota 2. Teil Oscillatoriales. – Süßwasserflora von Mitteleuropa, Spectrum Akademischer Verlag, 19/2: 1-759. Komarek J., Anagnostidis K. 2005: Oscillatoriales. 2. Teil. Büdel B., Gärtner G., Krienitz L., Schagerl M. (eds) Süßwasserflora von Mitteleuropa 19/2, Elsevier GmbH, München, 759 pp. Komárek, J. & Fott, B. (1983): Das Phytoplankton des Süßwassers. 7. Teil 1 Häfte (Chlorophyceae, Ordnung: Chlorococcales) In: Huber - Pestalozzi, G. (ed.): Die Binnengewasser, band XVI, Stuttgart, E. Schweizerbart´sche Verlagsbuchhandlung, 1-1044.NF T 90-395:2003, Water quality – Determination of Macrophyte Biological Index for Rivers (IBMR). Krammer, K. (1997a) - Die cymbelloiden Diatomeen. Eine Monographie der weltweit bekannten Taxa. Teil 1. Allgemeines und Encyonema part. Bibliotheca Diatomologica Band 36. J. Cramer, Stuttgart. 382 pp. Krammer, K. (1997b) - Die cymbelloiden Diatomeen. Eine Monographie der weltweit bekannten Taxa. Teil 2. Encyonema part., Encyonopsis und Cymbellopsis. Bibliotheca Diatomologica Band 37. J. Cramer, Stuttgart. 469 pp. Krammer, K. (2000) - Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Vol. 1. The genus Pinnularia. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 703pp. Krammer, K. (2002) - Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Vol. 3. Cymbella. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 584pp. Krammer, K. (2003). Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable habitats. Vol. 4. Cymbopleura, Delicata, Navicymbula, Gomphocymbellopsis, Afrocymbella. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 530pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1986): Bacillariophyceae, 1. Teil: Naviculaceae. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. (Eds): Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/1. – G.Fischer-Verlag, Stuttgart, 876 pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1988): Bacillariophyceae, 2. Teil: Bacillariaceae, Epithemiaceae, Surirellaceae. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. (Eds): Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/2. – G. Fischer-Verlag, Stuttgart, 596 pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1991a): Bacillariophyceae, 3. Teil: Centrales, Fragilariaceae, Eunotiaceae. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D. (Eds), Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/3. – G. Fischer-Verlag, Stuttgart, 576 pp. Krammer, K. & Lange-Bertalot, H. (1991b): Bacillariophyceae, 4. Teil: Achnanthaceae. Kritische Ergänzungen zu Navicula (Lineolatae) und Gomphonema, Gesamtliteraturverzeichnis. – In: Ettl, H., Gerloff, J., Heynig, H. & Mollenhauer, D.

Strana 59

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Kwandrans, J., Eloranta, P., Kawecka, B. & Woitan, K. (1998): Use of benthic diatom communities to evaluate water quality in rivers of Southern Poland. – J. Appl. Phycol. 10: 193-201. (eds), Süsswasserflora von Mitteleuropa 2/4. – Gustav Fischer-Verlag, Stuttgart, 437 pp. Lange-Bertalot, H. (1993) - 85 Neue Taxa und über 100 weitere neu definierte Taxa ergänzend zur Süsswasserflora von Mitteleuropa Vol. 2/1-4. Bibliotheca Diatomologica 27. J. Cramer, Stuttgart. 393 pp. Lange-Bertalot, H. (1996) - Iconographia Diatomologica. Annotated Diatom Micrographs Vol. 2. Indicators of Oligotrophy. 800 taxa representative of three ecologically distinct lake types. Koeltz Scientific Books. 390 pp. Lange-Bertalot, H. (2001) - Diatoms of Europe. Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Vol. 2. Navicula sensu stricto. 10 Genera Separated from Navicula sensu lato. Frustulia. A.R.G. Gantner Verlag K.G, Ruggell. 526pp. Lange-Bertalot, H. & Krammer, K. (1987) – Bacillariaceae, Epithemiaceae, Surirellaceae. Bibliotheca Diatomologica 15. J. Cramer, Stuttgart. 289 pp. Lecointe, C., Coste, M., Prygiel, J. & Ector, L. (1999): Le logiciel OMNIDIA version 2, une puissante base de donnés pour les inventaires des diatomées et pour le calcul des indices diatomiques européens. – Cryptog. Algol. 20 (2): 132-134. Pascher, A., Schiller, J. & Migula, W. (1925) Heterokontae, Phaeophyta, Rhodophyta, Charaphyta. In: Pashcer, A. (ed.): Die Süsswasserflora Deutschlands, Osterreichs und der Schweiz, Heft 11. Jena, G. Fischer Verlag. Rothmaler W. (eds.) 2001: Exkursiosflora. Atlas der Gefäßpflanzen. Volk und Wissen Volkseigner Ver., Berlin. 752 pp. Smith A.J.E. 2004: The moss flora of britain and Ireland, Cambridge University Press, 1012 pp. Starmach, K. (1985): Chrysophyceae und Haptophyceae. In: Ettl, H., Gerloff, J., Heyning, H. & Mollenhauer, D (eds.): Die Süsswasserflora von Mitteleuropa, Band 1. Stuttgatt – New York, G. Fischer Verlag, 1-515.

7.2 Literatura za determinaciju osnovnih taksonomskih grupa vodenih makrobeskiĉmenjaka Mollusca CLENCH, J. W. 1959. Mollusca. 1117-1160. In: Edmondson, W.T. ed. Freshwater Biology. 2nd edition. John Wiley & Sons, Seattle. MACAN, T.T. 1969. A key to the British Fresh and Brackish Water Gastropods. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 13. SANSONI, G. 1998b. Bivalvi. In: Atlante per il riconoscimento dei Macroinvertebrati dei corsi d‘ acqua Italiani. Provinzia Autonoma di Trento. Agenzia Provinciale per la Protezione dell‘ Ambiente, 3rd edition, Trento, 154-161. ZHADIN, V.I. 1952. Mollusks of Fresh and Brackish Waters of the U.S.S.R. Izdatel‘ stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva, Leningrad.

Strana 60

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

BUFFAGNI, A. 1997. Taxonomic and Faunistic notes on the Caenis pseudorivulorum group Ephemeroptera, Caenidae. Istituto di Ricerca Sulle Acque C.N.R. Via Della Mornera 25. I-20047 Brugherio MI, Italy. BUFFAGNI, A. 1998. Heptagenia longicauda, nuova per l‘ Italia, nel fiume Po Ephemeroprera Heptageniidae. Boll. Soc. Entomol. Ital. 1301, 13-16. BUFFAGNI, A. 1999. Tassonomia Faunistica ed Ecologia di alcune specie Italiane del genere Caenis Ephemeroptera, Caenidae. Fragmenta entomologica Roma 311, 1- 13. ELLIOTT, J.M. & U.H. HUMPESCH 1983. A key to the Adults of the British Ephemeroptera with notes on their ecology. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 47, 1-101. FECHTER R.- FALKNER G. (1990): Weichtiere. Mosaik Verlag, München. pp.1-288. GRANDI, M. 1960. Ephemeroidea. In: Fauna d‘ Italia, Volume III. Edizioni Calderini, Bologna. KLAPALEK F. & K. GRUENBERG 1909. Ephemerida, Plecoptera, Lepidoptera. Heft 8. In: Brauer, A. ed. 1961. Die Suesswasserfauna Deutschlands. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart. MACAN, T.T. 1979. A key to the nymphs of British Ephemeroptera. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 20 3rd edition, 1-79. RICHNOWSZKY, A., PINTÉR L. 1979: A vízicsigák és kagylók (Mollusca) kishatározója. Vízügyi Hidrobiológia 6. VÍZDOK. Budapest, 1-233.

Oligochaeta BRINKHURST, R.O. & B.G.M.Ed. JAMIESON 1971. Aquatic Oligochaeta of the World. Edinburg, 860 pp. CEKANOVSKAYA, O.V. 1962. The aqauatic Oligochaete fauna of the USSR. Opred. Faune SSSR 78: 411 pp. HRABĚ, S. 1954. Máloštětinatci - Oligochaeta. Klíč zviřeny ČSR. Praha 1: 287-323. HRABE, S. 1981. Vodní máloštětinatci Oligochaeta Československa. Acta Universitatis Carolinae Biologica 1-2 1979: 167 pp. NIELSEN, C.O. & B. CHRISTENSEN 1959. The Enchytraeidae: Critical revision and taxonomy of European species. Studies on Enchytraedae. Natura jutlandica 8-9: 167 pp. NIELSEN, C.O. & B. CHRISTENSEN 1961. The Enchytraeidae: Critical revision and taxonomy of European species. Suppl. 1. Natura jutlandica 10: 23 pp. NIELSEN, C.O. & B. CHRISTENSEN 1963. The Enchytraeidae: Critical revision and taxonomy of European species. Suppl.2. Natura jutlandica 10: 19 pp. SPERBER, C. 1950. A guide for the determination of the European Naididae. Zool. Bidr.Upps., 29: 78 pp. WACHS, B. 1967. Die häufigsten hämoglobinführenden Oligochaeten der mitteleuropäischen Binnengewässer. Hydrobiologia 30, 225-247.

Hirudinea ELLIOTT, J.M. & K.H. MANN 1979. A key to the British freshwater leeches with notes on their life cycles and ecology. Freshw. Biol. Ass. Sci. Publ. 40, 72 pp. NESEMANN, H. 1997: Egel und Krebsegel Österreichs. - Ersten Voralberger Malakologischen Gesselschaft, Rankweil. 1-104.

Strana 61

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Malacostraca CARAUSU S.- DOBREANU E.- MANOLACHE C. (1955): Amphipoda forme salmastre si de apa dulce (in: Faune Republicii Romane. Crustacea IV. (4). KONTSCHÁN, J., B. MUSKÓ, I., MURÁNYI, D. (2002): A felszíni vizekben előforduló felemáslábú rákok (Crustacea: Amphipoda) rövid határozója és előfordulásuk Magyarországon – Folia Historico-Naturalia Musei Matraensis 2002, 26: 151-157.

Odonata ASKEW, R. R. 1988: The dragonflies of Europe. Harley Books, Colchester. 1-291. Dreyer, W. 1986. Bildbestimmungsschlüsel mitteleuropaischer Libellenlarven. In: Dreyer W.: Die Libellen. Gerstenberg Verlag, Hildesheim, p. 200-207. FRANKE U. (1979): Bildbestimmungsschlüssel mitteleuropäischer Libellen-Larven (Insecta: Odonata). Stuttgarter Beitr. Naturk. Ser. A, No. 333: 1-17. STEINMANN, H. 1984: Szitakötők - Odonata. Fauna Hungariae füzetek 160. Akadémiai Kiadó. Budapest. 10109.

Ephemeroptera Bauernfeind, E. 1994a. Bestimmungsschlüssel für die Österreichischen Eintagsfliegen (Insecta: Ephemeroptera), 1. Teil. – Wasser und Abwasser, Suppl. 4/94: 5-92. Bauernfeind, E. 1994b. Bestimmungsschlüssel für die Österreichischen Eintagsfliegen (Insecta: Ephemeroptera), 2. Teil. – Wasser und Abwasser, Suppl. 4/94: 5-90. BELFIORE, C. 1983. Efemerotteri Ephemeroptera. In: Consiglio Nazionale delle Ricerche AQ/1/201 Guide per il riconoscimento delle specie animali delle acque interne italiane 24, 113 pp. BELFIORE, C. & E. GAINO 1984. Le specie italiane del genere Habrophlebia Eaton, 1841 phemeroptera, Leptophlebiidae. Boll. Ass. romana Ent. 39, 11-18. BELFIORE, C. & A. BUFFAGNI 1994. Revision of the Italian species of the Ecdyonurus helveticus - group: taxonomy of the nymphs Ephemeroptera, Heptageniidae. Mitt. Schweiz. Ent. Ges. 67, 143-149. ELLIOTT, J.M. & U.H. HUMPESCH 1983. A key to the Adults of the British Ephemeroptera with notes on their ecology. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 47, 1-101. ELLIOTT, J.M., U.H. HUMPESCH & T.T. MACAN 1988. Larvae of British Ephemeroptera: a key with ecological notes. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 49, 1-145. ENGBLOM, E. 1996. Ephemeroptera. Mayflies. 13-53. In: Nilsson, A.N. ed.. Aquatic Insects of North Europe. A taxonomic handbook. Vol 1: Ephemeroptera, Plecoptera, Heteroptera, Neuroptera, Magaloptera, Coleoptera, Trichoptera and Lepidoptera. Apollo Books, Stenstrup, 274 pp. GRANDI, M. 1960. Ephemeroidea. In: Fauna d‘ Italia, Volume III. Edizioni Calderini, Bologna. JAZDZEWSKA, T. 1971: Jetki (Ephemeroptera) rzeki Grabi. (Mayflies (Ephemeroptera) of the River Grabia.) - Pol. Pismo Ent. 41: 243-304. KEFFERMÜLLER, M. 1960: Badania nad fauna jetek (Ephemeroptera) Wielkopolski. (Investigation on the fauna of Ephemeroptera in Great Poland.) - Pr. Kom. mat. przyr. Pozn. TPN. 19:1-57+11 tabl.

Strana 62

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

MACAN, T.T. 1952. Taxonomy of the British species of Leptophlebiidae Ephem.. Hydrobiologia 4, 363376. ÚJHELYI, S. (1959): Kérészek (Ephemeroptera). Fauna Hung. 49. Akadémiai Kiadó, p. 1-96.

Plecoptera Dahl, F. (1955): Die Tierwelt Deutschlands. 43. Teil: Steinfliegen oder Plecoptera. Larven. Gustav Fischer Verlag, Jena, pp.121-150. HYNES, H.B.N. 1977. A Key to the adults and nimphs of the British Stoneflies Plecoptera. With notes on their Ecology and Distribution. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No.7, 90 pp. SCHMEDTJE, U., P. ZWICK & A. WEINZIERL 1992. Plecoptera. In: Schmedtje, U. & Kohmann, F. ed.. Bestimmungsschlüssel für die Saprobier-DIN-Arten Makroorganismen. Landesamt f. Wasserwitschaft 2/88, 133-149. STEINMANN, H. (1968): Álkérészek (Plecoptera). Fauna Hung. 92. Akadémiai Kiadó, p. 1-185. ZWICK, P. 1980. Plecoptera Steinfliegen. Handbuch der Zoologie IV Band: Arthropoda, 2. Hälfte: Insecta, 2. Teil: Spezielles. Walter de Gruyter, Berlin,New York, 115 pp.

Heteroptera BENEDEK, P. 1969: Heteroptera VII. In: Magyarország Állatvilága (Fauna Hungariae) XVII/7.- Akadémiai Kiadó, Budapest. 1-86. GULDE, J. ed. 1935. Die Wanzen Mitteleuropas. XII.Teil. Verlag des Internationalen Entomologischen Vereins e. V., 105 pp. JANSSON, A. 1986: The Corixidae (Heteroptera) of Entomologica Fennica. 47:1-94.

Europe and some adjacent regions. Acta

MACAN T.T. (1976) A revised key to the British water bugs (Hemiptera-Heteroptera) with notes on their ecology. FBA Scientific Publication No. 16:1-78. SAVAGE, A.A. 1989. Adults of the British Aquatic Hemiptera Heteroptera. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 50, 1-173. SOÓS, Á. 1963: Heteroptera VIII. In: Fauna Hungarica XVII/8 (68). Akadémiai Kiadó. Budapest. 1-49. TAMANINI, L. 1979. Guide per il riconoscimento delle specie animali delle acque interne Italiane. Eterotteri acquatici Heteroptera: Gerromorpha, Nepomorpha. No 6. Consiglio Nazionale delle Ricerche, 106 pp.

Megaloptera, Neuroptera ELLIOTT, J.M. 1996. A key to the larvae and adults of british freshwater Megaloptera and Neuroptera. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 54, 68 pp.

Coleoptera CSABAI, Z.– GIDÓ, ZS. – SZÉL, GY. (2002): Vízibogarak kishatározója II. (Coleoptera: Georissidae, Spercheidae, Hydrochidae, Helophoridae, Hydrophilidae). – Vízi Természet- és Környezetvédelem sor. 16. köt., Környezetgazdálkodási Intézet, Budapest.

Strana 63

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

CSABAI, Z. (2000): Vízibogarak kishatározója I. (Coleoptera: Haliplidae, Hygrobiidae, Dytiscidae, Noteridae, Gyrinidae). — Vízi Természet- és Környezetvédelem sor., 15. köt., Környezetgazdálkodási Intézet, Budapest. HOLMEN, M. 1987. The aquatic Adephaga Coleoptera of Fennoscandia and Denmark. I. Gyrinidae, Haliplidae, Hygrobiidae and Noteridae. Fauna Entomologica Scandinavica 20, 1-168. NILSSON, A.N. &. M. HOLMEN 1995. The aquatic Adephaga Coleoptera of Fennoscandia and Denmark. II Dytscidae. Fauna Entomologica Scandinavica 32, 1-192.

Trichoptera MACAN, T.T. 1973. A key to the adults of the British Trichoptera. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 28, 151 pp. MALICKY, H. 1983. Atlas of European Trichoptera. The Hague, 298 pp. STEINMANN, H. (1970): Tegzesek (Trichoptera). Fauna Hung. 98. Akadémiai Kiadó, p. 1-400. WALLACE, I.D., B. WALLACE & G.N. PHILIPSON 1990. A key to the casebearing caddis larvae of Britain and Ireland. Freshwater Biological Association. Scientific Publication No. 51, 1-237. Waringer, J. & Graf, W. 1997. Atlas der österreichischen Köcherfliegenlarven: unter Einschluss der angrenzenden Gebiete. - Wien: Facultas-Univ. Verl., 1-287.

Diptera BÍRÓ, K. 1981: Az árvaszúnyog-lárvák (Chironomidae) kishatározója. Vízügyi Hidrobiológia.- VÍZDOK. Budapest, 1- 230. BRUNDIN, L. 1983. The larvae of Podonominae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region - Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19. 23-31. CRANSTON, P.S. 1983. The larvae of Telmatogetoninae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19. 17-22. CRANSTON, P.S., D.R. OLIVER & O.A.SAETHER 1983. The larvae of Orthocladiinae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region - Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19, 149-291. FITTKAU, E.J. & S.S. ROBACK 1983. The larvae of Tanypodinae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region - Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19, 33-110. KNOZ, J. 1965. To identification of Czechoslovakian black-flies Diptera, Simuliidae. Folia prirod. Fak. Univ. Purkyne Biol. 2, 6, 5, 1-142. OLIVER, D.R. 1983. The larvae of Diamesinae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region - Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19, 115-138. PINDER, L.C.V. & F. REISS 1983. The larvae of Chironominae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region - Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19, 293-435. SAETHER, O.A. 1983. The larvae of Prodiamesinae Diptera: Chironomidae of the Holarctic region - Keys and Diagnoses. Ent. Scan. Suppl. 19. 141-147.

Strana 64

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

General keys SCHMEDTJE U. - KOHMANN F. (1992): Bestimmungsschlüssel für die Saprobier-DIN-Arten (Macroorganismen). Bayerische Landesamt für Wasserwirtschaft, Informationsberichte Heft 2/88: 1279.

7.3 Literatura vezana za hidro-morfologiju Manual for the application of the AQEM system, VERSION 1.0, FEBRUARY 2002. CEN 14614 - ―A Guidance Standard for Assessing the Hydromorphological Features of Rivers‖. A morphological impact assessment tool to support WFD implementation UKTAG, Rivers Morphology Project: WFD49, Scottish Environment Protection Agency. Establishment of the EU WFD based hydromorphological assessment on surface running waters in Hungary. Establishment of the Protocol on Monitoring and Assessment of the Hydromorphological Elements in Slovakia, September 2004. CIWEM & RSPB Conference: The Water Framework Directive & Hydro-morphology Challenges and Implications November 9th 2005, SOAS, London. Pilot Study: Hydromorphological Survey and Mapping of the Drava and Mura Rivers Report, Vienna, May 2007. Hydromorphological Issues Identified in the Danube River Basin Analyses, WFD and Hydromorphology EC Workshop, October 2005. Joint Danube Survey 2, Final Report, ICPDR 2008. Hydromorphological alterations in the DRB, ICPDR 2008. ShIRBD Freshwater Morphology POMS Study Progress Update in support of SWMI Report – June 2007. Leitfaden zur Hydromorphologischen Zustandserhebung von Fliessgewässern, Bundesministerium für Land- und Forstwirtschaft, Umwelt und Wasserwirtschaft Austria, April 2009. Development of an Assessment System to Evaluate the Ecological Status of Rivers in the Hindu KushHimalayan Region Project Final Report, September 2004. Guidance for the assessment oh Hydromorphological features of rivers within the STAR Project, June 2002. Metodika pro monitoring hydromorfologických ukazatelů ekologické kvality vodních toků, 2007. North South Shared Aquatic Resource (NS Share) Projecy, NS SHARE: Hydromorphology of Rivers, Phase 1 Report. Danube Pollution Reduction Programme Evaluation of Wetlands and Floodplain Areas in the Danube River Basin Final Report, May 1999.

Strana 65

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilozi: Prilog 1

Terenski protokol za uzorkovanje fitobentosa i tekućim vodama

Prilog 2

Protokol za istraţivanje vodenih makrofita

Prilog 3

Detalji AQEM protokola za terenski rad

Prilog 4

Forma “Informacije o lokalitetu uzorkovanja: Opis lokaliteta”

Prilog 5

Protokol sa uzorkovanje u površinskim vodama

Prilog 6

Primer- šema procene hidromorfološkog statusa

Prilog 7

Protokol za lokalitet uzorkovanja

Strana 66

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 1 Terenski protokol (upitnik) za uzorkovanje fitobentosa u tekućim vodama Terenski protokol za fitobentos u tekućim vodama A. Identifikacija lokaliteta uzorkovanja Vodotok................................................................................................... ID broj:........................... Datum Lokalitet............................................. uzorkovanja:......................... Geogr. širina (WGS): ........°.........'........"

Srednja širina rijeke [m]:...............................

Geogr. dužina (WGS): ........°.........'........"

Prosečna dubina rijeke [m]:..............................

Nadm. visina [m n.m.]: .........................

Geološka podloga rečnog dna:................................

Kilometar rečnog toka: ................................... Beleške:

Dokumentacija:........................................

B. Karakteristike lokaliteta uzorkovanja 1. Tip prisutnog substrata (procena rečnog sektora) Ο

čvrst, kameniti substrat

............%

makrofitska vegetacija

............%

pesak

............%

biljni ostaci

............%

fini sediment (mulj)

............%

ostalo

............%

2. Brzina toka merenje [m/s]: .................... Ο spor

procena:

Ο osrednji

Ο brz

3. Shading of sampling stretch Ο complete

Ο majority (above 50%)

Ο partly (up to 50%)

Ο none

4. Providnost manje Ο providna

Ο providna

procena:

Ο neprovidna

5. Karakteristike obala i rečnog dna: Ο prirodni Ο modifikovani:

utvrđene obale

poprečne pregrade

kanalisano korito

ostalo:...............................................

radovi na reci

C. Karakter fitobentosa 1. Vizuelna ocean biomase fitobentosa Ο skoro da nije prisutan

Ο malo

Ο osrednje

Ο mnogo

Ο masovno

Opis/beleške:

2. Prisustvo bakterijskog obraštaja (rese, pramenovi) Ο nisu uočeni Ο nisu prisutni Ο prisutni:

Ο na dnu podloge Ο na površini podloge ( % pokrovnosti:): ...........................

Ο do 25% (malo) Ο 25-50% (osrednje) Ο preko 50% (mnogo)

3. Prisustvo filamentoznih algi Ο nema

Ο malo

Ο osrednje

Ο mnogo

Opis/beleške:

Strana 67

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

C. Uzorkovanje 1. Tip zajednice koja je uzorkovana Ο

bentosne dijatome

2. Tip supstrata sa koga je uzorkovano

sve prisutne grupe

2. Tip supstrata sa koga je uzorkovano

Opis:

stena (> 40 cm)

........kom.

kamenje (20 - 40 cm)

.......kom.

........ kom.

oblutak (6 - 20 cm)

........kom.

........ kom.

šljunak (0,2- 6 cm)

........kom.

........ kom.

pesak

........kom.

........ kom.

fini sediment (mulj)

........kom.

........ kom.

makrofitska vegetacija

........kom.

........ kom.

biljni ostaci

........kom.

........ kom.

veštački substrat

........kom.

........ kom.

ostalo

........kom.

........ kom.

3. Stanište iz koga je uzorkovano

Opis:

3. Stanište iz koga je uzorkovano

tok

litoral

ostalo

4. Površina sa koje je prikupljen uzorak (cm2): ................................

4. Površina sa koje je prikupljen uzorak (cm2): .......

5. Uzorak

4. Uzorak

br. uzoraka: ...............

br. poduzoraka: ...............

beleška:

6. Obrada uzorka Ο

nefiksiran

fiksiran

6. Obrada uzorka Ο

formaldehid

drugo:

nefiksiran

fiksiran

formaldehid

drugo:

D. Ostali parametri 1. Specifični abiotički uslovi Ο

led

ekstremno nizak vodostaj

ekstremno visok vodostaj

ostalo: ..................................

2. Ostala zapažanja (na pr. mogući izvori nestabilnosti podloge)

.............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 3. Fizičko-hemijski parametri Ο

kiseonik [mg/l]: .....................................

pH: ...................................................

provodljivost [µS/cm]: ............................

alkalitet [mol/l]: ................................

kiselost [mol/l]: ............................

Uzorkovanje je obavljeno prema stand. proceduri br. Mesto pečata:

uzorkovao:

......................................... ime

odobrio:

.........................................

Strana 68

................................... potpis ...................................

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 2

Protokol za istraţivanje vodenih makrofita Protokol za istraţivanje vodenih makrofita

Datum istraţivanja (od – do)

ID br.:

Istraţivanje obavio: o

Dokumentacija:

Rijeka……………………….

o fotogr.

/ o herbarijum

Jezero………..………………

Lokalitet uzorkovanja:

Abiotički parametri na istraživanom lokalitetu Istraţivani sektor

Obeleţje ili skica Geogr. širina Geogr. duţina Rečni km Procenjena duţina (m) Širina vodotoka (m) Istraţivani sektor Duţina (m) Struktura obala Tip podloge Klasa protoka Tip povezanosti Tip korišćenja zemljišta Providnost (Secchi) Zasenčenost (%)

Beleške:

Strana 69

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

PRILOG PROTOKOLU: o

Prilaz lokalitetu,

Skica situacije,

Fotografija br…..)

Ostalo……………… Determinacija i kvantifikacija vodenih makrofita Ime taksona

Herbarski primerak br.

Ţiv. forma

Sektor 1

Sektor 2

Sektor 3

Beleške:

Istraţivanje makrofita prema standardnoj proceduri (SOP): Uzorkovanje obavio :

………………………. ime

Mesto pečata: Odobrio:

…………………… potpis

……………………. ime

………………… potpis

Strana 70

Sektor 4

Sektor 5

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

PRILOG ZA ISTRAŢIVANJE MAKROFITA o Prilaz lokalitetu uzorkovanja, o Skica, o Fotografija br.…..) o Ostalo………… Masa biljaka

1 2 3 4 5

retke <0,1% sluĉajne 0,1 - 1% uĉestale 1-5% brojne 5-10%

1 3 4

vrlo brojne >10%

Struktura obala (CORINE) odnosise na gornji litoral, obuhvatajući nivo vode za vreme srednjeg vodostaja 1

veliki kameni blokovi (korišćeni za stabilizaciju obala i regulaciju rijeke, ĉesto sa obe strane glavnog kanala)

šljunak

pesak

fini neorganski materijal, blag nagib

fini neorganski materijal, stepenast/vertikalan nagib

beton ili drugi veštaĉki materijal nasipa ili obaloutvrde

plutajuća rogozina

Tip sedimenta (CORINE) deo podloge u litoralu rijeke ili drugog tipa vodnog tela, gde su rasprostranjene vodene makrofite 1

tvrde stene

šljunak

pesak

fini neorganski materijal

veštaĉki materijal )beton, asfalt, ...)

detritus ili drugi organski materijal

Klasa toka (CORINE) 1

bez toka

slab tok, jedva vidljiv, do oko cca 30 cm/s

srednje brz tok (35 do 65 cm/s)

jak tok (>70 cm/s)

Tip povezanosti (CORINE) 99

glavni tok (sa međunarodnom komercijalnom navigacijom)

veliki sekundarni tok/kanal (u direktnoj vezi sa glavnim kanalom)

mali boĉni rukavac (znatno manje širine nego glavni kanal)

Strana 71

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

pregrađeni rukavac (mrtvaja) sa vezom sa tokom na nizvodnom delu

pregrađeni rukavac (mrtvaja) sa vezom sa tokom na uzvodnom delu

pregrađeni rukavac (mrtvaja) – poluizdvojen, bez stalne vegetacije u delu koji ga povezuje sa tokom, plavljen minimalno svake druge godine

mrtvaja (razdvojena od toka, rast vegetacije u povezujućem sektoru, plavljen u intervalima duţim od dvije godine

trenutno nema tipa

vodno telo van nasipa/brane za odbranu od poplava, tekuća voda

vodno telo van nasipa/brane za odbranu od poplava, stajaća voda

trenutno nema tipa

jezero u vezi sa površinskom vodom

jezero bez veze sa površinskom vodom

Tip korišćenja zemljišta (CORINE) 1

veštaĉke površine

urbane (urbani centri, diskontinuirane površine pod zgradama) i u kontekstu ove studije koristiti 11 za gradove i varošice, a 11908 za seoska naselja)

industrijski, komercijalni i transportni centri (putevi, pruge, zemljište koje je vezano za ovu infrastrukturu, oblasti luka brodogradilišta)

rudnici, površinski kopovi, jalovišta

veštaĉke površine pod vegetacijom koje nisu poljoprivredne (parkovi, groblja, sportski centri, kao tereni za golf, pozorišta na otvorenom...)

poljoprivredne površine

plodno zemljište (ukljuĉuje i nezasejane površine, napuštene u periodu do tri godine, staklene bašte)

stalni usevi (vinogradi, voćnjaci, plantaţe jagoda, usevi hmelja, vrbe)

pašnjaci

heterogene poljoprivredne površine

šume i semi-prirodne površine

311

širokolisne (listopadne) šume

312

zimzelene šume

313

mešovite šume

grmlje

otvoren prostor sa malo vegetacije ili bez nje (plaţe, dine, pesak, obale rijeka, gole stene)

vlaţna staništa

vlaţna staništa kopnenih voda

411

moĉvare kopnenih voda

412

tresetište

Strana 72

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 3

Detalji o AQEM terenskom protokolu

Mineralna mkrostaništa mogu se podeliti na sledeća prirodna: •

megalital (kamen >40 cm);

•

makrolial (kamen 20-40 cm);

•

mezolital (kamen 6-20 cm);

•

microltal (oblutak 20-60 mm);

•

akal (fini šljunak 0.2-2 cm);

•

psamal (pesak 0,06-2,0 mm);

•

argylal (mulj >6µm).

Veštačka podloga naziva se technolithal, kao što su obaloutvrde, razne betonske strukture. Beleţe se i sledeće biotičke podloge: •

filamentozne makroalge;

•

submerzne makrofite;

•

emerzne makrofite;

•

flotantni delovi obodne vegetacije;

•

xylal (ostaci drveta);

•

krupna organska materija (CPOM - coarse particulate organic matter);

•

sitna organska materija (FPOM - fine particulate organic matter)

•

bakterijske kolonije (rese);

•

organski ostaci u zoni uticaja kretanja vode.

Prema AQEM protokolu, prvi korak je vizuelna procena prisustva mikrostaništa.

Strana 73

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 4 Forma “Informacije o lokalitetu uzorkovanja: Opis lokaliteta”

Strana 74

PriruÄ?nik za bioloĹĄki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Strana 75

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 5

Terenski protokol za površinske vode

o stream sample

o stagnant water (lake) sample

o other..........................

Sample No: Reason: Name of stream/lake: Sampling site: Latitude: Longitude: Date of sampling: Time of sampling: Visual status of water body: Visual status of sample: Flow estimation

o small

Estimation of stream width

o smiddle

o high

o other.........

Used sampling equipment :

o SOP...............

o sampling rod

o Friedienger

o sampling container

o other:..........................

Sample preservation:

o according to SOP

Sample filtration:

o yes

o other.............

o no

Sample transportation:

o according to SOP o other..........................

Range of required determinands:: o sampling programme o other............................ Notes:

Field measurements Water temperature

°C Alkalinity

Air temperature

°C Eh

mmol/l V

Transparency

Dissolved oxygen

mg/l Radon – time of sampling

Conductivity

mS/m CO2

Acidity

mmol/l

Intensity of collour

hour

min.

mg/l

1 - no

2- light

3 - light

4 - dark

1 - no

2 – yellow-brown

3 - green

4 - yellow

5 – light brown

6 – yellow-green

7 - greeen

8 - brown

9 - other

Odour

1 - no

2 – no marked

3 - marked

Odour type

1 – phenols like

2 – chlorine like

3 – mould like

4 – mould like

5 – soil like

6 – pharmaceutical like

7 – chemicals like

8 – fish like

9 – no identify

Colour

Sampling is provided according to the SOP Sampling provided by: Name:

Signature

Stamp

Agreed by: Name:

Signature

Strana 76

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 6

Primer – hidromorfološka procena stanja REČNI TOK

OBALE

INUNDACIONI PROSTOR

(uključujući režim tečenja)

(objedinjeno za lijevu i desnu obalu)

I Klasa (1,0 – 1,4)

(skoro) prirodni

II Klasa (1,5 – 2,4)

neznatno izmenjeni

obaloutvrda na kratkim deonicama

III Klasa (2,5 – 3,4)

neznatno izmenjeni

obaloutvrda obale na dugačkin deonicama

IV Klasa (3,5 – 4,4)

neznatno izmenjeni

kontinualna obaloutvrda obale

(objedinjeno za inundaciju na levoj i desnoj obali) vrlo visoko ocenjena ekološka vrednost inundacije (EPF = 320 - 640) visoko ocenjena ekološka vrednost inundacije (EPF = 150 - 319) umereno ocenjena ekološka vrednost inundacije (EPF = 70 - 149) nisko ocenjena ekološka vrednost inundacije (EPF = 0 - 69)

V Klasa (4,5 – 5,0)

kompletno izmenjeni

kompletno izmijenjene obale

kompletno izmijenjena inundacija

OCENA EKOLOŠKOG POTENCIJALA INUNDACIONOG PROSTORA1 FPT · FPW · Σ(AFC · PAT) = EPF FPT: FPW: AFC: PAT: EPF:

tip inundacije širina inundacionog polja faktor CORINE – podatak procent % AFC ekološki potencijal inundacije

TIP INUNDACIJE (FPT) ŠIRINA INUNDACIJE (FPW) (in km)

CORONA FAKTOR (AFC)

OCENA RANGA: nizak ................... EPF = 0 - 69 umjereni .............. EPF = 70 - 149 visok ................... EPF = 150 - 319 vrlo visok ............. EPF = 320 - 640

nedavno plavljeno ravničarsko zemljište zaštićeno nasipima /odvojene dionice plavljeno u prošlosti 0–1 1 -2.5 2.5 – 5.0 > 5.0 šume (PAT %) močvare/voda (PAT %) livade /polja (PAT %) raznorodna poljoprivreda (PAT %) farme (PAT %) naselja (PAT %)

4 2 1 1 2 3 4 4 4 3 2 1 0

Danube Pollution Reduction Programme “Evaluation of wetlands and floodplain areas in the Danube river basin”, Final report, May 1999

Strana 77

Priručnik za biološki monitoring rijeka i jezera/akumulacija u Bosni i Hercegovini

Prilog 7

Protokol – lokalitet uzorkovanja

Strana 78