مجازات ارتداد

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺳﻼم و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ )‪(2‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻓﻘﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‬

‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬

‫‪1393‬‬

‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﺔ ﻛﺘﺎب‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺳ م و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ )‪(2‬‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب‪ :‬ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻓﻘﻪ اﺳﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ :‬ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر )‪(1338 -‬‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ‪ :‬ﺗﻴﺮ ‪1393‬‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪ 406 :‬ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬وبﺳﺎﻳﺖ رﺳﻤﻲ ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬

‫‪www.kadivar.com‬‬ ‫‪kadivar@kadivar.com‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬ ‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ‪5 ......................................................................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪39 .....................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور و ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ از اﺟﺮاي آن ‪41 ............................................................‬‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور ‪49 ...............................................................................‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪57 ......................................................................‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪95 .................................................................‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪيِ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪259 ....................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ ‪271 ..................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬آزادي ﺑﻴﺎن و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا ‪305 ..................................‬‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﻨﻊ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا‪307..........................‬‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد ‪311..........................................‬‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ ‪323................................‬‬ ‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ‪ ‬ﻣﺪاﻓﻊ »ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ« ‪333.......................................‬‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪355 ............................................................................................. :‬‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ ‪363 ........................................................................‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ‪375 ....................................................................‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ ‪381 .......................................................................‬‬ ‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪384 .....................................................................‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮّﺣﻤﻦ اﻟﺮّﺣﻴﻢ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﭼﻜﻴﺪة ﻛﺘﺎب‬ ‫دو‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ ﻓﺮﻳﻘﻴﻦ‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺄﻣ ت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي درﺑﺎرة ارﺗﺪاد‬ ‫ﭘﻨﺞ‪ .‬ﺗﺸﺮﻳﺢ آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺷﺶ‪ .‬رأي ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻧﻔﻲ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫ﻫﻔﺖ‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا«‬ ‫ﻫﺸﺖ‪» .‬ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ« آنروي ﺳﻜﺔ اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ‬ ‫ﻧُﻪ‪ .‬ﻛﺘﺎب »ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ« در ﻳﻚ ﻧﮕﺎه‬ ‫ده‪ .‬ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آﻳﻨﺪه‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪6‬‬

‫ﻳﻚ‪ .‬ﭼﻜﻴﺪة ﻛﺘﺎب‬ ‫ﻛﺘﺎب »ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‪ :‬ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ‬ ‫ﻓﻘﻪ اﺳﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ« ﻋﻬﺪهدار دو اﻣﺮ اﻳﺠﺎﺑﻲ و ﺳﻠﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ اﻳﺠـﺎﺑﻲ‪ ،‬اﺛﺒـﺎت آزادي‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺸﺨﺼﺎً او‪ ً-‬آزادي ﺧﺮوج از ﻣﺬﻫﺐ )ﺧﺮوج از اﺳ م و اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻲدﻳﻦﺷﺪن( ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آزادي اﻧﺘﺨﺎب اوﻟﻴﺔ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬و ﺛﺎﻧﻴـﺎً آزادي اﻧﻜـﺎر ﻧﻈـﺮي و ﻋـﺪم‬ ‫اﻟﺘﺰام ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺻﻮل و ﻓﺮوع ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳ ﻣﻲ؛ اﻋﻢ از ﺿﺮورﻳﺎت و اﺗﻔﺎﻗﻴـﺎت‬ ‫و ﻏﻴﺮ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻠﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻣﺸﺨﺺ زﻳﺮ ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﻧﻔﻲ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ؛ دوم‪ .‬ﻧﻔﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي‬ ‫ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﻗـﻮل ﻣﻄﻠـﻖ؛ ﺳـﻮم‪ .‬ﻧﻔـﻲ ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام و دﻳﮕـﺮ ﻣﺠـﺎزاتﻫـﺎي ﺳـﻨﮕﻴﻦ‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ .‬ﺳﺐ‪ ‬و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔـﺮتزا از ﻃﺮﻳـﻖ ﻣﺤﻜﻤـﺔ‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﮕﻴﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول ﻛﺘﺎب در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن »راﻓـﻖﺗﻘـﻲ« )ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة‬ ‫دﮔﺮاﻧﺪﻳﺶ ﻛﺸﻮر آذرﺑﺎﻳﺠﺎن( ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺎت ﻛﺎرد‬ ‫در اواﻳﻞ آذر ‪ 1390‬در ﺑﺎﻛﻮ ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺣﺎوي ﻣﻨﺎﻇﺮة ﻣﻜﺘﻮب ﺑﺎ ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻔﺘﻲ ﻣﺘﻮﻓﻲ )ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ( ﺑﺮاﺳﺎس ﻣـﻮازﻳﻦ اﺟﺘﻬـﺎد در ﻣﺒـﺎﻧﻲ و اﺻـﻮل‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﺪالﻫﺎي ﻣﺪاﻓﻌﺎن و ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎباﻟﻨﺒﻲ در‬ ‫ﺧ ل ﺑﺤﺜﻲ اﺳﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﺻﺎدره از ﺟﺎﻧﺐ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻘﻬـﺎي ﺳـﻨﺘﻲ‬ ‫درﺑﺎرة ﺗﺮاﻧﺔ ﻳﻚ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﺟﻨﺠﺎﻟﻲ؛ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻗﺒﺎل ﻓـﻴﻠﻢ ﻣـﻮﻫﻨﻲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺳـ م)ص( در اﻳﻨﺘﺮﻧـﺖ؛ اﺳﺘﻴﻀـﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴـﺖ‪ ‬ﻣـﺪاﻓﻊِ »ﺧﻔﻘـﺎنِ ﻣـﺬﻫﺒﻲ«‬ ‫)آﻳﺖاﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي( ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻓﺘﻮاي اﻳﺸﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟﺔ »اﻣـﺎم‪ :‬ﭘﻴﺸـﻮاي‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪7‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﻟﮕﻮي اﻳﻤﺎﻧﻲ؟« و ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻈﺮي درﺑﺎرة آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﻨـﻊ ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎي‬ ‫ﻧﻔﺮتزا در اﺳ م رﺣﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ ﻓﺮﻳﻘﻴﻦ‬ ‫اﮔﺮ ﻛﺴﻲ از اﺳ م ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺻﻠﻲ ﻧﻈـﺮي ﻳـﺎ ﻋﻤﻠـﻲ اﺳـ م را‬ ‫اﻧﻜﺎر ﻛﺮد ﻳﺎ ﻋﻤ ً زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ اﻋـﺪام‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺪﺳﺎت اﺳ م ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻳﺎ اﺋﻤـﻪ)ع(‬ ‫دﺷﻨﺎم داد‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﺳﺖ و ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن اوﺳـﺖ‪ .‬ﺣﻜـﻢ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ از ﺑﺤﺚﺑﺮاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻪ اﺳـ ﻣﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در اداﻣـﻪ‪ ،‬ﺧ ﺻـﺔ‬ ‫ﻓﺘﺎواي ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺬاﻫﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﺔ اﻫـﻞﺳـﻨﺖ و ﻓﺘـﻮاي ﺑﻨﻴﺎﻧﮕـﺬار ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي از رأي ﻣﺸﻬﻮر در ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ‬ ‫ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد از ﺣﻜﻢ ﻛﻔﺮ‪ ،‬ﻏﻠﻴﻆﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد رﺟﻮع از اﺳ م ﺑﻪ ﻛﻔﺮ در ﻧ ‪‬ﻴﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﻗﻮل )اﻋﻢ از ﺳﺮِ اﺳﺘﻬﺰاء‪ ،‬ﻋﻨﺎد و اﻋﺘﻘـﺎد( اﺳـﺖ‪ .‬اﻧﻜـﺎر وﺟـﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ؛ ﻧﻔـﻲ‬ ‫ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮان؛ ﺗﻜــﺬﻳﺐ ﻳﻜــﻲ از اﻳﺸــﺎن؛ ﺣــ لﺷــﻤﺮدن ﻳﻜــﻲ از ﺣــﺮامﻫــﺎي اﺟﻤــﺎﻋﻲ؛‬ ‫ﺣﺮامﺷﻤﺮدن ﻳﻜﻲ از ﺣ لﻫﺎي اﺟﻤﺎﻋﻲ؛ ﻧﻔﻲ وﺟﻮب اﺟﻤﺎﻋﻲ؛ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮبِ اﻣﺮي‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ‪-‬ﺟﻤﺎع واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻋﺰم ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﻳﺎ ﺗﺮدﻳﺪ در آن از ﺻﻮ‪‬ر ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪» .‬زﻧـﺪﻳﻖ«‬ ‫ﻓﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻇﻬﺎر اﺳ م ﻛﺮده و ﻛﻔﺮش را ﭘﻨﻬﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬زﻧـﺪﻳﻖ‪ ،‬ﺑـﺪون اﺳـﺘﺘﺎﺑﻪ‪،‬‬ ‫واﺟﺐاﻟﻘﺘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م)ص( ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣ ﺋﻜﻪ ﻳﺎ اﻧﺒﻴـﺎء را ﺳـﺐ‪ ‬ﻛﻨـﺪ ﺑﺎ‪-‬ﺗﻔـﺎق‪،‬‬ ‫واﺟﺐاﻟﻘﺘﻞ اﺳﺖ؛ ﻣﺸﻬﻮر در ﻣﺎﻟﻜﻴﻪ‪ ،‬ﻋﺪم اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞﺳـﻨﺖ ﺑـﺮ وﺟـﻮب‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ .‬درﻣﻮرد وﺟﻮب ﻗﺘﻞ زن ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣـﺬاﻫﺐ اﻫـﻞﺳـﻨﺖ ﻏﻴـﺮ از‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪8‬‬

‫ﺣﻨﻔﻴﻪ‪ ،‬اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﻴﻪ‪ ،‬زنِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳ مآوردن ﻣﺠﺒـﻮر ﻣـﻲﺷـﻮد؛‬ ‫اﺟﺒﺎر وي ﺑﻪ ﺣﺒﺲ اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳ م ﺑﻴﺎورد ﻳﺎ ﺑﻤﻴـﺮد و در ﻫـﺮ ﺳـﻪ روز‪ ،‬ﺗﻨﺒﻴـﻪ‬ ‫ﺑﺪﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﻓﺮدي او را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺑﻪدادنِ ﻗﺒﻞ از ﻗﺘﻞ )اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ( و ﻋﺮﺿﺔ اﺳ م ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺣﻨﻔﻴﻪ ﻣﺴـﺘﺤﺐ اﺳـﺖ؛‬ ‫اﻣﺎ واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺳﻪ روز ﺣﺒﺲ ﻣﻲﺷـﻮد و در ﻫـﺮ روز‪ ،‬اﺳـ م ﺑـﺮ وي ﻋﺮﺿـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ در روز ﺳﻮم اﺳ م ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﻤﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻣـﺬاﻫﺐ‬ ‫اﻫﻞﺳﻨﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺘﺎﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪) ‬ﻣﺮد و زن( را ﻗﺒﻞ از ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر واﺟﺐ ﻣﻲداﻧﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺒﻬﻪاي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ ﺑﺎر ﻋﺮﺿﺔ اﺳ م‪ ،‬رﻓﻊ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻗﺘـﻞِ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻳﺎ ﻧﺎﻳﺐ وي ﻣﺠﺎز اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻓـﺮدي ﺑـﺪون اذن اﻳﺸـﺎن ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را‬ ‫ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻛﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي اﻧﺠﺎم داده و ﺗﻌﺰﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺿﺎﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﻮال ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ اﺳ م ﻧﻴﺎورد‪ ،‬از ﻣﻠﻜﻴﺘﺶ ﺧﺎرج ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫زوﺟﻴﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻓﺘﻮاي اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ‪ ،‬اﺑﻮ ﻳﻮﺳﻒ و ﻣﺎﻟـﻚ‪ ،‬ازدواﺟـﺶ ﺑـﺪون ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ‬ ‫ﻃ ق ﻓﺴﺦ ﻣﻲﺷﻮد؛ در ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﺎﻓﻌﻴﻪ و ﺣﻨﺒﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺦِ ﻧﻜﺎح‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ اﻧﻘﻀﺎي ﻋـﺪ‪‬ه‬ ‫اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻀﺎي ﻋﺪه ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﺳ م ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﻜﺎح ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪ .‬اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي‬ ‫ﻓﺘﺎواي آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﺗﺤﺮﻳﺮاﻟﻮﺳﻴﻠﻺ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي از رأي ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻌﺎﺻﺮ‬ ‫اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫»ﻣﺮﺗﺪ« اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﻮده و ﺳـﭙﺲ از اﺳـ م ﺧـﺎرج‬ ‫ﮔﺸﺘﻪ و ﻛﻔﺮ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻄﺮي و ﻣﻠـﻲ‪» .‬ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻓﻄـﺮي« آن‬ ‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻳﺎ ﻣﺎدرش در ﺣﺎل اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﺔ او ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده و ﺧﻮدش ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ‬ ‫‪ .1‬وﻫﺒﻺ زﺣﻴﻠﻲ‪ ،‬اﻟﻔﻘﻪ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ و ادﻟﺘﻪ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 181‬ﺗﺎ ‪ 186‬و ج ‪ ،7‬ص ‪.621‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪9‬‬

‫از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﺑﻠﻮغ‪ ،‬اﻇﻬﺎر اﺳ م ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ از اﺳ م ﺧﺎرج ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪» .‬ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻣﻠﻲ« ﻛﺴﻲ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر او در ﺣﺎل اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﺔ او ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ و ﺧـﻮد او‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﺑﻠﻮغ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻛﻔﺮ ﻛﺮده ﻛﻪ درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛـﺎﻓﺮ اﺻـﻠﻲ ﺷـﺪه‪ ،‬آﻧﮕـﺎه‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻓﻄﺮي اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺷـﻮد‪ :‬اول‪ .‬ﻛﺸـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد؛‬ ‫دوم‪ .‬زﻧﺶ از او ﺟﺪا و ﻧﺎﻣﺤﺮم ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ازدواﺟﺸﺎن ﺧﻮدﺑـﻪﺧـﻮد و ﺑـﺪون ﻃـ ق‪،‬‬ ‫ﻓﺴﺦ ﻣﻲﺷﻮد و آن زن ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺪة وﻓﺎت ﺑﮕﻴﺮد؛ ﺳﻮم‪ .‬اﻣﻮاﻟﺶ از ﻣﻠﻜﺶ ﺧﺎرج ﺷـﺪه‪ ،‬در‬ ‫ﺣﻴﻦ ﺣﻴﺎت‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ دﻳﻮﻧﺶ ﺑﻴﻦ ورﺛﻪاش ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺑﺔ او ﺑﻪﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﺷـﻮد؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﺣـﺪ‪ ‬ﻗﺘـﻞ‪ ،‬از او ﺑﺮﻃـﺮف ﻧﻤـﻲﺷـﻮد و‬ ‫اﻣﻮاﻟﺶ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ارﺗﺪادش ﺑﻴﻦ ورﺛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﻲﮔﺮدد و ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺎﻣﺤﺮمﺷﺪهاش‬ ‫را ﻣﺤﺮم او ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻠﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ او‪ ،ً-‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻮﺑﻪ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ ﺗﻮﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و اﺣﺘﻴﺎط آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﻪروز ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﺗﻮﺑـﻪ ﺑـﻪ او داده ﺷـﻮد و در‬ ‫روز ﭼﻬﺎرم ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻧﻜﺎح ﺑﺎ زن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﻓﺴـﺦ ﻣـﻲ ﺷـﻮد )اﮔـﺮ‬ ‫ﻫﻤﺴﺮش ﻣﺪﺧﻮلﺑﻬﺎ ﺑﻮده و ﻳﺎﺋﺴﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﺪه‪ ،‬ﻣﺮد ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﻧﻜﺎح‪ ،‬ﻓﺴﺦ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد( اﻣﺎ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪ ورﺛﻪاش ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻲﮔﺮدد ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮدن‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﮔﺮ زن ﺑﺎﺷﺪ اﻋﻢ از ﻓﻄﺮي و ﻣﻠﻲ او‪ ،ً-‬ﺣﺒﺲ اﺑﺪ ﻣﻲﺷـﻮد؛ ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪ ،‬در اوﻗـﺎت‬ ‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻣﻲزﻧﻨﺪ و در ﻣﻌﻴﺸﺖ و آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺑـﺮ او ﺗﻨـﮓ‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮد از ﺣﺒﺲ رﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺪﺧﻮلﺑﻬـﺎ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻓﻮراً و ﺑﺪون ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺪه‪ ،‬از ﺷﻮﻫﺮش ﺟـﺪا ﻣـﻲﺷـﻮد؛ وﻟـﻲ اﮔـﺮ ﻣـﺪﺧﻮلﺑﻬـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﻋﺪه )ﺳـﻪ ﻣـﺎه و ده روز( ﺗﻮﺑـﻪ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬زوﺟﻴـﺘﺶ ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻛﺸﻒ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺣﻴﻦ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻋﻘﺪ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲاش ﺑﻪﻫﻢ ﺧﻮرده ﺑـﻮده؛‬ ‫اﻣﺎ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮ ﻣﻠﻜﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺟﺰ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ورﺛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪10‬‬

‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻠﻲ اﮔﺮ زن ﺑﺎﺷﺪ و ﻣـﺪﺧﻮلﺑﻬـﺎ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﻣﺠـﺮد ارﺗـﺪاد و ﺑـﺪون ﻋـﺪه از‬ ‫ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺪا ﻣﻲﮔﺮدد و اﮔﺮ ﻣﺪﺧﻮلﺑﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺴﺎخ ﻋﻘـﺪ ﻧﻜـﺎح ﺑـﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻦ ﻋـﺪه‬ ‫ﺗﻮﻗﻒ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﺗﻤﺎمﺷﺪن ﻋﺪه ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﻜﺎﺣﺸـﺎن ﺑـﻪﺣـﺎل اول ﺑﺮﻣـﻲﮔـﺮدد‬ ‫وﮔﺮﻧﻪ ﻛﺸﻒ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺣﻴﻦ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﻪﻫﻢ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻓﻄﺮي و ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﺧﻮدش ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺣﻜـﻢِ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﻛﻔﺮ را اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬او را ﺗﻮﺑـﻪ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺎﺑـﺎﻟﻎ ﻣﺴـﻠﻤﺎن اﮔـﺮ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ و ﻗﺒﻞ از اﻇﻬﺎر اﺳ م‪ ،‬ﻛﻔﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ او را ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲدﻫﻨـﺪ‬ ‫و اﮔﺮ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م)ص( ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺑﺮ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻛﺸﺘﻦ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺑﺮ ﺟﺎن ﻳﺎ ‪‬ﻋﺮض ﺧﻮد و ﻳﺎ ﺑﺮ ﺟﺎن ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻳﺎ ‪‬ﻋﺮض او ﺑﺘﺮﺳﺪ و اﮔﺮ ﺧﻄﺮ ﺟـﺎن و‬ ‫‪‬ﻋﺮض در ﺑﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﻣﺎلِ ﻣﻌﻨﺘﺎﺑﻪ ﺧﻮدش ﻳﺎ ﺑﺮادر دﻳﻨﻲاش ﺗﺮس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﺮك ﻗﺘﻞ او ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ و ﻛﺸﺘﻦ او ﻣﻮﻗﻮف ﺑﺮ اذن اﻣـﺎم)ع( و ﻳـﺎ ﻧﺎﺋـﺐ او ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﻧﺎﺳﺰا ﺷﻨﻴﺪن ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﻴﺰ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﺳـﺖ و در اﻳﻨﻜـﻪ ﺻـﺪﻳﻘﺔ ﻃـﺎﻫﺮه‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﻪ)س( ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮات ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻬﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ اﮔﺮ ﻧﺎﺳﺰاي ﺑﻪ آنﺣﻀـﺮت‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎﺳﺰاي ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ)ص( ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﺷﻜﺎل‪ ،‬ﻛﺸﺘﻦ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﻧﺒﻮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻦ او واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺧﻮن او ﺑﺮاي ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ادﻋﺎ را از او ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﻪﺷﺮح ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﭘﺎي ﺗﺮس در ﺑﻴﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫و ﻛﺴــﻲ ﻛــﻪ ﻇــﺎﻫﺮ اﺳــ م را داﺷــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ و در ﻋــﻴﻦﺣــﺎل ﺑﮕﻮﻳــﺪ ﻣــﻦ ﻧﻤــﻲداﻧــﻢ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﺒﺪاﷲ)ص( ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠﻺ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ارث‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﻮﺟﺒﺎت ارث‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ‪10‬؛ ﻛﺘﺎب ﺣﺪود‪ ،‬ﺧﺎﺗﻤﻪ در ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﮔﻔﺘﺎر در ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ‪ 1‬و ‪4‬؛ ﻛﺘﺎب ﺣﺪود‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم در ﺣﺪ ﻗﺬف‪ ،‬ﻓـﺮوع اول و دوم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﻮﺳﻮيﻫﻤﺪاﻧﻲ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫ﺳﻪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺄﻣﻼت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦﺑﺎر در زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1377‬ﻧﻈﺮ راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ در ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار دادم‪ .‬در آنزﻣﺎن ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را از دو ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﺪود داﻧﺴﺘﻢ‪:‬‬ ‫ﻳﻜﻲ ﺷﺮطداﻧﺴﺘﻦ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﺎرجداﻧﺴﺘﻦ‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﻲ ﻛﻪ وﻟﻮ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه اﺻﻞ اﺳ م ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﺿﺮورﻳﺎت آن را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ و واﻗﻌﺎً‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﺑﻪ ﺣﻖ دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻪ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻗﺼﺪ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻜﺬا اﮔﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﺷﻚ ﻛﺮده و ﺷﻚ ﺧـﻮد را ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ زﺑـﺎن آورده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد اﺧﺘﺼﺎﺻﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺤﺮز ﺷـﻮد و ﻣـﺘﻬﻢ در‬ ‫دادﮔﺎه‪ ‬ﻋﻠﻨﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ دﻓﺎع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﺑﻬﺎر ‪ ،1380‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﺔ زﻧﺪان را ﻫـﻢ از ﺳـﺮ ﮔﺬارﻧﻴـﺪه‬ ‫ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦﺑﺎر ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪم‪ .‬ﻋـﻴﻦ ﻋﺒـﺎرات آن روزم‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﻗﺮآن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﻄﻠﻘﺎً اﻣﺮي ﻣﺬﻣﻮم‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻔﺮ‪ ،‬دوﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اول‪ .‬ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ وﻟﻮ ﺑﻪﻏﻠﻂ‪،‬‬ ‫ﻓﺮد ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﺧﺪا و آﺧﺮت و ﻧﻔﻲ اﺳ م ﻳﺎ ﺷﻚ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﺳ م ﺑﺮﺳﺪ )ارﺗﺪاد ﻧﻈﺮي‬ ‫و ﻋﻤﻠﻲ(؛ دوم‪ .‬ﺑـﻪواﺳـﻄﺔ ﺷـﻬﻮت ﻋﻤﻠـﻲ‪ ،‬اﻧﺤـﺮاف ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺗﺴـﻮﻳ ت ﺷـﻴﻄﺎﻧﻲ و‬ ‫دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ‬ﺣﻖ‪ ،‬آنرا زﻳﺮ ﭘﺎ ﺑﮕﺬارد و ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ارﺗـﺪاد‬ ‫ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ از ﺷﺒﻬﺎت ﻋﻠﻤﻲ )ارﺗﺪاد ﻋﻤﻠﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ(‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮزﻫﺎي آزادي از ﻣﻨﻈﺮ دﻳﻦ‪ ،‬دوﻫﻔﺘﻪﻧﺎﻣﺔ ﻋﺼـﺮ ﻣـﺎ‪ 23 ،‬دي و ‪ 21‬ﺑﻬﻤـﻦ ‪ 1377‬و ‪ 1‬ﺷـﻬﺮﻳﻮر ‪،1378‬‬ ‫دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ‪ ،1379 ،‬ص ‪ 494‬ﺗﺎ ‪.543‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪12‬‬

‫‪ .2‬ﺑﺮاي ارﺗﺪاد ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﻈﺮي در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ؛‬ ‫ﻧﻪ دﻳﻨﻮي و ﻧﻪ اﺧﺮوي‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ از ﻣﺰاﻳﺎ و ﺑﺮﻛﺎت وﺻﻮل ﺑـﻪ ﺣـﻖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر وﺿﻌﻲ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﺮاي ارﺗﺪاد ﻋﻤﻠﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ )ﻳﻌﻨـﻲ ارﺗـﺪاد »ﻣ‪‬ـﻦ ‪‬ﺑﻌـﺪ ﻣـﺎ ﺗﺒ‪‬ـ ‪‬ﻴﻦ ﻟـﻪ اﻟﻬ‪‬ـﺪي«‪(1‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي )ﺧﻠﻮد در ﻋﺬاب ﺟﻬﻨﻢ( ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫـﺮ ﺑـﺎر‬ ‫از ارﺗﺪاد ﺑﺤﺚ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺮاد ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ از ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪) ‬ﻣﻄﻠﻘﺎً( در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي از ﻗﺒﻴﻞ اﻋـﺪام و ﺣـﺒﺲ‬ ‫اﺑﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫و در ﻫﻤﺎنﺟﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ در ﺑﺤﺚ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد در اﺳ م ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻛﺮدم‪:‬‬ ‫»در اﺳ م‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﺮاي دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﺴـﻲ‬ ‫را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻛﺮاه‪ ،‬از ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺎزداﺷﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮأم‬ ‫ﺑﺎ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب اﺧﺮوي ﺷﺪﻳﺪي در ﭘﻲ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻣﻨﻘﻮل از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( )در ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ( و‬ ‫ﻣﻨﻘﻮل از اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( )در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ( اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺻﻨﺎﻋﺖ ﻓﻘﻬﻲ راﻳﺞ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ از اﻳـﻦ‬ ‫رواﻳﺎت ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اﮔﺮ د‪-‬ﻟﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻃ ﻋﺎت و ﻋﻤﻮﻣﺎت ﻋﻘﻠـﻲ و ﻗﺮآﻧـﻲ‪ ،‬ﭼـﺎرهاي ﺟـﺰ ﻗﺒـﻮل آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﺳﻪ ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺑﺮﻓﺮض ﺻﺤﺖ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﺔ اﻳﻦ ادﻟﻪ‪ ،‬آﻳﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻴﻪ از اﺣﻜـﺎم ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم)ع( اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻳﺎ ﻋﺪمﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼـﻮم)ع( اﻃـ ق دارد و‬ ‫درﻧﺘﻴﺠﻪ از اﺣﻜﺎم ﻓﺮازﻣﺎﻧﻲ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ؟ دراﻳﻦزﻣﻴﻨـﻪ در ﺑـﻴﻦ ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬دو ﻗـﻮل‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در ﻏﻴﺮ زﻣﺎن ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ‬

‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء ‪115‬؛ ‪‬ﻣﻦ ‪‬ﺑﻌﺪ‪ ‬ﻣﺎ َﺗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻴﻦَ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬اﻟ ‪‬ﻬﺪي )ﻣﺤﻤﺪ ‪ 25‬و ‪.(32‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪13‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻣﺠـﺎزات ارﺗـﺪاد ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬از ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕـﺮ ﺣـﺪود ﺷـﺮﻋﻲ در زﻣـﺎن ﻋـﺪم‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم‪ ،‬ﺟﺎري ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻗﻮل ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﻋﺪﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻳﺎدﺷﺪه در اﻳﻦ زﻣﺎن وارد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﻪوﻳـﮋه اﻳﻨﻜـﻪ ﺟﻬـﺎد‬ ‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬از اﺣﻜﺎم ﺧﺎص ﻋﺼـﺮ ﺣﻀـﻮر اﺳـﺖ و اﻳـﻦ دو ﺑـﺎب‪ ،‬ﻣﺤـﻮر‬ ‫ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ دارﻧﺪ و آن اﺳ م اﺳﺖ؛ ﻳﻜﻲ ورود در اﺳ م اﺳﺖ )ﺟﻬﺎد اﺑﺘﺪاﻳﻲ( و دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﺑﻘﺎي در اﺳ م )ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد(‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺣﻜﺎم ﻳﺎدﺷﺪه درﻣﻮرد اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕـﻲ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ اﺳـﺖ‪ .‬دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﺧﺒﺮ ﺛﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘ در اﻣﻮر ﺧﻄﻴﺮ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑـﺮﺧ ف‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫دﻳﮕﺮ اﻣﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﺛﻘﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﺧﻄﻴﺮﺗﺮﻳﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺟـﺎن‬ ‫ﻣﺮدم اﺳﺖ )ﺣﻖ ﺣﻴﺎت(‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺣﻖ ﺣﻴﺎت را ﻧﻘﺾ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﻄﻌـﻲ در‬ ‫دﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ آﻳﺔ ﻧﺺ ﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻧﺺ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﺧﺒﺎر واﺣﺪ‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻗﺘﻞ ﺻﺎدر ﻛﺮد؛ ﻳﻌﻨﻲ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﻄﻌﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﺣﺘﻴـﺎط در‬ ‫دﻣﺎء )ﺑﻪواﺳﻄﺔ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدة ﺣﻴﺎت و اﻫﺘﻤﺎم ﺟﺪي ﺷﺎرع ﺑﻪ آن( اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻗﻄﻌﻲ )و ﻧﻪ ﺣﺘﻲ دﻟﻴﻞ ﻇ ّﻨﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ( ﺣﻜﻢ اﻋﺪامِ ﻛﺴﻲ ﺻﺎدر ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪامِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ اﺳـﺖ و ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ در‬ ‫اﺛﺒﺎت ﺣﻜﻢ اﻋﺪام‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة اﺣﺘﻴﺎط در دم‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎي ﻋﺪم اﺛﺒـﺎت‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮدي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺷﻮد ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ »اﮔـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻧﺸـﻮي‪ ،‬ﺗـﻮ را ﻣـﻲﻛﺸـﻴﻢ«‪،‬‬ ‫ﺑﺪونﺗﺮدﻳﺪ اﻛﺮاه در دﻳﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻜﺬا اﮔﺮ ﻓﺮدي را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ »اﮔـﺮ از‬ ‫اﺳ م ﺑﻴﺮون ﺑﺮوي و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮي‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﻲﻛﺸﻴﻢ« ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﻮه‪ ،‬اﻛﺮاه در دﻳﻦ ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺺ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻛﺮاه در دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲ و ﻣﻨﻬﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻳﺔ ﻛﺮﻳﻤﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »‪-‬اﻛﺮاه ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ« و آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻫﻤـﻴﻦ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪14‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎرض ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رواﻳﺎت‪ ‬ﺣﺎوي اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻔﺎد ﻗﺮآﻧﻲ ﻳﺎدﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬آﺑﻲ از ﺗﺨﺼﻴﺺ و ﺗﻘﻴﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﻜﻤـﻲ ﻋﻘﻠـﻲ دارد‬ ‫)آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ و ﺣﺴﻦ ﻋﻘﻠـﻲ آزادي ﻋﻘﻴـﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ ﮔﺬﺷـﺖ( ﻟـﺬا‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺎﺗﻲ از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻠﻤﺸﺎن را ﺑﻪ اﻫﻠﺸﺎن واﻣـﻲﮔـﺬارﻳﻢ؛ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﺎد دﻗﻴﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺮ ﻣﺎ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺎ رﺟـﻮع ﺑـﻪ ﺣﻀـﺮات‬ ‫اﺋﻤﻪ)ع( رﻓﻊ اﺑﻬﺎم و اﺟﻤﺎل ﻛﺮد و ﺗﺎ آنزﻣﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻋﻤﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ج‪» .‬درﺳﺎل ﻫﺸﺘﺎد‪ ،‬ﺳﺮﺧﻂﻫﺎي ﺗﻌﺎرض ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ را ﺑﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‬ ‫در دو ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ وﺿﻮح ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮدم و از ﻣﺤﻀـﺮ ﻳﻜـﻲ از ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ اﺳـﺎﺗﻴﺪم اﺳـﺘﻔﺘﺎ‬ ‫ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻣﺎه اﻧﺘﻈﺎر و ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻞ اﻳـﻦ ﻣﻌﻀـﻞ را از‬ ‫ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ و ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ درﮔـﺮو ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﻓﻘـﻪ ﺟﺪﻳـﺪي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻛﺮﻳﻤﺎﻧﻪ ﺷﺎﮔﺮد را ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻴﺎط‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫در ﻧﺎﻣﺔ ﻣﻮرخ ‪ 17‬ﻣﺮداد ‪ ،1380‬ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و اﺣﻜﺎم‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ را در ﺿﻤﻦِ ﺷﺶﻣﺤﻮر ﺑﺎ اﺳﺘﺎد آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي درﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪» .‬ﻣﺤـﻮر ﭘـﻨﺠﻢ‪،‬‬ ‫آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮاد ﻫﺠﺪﻫﻢ و ﻧﻮزدﻫﻢِ اﻋ ﻣﻴﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﻣﻮاد ﻫﺠﺪﻫﻢ و ﻧﻮزدﻫﻢِ ﻣﻴﺜﺎق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺣﻘـﻮق ﻣـﺪﻧﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬در‬ ‫ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي اﻫﻞذ ‪‬ﻣﻪ و ﻛ ً اﻫﻞﻛﺘـﺎب و ﻣﻠﺤـﺪﻳﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺧﻮدﺳﺮاﻧﺔ ﺧﺸﻦ و ﺷﻜﻨﺠﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺤـﻮر ﺑـﻪ ﺗﻌـﺎرض‬ ‫ﺣﻘﻮق ﻛﻴﻔﺮي ﺷﺮﻋﻲ ازﻗﺒﻴﻞ ﻣﺠﺎزات اﻓﺮاد ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ ﺣـﺪود و ﺗﻌﺰﻳـﺮات و‬

‫‪ .1‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ در اﺳ م و اﺳﻨﺎد ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎ‪-‬ت ﻫﻤـﺎﻳﺶ ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺗﻤﺪنﻫﺎ‪ ،1380 ،‬ص ‪ 243‬ﺗﺎ ‪265‬؛ ﻣﺎﻫﻨﺎﻣـﺔ آﻓﺘـﺎب‪ ،‬اﺳـﻔﻨﺪ ‪1381‬؛ ﻛﺘـﺎب ﺣـﻖ اﻟﻨـﺎس‪،‬‬ ‫‪ ،1387‬ص ‪ 181‬ﺗﺎ ‪.215‬‬ ‫‪ .2‬ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و روﺷﻨﻔﻜﺮي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﺳـﺎل ﺳـﻮ‪‬م‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،27‬ﻣـﺮداد ‪ ،82‬ص ‪54‬؛ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺣﻖاﻟﻨﺎس‪ ،1387 ،‬ص ‪135‬؛ ﻛﺘﺎب در ﻣﺤﻀﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﭘﺎﻛﺒﺎز‪ ،1392 ،‬ص ‪.39‬‬

‫‪15‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺎ ﻣﺎدة ﭘﻨﺠﻢِ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ‪ ،‬ﻣـﺎدة ﺷﺸـﻢ و ﻫﻔـﺘﻢِ ﻣﻴﺜـﺎق ﻣـﺪﻧﻲ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻛﻨﻮاﻧﺴﻴﻮن ﻣﻨﻊ ﺷﻜﻨﺠﻪ ‪ 1984‬اﺧﺘﺼﺎص دارد‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫د‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1382‬درﺑﺎرة ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»‪-‬زﻣﺔ ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻧﻔﻲ ﺗﺒﻌﻴﺾ دﻳﻨﻲ‪ ،‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ؛ آزادي ﺑﻴﺎن ﻋﻘﻴﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ؛ آزادي اﺟـﺮاي اﻋﻤـﺎل و ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫دﻳﻨﻲ؛ آزادي ﺗﺮك اﻋﻤﺎل دﻳﻨﻲ؛ آزادي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴـﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ؛ آزادي ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﻋﻘﻴـﺪه و‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ؛ از اﺟﺰاي اﻳﻦ ﻣﺤﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﺪاﻓﻊ آزادي ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺖ و ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي‬ ‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺬﻫﺐ را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻔﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﺪودﻛﺮدن آزادي ﻣﺬﻫﺐ و اﺧﺘﺼﺎص ﻣﺠﺎزات ازﺟﻤﻠﻪ اﻋﺪام ﻳﺎ ﺣﺒﺲ ﺑـﺎ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ ﺑﺮاي ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺳـﻴﻤﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮﻋﻘ ﻧـﻲ و ﺿـﻌﻴﻒ از اﺳـ مِ ﺳـﻨﺘﻲ ﺑـﻪﻧﻤـﺎﻳﺶ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬راه ﭘﺎﺳﺪاري از اﻳﻤﺎنِ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨـﻲ آﻧـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺳـﻠﺐ‬ ‫آزادي ﻣﺬﻫﺐ و ﻋﻘﻴﺪه‪ .‬در رﺟﺤﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻮﺿﻊ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در دﻓـﺎع از آزادي‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪ . ...‬اﻣﺮوز ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺪون ﺣﻜـﻢ‬ ‫دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ و ﺑﺪون اﻣﻜﺎن دﻓﺎع ﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬ﺑﺘﻮان اﻓﺮادي را ﻣﺠﺎزات و ﺣﺘﻲ اﻋﺪام ﻛﺮد‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﭼﻬﺎر‪ .‬آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي درﺑﺎرة ارﺗﺪاد‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺳﺘﺎد آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي )‪ (1301-88‬در ﺳﺎل ‪ 1375‬اﻳﻦ ﻋﺒـﺎرت را ﺑـﻪ رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢاﻟﻤﺴﺎﺋﻞ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻛﺘﺎب در ﻣﺤﻀﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﭘﺎﻛﺒﺎز‪ ،1392 ،‬ص ‪.38‬‬ ‫‪ .2‬ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و روﺷﻨﻔﻜﺮي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣـﺔ آﻓﺘـﺎب‪ ،‬ﺗﻴـﺮ و ﺷـﻬﺮﻳﻮر ‪ ،1382‬ﻛﺘـﺎب ﺣـﻖاﻟﻨـﺎس‪،1387 ،‬‬ ‫ص‪.126‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪16‬‬

‫ »ﻣﺴﺌﻠﺔ ‪ :3213‬واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﻃ ع دﻫﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬‫ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺧﻮد و ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮﺑﺔ او ﻗﺒﻮل اﺳﺖ و اﻣﻮاﻟﻲ را ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺗﻮﺑـﻪ ﺑـﻪدﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻣﺎلِ ﺧﻮد اوﺳﺖ و ﺣﻖ ازدواج ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ زن ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ دارد‪«.‬‬ ‫ب‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ 1‬اﻳﺸﺎن در دو ﻣﺴﺌﻠﺔ رﺳﺎﻟﺔ ﺗﻮﺿـﻴﺢاﻟﻤﺴـﺎﺋﻞ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺗﺠﺪﻳـﺪﻧﻈﺮ‬ ‫ﻛﺮده‪ 2‬و اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات ﻣﻬﻢ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻓﺰودﻧﺪ‪:‬‬ ‫ ﻣﺴﺌﻠﺔ ‪ :3210‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺿﺮوريﺑﻮدن ﺑﻌﻀﻲ از اﺣﻜﺎم ﺿـﺮوريِ دﻳـﻦ‪ ،‬ﺑـﺮاي او‬‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس وﺟﻮد ﺷﺒﻬﻪ آنرا اﻧﻜﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ )ﺑﻪﻋﻨﻮانﻣﺜﺎل وﺟﻮب ﻧﻤﺎز را‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺻﺪر اﺳ م ﺑﺪاﻧﺪ ﻳﺎ ﺣﺠﺎب را از واﺟﺒﺎت ﻧﺪاﻧـﺪ و ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺎس آنرا‬ ‫اﻧﻜﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ( ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد درﻣﻮرد او ﺟﺎري ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ دو ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﭼﺎپ ‪ 1381‬رﺳﺎﻟﻪ )ﻗﺎﺑـﻞ درﺳﺘﺮﺳـﻲ در ﭘﺎﻳﮕـﺎه اﻃـ ع رﺳـﺎﻧﻲ اﺳـﺘﺎد( ﺑـﻪﭼﺸـﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬در ﭘﻴﮕﻴﺮي از ﺑﻴﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺮ آﻗﺎﻳﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮي و ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻣﻮﺣﺪي ﺳﺎوﺟﻲ اﻳـﻦ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﻧﻴﻤﺔ اول ﺳﺎل ‪ 1379‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ رﺳـﺎﻟﺔ ﺗﻮﺿـﻴﺢ اﻟﻤﺴـﺎﺋﻞ ﭼـﺎپ‬ ‫‪ 1379‬را ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺳﺮوش ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﻘﻪ در ﺗﺮازو‪ :‬ﻃﺮح ﭼﻨـﺪ ﭘﺮﺳـﺶ از‬ ‫ﺣﻀﺮت آﻳﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي« )ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻛﻴﺎن‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،46‬اردﻳﺒﻬﺸـﺖ ‪ (1378‬ﺣـﺎوي ﻧﻘـﺪ دﻳـﺪﮔﺎه آﻳـﺖ اﷲ‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﺮي درﺑﺎرة ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 1379‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ اي در اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ 1390‬اﺷﺎره ﻛﺮده ام‪» :‬ﻣﻦ آن زﻣﺎن در زﻧﺪان اوﻳـﻦ و درﮔﻴـﺮ‬ ‫دادﮔﺎه و ﻛﻴﻔﺮﺧﻮاﺳﺖ و ﻧﮕﺎرش دﻓﺎﻋﻴﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻄﻠﺐ ]رد و ﺑـﺪل ﺷـﺪه ﺑـﻴﻦ آﻳـﺖ اﷲ ﻣﻨﺘﻈـﺮي و‬ ‫دﻛﺘﺮ ﺳﺮوش[ را ﻣﺪت ﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺧﻮاﻧﺪم و اﻛﺜﺮ اﺷﻜﺎ‪-‬ت دﻛﺘـﺮ ﺳـﺮوش ﺑـﻪ ﻓﻘـﻪ ﺳـﻨﺘﻲ در ﻣﻘﺎﻟـﺔ‬

‫ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﺔ »ﻓﻘﻪ در ﺗﺮازوي ﻧﻘﺪ« را وارد ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎ ﻧﺘﻴﺠـﻪﮔﻴـﺮي وي ﻣﻮاﻓـﻖ ﺑﺎﺷـﻢ‪) «.‬ﺳـﻮﮔﻨﺎﻣﺔ‬ ‫ﻓﻘﻴﻪ ﭘﺎﻛﺒﺎز‪ ،1392 ،‬ص‪(218‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن در ‪ 29‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1377‬اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﺳ م ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻛﻔﺎر را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش دﻳﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‬ ‫و ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﺻﻮ‪ ً-‬دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﻛﺮاه ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﺪ )‪ -‬اﻛﺮاه ﻓﻲاﻟـﺪﻳﻦ(‪ ،‬وﻟـﻲ ﺷـﺨﺺ ﻣﺴـﻠﻤﺎنِ‬ ‫ﺳﺎﺑﻘﻪدار در اﺳ م اﮔﺮ ﻋﻠﻨﺎً ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد و ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻨﻲ را زﻳﺮ ﺳﺆال ﺑﺒﺮد ﻫﻤﭽﻮن ﻏﺪة ﺳﺮﻃﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﭘﻴﻜﺮ ﺳﺎﻟﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ از ﺑﻌﻀﻲ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻴﻪ اﺳ م و‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺎرب ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪) «.‬در ﺑﺎب ﺗـﺰاﺣﻢ‪ :‬دﻳـﻦ‪ ،‬ﻣـﺪارا و‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻛﻴﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪45‬؛ ﻛﺘﺎب دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ‪ ،1381 ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪(99‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪17‬‬

‫ ﻣﺴﺄﻟﺔ ‪ :3211‬در ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻋ وه ﺑﺮ ﻟﺰوم ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﺧﺘﻴﺎر و ﻗﺼﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ‬‫اﻧﻜﺎر او از روي »ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد« ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد درﻣﻮرد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴـﻴﺮ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ از ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻳﮕﺮي دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟـﺎري‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪة ارﺗﺪاد در ﺻﺪر اﺳ م از ﺑﻌﻀﻲ ﺗﻮﻃﺌـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻴﻪ اﺳ م و ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮده و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه و‬ ‫اﻇﻬﺎر آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1383‬در رﺳﺎﻟﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺎ وﺿـﻮح ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺣﺴـﺎب ﺗﻐﻴﻴـﺮ دﻳـﻦ را از‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ‬ﻣﺼﻄﻠﺢ‪ ،‬ﺟﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن ﺑﻪرﺳـﻤﻴﺖ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﺣﻖ آزادي ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ :‬درﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ آزادي اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻳـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ آن‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻲ‬ ‫ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ در ﺗﻌﺒﻴﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪه و اﺳﺘﻤﺮار آن‪ ،‬ﻣﻌﻠـﻮل ﺷـﺮاﻳﻂ ﺧـﺎص‬ ‫ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎن ﺧﺎرج ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ اﺧﺘﻴﺎري اﻧﺴـﺎن اﺳـﺖ )و اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن آزاد اﺳﺖ( ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗ ش ﻓﻜـﺮي در‬ ‫راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ازاﻳﻦرو ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪهاي ﺑﻪ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻪ اﻣﻜﺎن دارد و ﻧﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد و‬ ‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﻟﻔﻄﺮه در ﭘﻴـﺪاﻧﻤﻮدن ﻫـﺮ اﻧﺪﻳﺸـﻪ و اﺳـﺘﻤﺮار آن‪ ،‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺤﻤﻴـﻞ و اﻛـﺮاه‬

‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »‪ -‬اﻛﺮاه ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ 1«...‬ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﺧﺒﺮ از واﻗﻊ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ﻳﺎ اﻧﺸﺎء ﻧﻬﻲ از اﻛﺮاه )ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺄن ﻧﺰول آن( ﻗﻄﻌﺎً ﺷـﺎﻣﻞ اﻣـﻮر اﻋﺘﻘـﺎدي دﻳـﻦ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻖ دارد ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد را )ﺻـﺤﻴﺢ ﻳـﺎ ﻏﻠـﻂ( ﺑﻴـﺎن ﻛﻨـﺪ؛ وﻟـﻲ‬ ‫ﺣﻖﻧﺪارد ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻘﻴﺪة دﻳﮕﺮان و ﻣﻘﺪﺳﺎت آﻧﺎن ﺗـﻮﻫﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻳﺎ ﻣﻮرد ﺗﺤﺮﻳﻒ و اﻓﺘﺮا ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺻ‪‬ﺮف ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳـﻦ و اﻧﺪﻳﺸـﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.256 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪18‬‬

‫اﮔﺮ از روي ﻋﻨﺎد ﺑﺎ ﺣﻖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺟﺰاﻳﻲ و ﻛﻴﻔﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘ ً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻛﻴﻔﺮي دﻧﻴﻮي در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺠﺮد اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﻋﺘﻘﺎد؛ ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ آن؛ و ﻳﺎ اﺑﺮاز آن؛ و ﻳﺎ اﻃـ ع از اﻧﺪﻳﺸـﻪ و‬ ‫ﺗﻔﻜﺮي دﻳﮕﺮ؛ ﺣﻖ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻛﻴﻔﺮي ﻧﻈﻴﺮ‪ :‬ارﺗﺪاد‪ ،‬اﻓﺴﺎد‪،‬‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ‪ ،‬اﻓﺘﺮا و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫د‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،1385‬در ﻛﺘﺎب اﺳ م‪ ،‬دﻳﻦ ﻓﻄﺮت ﻧﻜﺎت زﻳﺮ را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪاً ﺑﺬر ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ و ﺣﺎل آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﺧﻮد‬‫ﺑﻪ آن اﻳﻤﺎن دارد‪... .‬ﻣ ك ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻌﻤـﻮ‪ً-‬‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺧﻮد اﺳﺖ و ﺧﻮد‪ ‬آن‪ ،‬از اﺧﺘﻴﺎر ﻓﺮد ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣـ ك آن‪ ،‬اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻓﺴﺎد ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ارادة ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ . ...‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ دﺳﺘﺮﺳـﻲﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻳﻦ و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﺘﺪ‪-‬لﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﻳﻦ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ در اﺣﻜـﺎم ﺿـﺮوري‬ ‫آن و ﻳﺎ در اﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎدي دﻳﻦ ﺷﺪ و ﻗﺼﺪ ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻳﺎ ﻣﺘﺰﻟﺰلﻛـﺮدن اﻳﻤـﺎن ﻣﺆﻣﻨـﺎن را‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻛﺮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﺧﺎرجِ دﻳﻦ‪ ،‬از دﻳﻦ ﺧﺎرج ﺷـﺪ‬ ‫و ﻓﻘﻂ ازﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﺪ‪-‬ل و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﻨﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺼـﺪاق‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه در اﺛـﺮ ﺷـﺒﻬﻪ ﺑـﻮده و او ﺧﻮاﺳـﺘﺎر رﻓـﻊ ﺷـﺒﻬﻪ و‬ ‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮاﺳﺘﺔ او اﺟﺎﺑﺖ ﺷﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ ارﺗـﺪاد را ﺑـﺮ او‬ ‫ﺟﺎري ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ در ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺷـﺨﺺ‪ ،‬ﺟﺎﻫـﻞِ ﻗﺎﺻـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻳـﺎ ارﺗـﺪاد‪‬‬ ‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳ مِ او‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﺒﻨﺎ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ از روي ﺑﺼـﻴﺮت و آﮔـﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ درﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺒﻬﺎت ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﻧﺎﺻـﺒﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤـﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و و‪-‬ﻳـﻲ‬‫ﺑﻮده و در زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻜﺎنﻫﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺴـﺎﺋﻞ و ﺷـﺮاﻳﻂ ﺧـﺎص آن زﻣـﺎن و‬ ‫ﻣﻜﺎن درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬رﺳﺎﻟﺔ ﺣﻘﻮق‪ ،1383 ،‬ص ‪ 51‬و ‪.52‬‬

‫‪19‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫ اﺛﺒﺎت ﺳﺐ‪ ‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص(‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ)س(‪ ،‬اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼـﻮم)ع( و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان‬‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬از راه ﺑﻴﻨﺔ ﺷﺮﻋﻲ ﻳﺎ اﻗﺮار در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ و در ﻣﺤﻴﻂ آزاد ﺑﺎﺷﺪ و اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻋﻮاﻗﺐ ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻬﻤﻲ در ﭘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ ﻗﺼﺪ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻗﺎﺿﻲِ واﺟﺪ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬اﺣﺮاز ﺷﻮد و ﺑﺮاي اﺣﺮازِ آن‪ ،‬راﻫـﻲ‬‫ﺟﺰ اﻗﺮار ﺷﺨﺺ در ﻣﺤﻴﻂ آزاد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺗﺸـﺨﻴﺺ ﻣﺼـﺪاق اﻫﺎﻧـﺖ‪،‬‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻋﺮف ﻣﻨﻄﻘﺔ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻬﻢ را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴـﺮد؛‬ ‫زﻳﺮا ﺑﺴﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮات در ﻋﺮف ﻋﺎم‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷـﺪ؛ وﻟـﻲ در ﻋـﺮف ﺧـﺎص‪ ،‬اﻫﺎﻧـﺖ‬ ‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ .‬و درﺻﻮرت ﺷﻚ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ اﮔﺮ ﺳﺐ‪ ‬در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ از راه اﻗﺮار ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ اﺳ ﻣﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬‫ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ و ﻣﺠﺎزات ﺳﺎﻳﺮ اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺪف از آن ﺗﺄدﻳﺐ اﻫﺎﻧـﺖﻛﻨﻨـﺪه و‬ ‫ﺗﻨ ‪‬ﺒﻪ وي و دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﻮاع اﻫﺎﻧﺖ و ﻣﺮﺗﻜﺐ آن و ﻣﻮارد آن و ﺷـﺮاﻳﻂ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و از ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ و ﺗﺨﻮﻳـﻒ و ﺗﻬﺪﻳـﺪ‪ ،‬ﺷـﺮوع‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎ‪-‬ﺗﺮ ﺑﺮﺳﺪ؛ و ﺗﺸﺨﻴﺺ آن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻋﺎدل‬ ‫و آﮔﺎه ﺑﻪ زﻣﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣ ﺣﻈﺎت‪ ،‬آنرا ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬ ‫ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﻳﺎن ﻳﺎ اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺤﻠـﻲ ﺑـﺮاي ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎده از اﻳـﻦ‬‫ﺣﻜﻢ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﻘـﺪﻫﺎ و اﻋﺘـﺮاضﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﻲ را ﺑـﻪﺣﺴـﺎب ﺳـﺐ‪ ‬ﻳـﺎ اﻫﺎﻧـﺖ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ و ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳـ ﻣﻲ در ﻫﻤـﺔ زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎ )ﺣﺘـﻲ در ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬ ‫ﺗﻮﺣﻴﺪي( ﺑﺎﻳﺪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮدم در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﺳﺆال و ﺗﺤﻘﻴﻖ دارﻧﺪ‬ ‫و اﮔﺮ ﺑﻪﻓﺮض ﺷﺨﺼﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ ﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻃﺮح ﺳـﺆال و ﻳـﺎ ﻧﻘـﺪ‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻣﻨﻄـﻖ ﺻـﺤﻴﺢ‪ ،‬در‬ ‫ﺻﺪد ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﺮآﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬اﺳ م دﻳﻦ ﻓﻄﺮت‪ ،1385 ،‬ص‪ 692‬ﺗﺎ ‪ 698‬ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪20‬‬

‫ﻫـ‪ .‬ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ 1386‬در ﻛﺘﺎب ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن اﻳـﻦ ﻧﻜـﺎت را‬ ‫ﺑﻪ آراء ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪:‬‬ ‫ اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ آن‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﺻﺪد رﺳﻴﺪن‬‫ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً دﻳﻦ ﺧﺎص ﻳﺎ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﺎﺻﻲ را اﻧﺘﺨـﺎب‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ آنرا ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﺪ و در ﻫﺮ دو ﺣﺎل‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺤﻖ و ﻃﺎﻟﺐ ﺣـﻖ و ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي‪ ،‬دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪة او ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬در ﺻﺪد رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ او ﻣـﻲداﻧـﺪ ﺣـﻖ ﭼﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﻛﺠﺎﺳﺖ و ﺑﺎاﻳﻦﺣﺎل در ﺻﺪد ﻣﺒﺎرزه و ﻣﻌﺎﻧﺪه ﺑﺎ ﺣﻖ اﺳﺖ و ازاﻳـﻦﺟﻬـﺖ در ﺟـﻮﻫﺮ‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻋﻨﺎد و ﺟﺤﺪ و ﻟﺠﺎﺟﺖ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ »ارﺗﺪاد« ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮﺧﻮرد و اﺻﻄﻜﺎك ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ ﻣﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺎ آن ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ازاﻳـﻦرو ﺑﺎﻳـﺪ ارﺗـﺪاد در‬ ‫ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺢ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد و ﺣﻜﻢ آن ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺻﺎدر ﺷـﻮد؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺮم ﻛﻪ ارﺗﺪاد اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﻳﻤﻲ ﻛﻪ ﺣﺪودي ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ در ﺷﺮع‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺷﺮﻋﻲ ازﻃﺮﻳﻖ ﺑﻴﻨﻪ ﻳﺎ اﻗﺮار ﺛﺎﺑـﺖ ﺷـﻮد و ﺳـﭙﺲ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﺻﺎدر ﮔﺮدد‪ .‬و اﺛﺒﺎت ارﺗﺪاد ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﻣﺎﻫﻴﺖ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ و ﺗﺒﻴﻦ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻖﺑﻮدن آﻧﭽﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣ ﺣﻈﻪ ﺷﺪه و ﻳﻘﻴﻦ و ﺗﺒـﻴﻦ از اﻣـﻮر‬ ‫ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ و ﺑﻪﺻﺮف ﮔﻔﺘﻦ ﻛﻠﻤﻪاي ﻳﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﻫـﺮ ﻗﺼـﺪ‬ ‫ﺟﺪي ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻳﺎ ﻋﺎﻣﻞ را ﺑﺮاي اﻧﻜﺎر ﺣﻖ اﺣﺮاز ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ درﻣﻮرد ارﺗﺪاد و ﻧﻴـﺰ ﺳـﺎﻳﺮ ﮔﻨﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺣـﺪ ﻳـﺎ ﺗﻌﺰﻳـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ‬‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪاي در ﺛﺒﻮت آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ و ﺗﻌﺰﻳـﺮ ﺟـﺎري ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪... .‬ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ارﺗﺪاد در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( و ﺣﺘﻲ اﺋﻤﻪ)ع( ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻋﻘﻴـﺪه و ﻳـﺎ اﺑـﺮاز آن‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،1386 ،‬ص ‪ 130‬ﺗﺎ ‪ 132‬ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪21‬‬

‫و‪ .‬آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد درﺑﺎرة ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ را ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ زﻳـﺮ ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺗﻠﺨﻴﺺ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ اﮔﺮ از روي ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﺑﺎ ﺣﻖ )ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺟﺰاﻳـﻲ و ﻛﻴﻔـﺮي(‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘ ً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎزات ﻛﻴﻔﺮي دﻧﻴﻮي در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ارﺗﺒـﺎﻃﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻛﻴﻔﺮي ارﺗﺪاد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻧﻜﺎر ﺿﺮوري دﻳﻦ اﮔﺮ در ﻧﺰد ﻛﺴﻲ ﺗ زﻣﻲ ﺑﺎ اﻧﻜﺎر ﻧﺒﻮت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻗﻴﺪ اﻧﻜﺎر ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد از ﻣﻘﻮﻣﺎت ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻗﻴـﺪ در‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺪﻳﺪة ارﺗﺪاد در ﺻـﺪر اﺳـ م‬ ‫ﺗﻮﻃﺌﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده و ﺻﺮﻓﺎً ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻋﻘﻴـﺪه و اﻇﻬـﺎر آن ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﺣﻜـﺎم ارﺗـﺪاد و‬ ‫ﻧﺎﺻﺒﻲﺑﻮدن از اﺣﻜﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ و و‪-‬ﻳﻲ ﺑﻮده و ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣـﺎﻧﻲﻣﻜـﺎﻧﻲ ﺧـﺎص ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﻃ ع دﻫﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮد و ﺧﺪا ﺗﻮﺑﺔ او ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﺣﻜﺎم ﺳـﻪﮔﺎﻧـﺔ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺑـﺮ او ﺑـﺎر‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .5‬اﺛﺒﺎت اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪ ‬اوﻟﻴﺎي دﻳﻦ ﺑﻪﻋﻬﺪة دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ و اﺟـﺮاي آن‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ درﺻﻮرﺗﻲ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﻣﻨﻔﻲ در ﭘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻗﺼﺪ اﻫﺎﻧﺖ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻗﺎﺿﻲ اﺣﺮاز ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﺣﺮاز آن راﻫـﻲ ﺟـﺰ‬ ‫اﻗﺮار آزاداﻧﺔ ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺼﺪاق اﻫﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻮﻇﻒ اﺳـﺖ ﻣـﺬﻫﺐ و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻋﺮف ﻣﻨﻄﻘﺔ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻬﻢ را درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫‪ .7‬اﮔﺮ ﺳﺐ‪ ‬در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ از راه اﻗﺮار ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ اﺳ ﻣﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬و ﻣﺠﺎزات ﺳﺎﻳﺮ اﻫﺎﻧـﺖﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﺣـﺎﻛﻢ ﺷـﺮع ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪ .‬و‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣ ﺣﻈﺎت آن را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪22‬‬

‫‪ .8‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﻘﺪﻫﺎ و اﻋﺘﺮاضﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﻪﺣﺴﺎب ﺳﺐ‪ ‬ﻳﺎ اﻫﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺤـﺚ و‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ ﻣﻲ در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ )ﺣﺘﻲ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻮﺣﻴﺪ( ﺑﺎﻳﺪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫و ﻣﺮدم در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺣﻖ ﺳﺆال و ﺗﺤﻘﻴﻖ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .9‬درﻣﻮرد ارﺗﺪاد و ﻧﻴـﺰ ﺳـﺎﻳﺮ ﮔﻨﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺣـﺪ ﻳـﺎ ﺗﻌﺰﻳـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪاي در ﺛﺒﻮت آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ و ﺗﻌﺰﻳﺮ ﺟﺎري ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺎد آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي ﺷـﺎﻣﻞ ﺣـﺎل ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﻜﺎر دﻳﻨﻲ او از ﺳﺮ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﺑﺎ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮد ﺗﻮﻃﺌـﻪﮔـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺑﻪﺣﻜﻢ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺳـﻨﮕﻴﻦ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺠـﺎزات ﺳـﻨﮕﻴﻦ‬ ‫ﺳﺐ‪ ‬اوﻟﻴﺎي دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺨﺸﺶ اﺳـﺖ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘـﺖ اﻳﺸـﺎن ﺑـﺎ ﺗﻀـﻴﻴﻖ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع دو ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ اﻳﻦ دو اﻣـﺮ را‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋ وه ﺣﺘﻲ ﺑﺮﻓﺮض ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻃﺮﻗﻲ ﺷـﺮﻋﻲ ﺑـﺮاي ﻋـﺪم‬ ‫اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﭘﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺞ‪ .‬ﺗﺸﺮﻳﺢ آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺒﻴﻴﻦ آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد در ﺑﺤـﺚ ارﺗـﺪاد‬ ‫زﺣﻤﺖ ﻛﺸـﻴﺪه‪ ،‬دوﺳـﺖ ﻓﺎﺿـﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺣـﻮم اﺣﻤـﺪ ﻗﺎﺑـﻞ )‪ (1336-91‬اﺳـﺖ‪ .‬وي ﺑـﻴﻦ‬

‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1384‬ﺗﺎ ‪ 1386‬در ﻧﻮﺷﺘﺎري ﻛﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب اﺣﻜﺎم ﺟﺰاﺋﻲ در ﺷﺮﻳﻌﺖ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( از وي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدم‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳﺘﺎد‪ ،‬رﺳـﺎﻟﻪاي ﺗـﺪوﻳﻦ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧ ﺻﺔ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه اﮔﺮ ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺮي ﻏﻴﺮارادي اﺳﺖ و اﺻﻮ‪ً-‬‬‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻜﻠﻴﻒ و ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﺗﺨﺼﺼـﺎً از ﺑﺤـﺚ ﻓﻘﻬـﻲ‬ ‫ارﺗﺪاد ﺧﺎرج ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻧﻪ واﺟﺐ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﺴـﺘﺤﺐ و‬ ‫ﻧﻪ ﻣﻜﺮوه‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﺎداﺷﻲ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻧﻪ ﻛﻴﻔﺮ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪23‬‬

‫ ارﺗﺪاد در ﻗﺮآن‪ :‬در آﻳﺎت ﻗﺮان ﻫﺮﮔﺰ ﺳﺨﻨﻲ درﺑـﺎرة ﻛﻴﻔـﺮ دﻧﻴـﻮي ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻧﻴﺎﻣـﺪه‬‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﻴـﺰي زده و ﺑـﺎ ﺗﻮﻃﺌـﻪ در ﭘـﻲ اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﺗﺰﻟﺰل در اﻳﻤﺎن اﻓﺮادي ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺗﺎزﮔﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( اﻳﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﻣﺘﻦ ﻗﺮان ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ »ﻋﻔﻮ و ﻣﺪارا« ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻗﺪام ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﺑﻪ »ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜـﻞ«‬ ‫درﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮان ﻳﻬﻮد ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻗﺪاﻣﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺻـﻠﻲ ﻋﻘ ﻧـﻲ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪﺷـﺪه در‬ ‫ﻋﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪‬ﻋﻘ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ازﺳﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮﻃﺌـﻪﮔـﺮان اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺼﺪاق اﺻﻞ ﻋﻘ ﻧﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜﻞ درﺧﺼﻮص ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫رواﻳﺎت رﺳﻴﺪه از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( و اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﺑﺎﻋﻨﻮان ﺣﻜـﻢ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺻـﺎدر ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ دﻗﻴﻘﺎً ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي ﺧﻮد ازﺟﻤﻠﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻳﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( اﻳﻤـﺎن ﻣـﻲآوردﻧـﺪ‬ ‫)در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻗﺘﺪار ﻛﺎﻓﻲ داﺷﺘﻨﺪ( اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺗﻨﻬﺎ از دو ﻣﻮرد ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮاي ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ آدﻣﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻛﻴﻔﺮ دﻓﺎع‬‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺼﺎص ﺑﺮاي ﻗﺘﻞ ﻋﻤـﺪ و اﻳﺠـﺎد ﻓﺴـﺎد و ﺑـﺮﻫﻢزدن اﻣﻨﻴـﺖ ﺟـﺎن و ﻣـﺎل‬ ‫دﻳﮕﺮان‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣ ك ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﺗﺨﺼﻴﺺ ﻋﻘﻠﻲ )و ﻣﺆﻳﺪ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﻧﻘﻠـﻲ( ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ درﺻﻮرﺗﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘـﺎً ﻣﺼـﺪاق إﻓﺴـﺎد ﻓـﻲاﻷرض ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ د‪-‬ﻳﻞ و ﺑﺮاﻫﻴﻦ اراﺋﻪﺷﺪه ازﺳﻮي ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن‬ ‫و ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳﺎ ﺿﻌﻒ ﻓﻜﺮي اﻧﺴﺎنِ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻪ إﻓﺴﺎد ﻓـﻲاﻷرض‬ ‫ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ در ﻣﺘﻦ رواﻳﺎت ارﺗﺪاد واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي ﻛﻔﺮ‪ ،‬ﺷﺮك‪ ،‬ﺟﺤﺪ و ﺷﻚ‪ ،‬ﻣـﻮرد ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از ﻛﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻳﺎﻓﺘـﻪ و از روي ﻋﻨـﺎد‬ ‫و ﺳﺘﻢ آنرا اﻧﻜﺎر ﻛﺮده و ﺑﺮﺧ ف ﺣﻖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ اﻓـﺮاد‪ ،‬ﺑـﻪ دو ﻗﻄـﺐ‬ ‫اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ )ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ( ﻗﻄـﺐ ﻣﻴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪24‬‬

‫ﻛﻔﺮ درﺑﺮاﺑﺮ اﺳ م و اﻳﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ درﺻﻮرت ﺟﺤﻮديﺑﻮدن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿـﻮع ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻧﻜﺎر ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﺔ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻜﺎر اﻣﺮي ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺮ ﺻـﺤﺖ آن‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻚ‪ ،‬اﻣﺮي ﻏﻴﺮاﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ‪ .‬در اﻣﻮر ﻏﻴﺮاﺧﺘﻴـﺎري‪ ،‬وﺿـﻊ و ﺗﺸـﺮﻳﻊ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻤﻲ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﺸﺮوع ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺷـﻚ‪ ،‬اﺳﺎﺳـﺎً در ﺑﺤـﺚ ارﺗـﺪاد ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﺨﺼﺼﺎً از ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺧﺎرج اﺳـﺖ‪ .‬ﻗـﺪر‬ ‫ﻣﺘﻴﻘﻦ از ﺷﺮك در ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺷﺮك درﺑﺮاﺑﺮ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﺧﺎﻟﻖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ و ﻓﻴـﺎض ﻓـﻴﺾ‬ ‫ﻣﺴﺘﻤﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ ﻗﺪر ﻣﺘﻴﻘﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮﻋﻘﻴـﺪه‪ ،‬ﺷـﻚ در اﺻـﻮل‬‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﻟﺰوم اﺣﻜﺎم اﺟﻤﺎﻋﻲ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﻜﺎر اﺻﻮل ﺷﺮﻳﻌﺖ ﮔـﺮدد‪،‬‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻘﻖ ارﺗﺪاد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ ﻣﻮﺿــﻮع ﺣﻘﻴﻘــﻲ ارﺗــﺪاد ﻣــﻮرد ﻧﻈــﺮ ﺷــﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤــﺪي)ص( ﻣﺼــﺪاق إﻓﺴــﺎد‬‫ﻓﻲاﻷرض ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪاﻳﻦﺧﺎﻃﺮ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ را روا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢراﻧﺪن ﺑﻪ ﻗﺘﻞِ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮﻋﻘﻴﺪه داده و ﺑﺪون اﺳﺘﻬﺰاء ﻳﺎ اﻫﺎﻧـﺖ‪ ،‬دﻳـﻦ ﺧـﻮد را واﻧﻬـﺎده و اﻧﺪﻳﺸـﺔ‬ ‫دﻳﮕﺮي را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ إﻓﺴﺎدي را در زﻣﻴﻦ اﻳﺠﺎد ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺠـﺮي درﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ آنرا ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﻗﺘﻞﻋﺎم ﺑﺸﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ اﺛﺒـﺎت‬ ‫ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪة ﻓﺮدي ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻴﻮد و ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻳﺎدﺷﺪه را ﺣﻜﻤﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜﻞ و ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﻴﻢ راﺑﻄﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮ و ﻣﺤﺎربِ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻫﻤﭽﻮن ﻣـﺎﻧﻌﻲ درﺑﺮاﺑـﺮ اﻗـﺪاﻣﺎت ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘـﻲ و‬ ‫ﻓﺘﻨﻪﺟﻮﻳﺎﻧﺔ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻗﺮار دادهﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬اﺣﻜﺎم ﺟﺰاﺋﻲ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪ ،‬ﺟﻠﺪ دﻫﻢ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‪ ،1392 ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣـﻪ‪ ،‬ص ‪11‬‬ ‫ﺗﺎ ‪.20‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪25‬‬

‫ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎد ﺑﺎ ﺗﻀﻴﻴﻖ ﻣﻘﻮﻣﺎت ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗـﺪ‪‬ي را‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻖ اﻋﺪام ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺼﺪاق ﻣﻔﺴﺪ ﻓﻲاﻷرض ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻣﺤﻘﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺒﻬﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﺷﻚ‪ ،‬از اﺳ م ﺧﺎرج ﺷﺪه ﻳﺎ اﺻﻠﻲ از اﺻﻮل دﻳﻦ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده ﻳﺎ در آن ﺗﺮدﻳﺪ ﻛـﺮده‪،‬‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﺑـﺎب ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪﺑـﻪﻣﺜـﻞ ﺑـﺎ ﺗﻮﻃﺌـﺔ‬ ‫ﻓﺘﻨﻪﮔﺮان ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺘﺎد و ﺷﺎﮔﺮد‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ارﺗﺪاد ﻋﻠﻤـﻲ و‬ ‫ﻧﻈﺮي از ارﺗﺪاد ﻋﻤﻠﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻮع اول را ﻣﺸـﻤﻮل ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ‬ ‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻮع دوم را از ﺑـﺎب ﺟﺮاﺣـﻲ ﻏـﺪة ﺳـﺮﻃﺎﻧﻲ از ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬إﻓﺴـﺎدﻓـﻲاﻷرض و‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺶ‪ .‬رأي ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻧﻔﻲ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻟﺐ‪ ‬آراء ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اراﺋـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺳ م‪ ،‬دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ را ﺑﺎ روﺷﻦﺗﺮﻳﻦ ﺿﻮاﺑﻂ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﻣﻀﺮات ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﺳـ م ﺳـﻌﺎدت‬ ‫واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن را در ﺗﺒﻌﻴﺖ از دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴـﺪة ﺻـﺤﻴﺢ ﻣـﻲداﻧـﺪ و اﻧﺤـﺮاف از آنرا‬ ‫ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺬﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از دﻳﺪﮔﺎه اﺳ م‪ ،‬ﻣـﺮدم در اﻧﺘﺨـﺎب دﻳـﻦ و ﻋﻘﻴـﺪه آزادﻧـﺪ و‬ ‫ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻜﺮّه و ﻣﺠﺒﻮر ﻛـﺮد‪ .‬اﺳـ م‬ ‫ﻛﺜﺮت ادﻳﺎن و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﺲ از دﻋﻮت اﻟﻬﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣـﻖ را ﺑـﻪرﺳـﻤﻴﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪاﻳﻦﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ دﻋﻮت اﻟﻬﻲ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻓﺮادي ﺑﺮ ﺿـ ﻟﺖ ﻣـﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻤﺮاﻫﺎن دﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎه اﺳ م‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در دﻧﻴﺎ آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ و ﻟﺠﻮﺟﺎﻧـﻪ دﻋـﻮت اﻟﻬـﻲ را اﺟﺎﺑـﺖ‬ ‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﺳـ م‪،‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﺮاي دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎﻃﻞ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄـﻖ اﺳـ ﻣﻲ در‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪26‬‬

‫دﻋﻮت دﻳﮕﺮان ﺑﻪ دﻳـﻦ ﺣـﻖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻣﻌﻘـﻮل‪ ،‬ﻣﺴـﺎﻟﻤﺖآﻣﻴـﺰ‪ ،‬رﺣﻴﻤﺎﻧـﻪ و ﺑـﻪدور از‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﺤﻜﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻛﺮاه‪ ،‬از ﺗﻐﻴﻴـﺮ دﻳـﻦ ﺑﺎزداﺷـﺖ‪ .‬ارﺗـﺪاد‪،‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب اﺧـﺮوي ﺷـﺪﻳﺪي در‬ ‫ﭘﻲ دارد‪ .‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬در اﺳ م اﻣﻀﺎء ﺷﺪه اﺳﺖ و رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘـﻞ و‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺎﻋﻨﻮان ﻣﺸـﺨﺺ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬اﻋـﺪام ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﺠﺮﻣﺎن ﻣﻌﺪوم‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺟﺮاﺋﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺘـﻞِ ﺑﺮﺧـﻲ اﻓـﺮاد در زﻣـﺎن ﺧﻠﻔـﺎي‬ ‫ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﻫﻞ رد‪‬ه‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ اﺋﻤﺔ اﻫﻞاﻟﺒﻴﺖ)ع( واﻗﻊ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﻛﺴﻲ را در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻪدﻟﻴﻞ ارﺗﺪاد ﻳﺎ ﺧﺮوج از اﺳـ م‪ ،‬اﻋـﺪام‬ ‫ﻛﺮدهﺑﺎﺷﺪ ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎن دﻳﮕﺮ اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و ﺧﺮوج از اﺳ م‪ ،‬اﻋﺪام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺘﻞ اﻓﺮادي ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در‬ ‫زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﺮ ﺗﺄﻳﻴـﺪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺣﻜﺎم ازﺳﻮي اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﺳﻮي‬ ‫اوﻟﻴﺎي دﻳﻦ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ و رﺿﺎﻳﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻴﻌﻪ ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در رواﻳﺎت و ﻛﻠﻤﺎت ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﻳﺎ ﺧﺮوج از اﺳـ م‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺎر اﺿﺎﻓﻲ دارد‪ .‬آن ﺑﺎرِ اﺿﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻠﺤﻖﺷـﺪن ﺑـﻪ ﺻـﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن اﺳـ م ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﻛﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در آندوران ﺻﺮﻓﺎً از اﺳ م ﺧﺎرج ﻧﻤﻲﺷﺪ؛ ﺑﻪﻋ وه آﻧﻜﻪ‬ ‫در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻋﻠﻴﻪ اﺳ م ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻋـ م ﭘﻴﻮﺳـﺘﻦ ﺑـﻪ اردوي دﺷـﻤﻨﺎن‬ ‫اﺳ م‪ ،‬وارد ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺤﺎرﺑﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮردﺑﺤﺚ در ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ي ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺧﺮوج از اﺳ م اﺳﺖ ﺑﺪون ﻛﻠﻴﺔ ﻗﻴﻮد ﻳﺎدﺷﺪه‬ ‫ﺑﺪون ﻟﺤﺎظ ﻗﺼﺪ ﺷﺨﺺ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ارﺗﺪاد ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ازﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫آزاديﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ارﺗـﺪاد ﻣﻮﺿـﻮع اﺣﻜـﺎم ﺷـﺮﻋﻲ ازﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫ﺟﺮاﺋﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺤﺎرﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪27‬‬

‫ارﺗﺪاد‪ ‬ﻣﻄﺮحﺷﺪه در ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻮﺷـﺶ ﻣﺘﺨﺎﺻـﻤﺎﻧﺔ ﻛﻔـﺎر ﺑـﺮاي ﺧـﺎرجﻛـﺮدن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﻳﻨﺸﺎن و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺗﺼﻨﻌﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰيﺷـﺪه و اﺳـﺘﻔﺎدة اﺑـﺰاري از ارﺗـﺪاد‬ ‫ﺑﺮاي ﺿﺮﺑﻪزدن ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴﺖ اﺳ م اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ م ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔ اول ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روﻳﺔ ﺧﻠﻴﻔﺔ اول ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ اﻫـﻞ‬ ‫رد‪‬ه‪ ،‬در زﻣﺎن دو ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺑﻌﺪي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در آندوران‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺧﺮوج ﺧﺸﻚوﺧﺎﻟﻲ از‬ ‫دﻳﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ را ﺑﻪﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬از ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ راه ﻳﺎﻓـﺖ‪».‬ﻣـﻦ ﺑـﺪ‪‬ل دﻳﻨـﻪ ﻓـﺎﻗﺘﻠﻮه«‬ ‫رواﻳﺖ ﻣﺪرﺳﺔ ﺧﻠﻔﺎ از رﺳﻮلاﻛﺮم)ص( اﺳﺖ‪ ،‬اﻫـﻞﺑﻴـﺖ ﻧﺒـﻲ)ص( ﭼﻨـﻴﻦ رواﻳﺘـﻲ از‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻘﻞ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از ﻗﻴﻮد ﺳﻴﺎﺳﻲ اوﻟﻴﻪاش ﻣﻨﺘﺰع ﻣﻲﺷﻮد و از ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑـﺎ‬ ‫اﻟﺤﺎق ﺑﻪ دﺷﻤﻦ و دﻳﮕﺮ ﻗﻴﻮد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﺻﺮف ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺑﻪﺑﻌﺪ رواﻳﺎﺗﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع )اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺪا ﺷﺪه از ﻗﻴﻮدش( از اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﻘﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫و ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﺑـﻲﺳـﻨﺪ ﻳـﺎ ﺑـﺎ اﺳـﻨﺎد ﻣﺠﻬـﻮل و‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺒﺪل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ )ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮِ راﻗـﻢِ‬ ‫ﺳﻄﻮر‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ( ﻗﺪر ﻣﺘـﻴﻘﻦ آن اﻳﺠـﺎد ﺷـﺒﻬﻪ در ﺑﻘـﺎي ﻣﻮﺿـﻮع اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻋﺪة درء )ﺳﻘﻮط ﻣﺠﺎزات ﺣﺪ ﺑﻪﻣﺠﺮد ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪ( اﺟﺎزة اﺟﺮاي اﺳﺘﺼﺤﺎب ﺑﻘـﺎي‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﻪﺗﺒﻊِ آن‪ ،‬ﺑﻘﺎي ﺣﻜﻢ را ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ اﻣﺮ ﻣﻄﺎع رﺳﻮلاﻛﺮم)ص( ﺣـﺪود ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺒﻬﺎت رﻓﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﭼﻪ ﺷﺒﻬﻪاي اﻗﻮي از ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع؟ اﻣﺎ ﺑﺤـﺚ ﻣﺠـﺎزات ﻣـﺮگ‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ از ﻣﻨﻔﺮدات اﻣﺎﻣﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫درﺣﻘﻴﻘﺖ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻏﻠﻮ ﻏﻴﺮاﻓﺮاﻃـﻲ درﻣﻴـﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن ﻧﻀـﺞ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪ و اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺴـﺘﻨﺪ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪28‬‬

‫ﺑﺮاي آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﻋﺪام ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ ﺑـﺪون ﻣﺠـﺎزات‪ ‬اﻋـﺪامِ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟ‪‬ـﻪ ﻧﺒـﻮد‪.‬‬ ‫ازاﻳﻦرو ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ در ﺣﻜﻢ اﻋـﺪام ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ و ﻳﻜﭙﺎرﭼـﻪﺗـﺮ از ﻓﻘﻬـﺎي‬ ‫اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫د‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن اﻓﺮاد ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد ﻳـﺎ ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ)ص( ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ‬‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﺮﻋﻲ از ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧ ف ﻗﺮآن و ﻋﻘﻞ ﺑـﻮده‬ ‫و ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺢ و اﺟﺮاي آن ﺗﻨﻬﺎ در ﺻـ ﺣﻴﺖ‬‫ﺿﺎﺑﻄﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜـﻢ ﻓﻘﻴـﻪ ﺟـﺎﻣﻊ ﺷـﺮاﻳﻂ ﻓﺘـﻮا‪ ،‬از ﻣﺤﻜﻤـﺔ ﺻـﺎﻟﺤﻪ ﻛﻔﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼـﻄﻠﺢ‬‫و ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ اﺧﺒﺎر واﺣﺪ ﺻﺤﻴﺤﻪ‬ ‫ﻳﺎ ﻣﻮﺛﻘﻪ و ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪد‪-‬ﻳﻞ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﺔ‬ ‫زﻳﺮ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮاﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻨﻮان ﺛﺎﻧﻮي »وﻫﻦ اﺳ م«‬ ‫)ﻧﻔﻲ ﺿﺮر ﻳﺎ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ(‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﻟﺰوم ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻒ در اﺟﺮاي ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻳﺎ دﺳﺖﻛﻢ ﺣﺪود ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ع(‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻣﻮﺛﻖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ وﺟـﻮب اﺣﺘﻴـﺎط در‬ ‫دﻣﺎء‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒـﺎر واﺣـﺪ ﻣﻮﺛـﻖ در اﻣـﻮر‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣﻬﻤﻪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪29‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻮﻫـﻮنﺑـﻮدن اﻋـﺪام‬ ‫اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﺧﺮوج از دﻳﻦ و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت‪.‬‬ ‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﺮوج از دﻳﻦ و ارﺗﺪاد ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬اﻋـﺪام اﻓـﺮاد ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ و ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻨﻲ‪ ،‬اﻣﺮي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫـ ‪ .‬ﺣﻖ ﺣﻴﺎت‪ ،‬رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه ﻫﺮﭼـﻪ ﻫﺴـﺖ‪ ،‬درﺳـﺖ و ﻏﻠـﻂ در‬ ‫دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﺰﻳﺘﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﻘـﻮﺑﺘﻲ‪ .‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﺻـﺤﺖ و‬ ‫ﺳﻘﻢ ﻋﻘﻴﺪه در آﺧﺮت ﺑﺮوز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺪار ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﻤـﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧـﻪ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺣﺘﻲ ﻫﺮ ﮔﻨﺎه ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬ارﺗﺪاد ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺮوج از اﺳ م ﺑﺎ ﻫـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺘﻲ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎً ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد؛ ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ اﻋﺪام‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﺸـﺪن و ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﻔﺮِ اﺻﻠﻲ ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫﻴﭻ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪاي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻓـﺮدي را‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﺸﺪن ﻳﺎ از اﺳ م ﺑﻴﺮونآﻣﺪن ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎرع ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫دﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي و ﺑﺮاي ﺧﻄﺎ در ﺗﺤﻘﻴـﻖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ اﻋـﻢ از دﻧﻴـﻮي و‬ ‫اﺧﺮوي درﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد‪ ‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪاي ﻋﺎدل‪،‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي ﺷﺪﻳﺪي دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺖ‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا«‬ ‫ﺳﻪ اﺻﻞ زﻳﺮ ‪-‬زﻣﺔ »اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎور« از ﻳﻚﺳﻮ و ‪-‬زﻣﺔ ﺑﺎور ﺗـﻮأم ﺑـﻪ‬ ‫اﺳ م و آزادي ﺑﻴﺎن ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪30‬‬

‫دوم‪ .‬ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻟﺤﺎدي ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا«‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻟﻐﻮ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ارﺗﺪاد ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺪام‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ آﻧﻜﻪ او‪ ،ً-‬اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ازﺟﻤﻠـﻪ »اﺳـ م« آزاد اﺳـﺖ و ﻣﺸـﻤﻮل‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻬﺰاء و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ازﺟﻤﻠﻪ اﺳ م‪ ،‬ﻛﺎري ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ و ﻧﻘﺾ ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﺑـﻪ آن دﻳـﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي اﻟﺤﺎدي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺺ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜـﺎً‪ ،‬ﺑﺮاﺳـﺎس ﺑﻨـﺪ ‪2‬‬ ‫ﻣﺎدة ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﺜﺎق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺪﻧﻲﺳﻴﺎﺳﻲ »ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻨﻔـﺮ ﻣﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻧـﮋادي ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺮك ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻳﺎ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻳﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع‬ ‫اﺳﺖ‪ «.‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ از ﻣﺼـﺎدﻳﻖ »ﮔﻔﺘـﺎر ﻧﻔـﺮتزا« اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي‬ ‫دﻳﻨﺪاران را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺮم ﺗﻠﻘـﻲ ﺷـﻮد و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺎوز ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪاي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ در دادﮔﺎﻫﻲ ﻣﺪﻧﻲ در ﺣﻀﻮر ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼـﻔﻪ‬ ‫)اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﻲ از ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮوﻧﺪان( ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠـﺎزات ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺟﺮاﺋﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﻋﺪام ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺪم ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ از ﻳﻚﺳﻮ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ازﺳﻮي دﻳﻦﻧﺎﺑﺎوران ﺳﺘﻴﺰهﺟﻮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ ﺧﺸﻦ ازﺳﻮي ﺑﺎورﻣﻨـﺪان ﺳـﻨﺘﻲ‬ ‫ادﻳﺎن ازﺟﻤﻠﻪ اﺳ م اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه و ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪- .‬زﻣﺔ دﻧﻴﺎي ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آدﻣﻴـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮِ ﻳـﻚﭼﻬـﺎرم از اﻧﺴـﺎنﻫـﺎي‬ ‫روي زﻣﻴﻦ اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻛﺮد و از ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺧﺸﻦ و اﻓﺮاﻃﻲ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑﺎورﻣﻨـﺪان‬ ‫ﺳﻨﺘﻲِ آن دﻳﻦ‪ ،‬در اﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزي رﻗﺎﺑﺖ اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ ﺑﺎ ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲﻣﻜﺎﻧﻲ و درﺟﺔ رﺷﺪﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺘﻘﺎدات‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬در ﺟﻮاﻣـﻊ ﺗﻮﺳـﻌﻪﻳﺎﻓﺘـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮزﺑﻨﺪي‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﺪيِ ﻧﻈـﺮي و‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪31‬‬

‫ﻣﻴﺪاﻧﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و آزادي ﺑﻴـﺎنِ ﺗﻮأﻣـﺎن ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﺎﻟﻨﺪه را ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ دﻳﻨﺪار ﺳﻨﺘﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲاش را ﺑﻪ دﻳﮕـﺮان ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺤـﺪ‬ ‫دﻳﻦﻧﺎﺑﺎور ﻧﻴﺰ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻫﻨﺠﺎرﻫـﺎي ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ آدﻣﻴﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ‬ ‫و وﻇﺎﻳﻒ ﺑﺸﺮ درﻗﺒﺎل ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ و ﺑـﻲدﻳﻨـﻲ ازﻗﺒﻴـﻞ »ﻣﻴﺜـﺎق ﻣﺤـﻮ ﻫﻤـﺔ اﻧـﻮاع‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻴﺎج دارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ اﻋﺪام و ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﺳﻮي دﻳﻨﺪاران ﺑﺎﻳـﺪ ﻛـ ً ﻣﻠﻐـﻲ اﻋـ م ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ازﺳﻮي ﻣﻠﺤﺪان و دﻳـﻦﻧﺎﺑـﺎوران ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺟـﺮم و ﺿـﺪ‬ ‫ارزش‪ ،‬ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ دو ﮔﺮوه دﻳﻨﺪار و ﻣﻠﺤﺪ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ آزادي اﻧﺘﻘـﺎد را‬ ‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺳﻮد ﻫﺮ دو ﮔﺮوه اﺳـﺖ‪ .‬رﻗﺎﺑـﺖ ﺳـﺎﻟﻢ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺷـﻴﻮة ﺗﻌﺎﻣـﻞ ﻗﺎﺑـﻞ دﻓـﺎع ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎ ﭘﻴـﺮوان دﻳﮕـﺮ ادﻳـﺎن و‬ ‫آﺋﻴﻦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺸﺖ‪» .‬ﺧﻔﻘﺎنِ ﻣﺬﻫﺒﻲ« آنروي ﺳﻜﺔ اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ دﻓﺎع از اﺳ م و ﺗﺸﻴﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﻧﺘﺸﺎر ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ آراء رﺳﻤﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬آﻧـﺎن اﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﺎﻓﻞ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ و ﺣﻮزوي ﺑﻪﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﺷﻬﺎدت ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ‪34‬ﺳـﺎﻟﺔ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻣﺘﻔـﺎوت‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻧﻪ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎ و ﻧﻪ در ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺗﺨﺼﺼﻲ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن اراﺋـﻪ و‬ ‫ﻧﺸﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺮاوان ﻣﻲﺗﻮان اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﺘﺎواي اﻳﻦ دﺳـﺘﻪ از ﻓﻘﻬـﺎ و ﻣﺮاﺟـﻊ‪ ،‬ﺳـﻴﻤﺎﻳﻲ ﺑـﻪﻏﺎﻳـﺖ ﻋﻘـﺐاﻓﺘـﺎده‪ ،‬ﻣﺘﺤﺠـﺮ و‬ ‫اﺳﺘﺒﺪادي از ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ را ﺑﻪﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ دﻫﺎن ﻣﻨﺘﻘـﺪان ﺧـﻮد‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪32‬‬

‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اداﻣﺔ ﺣﻴﺎت دﻫﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬﻲ رﻧﺠﻮر ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺒﺎن اﻋﺘﻘﺎدات ﻋﻮاﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﺤـﺾ‬ ‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺗﺎزه‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎداﺗﺸﺎن ﺑﺮﺑﺎد ﻣﻲرود و ﺗﻨﻬﺎﭼﺎرة ﺣﻔﻆ دﻳـﻦ و اﻳﻤـﺎن‬ ‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ ﺷﻌﻮر و ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨﻲ و داﻣﻦزدن ﺑﻪ ﺷـﻮر و اﺣﺴﺎﺳـﺎت آﻧﻬـﺎ‬ ‫در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺰاداري اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻘﺎﻫﺖ‪ ‬ﺑﻴﻤﺎر‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎداﺗﻲ ﻏﻴﺮاﻧﺘﻘﺎدي اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻗﺮآن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻜﺘﺐ اﻫﻞﺑﻴﺖ ﻧـﺪارد‪ .‬اﺋﻤـﺔ ﻣـﺎ اﻫـﻞ ﮔﻔﺘﮕـﻮ و‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻜﻢ و زورﻣﺪاري و ﺗﻚﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬روش اﻣﻮﻳﺎن ﺑﻮد ﻧـﻪ اﺋﻤـﺔ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺟﻊ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻃ ب اﻳﺮاﻧﻲ و ﻏﻴﺮاﻳﺮاﻧﻲِ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ اذﻫﺎن ﺑﺴﺘﻪ و اﻓﻜـﺎر‬ ‫ﻣﻀﻴﻖ و آراء ﻣﺘﺤﺠﺮ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮاﺿﻊ و ﻓﺘﺎواي اﻳﻦدﺳﺘﻪ از ﻣﺮاﺟـﻊ ﺳـﻨﺘﻲ در ﺣـﻮزة‬ ‫آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬وﻫـﻦ ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ و ﻣﺎﻳـﺔ ﺳﺮﺷﻜﺴـﺘﮕﻲ و ﺳـﺮاﻓﻜﻨﺪﮔﻲ ﭘﻴـﺮوان اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ﻋﻠﻲ)ع( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻫﻴﭻ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻧﻜـﺮده ﻛـﻪ ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ اﻛﻨﻮن از دو ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻮرد آﺳﻴﺐ ﺟﺪي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻳﻚﺳﻮ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫»اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ« ﺑﻪﻧﺎم ﺟﻤﻬﻮري اﺳـ ﻣﻲ و ازﺳـﻮيدﻳﮕـﺮ از ﺟﺎﻧـﺐ »ﺧﻔﻘـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﻲِ«‬ ‫اﻳﻦدﺳﺘﻪ از ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﻪﻧﺎم ﭘﺎﺳﺪاري از ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞﺑﻴﺖ و درﺣﻘﻴﻘﺖ وﻫﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪدﻟﻴـﻞ‬ ‫اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮن ﺷﻴﻌﻲ‪ .‬ﻣﺸﻮ‪‬هﻛﺮدن ﭼﻬﺮة ﻧﻮراﻧﻲ ﻣﻜﺘﺐ اﻫﻞﺑﻴﺖ ﺑﺎ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ و اﺳﺘﺒﺪاد‬ ‫دﻳﻨﻲ و ﻧﺎرواداري دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻇﻬﺎر ﺣﻖ ﻳﻌﻨﻲ آزادي اﻇﻬـﺎرﻧﻈﺮ و اﻧﺘﺸـﺎر آراء‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت دﻳﻨﻲ واﺟﺐ و ﺳﻜﻮت درﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺘﺎواي ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﺘﻚ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻢ‬ ‫و ﺳﻮءﻇﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي راﺳﺘﻴﻦ اﺳ م ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ُﻧﻪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ در ﻳﻚ ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻋﻬﺪهدار ﻧﻔﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﻧﻔـﻲ‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن و ﻧﻔﻲ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ اﺳﺖ؛ و در ﻋﻴﻦ دﻓﺎع از آزادي اﻧﺘﻘﺎد‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪33‬‬

‫از ادﻳﺎن‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس را از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا و ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺗﻨﺒﻴﻪ‬ ‫از ﺳﻮي دادﮔﺎه ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺨﺶ اول »ارﺗﺪاد و ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ« و ﺑﺨـﺶ‬ ‫دوم »آزادي ﺑﻴﺎن و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا« ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺑﺨﺶ اول ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﻗﺴـﻤﺖ و ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ راﻓﻖﺗﻘﻲ )‪ (1329-90‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺸﻮر آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﺧﺘﺼـﺎص دارد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻘﺎ‪-‬ﺗﺶ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﻗﻢ ازﺟﻤﻠـﻪ آﻳـﺖاﷲ ﻣﺤﻤـﺪ ﻓﺎﺿـﻞ‬ ‫ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ )‪ (1310-86‬در ﭘﺎﺋﻴﺰ ‪ 1385‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎباﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ و‬ ‫در ‪ 2‬آذر ‪ 1390‬در ﺑﺎﻛﻮ ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺎت ﻛﺎرد ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ در‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 6‬آذر ‪ 1390‬ﺑﺎ ﺻﺪور ﺑﻴﺎﻧﻴﻪاي از اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‪ ‬ﺻﺎدرﺷﺪه ازﺳﻮي ﭘﺪرش‪،‬‬ ‫اﻇﻬﺎر ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﺣﻜﺎم ﻗﺘﻞ و ﺳﻮاﺑﻖ آن و ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻔـﺎد ﻗﺴـﻤﺖ اول اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺨﺶ از ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﻣﻮرخ ‪ 7‬آذر ‪ 1390‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻋﺪام و ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲِ ﻫﻢدرسِ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﻣﺤﻜﻮم ﻛـﺮده و ﺑـﻪاﺟﻤـﺎل ﺣﻜـﻢ‬ ‫اﻋﺪام و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎباﻟﻨﺒﻲ را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺳﺮﮔﺸﺎده‪ ،‬دوﻣﻴﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 22‬آذر ‪ 1390‬در ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان »ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن ارﺗﺪاد« ﻃﻲ ﻳﻚ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ﺷﺶ ﻣﺤﻮر و ﭼﻨـﺪ ﺗـﺬﻛﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻧﺘﻘـﺎدات‬ ‫وارده ﺑﻪ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﭘﺪرش ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬ﻣـﺘﻦ ﻛﺎﻣـﻞ ﭘﺎﺳـﺦ وي‪ ،‬ﺳـﻮﻣﻴﻦ ﻗﺴـﻤﺖ اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺨﺶ از ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬وي از ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎباﻟﻨﺒﻲ و ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺗﻤﺎمﻗﺪ دﻓﺎع ﻛﺮده و رأي راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ را ﺻﺎﺋﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎرم اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ دوﻣـﻴﻦ‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻔﻲ ﻣﺠـﺎزات‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪34‬‬

‫ارﺗﺪاد و ﺳﺐاﻟﻨﺒﻲ« ﻣﻮرخ ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1390‬اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬اﻳـﻦ رﺳـﺎﻟﺔ ﺗﻔﺼـﻴﻠﻲ در ﻓﻘـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ ،‬ده ﺑﺨﺶ و ﻳﻚ ﺧﺎﺗﻤﻪ اﺳـﺖ و ﻃـﻲ آن ادﻟـﺔ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‬ ‫ﺑﻮدن و اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎباﻟﻨﺒﻲ از ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع و ﻋﻘﻞ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻣﻮﺷﻜﺎﻓﺎﻧﻪ‬ ‫واﻗﻊ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي ﻧـﺪارد و ﻫـﺪر ﺑـﻮدن‬ ‫ﺧﻮن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎباﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﺮﻋﻲ اﺳـﺖ و اﻋـﺪام ﺳـﺎباﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫ﺷﺮﻋﺎً ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻫﻔﺖ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧﻬـﺎ اﺑﺘﻜـﺎري اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻲﭘﺎﻳﮕﻲ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ اﻓﺮاد ﺑﻪﺟﺮم ارﺗﺪاد و ﺳﺐاﻟﻨﺒﻲ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد‪ .‬درواﻗﻊ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪي وي در ﺳﻪ ﻓﻘﺮه در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﻋﻴﻨﺎً درج ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻇﺮة ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬دو روﻳﻜﺮد ﻣﺘﻔﺎوت در ﻓﻘﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﻴﻌﻪ را ﺑﻪوﺿﻮح ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪،‬‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد ﺳﻨﺘﻲ در ﻓﺮوع و اﺟﺘﻬﺎد در اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮه از زاوﻳﺔ ﻓﻘـﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻲ و‬ ‫رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا‪ ،‬ﺣﺎوي ﻧﻜﺎت ﺑﺪﻳﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎي ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬از ﺳﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« از راﻓﻖﺗﻘﻲ در ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ )اﻛﺘﺒـﺮ ‪ (2006‬اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و درﻧﻬﺎﻳﺖ ﻗﺘﻞ وي اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﭘﻴﻮﺳـﺖ دوم‪ ،‬دو ﻧﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي )اﺳﻢ ﻣﺴﺘﻌﺎر ﻳﻜﻲ از ﻣﺪاﻓﻌﻴﻦ ﻫﻢزﺑﺎن راﻓﻖﺗﻘﻲ( در ﻧﻘﺪ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ‬ ‫اول و دوم ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ دوم ﺧﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ از ﻧﺎﻣﺔ ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻧﺎم‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﻮﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫ﺳﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ راﻓﻖﺗﻘﻲ ﻗﺒﻞ از ﺗـﺮور اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﭘﻴﻮﺳـﺖﻫـﺎ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻗﻠـﻢ ﺧـﻮد وي و‬ ‫ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻓﻜﺎر راﻓـﻖﺗﻘـﻲ و آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ وي‬ ‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐِ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ دﻳﻦ و آزادي ﺑﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﺔ دي‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪35‬‬

‫‪ 1390‬ﺗﺎ دي ‪ 1392‬ﺑﻪ رﺷﺘﺔ ﺗﺤﺮﻳﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ اول‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺘﻲ اﺳـﺖ درﺑـﺎرة‬ ‫آزادي ﺑﻴﺎن و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا ﺑﻪ دﻋﻮت ﻛﺎﻟﺞ ﺳﻨﺖ آﻧﺘـﻮﻧﻲ داﻧﺸـﮕﺎه اﻛﺴـﻔﻮرد‪ .‬ﻣﻄﻠـﺐ‬ ‫دوم‪ ،‬ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﺟﻤﻌﻲ )ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﺒـﺪاﻟﻌﻠﻲ ﺑﺎزرﮔـﺎن‪ ،‬ﺻـﺪﻳﻘﻪ وﺳـﻤﻘﻲ و ﺣﺴـﻦ‬ ‫ﻳﻮﺳﻔﻲاﺷﻜﻮري( ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜـﻢ ﻣﺸـﻜﻮك ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن ﻳـﻚ ﺧﻮاﻧﻨـﺪة‬ ‫ﺟﻨﺠﺎﻟﻲ در ﺧﺮداد ‪ 1391‬اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪاي اﺳـﺖ در ﻣﻬـﺮ ‪ 1391‬ﭘـﺲ از اﻧﺘﺸـﺎر ﻓـﻴﻠﻢ »ﺑـﻲﮔﻨـﺎﻫﻲ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن« در ﻓﻀﺎي اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ ﺑﺎ زﻳﺮﻧﻮﻳﺲ ﻋﺮﺑﻲ و ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ آن ﺑﺎﻋﻨﻮان »اﻫﺎﻧﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ«‪ .‬در ﻣﻄﻠـﺐ ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬اﺳﺘﻴﻀـﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴـﺖ‪‬‬ ‫ﻣﺪاﻓﻊِ »ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ« )آراء و ﻓﺘﺎواي آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷـﻴﺮازي( ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﭘـﻴﺶﻗـﺮاول‬ ‫اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮن ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻓﺘﺎواي ﻣﻮﻫﻮن اﻳﺸﺎن ﻋﻠﻴـﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟـﺔ »اﻣـﺎم‪ ،‬ﭘﻴﺸـﻮاي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﻟﮕﻮي اﻳﻤﺎﻧﻲ؟« ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻧﺘﻘﺎدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ده‪ .‬ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آﻳﻨﺪه‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺷﺶ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻓﺎﺻﻠﺔ آذر ‪ 1390‬ﺗـﺎ دي‬ ‫‪ 1392‬اﺳﺖ‪ .‬اﻛﺜﺮ اﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎ ﻋﻜـﺲاﻟﻌﻤـﻞ ﻣﺴـﺌﻮ‪-‬ﻧﻪ درﻗﺒـﺎل ﻓﺘـﺎوي و اﺣﻜـﺎم و‬ ‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺎم اﺳ م و ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ در ﺣﻮزة آزادي ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه و ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺘﺎب‪ ،‬در ﺣﻴﻦ دﺳﺖوﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮمﻛﺮدن ﺑﺎ‬ ‫اﻓﻜﺎر ﻣﺘﺤﺠﺮاﻧﻪ و ﻣﺘﻌﺼﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪﻧﺎم دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه و ﺑـﺎ ﺿـﻤﻴﻤﻪﻛـﺮدن آراء‬ ‫رﻗﻴﺐ و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ رواﻳﺘﻲ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و ﻋﻠﻤﻲ از اﻳﻦ وﻗـﺎﻳﻊ ﺑـﻪدﺳـﺖ دﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪﺷﻴﻮة ﮔﻠﺨﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺣﻮل ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮد ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻊ‪ ،‬ﻣﻔﺘﻴـﺎن‪ ،‬ﻓﻀـ و ﻃـ ب ﺣـﻮزهﻫـﺎي ﻋﻠﻤﻴـﻪ‪،‬‬ ‫اﺳﺎﺗﻴﺪ و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺣﻘﻮق ﺟﺰا و ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻋ ﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻘﻬـﻲ و ﺣﻘـﻮﻗﻲ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪36‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻓﻨﻲ و ﺗﻮأم ﺑﺎ اﺻﻄ ﺣﺎت راﻳﺞ ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻋﺎدي‬ ‫ﺛﻘﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻫﻢ از ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ ﻛﺘـﺎب‪ ،‬دﺳـﺖﺧـﺎﻟﻲ ﺑﺮﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫آزادي ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ دو ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ در آن اﺳﺖ )آزادي ﺧـﺮوج از‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ و آزادي اﻧﻜﺎر ﻧﻈﺮي و ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ ﺑﺮﺧـﻲ از اﺻـﻮل و ﻓـﺮوع دﻳـﻦ( ﻣﺤـﺪود‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬آزادي اﻋـ م ﻫﻮﻳـﺖ‪ ،‬آزادي ﺗﺒﻠﻴـﻎ‪ ،‬آزادي آﻣـﻮزش‪ ،‬آزادي اﻧﺘﺸـﺎر‪ ،‬آزادي‬ ‫ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻠﻨﻲ ﻋﺒﺎدي‪ ،‬آزادي ﺑﻨﺎﻛﺮدن ﻣﻌﺒﺪ‪ ،‬و‪ ...‬ﭼﻪ درﻣﻮرد ﻣـﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ )ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻫﻞﺳـﻨﺖ و دﻳﮕـﺮ ﻣـﺬاﻫﺐ ﺷـﻴﻌﻪ(‪ ،‬ادﻳـﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ‬ ‫)ازﻗﺒﻴﻞ ﻳﻬﻮدﻳﺖ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و زردﺷﺘﻴﮕﺮي(‪ ،‬ادﻳـﺎن ﻏﻴﺮاﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ )ازﻗﺒﻴـﻞ ﺑﻮدﻳﺴـﻢ و‬ ‫ﻫﻨﺪوﺋﻴﺴﻢ( و آﺋﻴﻦﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮ )ازﻗﺒﻴﻞ ﺑﺎﺑﻴﺖ و ﺑﻬﺎﺋﻴﺖ( ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ اﺳﺘﻘﺼﺎي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ در ﻓﻘـﻪ ﺟﻌﻔـﺮي در ﺣـﺪ‪ ‬وﺳـﻌﺶ ﺗـﺎم‪ ‬ﺑـﻮده و‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺗﺎ ﻛﻠﻴﺔ آراء ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﻘﻬﻲ را دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺪﻋﻲ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫اﺳﺘﻘﺼﺎﻳﻲ در ﻓﻘﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﻴﻌﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻘﻪ زﻳﺪﻳﻪ و ﻳﺎ دﻳﮕﺮ ﻣـﺬاﻫﺐ اﺳـ ﻣﻲ‬ ‫ﭼﻮن ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﺘﻔﻜـﺮان ﻣﺘﺠـﺪد اﻋـﻢ از اﻫـﻞﺳـﻨﺖ و ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬در‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬آراء ﺧﻮد را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺘﺠﺪد اﻋﻢ از‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﺔ ﺗﺤﺼﻴ ت ﺳﻨﺘﻲ ﻛ ﺳﻴﻚ داﺷﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ آراء آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد‬ ‫ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﺔ ﺳﻨﻲ و ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم در آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﮔﺰارﺷﻲ از ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل آراء ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫دو ﻗﺮن اﺧﻴﺮ‪ ،‬در زﻣﻴﻨﺔ آزادي ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد را ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫در ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎً ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل آراء اﺳﺘﺎدم ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي را ﺑﻪ اﻳﺠﺎز اﻣﺎ ﺑﺎ‬ ‫دﻗﺖ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﭼﻜﻴﺪة آراء دوﺳﺖ و ﻫﻢدرس ﻓﺎﺿﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺣـﻮم اﺣﻤـﺪ ﻗﺎﺑـﻞ در‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﺢ آراء اﺳﺘﺎد ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ آراء ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺸـﺨﺺ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ در ﻣﺴﻴﺮ آزادي ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺎ ﻛﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪37‬‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻴﭻ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ راﻓﻖﺗﻘﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ آﻳﺖاﷲ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ‬ ‫ﻧﺪارد و ﺑﻪﺷﻜﻞ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳـﻠﻤﺎنرﺷـﺪي ازﺳـﻮي‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ در ‪ 29‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1367‬و ﻗﺘﻞ ﻓﺠﻴﻊ ﺳـﻴﺪاﺣﻤـﺪ ﻛﺴـﺮوي ﺗﻮﺳـﻂ ﻓـﺪاﺋﻴﺎن‬ ‫اﺳ م در ‪ 20‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1324‬در ﻛﺎخ دادﮔﺴﺘﺮي را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺎﺳـﺦ ﺻـﺤﻴﺢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺎرﺗﻮن و ﺗﺮاﻧﺔ ﻣﻮﻫﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮ‪-‬ت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﻮي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮردي واﻗﻌﺎً اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ازﻃﺮﻳﻖ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺻـﺎﻟﺢ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻀﻴﻪ را دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﻛﺴـﻲ را ﺑـﺪون ﺣـﻖ دﻓـﺎع‪ ،‬ﻏﻴﺎﺑـﺎً‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن و اﻋﺪام ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﻓﺠﻴﻊ اﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي‪ ،‬اﻓﻜﺎر او از ﺑـﻴﻦ ﻧﺮﻓـﺖ‪ .‬ﻓﺘـﻮاي ﻗﺘـﻞ ﺳـﻠﻤﺎنرﺷـﺪي‬ ‫اﺳﺒﺎب ﺷﻬﺮت ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ او و اراﺋﺔ ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﺧﺸﻦ و ﻣﺨﺎﻟﻒ آزادي و ﻣﺪاراي ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬ ‫از اﺳ م ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺘﻞ ﻓﺠﻴﻊ ﻛﺴﺮوي و راﻓﻖﺗﻘﻲ و ﻓﺘﺎواي ﻗﺘﻞ رﺷﺪي و ﺗﻘﻲ را ﺑﺎﻳـﺪ ﻋﻠﻨـﺎً‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد ﺗﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻜﺮار اﻳﻦ ﻓﺘﺎوي ﻛﻪ ﺣﺎﺻـﻠﻲ ﺟـﺰ وﻫـﻦ اﺳـ م ﻧـﺪارد ﻧﺒﺎﺷـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻜﻢ و ﻓﺘﻮاي ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺿﻌﻒ و ﻋﺠﺰ از ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﭘﺎﺳﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻜـﻮمﻛـﺮدن اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺘﻞﻫﺎ و ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ دﻓﺎع ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻪداﻧﺴﺘﻦ ﻛﺘﺐ و ﻣﻘﺎ‪-‬ت اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة ﻓﺎﺳﺪ را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪة »اﻟﺒﺎﻃﻞ ﻳﻤﻮت ﺑﺘﺮك ذﻛﺮه« ﻋﻤـﻞ ﻧﻤـﻮد‬ ‫و ﺑﺎ ﻛﺮاﻣﺖ از ﻟﻐﻮ آﻧﺎن ﮔﺬر ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ از ﻧﻘﺪ آراء ﺧﻮد در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ و از آﺷـﻨﺎﻳﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮقِ ﺟﺰا و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎ اراﺋﺔ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات و اﻧﺘﻘﺎدات ﺧﻮد ﻗـﺪمِ‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻪﺷﺪه در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺗﻜﻤﻴﻞ و اﺻ ح ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن از اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺎﻏﺬي در اﻳﺮان ﻣﺤـﺮوم اﺳـﺖ و ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ در ﻓﻀﺎي اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺄﺳﻒ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎبﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬از اﺑﺘﺪاي ﺳـﺎل ﺟـﺎري‪ ،‬ﺣﺘـﻲ از ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﭼـﺎپ‬ ‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﻫﻢ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً در ﺧﻔﻘﺎن ﻧﺎﺷﻲ از اﺳـﺘﺒﺪاد دﻳﻨـﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﻴﻦ دوﻟﺖ اﻓﺮاط و اﻋﺘﺪال‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از ﺳﺎل ‪ 1388‬ﻋﻤ ً »ﻣﻤﻨـﻮعاﻟﻘﻠـﻢ«‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪38‬‬

‫اﺳﺖ و ﺑﺮﺧ ف ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬از اﻧﺘﺸﺎر آراء ﺧﻮد در ﻛﺘﺎب و ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت داﺧﻞ ﻛﺸﻮر ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﺷﻜﻠﻲ ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺻﻠَﺎح‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ا ‪‬ﺳ َﺘ َﻄ ‪‬ﻌﺖ‪ ۚ ‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ َﺗﻮ‪‬ﻓ‪‬ﻴﻘ‪‬ﻲ إِﻟﱠﺎ ﺑِﺎﻟﻠﱠـﻪ‪ ۚ ‬ﻋﻠَﻴﻪ‪َ ‬ﺗﻮ‪‬ﻛ ْﻠﺖ‪ ‬و‪‬إِﻟَﻴﻪ‪ ‬أُﻧ‪‬ﻴﺐ‪‬‬ ‫إِنْ أُرِﻳﺪ‪ ‬إِﻟﱠﺎ ا ْﻟﺈِ ‪‬‬ ‫واﻟﺤﻤﺪﷲ رب‪‬اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬

‫رﻣﻀﺎن اﻟﻤﺒﺎرك ‪ ،1435‬ﺗﻴﺮ ‪1393‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻮد‪.88 ،‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪:‬‬ ‫ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬

‫ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور‬ ‫و ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ از اﺟﺮاي آن‬

‫ ﻓﺘﺎواي ﻗﺘﻞ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﺑﻪ ﺟﺮم ارﺗـﺪاد ﻳـﺎ ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﺻـﺎدره از ﺳـﻮي ﻣﺮﺗﻀـﻲ‬‫ﺑﻨﻲﻓﻀﻞ و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در آذر ‪1385‬‬ ‫ ﻗﺘﻞ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ و ﻓﺘﻮاي ﭘﻨﺞﺳﺎﻟﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬آذر ‪1390‬‬‫ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﻣﻮرخ ‪ 6‬آذر ‪ 1390‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ درﻣﻮرد اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‬‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‬

‫ﻓﺘﺎواي ﻗﺘﻞ‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻨﻲﻓﻀﻞ‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻨﻲﻓﻀﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪة اﺳـﺘﺎن آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن ﺷـﺮﻗﻲ در ﻣﺠﻠـﺲ ﺧﺒﺮﮔـﺎن‬ ‫رﻫﺒﺮي و از ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ اﻋ م ﻛﺮد‪» :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲﻟﻲ« روزﻧﺎﻣـﻪﻧﮕـﺎر ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ اﺗﻬﺎم اﻓﺴﺎد و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻮدن‪ ،‬واﺟﺐ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي اﻓـﺰود‪ :‬ﻫـﺮ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﻟﻲ« را ﺑـﻪ ﻫ ﻛـﺖ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨـﺰل ﻣﺴـﻜﻮﻧﻲ اﻳـﻦ آﻳـﺖاﷲ را‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺎﻳﺰه درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺟﻬﺎن ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤـﻲ ﺣـﺎج ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻓﺎﺿـﻞ‬ ‫ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ دام ﻋﺰه‬ ‫ﺑﺎ ﺳ م‬ ‫اﺧﻴﺮاً ﻳﻜﻲ از روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪﻧﺎم ﺻـﻨﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟـﺔ »راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ«‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬آذري را در ﺻﻔﺤﺎت ﺧـﻮد درج ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد ﺧﺸـﻢ و‬ ‫‪ .1‬ﺑﺎي ﺑﻚ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ )آذر ‪ (1385‬درﻣﻮرد ﻧﻘﺾ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻤﺮ و ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪرﻳـﺰي ﺷـﺪة‬

‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،44‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از روزﻧﺎﻣﺔ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ ﻣﻮرخ ‪ 1‬آذر ‪.1385‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪44‬‬

‫ﻏﻀﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﺪﻣﺘﺘﺎن ﺗﻘﺪﻳﻢ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد(‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ اروﭘﺎ و دﻳﻦ آنرا ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬از ﻫـﺮ‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﺑﺮﺗﺮ و ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و دﻳﻦ آنرا ﻛﻪ اﺳ م اﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﺮ ﺟﻬـﺖ ﭘﺴـﺖ و ﺑـﻲارزش‬ ‫ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬او در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺣﺖ ﻣﻘﺪس ﺣﻀـﺮت رﺳـﻮل اﻛـﺮم)ص( را ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﻧﺎ‪-‬ﻳﻖ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﺮده و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻘﺪﺳﺎت اﺳ م را ﺑﻪ ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫و در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ اﻋ م ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ اﻳـﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ را آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ و از روي ﻋﻤـﺪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺿﻤﻨﺎً ﻫﻤﻴﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻘﺪﺳﺎت اﺳ م را ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺣﺘﻲ‬ ‫در ﭼﻨﺪ ﺷﻤﺎرة ﺧﻮد ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻔﻮر »آﻳﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ« ﺳﻠﻤﺎن رﺷﺪي را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺆال‪ :‬وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺒﺎل اﻳﻦ اﻣﺮ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻣﻘﻠﺪﻳﻦ ﺣﻀﺮﺗﻌﺎﻟﻲ از آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‬

‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنزاده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻮده‪ ،‬از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺮﻓﺮض ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﺮاﻓـﺎﺗﻲ ﻗﺘـﻞ‬ ‫او ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪-‬زم اﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻮل روزﻧﺎﻣﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﻛﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﺋﺪي را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ را دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳ م و‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را از ﺷﺮّ دﺷﻤﻨﺎن ﺣﻔﻆ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﺮﻳﺪون ﻟﻴﻄﻔﺌﻮا ﻧﻮراﷲ ﺑﺎﻓﻮاﻫﻢ واﷲ ﻣﺘﻢ ﻧﻮره وﻟﻮ ﻛﺮه اﻟﻜﺎﻓﺮون‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬ ‫‪ 4‬آذر ‪1385‬‬

‫ﻗﺘﻞ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ و ﻓﺘﻮاي ﭘﻨﺞﺳﺎﻟﺔ‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪1‬‬

‫»ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪» .‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« ﻛﻪ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ اﻫﺎﻧـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم در ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﺮوز ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ‬ ‫ﻓﺮد ﻧﺎﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ .‬وي ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻫﺎﻧﺖﻫﺎي ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑـﻪ ﺣﻀـﺮت رﺳـﻮل اﻛـﺮم‪،‬‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻔـﺮت ﻣـﺮدم ﺟﻤﻬـﻮري آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪﻫﻤـﻴﻦدﻟﻴـﻞ‪ ،‬ﻣـﺮدم آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن از‬ ‫آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ درﺑﺎرة وي اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﺸـﺎن در ﻫﻤـﺎنزﻣـﺎن اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﺨﺺ را ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ اﻋﺪام داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﺮوز‪ ،‬راﻓﻖ ﺗﻘـﻲ درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ از اﺗﻮﺑـﻮس ﭘﻴـﺎده‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﻣﺮد ﻧﺎﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪«.‬‬ ‫در ﭘﻲ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« ﻛﻪ ﻫﻔﺘﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﭘﻲ اﺻﺎﺑﺖ‬ ‫ﻫﻔﺖ ﺿﺮﺑﻪ ﭼﺎﻗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﻌـﺪازﻇﻬﺮ ﭼﻬﺎرﺷـﻨﺒﻪ دوم آذر در‬ ‫ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟﺔ روزﻧﺎﻣﺔ ﺻﻨﻌﺖ‪» ،‬راﻓـﻖ ﻧـﺎﻇﺮ اوﻏﻠـﻮ ﺗﻘـﻲزاده« ﻣﺸـﻬﻮر ﺑـﻪ »راﻓـﻖ‬ ‫ﺗﻘﻲﻟﻲ« ﻋﻀﻮ ﺳﺎﺑﻖ اﺗﺤﺎدﻳﺔ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻃﻲ‪‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ ع رﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﻣﻮرخ ‪ 5‬آذر ‪ .1390‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻳﺎدﺷﺪه ﻛﻞ ﻣﻄﻠـﺐ‬

‫ﻓﻮق از ﻗﻮل روزﻧﺎﻣﺔ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در روزﻧﺎﻣـﺔ ﻳﺎدﺷـﺪه )ﻣـﻮرخ ‪ 3‬آذر ‪،1390‬‬ ‫ﺳﺘﻮن ﺟﻬﺖ اﻃ ع( ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎراﮔﺮاف اول آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺘﻮا ﻫﻢ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺎرﺳﻴﻨﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒـﻲ‬

‫در اﻳﻦ رﺳﺎﻧﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪ و ﻣﻨﺒﻊ آن ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ ﺧﻮد‪ ‬ﻣ‪‬ﻔﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪46‬‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ ﺑـﻪﻧـﺎم »ﻋﺎﺷـﻮرا« ﻣﺴـﺠﺪ ﺗـﺎزه ﭘﻴـﺮ ﺑـﺎﻛﻮ را ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻣﻜـﺎن ﺑـﺮاي‬ ‫ﻟﺬتﺟﻮﻳﻲ ﺟﻨﺴﻲ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ﭘﻮرﻧﻮﮔﺮاﻓﻴـﻚ‪ ،‬ﻋﺎﺷـﻮرا و ﻣﺮاﺳـﻢ ﻋـﺰاداري‬ ‫ﻣﺮدم آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را در ﺳﻄﺢ ﻳﻚ اﻟﺘﺬاذ ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 1383‬از اﺗﺤﺎدﻳـﺔ‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﺧﺮاج ﺷﺪ‪.‬‬ ‫او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 1385‬ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺑـﺎ ﻧـﺎم »اروﭘـﺎ و ﻣـﺎ« ﺟﻨﺠـﺎل‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬در ﭘﻲ اوجﮔـﺮﻓﺘﻦ اﻋﺘﺮاﺿـﺎت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬دوﻟﺖ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« را دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل زﻧﺪان ﻣﺤﻜﻮم ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫وي ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻔﻮ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري آزاد ﺷﺪ‪.‬‬ ‫»راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان روز ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﺑﺎ ﺻﺪور اﻋ ﻣﻴﻪاي ﺑﺮاي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺑﺎ رد‪ ‬دﺳﺖداﺷﺘﻦ اﻳﺮان در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠـﺎﻧﻲ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻛﺮد اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﻃﺮح رژﻳﻢ ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴـﺘﻲ و آﻣﺮﻳﻜـﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺿﺮﺑﻪزدن ﺑﻪ رواﺑﻂ اﻳﺮان و آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت آذرﺑﺎﻳﺠﺎن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ واﻛﻨﺶ رﺳﻤﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﮔﺰارش ﭘﺎرﺳﻴﻨﻪ‪ ،‬درﺳﺖ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻬﺎر آذر ‪ 1385‬و ﭘـﺲ از اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« در روزﻧﺎﻣﺔ ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﻳﻚ اﺳﺘﻔﺘﺎء از آﻳـﺖاﷲ ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ در‬ ‫رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬ ‫درﻣﻮرد اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﺨﺰْي‬ ‫ﺟ ‪‬ﻬ ﱠﻨﻢ‪ ‬ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪‬ا ‪‬ﻓﻴﻬ‪‬ﺎ ذَ ‪‬ﻟﻚ ا ْﻟ ‪‬‬ ‫»أ َﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻤ‪‬ﻮا أَ ﱠﻧﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳﺤ‪‬ﺎد‪‬د‪ ‬اﻟ ّﻠﻪ‪ ‬و‪‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮ َﻟﻪ‪ ‬ﻓَﺄنﱠ َﻟﻪ‪ ‬ﻧَﺎر‪ ‬‬ ‫ا ْﻟ ‪‬ﻌ ‪‬ﻈﻴﻢ‪) .«‬ﺗﻮﺑﻪ‪(63 :‬‬ ‫ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺘﺪﻳﻦ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن!‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻬ‪‬ﺎر را ﺷﻜﺮﮔﺰارﻳﻢ ﻛﻪ دﺳـﺖ اﻧﺘﻘـﺎم ﺣﻀـﺮﺗﺶ از آﺳـﺘﻴﻦ ﻏﻴـﻮر ﻣـﺮدان‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻓﺮد ﺧﺒﻴﺜﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﻣﻘﺪس اﺳ م و ﻧﺒﻲ ﻣﻜـﺮم اﻫﺎﻧـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ اﻟﻬﻲ را ﺟﺎري و دل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺷﺎد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧـﺰد‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﺰرگ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن اﺳ م ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آزاده و ﺟﻮاﻧـﺎن ﻏﻴﺮﺗﻤﻨـﺪ اﺟـﺎزه ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ داد‬ ‫ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺷﻮم اﺳﺘﻜﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴﻢ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ در اﻫﺎﻧﺖ ﺑـﻪ ﻣﻘﺪﺳـﺎت اﺳـ م‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ ﮔﺮدد و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﻮدﺑﺎﺧﺘﻪ و دﻳﻦﻓﺮوش را ﺑﻪ ﺳﺰاي اﻋﻤﺎل ﻧﻨﮕﻴﻦ ﺧـﻮد ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﺑﺎﻋﻨﻮان‪» :‬ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺣﻀﺮت آﻳﺖاﷲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ )داﻣـﺖ‬ ‫ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ( درﻣﻮرد اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد راﻓﻖ ﺗﻘﻲاف«‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪48‬‬

‫اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ ﺿﻤﻦ ﺗﺒﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﺮدم ﻏﻴﻮر آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن‪ ،‬ﻳـﺎد و‬ ‫ﺧﺎﻃﺮة ﻣﺮﺟﻊ وا‪-‬ﻣﻘﺎم و ﻓﻘﻴﺪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ)ﻗﺪه( را ﻛﻪ‬ ‫ﻓﺘﻮاي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻣﻠﺤﺪ و ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را ﺻـﺎدر ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﻣـﻲ داﺷـﺘﻪ و ﻋﻠـﻮ‪‬‬ ‫درﺟﺎت اﻳﺸﺎن را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺧﻮاﺳﺘﺎرم‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪ 6‬آذر ‪1390‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺎﺳﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﺻﺪﻳﻖ ﻣﻌﺰز آﻳﺖاﷲ ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ داﻣﺖ ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‬ ‫ﺳ م‪ ‬ﻋﻠﻴﻜﻢ‬ ‫ﺳ ﻣﺘﻲ و ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﺷـﻤﺎ را از ﺧـﺪاي ﺑـﺰرگ ﺧﻮاﺳـﺘﺎرم‪ .‬ﻣﻮﻗـﻊ را ﻣﻐﺘـﻨﻢ ﺷـﻤﺮده‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً از ﻣﺤﻀﺮ اﺳﺎﺗﻴﺪي ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﺟﻮار رﺣﻤﺖ اﻳﺰدي آرﻣﻴﺪهاﻧﺪ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم ﺷﻤﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان وارث ﻣﺴـﻨﺪ ﻣﺮﺟﻌﻴـﺖ و‬ ‫ﻓﻘﺎﻫﺖ ﻣﺮﺣﻮم واﻟﺪﺗﺎن ﻫﻤﭽﻮن اﻳﺸﺎن اﺳﺘﻘ ل ﺣﻮزهﻫﺎ را ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﺮض از ﺗﺼﺪﻳﻊ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ ﻃﻠﺒﮕﻲ ﺣﻮل ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺧﻄﻴﺮ ﺑﻪﻧﺎم ﺟـﺎن ﻣـﺮدم و آﺑـﺮوي‬ ‫اﺳــ م و ﺗﺸ ـﻴ‪‬ﻊ اﺳــﺖ‪ .‬ﺟﻨﺎﺑﻌــﺎﻟﻲ در ﺑﻴﺎﻧﻴــﺔ ﻣــﻮرخ ‪ 5‬آذر ‪) 1390‬ﻣﻨﺘﺸــﺮه در ﭘﺎﻳﮕــﺎه‬ ‫اﻃ عرﺳﺎﻧﻲﺗﺎن( از ﺗﺮور »ﻓﺮد ﺧﺒﻴﺜﻲ را ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎﺣﺖ ﻣﻘـﺪس اﺳـ م و ﻧﺒـﻲ‪ ‬ﻣﻜـﺮّم‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﻣﻲﻛﺮد« و »ﺣﻀﺮت آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ را ﻛـﻪ ﻓﺘـﻮاي ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‬

‫ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻣﻠﺤﺪ و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ« اﺑﺮاز ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺘﻮاي واﻟﺪ ﺷﻤﺎ در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻘﻠﺪﻳﻦ درﺑـﺎرة ﺗﻜﻠﻴـﻒ ﺷـﺮﻋﻲ در ﻗﺒـﺎل‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري آذري ﺑﻪﻧﺎم راﻓﻖ ﺗﻘـﻲ ﺑـﻪﺗـﺎرﻳﺦ ‪ 4‬آذر ‪ 1385‬ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫»ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنزاده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬اﺳـﺖ و ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻮده‪ ،‬از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺮﻓﺮض ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﺮاﻓـﺎﺗﻲ ﻗﺘـﻞ‬ ‫او ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪-‬زم اﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻮل روزﻧﺎﻣﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﻛﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﺋﺪي را ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ را دارد‪«.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ارﺳﺎل ﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه در ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ ع رﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﺴﻦ‬ ‫ﻛﺪﻳﻮر و وبﺳﺎﻳﺖ ﺟﺮس‪ 7 ،‬آذر ‪.1390‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪52‬‬

‫ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺷﻤﺎ و ﻓﺘﻮاي واﻟﺪﺗﺎن اداﻣﺔ ﻓﺘـﻮاي ﻣﺮﺣـﻮم آﻳـﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤـﻲ ﺧﻤﻴﻨـﻲ درﺑـﺎرة‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺳﺨﻴﻒ آﻳﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻏﺮﺑﻲ در ﻛﻨـﻒ ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬ ‫ﭘﻠﻴﺲ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻫﻨﻮز زﻧﺪه اﺳﺖ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ در ﺑﺎﻛﻮ ﻫـﺪف ﺿـﺮﺑﺎت ﭼـﺎﻗﻮ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻨﺞ روز ﻗﺒﻞ در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻲﺷﻚ اﻃ ع دارﻳﺪ اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎﺣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( و‬ ‫ﻗﺮآن و اﺳ م اﻫﺎﻧﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬روزاﻧﻪ در ﻓﻀﺎي ﻛﺎﻏﺬي و ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎم و ﺗﺒﻠﻴﻎ اﻫﺎﻧﺖآﻣﻴﺰ ﻋﻠﻴـﻪ اﺳـ م ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﺧﺎص ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ ﻣﻲداﻧﻢ ﺷﻤﺎ و دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم از ﻋﺸﺮي از اﻋﺸـﺎر‬ ‫اﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ ﺣﺘﻲ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺮﺳﻴﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺘﻮاي ﻓﻮق‪ ،‬آﻳﺎ ﻫﻤﺔ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻣﻨﺘﺸـﺮﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‬ ‫اﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ و اﺳﺎﺋﺔادبﻫﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ و در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م‬

‫ﺑﻮده ﻗﺘﻞﺷﺎن ﺑﺮ ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ دراﻳﻦﺻﻮرت ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ‬

‫و ﻣﻘﻠﺪﻳﻦ واﻟﺪ ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ و دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺳـﻠﻮك ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨـﺪ اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﺷﺮﻋﻲ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻦ اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ اﻓـﺮاد )ﻳـﺎ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫اﻣﺮوزي »ﺗﺮور«( را ﭘﻴﺸﺔ ﺧﻮد ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ اﻓﺮاد ﭼﺎﺑﻜﻲ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻳـﻦ ﻓﺮﻳﻀـﺔ ﺷـﺮﻋﻲ‬ ‫)ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي اﻣﺜﺎل واﻟﺪ ﺷﻤﺎ( اﺳﺘﺨﺪام ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ‬ ‫در ﻧﻘﺪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور و ﻣﻬﺪورﻳﺖ دم ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ و ﻫﺪر ﺑﻮدن دم آنﻫﺎ ﻓﺎﻗـﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧـﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ روح ﻗﺮآن ﺑﺮﺧ ف ﭼﻨﻴﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫دو‪ .‬رواﻳﺎت اﻳﻦ دو ﺑﺎب ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور و ﻣﻬﺪورﻳﺖ دم ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼـﺮا‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮﻓﺮض ﺻﺤﺖ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮهاي ﺑﺮ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ رواﻳـﺎت ﺣﻜﻮﻣـﺖ دارﻧـﺪ و آنﻫـﺎ‬ ‫درﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اد ّﻟﻪ أﻗﻮي و أﺣﻜﻢ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﻖاﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ در اﺳ م و اﺳﻨﺎد ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ‪،‬‬

‫ﺻﻔﺤﺎت ‪ 204‬و ‪.205‬‬

‫‪53‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور‬

‫اوﻹً‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺤـﻮل ﻓﻘﻬـﺎ ﺷـﺮط اﺟـﺮاي ﺣـﺪود و ﺟﻬـﺎد اﺑﺘـﺪاﻳﻲ را ﺣﻀـﻮر‬

‫ﻧﺒﻲ‪)‬ص( ﻳﺎ اﻣﺎم)ع( ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ‪ 1‬و إﺑﻦ إدرﻳﺲ ﺣﻠﻲ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮ دو ﺣﻜﻢ ﻳﺎدﺷﺪه ﭼﻪ در اﻋﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﭼـﻪ در ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ ﺛﻘﻪ ﺑﻨـﺎي ﻋﻘ ﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻘـ در‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ »ﺧﺒﺮ واﺣﺪ« اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﺣ ‪‬‬ ‫اﻣﻮر ﺧﻄﻴﺮ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮﺧ ف دﻳﮕﺮ اﻣﻮر‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺒـﺮ ﺛﻘـﻪ اﻛﺘﻔـﺎ ﻧﻤـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻣﻮر »ﺣﻖ ﺣﻴﺎت« و ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺣـﻖ ﺣﻴـﺎت را‬ ‫ﻧﻘﺾ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﻄﻌﻲ در دﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺔ ﻧﺺ ﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻧﺺ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺧﺒﺎر واﺣﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺻﺎدر ﻛـﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ اﺟـﺮاي ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام‬ ‫ﻣﺤﺘﺎج دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء )ﺑﻪواﺳﻄﺔ اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻮقاﻟﻌـﺎدة ﺣﻴـﺎت و‬ ‫اﻫﺘﻤﺎم ﺟﺪي ﺷﺎرع ﺑﻪ آن( اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻗﻄﻌﻲ )و ﻧـﻪ ﺣﺘـﻲ دﻟﻴـﻞ ﻇﻨّـﻲ‬ ‫ﻣﻌﺘﺒﺮ( ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻛﺴﻲ ﺻﺎدر ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪﮔﻔﺘﺔ ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ »ﻗﺘﻞ اﻣـﺮ ﻋﻈﻴﻤـﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﺷﺎرع ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن اﻫﺘﻤﺎم دارد‪ .‬زﻳﺮا ﺟﺎن ﻣﺪار ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ و ﺳـﻌﺎدت اﺳـﺖ ﻟـﺬا‬ ‫ﺣﻔﻆ آن را واﺟﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺗﺮك ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﮕﺮي را ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺸﺘﻦ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد او ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻓـﻲاﻟﺠﻤﻠـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ در اﻳﻦ اﻣﺮ اﺣﺘﻴﺎط ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﻮد‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺎﺻﺮ آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪاﺣﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬اﻋﺘﺒـﺎر ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﺛﻘﻪ ﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﻋﺎدل ﺑﺎ ﺗﻮﺛﻴﻖ ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻠﻤﺎي رﺟﺎل ﻳﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ اﻳﺸﺎن از ﺟﻬﺖ ﺑﻨﺎي ﻋﻘـ ﺑـﺎ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻌﻀﻲ اﺧﺒﺎر در دﻣﺎء ﺧﺎﻟﻲ از اﺷﻜﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑـﻪوﻳـﮋه ﺑـﺎ ﺷـﺪت اﻫﺘﻤـﺎم در‬ ‫دﻣﺎء‪ ،‬آﻳﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﻘ در اﻣﻮر ﺧﻄﻴﺮه ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﺛﻘﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎاﻳﻨﻜـﻪ در‬ ‫ﻏﻴﺮ اﻳﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﺛﻘﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؟«‬

‫‪4‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺮاﻳﻊ ا‪-‬ﺳ م‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.344‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﺴﺮاﺋﺮ اﻟﺤﺎوي ﻟﺘﺤﺮﻳﺮ اﻟﻔﺘﺎوي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.25‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ¨ و اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ج ‪ 13‬ص ‪.90‬‬ ‫‪ .4‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﺪارك‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ج ‪ 7‬ص ‪.35‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪54‬‬

‫ﻛﺎﺷﻒ اﻟﻠﺜﺎم ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺣﺘﻴﺎط در دم‪ ،‬اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻴﻪ ازﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪام را ﻣﺨـﺘﺺ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺎم)ع( ﻣﻲداﻧﺪ‪ 1.‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﭼﻨـﺪ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﺛﺒﺎت ﺣﻜﻢ اﻋـﺪام ﻓﺎﻗـﺪ اﻋﺘﺒـﺎر اﺳـﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﻋـﺪة اﺣﺘﻴـﺎط در دم‪،‬‬ ‫اﻗﺘﻀﺎي ﻋﺪم اﺛﺒﺎت ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪- .‬زﻣﺔ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م داﻧﺴﺘﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﻣﺆﻣﻨـﺎن ﺑـﻪ ﻧﻘـﺾ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺒﺎت و اﺟﺮاي ﻫﺮ ﺣﻜﻤﻲ ﺑﻪوﻳﮋه اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﺳـﺮوﻛﺎر‬ ‫دارد ﻣﻨﺤﺼﺮ در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬دادﮔﺎه ﺻـﺎﻟﺤﻪ در ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ ﻫـﺮ ﻛﺸـﻮري‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه و ﻣﻮازﻳﻦ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﻴـﺰ اﻳـﻦ ﻣـﻮازﻳﻦ را ﺑـﺎ ﺷـﻔﺎﻓﻴﺖ ﺗﺒﻴـﻴﻦ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ و وﻛﻴﻞ وي ﺣﻖ دﻓﺎع دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼﻔﻪ ﺑﺮ ﺣﻜـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫دادﮔﺎه ﻋﻠﻨﻲ ﻧﻈﺎرت دارد‪ .‬ﻓﻘﻴﻪ ﻳﺎ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ در ﻋﺮف ﺣﻘﻮﻗﻲ دادﮔﺎه ﺻـﺎﻟﺢ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺧﺎرج از دادﮔﺎه و ﺑﺪون ﻃﻲ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﻪﮔﺎﻧـﺔ ﺑـﺪوي‪،‬‬ ‫ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ و دﻳﻮان ﻋـﺎﻟﻲ اﺟـﺮا ﻛـﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺮدن اﺟـﺮاي ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام ﺑـﻪدﺳـﺖ اﻓـﺮاد‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺌﻮل در ﺗﻌﺎرض ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﺿﻮاﺑﻂ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ ﺳﭙﺮدن اﺟﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬رواج ﻫﺮجوﻣﺮج و ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪-‬زﻣﺔ آن اﺧﺘ ل ﻧﻈﺎم‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺎ‪-‬ﺗﻔﺎق آنرا ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪- .‬زﻣﺔ ﺻﺪور ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور و ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺸﻮ‪‬هﻛﺮدن ﭼﻬـﺮة‬ ‫اﺳ م و ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ و ﻓﻘﺎﻫﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﺮور و ﺿﻴﻖ ﺻﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﺗﻬﺎﻣﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪﺷﺪت ﻣﻮرد ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن و ﻣﻨﺘﻘـﺪان اﺳـ م اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردﻫـﺎي ﺧﺸـﻦ و‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺎ دﮔﺮﺑﺎﺷﺎن و دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﺮﺻـﺔ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪ ،‬ﻋﺮﺻـﺔ رﻗﺎﺑـﺖ ﺟـﺪي‬ ‫ارﺑﺎب اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻴﻮة ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻮي‬ ‫و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻣﺤﻜﻢ و ﺟﺪال اﺣﺴﻦ و زﺑﺎن روز ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ از ﻛﻴﺎن دﻳﻦ و آﺋـﻴﻦ دﻓـﺎع ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫»أدع إﻟﻲ ﺳﺒﻴﻞ رﺑﻚ ﺑﺎﻟﺤﻜﻤﻺ و اﻟﻤﻮﻋﻈﻺ اﻟﺤﺴﻨﻺ و ﺟﺎدﻟﻬﻢ ﺑﺎﻟﺘﻲ ﻫﻲ أﺣﺴﻦ«‪.3‬‬ ‫‪ .1‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم ﻋﻦ ﻗﻮاﻋﺪ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ 10‬ص‪.477‬‬

‫‪ .2‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﺤﺚ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﻖاﻟﻨﺎس‪ ،‬ص ‪ 181‬ﺗﺎ ‪.216‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺤﻞ‪.125 ،‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور‬

‫‪55‬‬

‫ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور و دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪ ‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻧـﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﺳ م ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ اﻋﺘﺒﺎر و ﻫﻴﺒﺖ اﺳ م اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎواي‬ ‫ﺧﺸﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي اﻓﺰاﻳﺶ اﻗﺒﺎل ﺑﻪ دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬دﮔﺮﺑﺎﺷﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﺪه ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮت‬ ‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺻﺪور اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوا ﺑﺎﻋﺚ وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬ ‫ﺑﺎور داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪان و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ را ﺑﺪون ﺣﻖ دﻓﺎع ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺑﺪون ﺑﺮﮔﺰاري دادﮔﺎه‬

‫ﺑﻪ ﺗﺮور و اﻋﺪام ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﺘـﺎوا ﺑـﺎ ﻣـﻮازﻳﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ)ص( ﭼـﻪ‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ دارد؟‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻫﺎﻧـﺖﻛـﺮدن ﺷـﻬﺮوﻧﺪان دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲﺷـﺎن‬

‫ﻣﻌﺘﺮض ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻛﻴﻞ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ‪- ،‬ﻳﺤـﻪ ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻜﻮﺷﻨﺪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻓﻌﻞ و ﺟﺮم ﻣـﺘﻬﻢ را در ﻣﺤﻜﻤـﻪ اﺛﺒـﺎت ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و ﺧﻮاﺳـﺘﺎر‬ ‫ﻣﺠﺎزات وي ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن آن ﻛﺸﻮر اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺟـﺮم ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬

‫ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺪان ﻏﻴﺮﺗﻤﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﻳﻦ ﻧﻘﻴﺼﻪ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻋـﺎﻟﻲ ﻳـﺎ‬ ‫دادﮔﺎه ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ )ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد( ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻣﻘـﺎ‪-‬ت و‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎ در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬زﺷﺘﻲ ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ دﻳﮕﺮان‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺪل ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫روش ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ‬ ‫ﺗﺜﺒﻴﺖ ارزشﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ اﺧ ﻗﻲ و دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ازآنﺟﻤﻠـﻪ اﺳـﺖ ﻣـﺪارا و ﺗﺴـﺎﻣﺢ از‬ ‫ﻳﻚﺳﻮ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﮕﺮان و ﻋﺪم اﺳﺎﺋﺔ ادب و ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗـﻮﻫﻴﻦ و‬ ‫ﺗﻤﺴﺨﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓﺳﺎزي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ دارد‪ .‬در ﻛﻨﺎر رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ و اﻋ ﻣﻴـﺔ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ و ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻋ ﻣﻴـﺔ ﺟﻬـﺎﻧﻲِ آن ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ اﻋ ﻣﻴﻪاي ﺑﻪ ﺑﺎور دﻳﻨﻲِ ﻫـﻴﭻﻳـﻚ از ادﻳـﺎن و ﻣـﺬاﻫﺐ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﻛﺮد‪ ،‬در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺘﻘﺎد و ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﺮ ﺑﺎور دﻳﻨﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ و اَﺣﺪي‬ ‫را ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ ﻳﻚ ﺑﺎور دﻳﻨﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و ﺗﺒﻠﻴـﻎ آن آزاد‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزات ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮور اﻓـﺮاد ﺧـﺎﻃﻲ در ﻫـﻴﭻ ﺷـﺮاﻳﻄﻲ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪56‬‬

‫دراﻳﻦﺻﻮرت اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ در ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﻴﻢ راه آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او‪ ً-‬آزاديﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ دﻳﮕﺮان اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻳﻢ؛ ﺛﺎﻟﺜﺎً ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﮕﺮ ادﻳـﺎن را ﻣﺸـﻤﻮل‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪاﻧﻴﻢ؛ راﺑﻌﺎً ﻣﺠﺎزات اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ را ازﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻴﻢ و از ﺳﭙﺮدن ﺗﻴﻎ در ﻛﻒ زﻧﮕﻲ‪ ‬ﻣﺴﺖ ﺑﻪﺷﺪت ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧ ف ﺷﻤﺎ ﻣﻦ از ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن اﻳﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺑﻲادب آذري ﻧﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺷـﺎدﻣﺎن ﻧﻴﺴـﺘﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ از ﻗﺘﻞ ﻓﺠﻴﻊ و ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﺔ او ﺑﻪﻧﺎم اﺳ م و ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ و ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ و ﻓﺘﻮا ﺷـﺮﻣﻨﺪهام‪.‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ آﺛﺎر او آﻛﻨﺪه از اﻫﺎﻧﺖ و اﺳﺎﺋﺔ ادب ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺳ م ﻫـﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮة دﻓﺎع از اﺳ م و ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲداﻧـﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺎ ﭘﻴﺮو اوﻟﻴﺎﺋﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﺳﻮة اﺧ ق و ﻛﺮاﻣـﺖ و رﺣﻤـﺖ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺠﺪﻳـﺪﻧﻈﺮ در‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺧ ق و ﺗﻔﺴﻴﺮِ ﻣﺘﻦ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﺟﺘﻬﺎدي ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ آن ﺻـﺪور ﭼﻨـﻴﻦ ﻓﺘـﺎواﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ ﺗﻜـﺮار ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن »ﺧﺎرج از زﻣﻴﻨﻪ و زﻣﺎﻧﺔ« آنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﺎﻣﺶ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪاش اﺟﺘﻬﺎد‬ ‫ﻣﺪرﺳﺔ اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﺎﺻﺤﺎﻧﺔ ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺮاودهاي ﻣﺒﺎرك را ﮔﺸﻮدهاﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻴﻮة ﻣﺪرﺳﺔ ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺮاﻳﻦﺻﻮرت از اﻳﻨﻜﻪ در اﻧﺘﻘﺎد اﻳﻦ ﻫـﻢدرس‬ ‫ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﻟﺤﻈﻪاي ﺗﺄﻣﻞ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪا ﺣﺴﻴﻦﺑﻦﻋﻠﻲ)ع( را ﺑﻪ ﻓﺪاﻛﺮدن ﺟﺎن ﺧـﻮد و ﻋﺰﻳـﺰاﻧﺶ ﻛﺸـﺎﻧﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﻔﻆ ﻣﻜﺘﺐ رﺣﻤﺖ ﻧﺒﻮي از ﺑﻠﻴﺔ اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﻗﺴـﺎوت اﻣـﻮي ﺑـﻮد‪ .‬ﻓﻘﻴـﻪ ﺑﺼـﻴﺮ‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺸﻮ‪‬هﻛﺮدن ﭼﻬﺮة ﻧﻮراﻧﻲ اﺳ م رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬـﻲازﻣﻨﻜـﺮ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺼﺪاق اﻛﻤﻞ آن در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ و و‪-‬ﻳﺖ ﺟـﺎﺋﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻫﺘﻤـﺎم‬ ‫ﻣﻲورزد‪ ،‬و ﻓﻲ ا‪-‬ﺷﺎر¨ ﻛﻔﺎﻳﻺ ﻷﻫﻠﻪ‪.‬‬ ‫واﻟﺴ م ﻋﻠﻴﻜﻢ و رﺣﻤﻺ اﷲ و ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬

‫دوم ﻣﺤﺮماﻟﺤﺮام ‪ ،1433‬ﻫﻔﺘﻢ آذر ‪1390‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن ارﺗﺪاد‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬ ‫ﻀﺒ‪‬ﻮنَ! و‪ ‬أَﻧْـ ُﺘﻢ‪ ‬ﻟ‪‬ـ َﻨ ْﻘﺾِ ذ‪‬ﻣ‪‬ـﻢِ آﺑ‪‬ـﺎ ‪‬ﺋ ُﻜﻢ‪‬‬ ‫ﺿﻺً َﻓ َ َﺗ ْﻐ َ‬ ‫ﻗﺎل ﻋﻠﻲ)ع(‪» :‬و‪َ ‬ﻗﺪ‪َ ‬ﺗﺮَو‪‬نَ ‪‬ﻋﻬ‪‬ﻮد‪ ‬اﷲِ ‪‬ﻣ ْﻨﻘُﻮ َ‬ ‫َﺗﺄْ َﻧﻔُﻮنَ«‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻲﺑﻦ أﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴـﺪ ﭘﻴﻤـﺎنﻫـﺎي ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺷﻜﺴـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬ ‫ﻏﻀﺒﻨﺎك ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻟﻜﻦ از ﻧﻘﺾ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻏﻴﺮﺧﺪاﻳﻲ آﺑﺎء و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺧـﻮد ﺧﻤﺸـﮕﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﺣﻜﻢ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ )رﺿﻮاناﷲﻋﻠﻴﻪ( ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ارﺗﺪاد ﺳـﻠﻤﺎنرﺷـﺪي و ﻟـﺰوم‬ ‫ﻗﺘﻞ وي و ﻧﻴﺰ ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺟﻊ ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ ﺣﻀﺮت آﻳـﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤـﻲ ﺣـﺎج ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ)ﻗﺪه( ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« ﻛﻪ ﻫـﻢ ﻋﻨـﻮان ارﺗـﺪاد و ﻫـﻢ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ را داﺷﺖ‪ ،‬اﺧﻴﺮاً ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ واﺻﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از اﻓﺮادي ﻛﻪ داراي ﺳﻮاﺑﻖ ﺣـﻮزوي اﺳـﺖ و در ﺗـﺄﻟﻴﻒ‬ ‫آﺛﺎري دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻜﺎت ﻋﻠﻤﻲ و اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺷﺎره ﺷـﺪه‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﺎن اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﻛﻬﻨﻪ و ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ و اﻧﺘﻈﺎر اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ آن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﻜﺎت ﺗﺎزه و ﺟﺪﻳﺪي را ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﺤﺚ ﻣﻲآوردﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺑﺤـﺚ ﺟـﺪيﺗـﺮ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻋﺘﺬار از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺠﺎل ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ 22 ،‬آذر ‪.1390‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.106‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪60‬‬

‫ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳﺪم در ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻛ ّﻠﻲ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻢ و اﻣﻴﺪوارم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ دل در ﮔـﺮو‬ ‫دﻳﻦ و ﻣﻨﻄﻖ و اﺳﺘﺪ‪-‬ل دارﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ آن اذﻋﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺒ ً ﺗﺬﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ‪-‬زم ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻧﺴـﺎن ﻣـﺆﻣﻦ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ از اﻧﺤـﺮاف‬ ‫اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ و ﺳﻮءﻋﺎﻗﺒﺖ او ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ از ﻛﺸـﺘﻪﺷـﺪن ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺧﻮﺷـﺤﺎﻟﻲ اﺳـﺖ اﺟـﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻟﻬﻲ و اﻃﺎﻋﺖ دﺳﺘﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤـﻲ ﻛـﻪ در ﻋﺒـﺎرات ﮔﻬﺮﺑـﺎر اﺋﻤـﺔ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﺧﺼﻮﺻﺎً اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ)ع( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﻫﺪاف و ﻏﺎﻳـﺎت دﻳـﻦ ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪» .‬اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود اﻟﻬﻲ« ﻳﻜﻲ از اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷـﺪه و ﺑﺮﻛـﺎت‬ ‫ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد‪.‬‬ ‫ﻗﻄﺐ راوﻧﺪي در ﻟﺐ اﻟﻠﺒﺎب از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫»ﺣﺪ ﻳﻘﺎم ﻓﻲ اﻷرض أزﻛﻲ ﻣﻦ ﻋﺒﺎد¨ ﺳﺘﻴﻦ ﺳﻨﻺ« ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻳﻚ ﺣـﺪ از ﺣـﺪود اﻟﻬـﻲ در‬ ‫روي زﻣﻴﻦ ﺟﺎري ﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮ و ﺧﺎﻟﺺﺗﺮ از ﻋﺒﺎدت ﺷﺼﺖ ﺳﺎل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﺑﻴﺎن ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﺟﻮاب‪ ،‬ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻋﺮض ﻣﻲﻛـﻨﻢ‬ ‫ﻛﻪ »وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ« از اﺣﻜﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻓﻘﻬﺎ از ﻣﺘﻘﺪ‪‬ﻣﻴﻦ و ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ در‬ ‫آن ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ اﻧـﺪﻛﻲ از ﻋﺎﻟﻤـﺎن‬ ‫در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ در آن ﺗﺮدﻳﺪ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة اﻧﮕﺸـﺘﺎن ﻳـﻚ‬ ‫دﺳﺖ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻫﺎ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ از ﻗﺪﻣﺎء و ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺗﻠﻘـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬ ‫اﻫﻞ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ در ﺿﺮورﻳﺎت‪ ،‬اﺟﺘﻬﺎد راه ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻋ م ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ارزش و ﺣﻘﻴﻘـﺖ دارد‬ ‫»ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ« اﺳﺖ و درﺑﺮاﺑﺮ او ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮن و اﻋ ﻣﻴﻪاي ارزش ﻧﺪارد‪ ،‬ﻏﻴـﺮ از ﺧـﺪا‬ ‫ﻫﻴﭻ ﮔﺮوه و ﺷﺨﺼﻲ ﺻ ﺣﻴﺖ ﺟﻌﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺑﺸﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻌﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺪاﻧﻨﺪ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺴـﻠّﻢ‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪61‬‬

‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫـﻢ در زﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻫـﻢ در زﻣـﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و ﻫـﻢ در‬ ‫زﻣﺎنﻫﺎي ﺑﻌﺪ اﺟﺮا ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻮرد ﻣ ﺣﻈﻪ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻃﻲ ﺷﺶ ﻣﺤﻮر ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﺸﺮده ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻮر اول‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻗﺮآن‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻮر دوم‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و رواﻳﺎت‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﺳﻮم‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻣﺴﺌﻠﺔ رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﭼﻬﺎرم‪ :‬آﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ دﻳﻦ اﺳﺖ؟‬ ‫ﻣﺤﻮر ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬آﻳﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪود‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم)ع( اﺳﺖ؟‬ ‫ﻣﺤﻮر ﺷﺸﻢ‪ :‬آﻳﺎ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( رﺣﻤﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎري دارد؟‬ ‫ﻣﺤﻮر اول‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻗﺮآن‬ ‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧـﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺑﺎ‪-‬ﺗﺮ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﺎ روح ﻗﺮآن ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد! در اﻳـﻦ راﺑﻄـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺷﺮوع اﻳﻦ ﭘﻨﺪار از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻲ از اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻣﻘﺪ‪‬ﻣـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ در ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ آﻳـﻪاي ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺻـﺮﻳﺢ د‪-‬ﻟـﺖ ﺑـﺮ‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻲ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪‬‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻛﻨﻴﻢ و رواﻳﺎت و اﺟﻤﺎع و ﺑﻠﻜﻪ ﺿﺮورت را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺸـﻜﻞ اﺳـﺖ اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪:‬‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ :‬آﻳﺎ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻪ ﻳﺎ ﻣﻔﺴ‪‬ﺮي ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ؟ ﻋﺒﺎرات ﻣﻨﻜﺮﻳﻦ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد ﮔﻮﻳﺎي اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮي در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺑـﺮاي وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬اﺳـﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪم دﻗﺖ ﻛﺎﻣﻞ در آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳـﻦ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪62‬‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ و ﻳﺎ ﻛﻢاﻃ ﻋﻲ ﺑﺮﺧﻲ و ﺿـﻌﻒ ﻋﻠﻤـﻲ ﮔـﺮوه دﻳﮕـﺮ از اﻳﻨـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫روﺷﻦﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ ‪ 54‬ﺳﻮرة ﻣﺒﺎرﻛﺔ ﺑﻘﺮه ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻣﺴـﺘﺤﻖ‬ ‫ﺴﻜﻢ‪ ‬ﺑِﺎ ﱢﺗﺨَﺎذ‪‬ﻛﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻌﺠ‪‬ـﻞَ َﻓﺘُﻮﺑ‪‬ـﻮا‬ ‫ﻗﺘﻞ اﺳﺖ؛ »و‪‬إِذْ ﻗَﺎلَ ﻣ‪‬ﻮ ‪‬ﺳﻲ ‪‬ﻟ َﻘﻮ‪ ‬ﻣﻪ‪ ‬ﻳﺎ َﻗﻮ‪‬مِ إِ ﱠﻧﻜﻢ‪َ ‬ﻇ َﻠ ‪‬ﻤ ُﺘﻢ‪ ‬أَﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫ﺧﻴﺮٌ َﻟﻜﻢ‪ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎرِ ‪‬ﺋﻜﻢ« ﻛﺜﻴﺮي از ﺑﻨـﻲاﺳـﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺴﻜﻢ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻜﻢ‪َ ‬‬ ‫إِ َﻟﻲ ﺑ‪‬ﺎرِ ‪‬ﺋﻜﻢ‪ ‬ﻓَﺎ ْﻗ ُﺘﻠُﻮا أَﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫ﻧﺠﺎت از ﻓﺮﻋﻮﻧﻴﺎن و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن و رﻓﺘﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛـﻮه ﻃـﻮر ﺑـﺮاي ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫اﻟﻮاح‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮔﻮﺳﺎﻟﺔ ﺳﺎﻣﺮي روي آوردﻧـﺪ و از ﺗﻮﺣﻴـﺪ ﺧـﺎرج ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑﻌـﺪ از‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﺒﺐ اﻳﻦ اﻧﺤﺮاف ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻇﻠـﻢ ﻛﺮدﻳـﺪ و‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻴﺪ و ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬و ﻣﻘﺼـﻮد از اﻳـﻦ »ﻗﺘـﻞ« ﻛﺸـﺘﻦ ﻧﻔـﺲ و‬ ‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻧﻔﺲ و ﻫﻮاﻫﺎي ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻫﻤﺎن ﻗﺘﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﻌﻨـﻲ ازﻫـﺎق‬ ‫روح اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺘﻞ ازﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒـﺎرك و ﺗﻌـﺎﻟﻲ ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ و ﻋﻠﺖ آن ارﺗﺪاد ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ آنﻫﻢ ﺑﻌﺪ از ﻣ ﺣﻈـﺔ آنﻫﻤـﻪ ﻣﻌﺠـﺰات و آﻳـﺎت‬ ‫اﻟﻬﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد؛ او‪ ،ً-‬ارﺗﺪاد در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻳﻬـﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺮاي‬ ‫ﻗﺘﻞ اﺳﺖ و ﻣﺠﺎزات ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي ﻗﺘﻞ اﺳـﺖ و ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺟﺮﻳـﺎن اﺳﺘﺼـﺤﺎب‬ ‫اﺣﻜﺎم ﺷﺮاﺋﻊ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳ م ﻫﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ و ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫ﻧﺴﺦ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬آري اﮔﺮ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ اﺳﺘﺼﺤﺎب را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻓﻘـﻂ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ اول اﻛﺘﻔﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺮاي ﺗﻘﺮﻳﺐ ﻣﺪﻋﺎ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻟﻮﺳﻲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ روح اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ‪ 1‬آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺘﻞ؛ ﻳﺎ ﺗﻮﺑﺔ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺧﺎص ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻖ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺳﻲ)ع( )ﺗﻮﺑﺘﻬﻢ ﻫﻮ اﻟﻘﺘﻞ اﻣﺎ ﻓﻲ ﺣﻘﻬـﻢ‬ ‫ﺧﺎﺻﻺ أو ﺗﻮﺑﻺ اﻟﻤﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻓﻲ ﺷﺮﻳﻌﻺ ﻣﻮﺳﻲ)ع((‪.‬‬ ‫در ذﻳﻞ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ از ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳـﻲ‬ ‫)ﻋﻠﻲ ﻧﺒﻴﻨﺎ و آﻟﻪ و ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م( ﺳﺆال ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ اﺳـﺖ؟ ﺣﻀـﺮت‬ ‫‪ .1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ روحاﻟﻤﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.260‬‬

‫‪63‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﻣﻮﺳﻲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻫﺮﻛﺪام دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮادر و ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﻨﺪ ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ از ﻧﺎﺣﻴـﺔ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ آﻣﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ درﻣﻮرد ﮔﻮﺳﺎﻟﻪﭘﺮﺳـﺘﻲ‬ ‫و ﻧﻴﺰ درﻣﻮرد ارﺗﺪاد ﺟﻤﻌﻲ و ﮔﺮوﻫﻲ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗـﻮان از آن‪ ،‬ﺣﻜـﻢ ارﺗـﺪاد‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬آري ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﺔ ﻓﺘﻮﺑﻮا ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺮ ﻫﺮﻛـﺪام ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ واﺟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑـﺮاي ارﺗـﺪاد ﻫﺮﻛـﺪام ﻣﺴـﺘﻘ ً‬ ‫اﺳﺖ و درﻧﺘﻴﺠﻪ ارﺗﺪاد ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻓﺨﺮ رازي در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ 2‬در ذﻳﻞ آﻳﺔ ‪ 217‬ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه‪» :‬و‪ ‬ﻣﻦْ ﻳﺮْ َﺗﺪ‪‬د‪ ‬ﻣ ْﻨﻜﻢ‪ ‬ﻋﻦْ‬ ‫ﺻﺤ‪‬ﺎب‪ ‬اﻟﻨﱠﺎرِ‬ ‫ﺧﺮَ¨ِ و‪‬أُو‪َ ‬ﻟ ‪‬ﺌﻚ أَ ‪‬‬ ‫ﺣ ِﺒ َﻄﺖ‪ ‬أَ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺎ ُﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ‬ﻧﻴﺎ و‪‬اﻟْ‪ Ĥ‬‬ ‫د‪‬ﻳ ‪‬ﻨﻪ‪َ ‬ﻓﻴ ‪‬ﻤﺖ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻛﺎ ‪‬ﻓﺮٌ َﻓﺄُو‪َ ‬ﻟ ‪‬ﺌﻚ ‪‬‬ ‫‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻓﻴﻬ‪‬ﺎ ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪‬ونَ« آورده اﺳﺖ‪» :‬أﻣﺎ ﺣﺒﻮط اﻷﻋﻤﺎل ﻓﻲ اﻟﺪﻧﻴﺎ ﻓﻬﻮ أﻧﻪ ﻳﻘﺘﻞ ﻋﻨﺪ اﻟﻈﻔﺮ ﺑﻪ‬ ‫و ﻳﻘﺎﺗﻞ إﻟﻲ أن ﻳﻈﻔﺮ ﺑﻪ و‪ -‬ﺗﺴﺘﺤﻖ ﻣﻦ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻮاﻟﺪ¨ و ‪ -‬ﻧﺼـﺮاً و ‪ -‬ﺛﻨـﺎء ﺣﺴـﻨﺎً و‬ ‫ﺗﺒﻴﻦ زوﺟﺘﻪ ﻣﻨﻪ و ‪ -‬ﻳﺴﺘﺤﻖ اﻟﻤﻴﺮاث ﻣﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﺒﻮط اﻋﻤﺎل در‬ ‫دﻧﻴﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ او ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑـﺎ ﻋـﺪم دﺳﺘﺮﺳـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻗﺘﺎل ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ او ﻇﻔﺮ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﺒﺎﻳـﺪ او را ﻧﺼـﺮت و ﻳـﺎري‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و زوﺟﺔ او از او ﻗﻬﺮاً و ﺑﺪون ﻃ ق ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻴﺰ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ارث ﻧﻤﻲﺑﺮد‪.‬‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺨﺮ رازي اﻳﻦ اﺣﻜﺎم را از اﻃ ق ﺣـﺒﻂ اﻋﻤـﺎل در دﻧﻴـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﻃ ق آن ﺣﺘﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ و اﺳ ﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺒ ً او را در داﺋﺮة ﻃﻬﺎرت‬ ‫و اﺣﺘﺮام ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﺧﻮن او را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ ﺣـﺒﻂ اﻋﻤـﺎل ﺟﻤﻴـﻊ‬ ‫آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻟﻔﻈﺎً و ﻋﻤ ً اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ رواﻳـﺎت‬ ‫ﻣﻌﺘﺒﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻬﺎد¨ أن ‪ -‬إﻟﻪ إ‪ -‬اﷲ و اﻟﺘﺼﺪﻳﻖ ﺑﺮﺳﻮل اﷲ)ص(‬ ‫‪ .1‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺪ‪‬ر اﻟﻤﻨﺜﻮر ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﻓﺨﺮ رازي‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،40‬ﭼﺎپ اول ﻣﺼﺮ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪64‬‬

‫ﺑﻪ ﺣﻘﻨﺖ اﻟﺪﻣﺎء و ﻋﻠﻴﻪ ﺟﺮت اﻟﻤﻨﺎﻛﺢ و اﻟﻤﻮارﻳﺚ«‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻦ رواﻳﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﺒﻮد اﻳﻦ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬دﻣﺎء و ﺧﻮن‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻘﻮن ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻨﺎﻛﺢ و ﻣﻮارﻳﺚ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‬ ‫و ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ در ﺗﻨﻘﻴﺢ‪ 1‬ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ :‬رواﻳﺎت ﻣﺘﻌـﺪدي دارﻳـﻢ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺎط در‬ ‫اﺳ م و ﺣﻘﻦ دﻣﺎء و ﺗﻮارث و ﺟﻮاز ﻧﻜﺎح‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴـﺪ و ﻧﺒـﻮت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﻛـﺮم‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺎﻳﺪ ازاﻳﻦﺟﻬﺖ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻓﺘﻮا داده ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺣﺞ ﺑﺮﮔـﺰار ﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد آن ﺣﺞ ﻫﻢ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻴﻢ و اﻃ ق اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺣﻖ‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دو ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺳﺆال اول‪ :‬اﮔﺮ ﻛﺴـﻲ ﺑﮕﻮﻳـﺪ ﺣـﺒﻂ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺑﻄ ن اﻋﻤﺎل ازﻧﻈﺮ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﺧﺮوي اﺳﺖ و ﻫـﻴﭻ ﻣ زﻣـﻪاي‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ ،‬در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ دور از اﻧﺼﺎف اﺳﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻋﻤﺎل را اﻋﻢ از ﻧﻤﺎز و روزه و ﻋﺒﺎدات و ﻧﻴﺰ ﻧﻜﺎح و ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮري ﻛﻪ رﻧﮓ دﻳﻨـﻲ‬ ‫دارد و ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮ اﺳ م و ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻧﺒﻮت را ﺑﻪﺳﺒﺐ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‬ ‫و ﺑﻄ ن آن را ﻫﻢ در دﻧﻴﺎ و ﻫﻢ در آﺧﺮت ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ‪-‬زﻣﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل ﻓﻘﻂ ﺳﺎﻗﻂﺷﺪن اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ ﻛﻪ اﺟﺮ اﺧـﺮوي‬ ‫دارد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺣﺒﻂ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪم ﺗﺮﺗـﺐ اﺟـﺮ اﺧـﺮوي ﺑـﺮ اﻋﻤـﺎل‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺣـﺒﻂ‬ ‫ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﻋﻤﻠﻲ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده و ﻫﻴﭻ ﺷﻬﺎدﺗﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺳﺒﺐ اﺣﺘﺮام او ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻟﻌﺪم ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷـﻮد و ﺑـﺎ اﻧﺘﻔـﺎء آن‪ ،‬دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻧﺪارد و ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺪم اﺣﺘﺮام ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠـﺎزات در ﻫﻤـﻴﻦ دﻧﻴـﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ و اﻃ ق ﺣﺒﻂ اﻋﻤـﺎل در دﻧﻴـﺎ‪ ،‬ﻇﻬـﻮر‬ ‫درﺧﺼﻮص ﻗﺘﻞ ﻧﺪارد اﻣﺎ اﺻﻞ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳـﻚ ﻣﻌﻨـﺎي ﻣﻄـﺎﺑﻘﻲ و ﻳـﺎ‬ ‫‪ .1‬اﻟﺘﻨﻘﻴﺢ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪..84‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪65‬‬

‫زم ﻋﺎدي ﺑﺮاي آن ﻣﻲداﻧﻴﻢ و ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻗـﺮآن‬‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي را ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻄﺮح ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ آﻳﻪاي ﻧﻪ ﺑﻪ د‪-‬ﻟﺖ‬ ‫ﺻﺮﻳﺢ و ﻧﻪ ﻇﻬﻮري د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺪارد و اﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ل اﻳﻦ ادﻋﺎ را ﻛﺎﻣ ً ﻣﺨﺪوش‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﺰ اﻟﺪﻗﺎﺋﻖ‪ 1‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟﺒﻄ ن ﻣﺎ ﺗﺨﻴﻠﻮه وﻓﻮات ﻣﺎ ﻟ ﺳ م ﻣﻦ اﻟﻔﻮاﺋﺪ‬ ‫اﻟﺪﻧﻴﻮﻳﻺ«‪ :‬اﻳﺸﺎن ﻫﻢ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﻓﻮاﺋﺪ دﻧﻴﻮي را از آﻳﻪ ﻓﻬﻤﻴـﺪه اﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﻣ زﻣـﺔ‬ ‫ﻋﺎدي ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي دارد ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت و در ﻫﺮ دو دار‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي وﺳﻴﻌﻲ دارد‪ .‬درﻣﻮرد ﺷﺮبﺧﻤﺮ و زﻧﺎ و ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﺮﻣـﺎت دﻳﮕـﺮ در رواﻳـﺎت‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﻇـﺎﻫﺮاً ﻓﻘـﻂ در ارﺗـﺪاد‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻃ ق آن ﭼﻨﻴﻦ آﺛﺎري را در ﺑﺮ دارد‪.‬‬ ‫ﺳﺆال دوم آن اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬ﻗﻴﺪ »ﻣﻮت« دارد و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ » َﻓﻴ ‪‬ﻤﺖ‪‬‬ ‫و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻛﺎ ‪‬ﻓﺮٌ« و اﻳﻦ ﻗﻴﺪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر در اﻳﻦ دارد ﻛﻪ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت درﺻـﻮرﺗﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد و اﻳﻦ ارﺗﺪاد ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدن او ﺑﺎﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻔـﺮ‬ ‫از دﻧﻴﺎ ﺑﺮود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺠﺮد ارﺗﺪاد ﺳﺒﺐ ﺣـﺒﻂ‬ ‫اﻋﻤﺎل و ﺗﺮﺗﺐ آﺛﺎر دﻧﻴﻮي و اﺧﺮوي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬او‪ ،ً-‬در ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺠﺮد ﺷﺮك و ارﺗﺪاد را ﺑﺪون ﻗﻴـﺪ‬ ‫ﺤ ِﺒﻂَ ﻋ‪‬ـ ْﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ‬ ‫ﻣﺮدن ﺳﺒﺐ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »و‪َ ‬ﻟﻮ‪ ‬أَ ْﺷﺮَﻛﻮا َﻟ ‪‬‬ ‫ﺣ ِﺒﻂَ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤﻠُـﻪ‪ .«‬و در ﺟـﺎي ﺧـﻮد‬ ‫ﻛﺎﻧُﻮا ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ« و ﻧﻴﺰ آﻳﺔ دﻳﮕﺮ »و‪ ‬ﻣﻦْ ﻳﻜ ُﻔﺮْ ﺑِﺎ ْﻟﺈِﻳﻤ‪‬ﺎنِ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬‬ ‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻮل ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻋﺪة ﺣﻤﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮ ﻣﻘﻴﺪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫دو ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺒﺖ را دارد ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻴﻦ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻨﺎﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻧﺘﻴﺠـﻪ آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ ﻳﻚ ﻣﺼﺪاق از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻨـﻮان ﻣ‪‬ـﺮدن‬ ‫در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ در ﻣﻄﻠﻮب و ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﺰ اﻟﺪﻗﺎﺋﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،516‬ﭼﺎپ اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪66‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺮﻓﺮض ﻛﻪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻗﺎﻋﺪة ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﻘﻴﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺮﻳـﺎن داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ درﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻴـﺪ ﻋﻨـﻮان اﺣﺘـﺮازي را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻗﻴﺪ ﻛﻨﺎﻳﻪ از ﻋﺪم ﺗﻮﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد ﺳـﭙﺲ ﺗﻮﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻜﻨﺪ ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ اﺣﻜﺎم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﻴﺪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻋﻨﻮان ﺣﺒﻂ در دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻇﻬﻮر در اﻳﻦ دارد ﻛـﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺒﻂ ﻓﻌﻠﻴﺖ داﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺗﻤﺎم ﻣ ك‪ ،‬ارﺗﺪاد و ﻋﺪم ﺗﻮﺑﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣ‪‬ـﺮدن‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ او ﺣﻜﻤﻲ ﻛﺮد دﻳﮕﺮ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺳﺮﺧﺴﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺒﺴﻮط ﺧﻮد‪ 1‬در ﺑﺎب اﻟﻤﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ آورده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»و ا‪-‬ﺻﻞ ﻓﻲ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ اﻟﻤﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ أو ﻳﺴﻠﻤﻮن ﻗﻴﻞ اﻵﻳـﻺ ﻓـﻲ اﻟﻤﺮﺗـﺪ‪‬ﻳﻦ«‪.‬‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﻪ آﻳﺔ ‪ 16‬از ﺳﻮرة ﻣﺒﺎرﻛﺔ ﻓﺘﺢ ﺑﺮاي وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫د‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ در ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻷﻓﻬﺎم‪ 2‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ارﺗﺪاد را اﻓﺤﺶ اﻗﺴﺎم ﻛﻔـﺮ‬ ‫و ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ و زﺷﺖﺗﺮﻳﻦ ﻛﻔﺮﻫﺎ و ﻏﻠﻴﻆﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ اﻗﺴﺎم ﻛﻔﺮ از ﺣﻴﺚ ﻋﻘﻮﺑﺖ و‬ ‫اﺣﻜﺎم داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ دو آﻳﻪ اﺷﺎره ﻛﺮده ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ آن اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ اﺳـﺖ »و‪‬ﻣ‪‬ـﻦْ ﻳﺮْﺗَـﺪ‪‬د‪‬‬ ‫ﺧﺮَ¨« و آﻳﺔ »و‪ ‬ﻣﻦْ‬ ‫ﺣ ِﺒ َﻄﺖ‪ ‬أَ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺎ ُﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ‬ﻧﻴﺎ و‪‬اﻟْ‪ Ĥ‬‬ ‫‪‬ﻣ ْﻨﻜﻢ‪ ‬ﻋﻦْ د‪‬ﻳ ‪‬ﻨﻪ‪َ ‬ﻓﻴ ‪‬ﻤﺖ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻛﺎ ‪‬ﻓﺮٌ َﻓﺄُو‪َ ‬ﻟ ‪‬ﺌﻚ ‪‬‬ ‫ﺧﺮَ¨ِ ‪‬ﻣﻦْ ا ْﻟﺨَﺎﺳ‪‬ـﺮِﻳﻦَ« ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ رواﻳـﺖ‬ ‫ﻳ ‪‬ﺒ َﺘﻎِ َﻏﻴﺮَ ا ْﻟﺈِ ‪‬ﺳﻠَﺎمِ د‪‬ﻳﻨﺎً َﻓ َﻠﻦْ ﻳ ْﻘ ‪‬ﺒﻞَ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻓﻲ اﻟْ‪ Ĥ‬‬ ‫ﻧﺒﻮي »‪ -‬ﻳﺤﻞ دم إﻣﺮئ ﻣﺴﻠﻢ إ‪ -‬ﺑﺈﺣﺪي ﺛ ث ﻛﻔﺮ ﺑﻌﺪ اﻳﻤﺎن أو زﻧﺎ ﺑﻌـﺪ إﺣﺼـﺎن أو‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ ﺑﻐﻴﺮ ﻧﻔﺲ« ﺗﻤﺴﻚ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸـﺎن از دو آﻳـﻪ ﻟـﺰوم‬ ‫ﻗﺘﻞ را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺒﺴﻮط ﺳﺮﺧﺴﻲ‪ ،‬ﺟﺰء دﻫﻢ از ﭼﺎپ دار اﻟﻤﻌﺮﻓﻺ ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ص ‪.98‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻷﻓﻬﺎم‪.22/15 ،‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪67‬‬

‫ﻫـ‪ .‬ﻋ وه ﺑﺮ اﻃ ق ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان از ﺗﻌﺒﻴﺮ »اﻟﻔﺘﻨﻺ أﻛﺒﺮ ﻣﻦ اﻟﻘﺘﻞ« ﻛـﻪ در‬ ‫آﻳﺔ ‪ 217‬ﺑﻘﺮه اﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﺪﻋﺎ را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ در اﻳﻦ آﻳﻪ دو ﻗﻮل وﺟـﻮد‬ ‫دارد ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ارﺗﺪاد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺘﻨﺔ ارﺗﺪاد ﻛـﻪ ﻛﻔـﺎر‬ ‫دﻧﺒﺎل آن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از دﻳﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳـﺖ‬ ‫از ﻗﺘﻞ آن ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره دارد )ﺣﻀﺮﻣﻲ(‪ .‬ﺑﺮﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻪ ﻓﺘﻨﻪ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺳﻢ ﻣﺼﺪر ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺼﺪر‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﻳﻚ ﻗﺘﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﺪﺗﺮ و‬ ‫ﺑﺰرگﺗﺮ و ﻗﺒﻴﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان از اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻤـﻮد؟‬ ‫اﮔﺮ ﻳﻚ ﻗﺘﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺷﺮﻋﺎً و ﻋﻘ ً و ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻴﺎً ﺟـﻮاز ﻗﺘـﻞ ﻗﺎﺗـﻞ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻗﺼـﺎص‬ ‫ﺑﻪدﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻄﻮر ارﺗﺪاد ﻛﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از او ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮاز را ﺑﻪدﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ را ﻧﻤـﻲﺧـﻮاﻫﻴﻢ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨـﻴﻢ؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﻛﻪ ارﺗﺪاد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دارد ﻛﻪ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺮاي اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﭼــﻪ اﺳــﺘﺒﻌﺎدي دارد ﻛ ـﻪ ﻛ ـ م ﭘﻴ ـﺎﻣﺒﺮ)ص( در ﺟــﻮاز ﻗﺘــﻞ ﻣﺮﺗ ـﺪ‪ ‬و ﻳ ـﺎ اﺋﻤــﺔ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻣﺘﺨﺬ از اﻳﻦ ﻛﺮﻳﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‬ ‫ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻫﺮ ارﺗﺪادي ﻓﺘﻨﻪ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺧﻴﺎل ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از ارﺗـﺪادﻫﺎ ﻓﺘﻨـﻪ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﻏﻴﺮﻓﺘﻨﻪ و اﻳﻨﻜﻪ در آﻳـﺔ ﺷـﺮﻳﻔﻪ از ارﺗـﺪاد ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﺑـﻪ ﻓﺘﻨـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﻋﻤﻖ زﺷﺘﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ دارد‪.‬‬ ‫و‪ .‬ﻋ وه ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﻳﺔ دﻳﮕﺮي از ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻧﻤﻮد؛ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »إِﻧﱠﻤﺎ‬ ‫ﺴ ‪‬ﻌﻮ‪‬نَ ‪‬ﻓﻲ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ ﻓَﺴﺎداً أَنْ ﻳ َﻘ ﱠﺘﻠُـﻮا أَو‪ ‬ﻳﺼ‪‬ـ ﱠﻠﺒ‪‬ﻮا أَو‪‬‬ ‫ﺟ‪‬ﺰاء‪ ‬اﻟﱠﺬﻳﻦَ ﻳﺤﺎرِﺑ‪‬ﻮنَ اﻟ ﱠﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮ َﻟﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﺧﺰْي ‪‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ‬ﻧﻴﺎ و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪‬‬ ‫ﺟ ُﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻣﻦْ ﺧ‪ ‬ف‪ ‬أَو‪ ‬ﻳ ْﻨ َﻔﻮ‪‬ا ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ ذ ‪‬ﻟﻚ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬‬ ‫ُﺗ َﻘ ﱠﻄﻊ‪ ‬أَﻳﺪﻳ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬أَر‪ ‬‬

‫ﺧﺮَ¨ِ ﻋ‪‬ﺬاب‪ ‬ﻋ‪‬ﻈﻴﻢ«‪ 1‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ 2‬آورده اﺳﺖ‪» ،‬و ﻗـﺎل ﻗـﻮم اﻟﻤـﺮاد‬ ‫‪‬ﻓﻲ اﻟْ‪ Ĥ‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه‪.33،‬‬ ‫‪ .2‬ﻛﺘﺎب ﻗﻄﺎع اﻟﻄﺮﻳﻖ‪ ،‬ص ‪ ،121‬ج ‪ 2‬از اﻟﺤﺪود از ﺳﻠﺴﻠﻺ اﻟﻴﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻔﻘﻬﻴﻺ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪68‬‬

‫ﺑﻬﺎ اﻟﻤﺮﺗﺪون ﻋﻦ ا‪-‬ﺳ م إذا ﻇﻔﺮ ﺑﻬﻢ ا‪-‬ﻣﺎم ﻋﺎﻗﺒﻬﻢ ﺑﻬﺬه اﻟﻌﻘﻮﺑﻺ‪ ،‬ﻷن اﻵﻳﻺ ﻧﺰﻟـﺖ ﻓـﻲ‬ ‫اﻟﻌﺮﻳﻨﻴﻴﻦ‪ ،‬ﻷﻧﻬﻢ دﺧﻠﻮا اﻟﻤﺪﻳﻨﻺ ﻓﺎﺳﺘﻮﺧﻤﻮﻫﺎ ﻓﺎﻧﺘﻔﺨـﺖ أﺟـﻮاﻓﻬﻢ و اﺻـﻔﺮت أﻟـﻮاﻧﻬﻢ«‪،‬‬ ‫ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺮدﻳﺪه و ﺳﭙﺲ ﻣﺮﻳﺾ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻣﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ و ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺘﺮﺑﺎن ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬آﻧﻬـﺎ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ ﺳﺎﻟﻢ ﺷﺪﻧﺪ اﻣﺎ از اﺳ م ﺑﺮﮔﺸـﺘﻨﺪ و آن ﭼﻮﭘـﺎن را ﻛﺸـﺘﻨﺪ و ﺷـﺘﺮ را دزدﻳﺪﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻌﺪ از اﻃ ع از ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ را دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد و آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪﺟﻬـﺖ‬

‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﺘﺎب اﻟﺘـﺎج اﻟﺠـﺎﻣﻊ ﻟ ﺻـﻮل‪ 1‬ﻛـﻪ درﻣـﻮرد اﺣﺎدﻳـﺚ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ آورده اﺳﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺄن ﻧﺰول آﻳﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ اﺳﺖ و ﻧﻈﺮ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺳﻠﻔﺎً و ﺧﻠﻔﺎً اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ز‪ .‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﺑﻪ آﻳـﺔ ‪137‬‬ ‫ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺘﺸﻬﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻛﺘـﺎب دﻋـﺎﺋﻢ ا‪-‬ﺳـ م از اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق)ع( از ﭘﺪران ﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﻛـﺎن ‪ -‬ﻳﺰﻳـﺪ‬ ‫اﻟﻤﺮﺗﺪ‪ ‬ﻋﻠﻲ ﺗﺮﻛﻪ ﺛ ﺛﺎً ﻟﻴﺴﺘﺘﻴﺒﻪ ﻓﺈذا ﻛﺎن ﻳﻮم اﻟﺮاﺑﻊ ﻗﺘﻠﻪ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ أن ﻳﺴﺘﺘﺎب ﺛﻢ ﻳﻘـﺮأ‪ :‬إن‬ ‫اﻟﺬﻳﻦ آﻣﻨﻮا ﺛﻢ ﻛﻔﺮوا ﺛﻢ آﻣﻨﻮا ﺛﻢ ﻛﻔﺮوا ﺛـﻢ ازدادوا ﻛﻔـﺮاً ﻟـﻢ ﻳﻜـﻦ اﷲ ﻟﻴﻐﻔـﺮ ﻟﻬـﻢ و‪-‬‬ ‫ﻟﻴﻬﺪﻳﻬﻢ ﺳﺒﻴ ً«‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ دﻟﻴﻞ روﺷﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﻪﻧﺤﻮي از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬وﺟـﻮب‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ را از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬آري اﺣﺘﻤـﺎل دارد از دو‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻋﺪم ﻏﻔﺮان اﻟﻬﻲ ﻛﻪ اﻃ ق دارد ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ در دﻧﻴﺎ و ﻧﻪ در آﺧـﺮت و ﻫﻤـﻴﻦﻃـﻮر‬ ‫ﻋﺪم ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ آن ﻫﻢ اﻃ ق دارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳـﺔ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻓﻘﻂ د‪-‬ﻟﺖ دارد ﻛـﻪ ﺗﻮﺑـﺔ ﭼﻨـﻴﻦ اﺷﺨﺎﺻـﻲ ﻣـﻮرد ﻗﺒـﻮل ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬در ﺟـﻮاب‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺑﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪم ﻗﺒﻮل ﺗﻮﺑﻪ و ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﻣ زﻣﻪ وﺟﻮد دارد؛ ﭼﺮا‬ ‫‪ .1‬اﻟﺘﺎج اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟ ﺻﻮل‪.19/3 ،‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪69‬‬

‫ﻛﻪ در ﻓﻘﻪ ﻣﻮردي را ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺠﺮﻣﻲ ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد و در ﻋﻴﻦﺣﺎل آن ﺷـﺨﺺ را‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد واﮔﺬار ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻧﻜﺎت ﻳﺎدﺷﺪه آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ادﻋـﺎي ﻇﻬـﻮر آﻳـﺎﺗﻲ از ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ در‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ آﻳﺔ ﻧـﺎص‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﻗﻄﻌﻲ ﻧﺎص‪ ،‬دور از ﻓﻘﺎﻫﺖ و اﺟﺘﻬﺎد اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﺔ اﻫـﻞﻧﻈـﺮ روﺷـﻦ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ ﻇـﻮاﻫﺮ اﻋـﻢ از ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل‪ ،‬اﺛﺒـﺎت ﺣ ‪‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت اﺳﺖ و ﻧﻴﺰ در ﻧﺰد اﺻﻮﻟﻴﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻃ ق اﻟﻔﺎظ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻇﻮاﻫﺮ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻟﻤﻲ در اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺺ و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛـ م را‬ ‫در ﺣﻜﻢ ‪-‬زم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪﺻـﻮرت ﻗﻄﻌـﻲ و ﺟﺰﻣـﻲ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻣﻨﺘﻔﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ و‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﻳﺎت د‪-‬ﻟﺖ واﺿﺤﻲ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ‪-‬اﻗـﻞ از‬ ‫اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺆﻳﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ روح ﻗﺮآن ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﺳـﺎزﮔﺎري ﻧـﺪارد‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎي ﺑﺰرﮔﻲ را دارﻧﺪ و ادﻋﺎي آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ روح ﻗـﺮآن ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﺳــﻨﮕﻴﻦ و ﺑــﺰرگ اﺳــﺖ و اﺳﺎﺳـﺎً ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﺧــﺎرج از ﺷـﻴﻮة اﺳــﺘﺪ‪-‬ل اﺳــﺖ و‬ ‫ﺴﻚ ﻧﻤﻮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺧﺬ ﻧﻴﺴﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺗﻤ ‪‬‬ ‫ﺴﻚ ﺑـﻪ روح‪ ،‬دﻟﻴﻠـﻲ‬ ‫ادﻋﺎ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ روح ﻗﺮآن ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺳﺎزﮔﺎري دارد و ﺑﺎﻷﺧﺮه ﺗﻤ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻲروح و ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﻃﺮف ﻧﺎﻓﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬اﮔﺮ در آﺛﺎري ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزات ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻳﺪ دﻧﻴﻮي دارد‪ .‬در ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﻫﺸـﺖ‬ ‫اﺛﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪70‬‬

‫اﺛﺮ اول‪ .‬ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت؛ اﺛﺮ دوم‪ .‬در آﺧﺮت ﺟﺰء زﻳﺎنﻛﺎران اﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﻴﭻ راﻫﻲ ﺑﺮاي او ﻧﻴﺴﺖ؛ اﺛﺮ ﺳﻮم‪ .‬ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت ﺧﺪاوﻧﺪ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ اﺛـﺮ ﭼﻬـﺎرم‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ از او ﺳﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮد »ﻛﻴﻒ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻬﺪ‪‬ي اﻟ ﱠﻠﻪ‪َ ‬ﻗﻮ‪‬ﻣﺎً ﻛ َﻔﺮُوا ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬إِﻳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻧ ِﻬﻢ‪«‬؛ اﺛـﺮ‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬داﺧﻞ در ﺟﻬﻨﻢ ﻣﻲﺷﻮد؛ اﺛﺮ ﺷﺸﻢ‪ .‬در آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ﺧﻠﻮد دارد؛ اﺛﺮ ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﺷـﻴﻄﺎن‬ ‫ﻋﻤﻞ زﺷﺖ را ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ آراﺳﺘﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﮔﺮﻓﺘﺎر آرزوﻫﺎي ﻃﻮ‪-‬ﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ؛ اﺛـﺮ‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ‪ .‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا و ﻣ ﺋﻜﻪ و ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ »أُو‪َ ‬ﻟﺌ‪‬ـﻚ ﺟ‪‬ـﺰَاؤُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬أَنﱠ‬ ‫ﺟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﻴﻦَ«‪ .‬اﻳﻦ آﺛﺎر د‪-‬ﻟﺖ دارد ﻛﻪ ارﺗﺪاد ازﻧﻈﺮ ﻗـﺮآن‬ ‫‪‬ﻋ َﻠﻴ ِﻬﻢ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻌ َﻨﻺَ اﻟ ﱠﻠﻪ‪ ‬و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻠَﺎ ‪‬ﺋﻜﻺِ و‪‬اﻟﻨﱠﺎسِ أَ ‪‬‬ ‫ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﻢ ﮔﻨﺎه ﻛﺒﻴﺮه و ﻧﻴﺰ از اﺷﺪ ﻛﺒﺎﺋﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺎ ﺑﺎوﺟﻮد اﻳﻦ ﻫﻤﻪ آﺛﺎر ﺷﺪﻳﺪ اﺧﺮوي و ﺑﺮﺧﻲ دﻧﻴﻮي‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛـﻪ روح‬ ‫ﻗﺮآن ﺑﺎ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد؟ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از آزادي و‬ ‫اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮان ﺳﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ اﻳـﻦ آﺛـﺎر ﺷـﺪﻳﺪ‬ ‫اﺧﺮوي ارﺗﺪاد را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ؟ ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺑﺮﻃﺒﻖ اﻳـﻦ اﻓﻜـﺎر‪ ،‬ارﺗـﺪاد ﻧـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دارد ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻧﻪ ﺻ ﺣﻴﺖ ﻣﻮﺿـﻮع واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﺪن ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺮاد ارﺗﺪاد را ﺑﻪﻋﻨﻮان آزادي ﻓﻜﺮ و ﻳﻚ ﺣﻖ ﺑﺸـﺮي‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻗﺒﺤﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ در آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﺒﻮد ﻗﺒﺢ‪ ،‬ﻧـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي را دارد و ﻧﻪ اﺧﺮوي و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺧﺮوي ارﺗـﺪاد را‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻗﺒﺢ آن را ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ اﺳﺘﻴﺤﺎﺷـﻲ‬ ‫از ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﻴﻦ آﺛﺎر ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‬ ‫و ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي او‪ ،‬ﻳﻚ ﻣ زﻣﺔ ﻗﻬـﺮي و ﻋـﺎدي وﺟـﻮد دارد و آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫اﻛﺮم)ص( و اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻔﺎد از‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣ زﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣ زﻣﻪاي را از آﻳـﺎت ارﺗـﺪاد اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪71‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺪ آﻳﺎ ﺣـﺪود دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ‬ ‫ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده را ﻣـﻲﭘﺬﻳﺮﻳـﺪ؟ آﻳـﺎ ﺣـﺪ زﻧـﺎ و ﺳـﺮﻗﺖ و ﻣﺤـﺎرب و ﻣﻔﺴـﺪ‬ ‫ﻓﻲاﻷرض را ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ؟ ﻣﺴـﻠﻤﺎً ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﻗﺮاردادن آزادي و اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻗﻠﻢ ﻣﻲزﻧﻨﺪ و اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺣﺪودي را ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻜﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﻨﻜﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ارﺗﺪاد ازﻧﻈـﺮ ﻗـﺒﺢ و زﺷـﺘﻲ ﺑـﻪﻣﺮاﺗـﺐ از زﻧـﺎ و‬ ‫ﺳﺮﻗﺖ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم‪ :‬اوﻹً‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﻫـﻴﭻ اﺷـﺎرهاي ﺑـﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ وارد ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰاران ﺣﻜـﻢ در ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫ﺣﺞ و ﻧﻤﺎز و زﻛﺎت و‪ ...‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺟﺪاي از ﻛ م ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع(‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( و اﺋﻤﺔ ﻃـﺎﻫﺮﻳﻦ)ع( ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﺮآن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و‪‬أَﻧﺰَ ْﻟﻨَﺎ إِ َﻟﻴﻚ اﻟﺬﱢﻛﺮَ ‪‬ﻟ ُﺘ ‪‬ﺒﻴﻦَ ﻟ‪‬ﻠﻨﱠﺎسِ ﻣ‪‬ﺎ ُﻧﺰﱢلَ إِﻟَـﻴ ِﻬﻢ‪«‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺎن ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد و ﻧﻴﺰ ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‬ ‫ﺨﺬُوه‪ «‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛ م اﻟﻬﻲ و ﻳﺎ‬ ‫»و‪ ‬ﻣﺎ آﺗَﺎﻛﻢ‪ ‬اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ َﻓ ُ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻨﻮان دﻳﮕﺮي ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺒﻌﻴـﺖ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔـﺮ ﺑﺮﺣﺴـﺐ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎ اﺣﺎدﻳﺜﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ آن‬ ‫درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﺋﻤـﺔ ﻣﻌﺼـﻮﻣﻴﻦ)ع( ﻛـﻪ ﻗـﺮآنِ‬ ‫ﻧﺎﻃﻖاﻧﺪ و ﻣﻔﺴﺮ واﻗﻌﻲ ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﺛﻘﻠﻴﻦ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑـﻪ‬ ‫»ﻟﻦ ﻳﻔﺘﺮﻗﺎ« ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻓﻬﻢ و ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻣ ً روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴـﺐ اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ‪،‬‬ ‫ﻗﺮآنِ ﺣﻘﻴﻘﻲ از ﻋﺘﺮت ﺟﺪا ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺟﺪا ﺷﺪن را ﻧﺪارد و ﻫﻤـﻴﻦﻃـﻮر ﻋﺘـﺮت‪‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪72‬‬

‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﺪا از ﻗﺮآن ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺟـﺪا ﺷـﺪن را ﻧـﺪارد‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس ﺣـﺪﻳﺚ ﺛﻘﻠـﻴﻦ‪،‬‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﻳﺎت و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻮر دوم‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و رواﻳﺎت‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺑﺮرﺳﻲ ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪- ،‬زم اﺳﺖ ﺑﻪﺻـﻮرت اﺟﻤـﺎﻟﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ را از دﻳﺪﮔﺎه رواﻳﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑـﺎ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رواﻳﺎت ﭼﻨﺪ ﺷﺒﻬﻪ ﻳﺎ ﺗﻮﻫﻢ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻦ ﺗﻮﻫﻢ آﻧﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دارد‪ ،‬ﻧﺎدر و‬ ‫ﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﺗﻮﻫﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻨـﻮان ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ را دارد و ﭼـﻮن‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎي ﻋﻘ ء اﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻘ ء ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻧﺎن‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻣﻬﻢ ﺣ ‪‬‬ ‫در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﻞ و ﻛﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ از ﺗﻮﻫﻢ اول‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺤﺚ از ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﻓﻘﻪ و رواﻳﺎت در ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﻟﻄﻬﺎر¨‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻨﻜﺎح‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺼﻴﺪ و اﻟﺬﺑﺎﺣﻺ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ا‪-‬رث و در ﻛﺘﺎب ﺣﺪود‪ ،‬در ﺣﺪ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﺮاﺟﻌﺔ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب درﻣـﻮرد ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬وارد‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد رواﻳﺎت وارده در ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑـﻴﺶ از ﺑﻴﺴـﺖ‬ ‫رواﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺛﻘﻺ ا‪-‬ﺳ م ﻛﻠﻴﻨﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ 1‬ﺑﺎب ﺣـﺪ اﻟﻤﺮﺗـﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺴـﺖ و‬

‫ﺳﻪ رواﻳﺖ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ اﻳﻦ رواﻳﺎت از رواﻳﺖﻫﺎي ﺻﺤﻴﺤﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎء ﻫﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ در اﺑﻮاب ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﺔ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ رواﻳـﺖﻫـﺎ ﻋـ وه ﺑـﺮ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ اﺳـﺖ را‬ ‫ﺻﺤ‪‬ﺖ ﺳﻨﺪي‪ ،‬وﺛﻮق ﺻﺪوري ﻛﻪ ﻣﺒﻨـﺎي ﻣﺤﻘّﻘـﻴﻦ در ﺣ ‪‬‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ رواﻳﺎت در ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪.256/7 ،‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪73‬‬

‫ﻓﻘﻬﺎء ﻋﻈﺎم در ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي در ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺎوﺟﻮد ﺣﺪاﻗﻞ ده رواﻳـﺖ در ﻳـﻚ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺗﻮاﺗﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ رواﻳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﻳـﺖ در ﺣـﺪ‬ ‫ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮ ﺣﺘﻲ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻨﺪ ﻫﻢ ﻧﺪارد و اﻳﻦ اﻣﺮي واﺿـﺢ و ﻣﺴـﻠﻢ در‬ ‫ﻧﺰد ﻓﻘﻬﺎء اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻓﻘﻴﻪ در اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از رواﻳـﺎت ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺔ ﻃﻮاﺋﻒ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را در رواﻳﺎت ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻃﺎﺋﻔﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻃﺎﺋﻔﺔ اول‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺻﺮﻳﺢ‪ ،‬د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دارد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺻﺤﻴﺤﺔ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺴﻠﻢ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع( »ﻗﺎل ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎﺟﻌﻔﺮ)ع(ﻋـﻦ اﻟﻤﺮﺗـﺪ؟‬ ‫ﻓﻘﺎل ﻣﻦ رﻏﺐ ﻋﻦ ا‪-‬ﺳ م و ﻛﻔﺮ ﺑﻤﺎ أﻧﺰل اﷲ ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﺑﻌﺪ إﺳ ﻣﻪ ﻓـ ﺗﻮﺑـﻺ‬ ‫ﻟﻪ و ﻗﺪ وﺟﺐ ﻗﺘﻠﻪ و ﺑﺎﻧﺖ ﻣﻨﻪ إﻣﺮاﺗﻪ و ﻳﻘﺴﻢ ﻣﺎ ﺗﺮﻛﻪ ﻋﻠﻲ و‪‬ﻟﺪه«‪ 1‬اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع( ﻓﺮﻣـﻮد‬

‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺳ م اﻋﺮاض ﻧﻤﻮده و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧـﺎزل ﺷـﺪه‬ ‫اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻮده ﻛﻪ ﺗﻮﺑﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ )ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻓﻄﺮي اﺳﺖ( و ﻗﺘـﻞ او واﺟـﺐ‬ ‫اﺳﺖ و زن او ﻗﻬﺮاً ﺑﺪون ﻃ ق ﺑﻪﺳﺒﺐ ارﺗـﺪاد از او ﺟـﺪا ﻣـﻲﺷـﻮد و اﻣـﻮال او ﺑـﻴﻦ‬ ‫او‪-‬دش ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎب ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺤﺔ ﺟﻤﻴﻞﺑﻦدراج اﺳﺖ »ﻓﻲ رﺟﻞ رﺟﻊ ﻋـﻦ‬ ‫ا‪-‬ﺳ م ﻗﺎل ﻳﺴﺘﺘﺎب ﻓﺈن ﺗﺎب و إ‪ ّ-‬ﻗﺘﻞ«‪ ،‬ﻣﺮدي از اﺳ م ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣـﻮد‬ ‫)از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻳﺎ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(( اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ و ا‪ -‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ اﺻﻞ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮرد ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،256/7 ،‬ح ‪.1‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪74‬‬

‫ج‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ دﻫﻢ از اﻳﻦ ﺑﺎب از اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ)ع(‪» :‬ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﻨﺼ‪‬ـﺮ ﻗـﺎل ﻳﻘﺘـﻞ«‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻛﺎﻇﻢ)ع( در ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺷـﻮد ﭼـﻪ ﺣﻜﻤـﻲ‬ ‫دارد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫د‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤـﺎر ﺳـﺎﺑﺎﻃﻲ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق)ع(‬ ‫ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ارﺗﺪ ﻋﻦ ا‪-‬ﺳ م و ﺟﺤﺪ ﻣﺤﻤـﺪاً ﻧﺒﻮﺗـﻪ و‬ ‫ﻛﺬّﺑﻪ ﻓﺎن دﻣﻪ ﻣﺒﺎح ﻟﻜﻞ ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ذﻟﻚ ﻣﻨﻪ«‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ از اﺳ م ﺑﺮﮔﺮدد و ﻧﺒﻮت‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮن او ﺑﺮ ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺣﺮﻓـﻲ را از او ﺑﺸـﻨﻮد ﻣﺒـﺎح‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫـ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ أﺑﻲﻳﻌﻔﻮر درﻣﻮرد ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪﻧـﺎم ﺑﺰﻳـﻊ ﺑـﻪ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق)ع( ﻋـﺮض‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ او ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ادﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي دارد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬إن‬ ‫ﺳﻤﻌﺘﻪ ﻳﻘﻮل ذﻟﻚ ﻓﺎﻗﺘﻠﻪ« اﮔﺮ ﺷﻨﻴﺪي ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ دارد او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬ ‫و‪ .‬در ﻛﺘﺐ اﻫﻞﺳﻨﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( ﻧﻴﺰ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ در ﻛﺘﺎب اﻟﺘﺎج اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟ ﺻﻮل ﻓﻲ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺮﺳـﻮل‪ 1‬از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﻛـﺮم)ص( ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ -» :‬ﻳﺤﻞ دم إﻣﺮئ ﻣﺴﻠﻢ ﻳﺸﻬﺪ أن ‪ -‬إﻟﻪ إ‪ -‬اﷲ و أﻧـﻲ رﺳـﻮل اﷲ إ‪-‬‬ ‫ﺑﺈﺣﺪي ﺛﻠﺚ‪ :‬اﻟﻨﻔﺲ ﺑﺎﻟﻨﻔﺲ و اﻟﺜﻴﺐ اﻟﺰاﻧﻲ و اﻟﻤﻔﺎرق ﻟﺪﻳﻨﻪ اﻟﺘﺎرك ﻟﻠﺠﻤﺎﻋﻺ« و ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﻲ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﻧﻘـﻞ ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻓﺮﻣﻮد در ﺳﻪﻣﻮرد ﻛﺸﺘﻦ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ‬ ‫از آﻧﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از دﻳﻦ ﺧﻮد ﺟﺪا ﺷﺪه و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﺳـﭙﺲ از ﻋﻜﺮﻣـﻪ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻲﺑﻦ أﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ از اﺳ م ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪ و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺔ ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺜﻲ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻏﻴﺮ از ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫‪ .1‬اﻟﺘﺎج اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟ ﺻﻮل‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 17‬و ‪.18‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪1‬‬

‫‪75‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺪ‪‬ل دﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮه« ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺧـﻮد را ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻛﻨـﺪ‬ ‫)ﻛﻨﺎﻳﻪ از ارﺗﺪاد اﺳﺖ( او را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺎﺋﻔﺔ دوم‪ :‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﻣﻮرد زن ﻣﺮﺗﺪه وارد ﺷﺪه و د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ او‬ ‫دارد و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ زن‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫د‪-‬ﻟﺖ دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎء از ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ و اﺻﻞ وﺟﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬اﻣـﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﻃﺎﺋﻔﺔ ﺳﻮم‪ :‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ د‪-‬ﻟﺖ دارد ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از اﺻـﺤﺎب ﻛﺒﺎﺋﺮﻧـﺪ‪ ،‬درﺻـﻮرت‬ ‫ﺗﻜﺮار ﮔﻨﺎه ﻛﺒﻴﺮه‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻨﻜﻪ ارﺗﺪاد از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه ﺑﻠﻜـﻪ از اﺷـﺪ‪‬‬ ‫ﻛﺒﺎﺋﺮ اﺳﺖ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎء اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﮔﺮ ﻫﻢ در ﺑﺎر اول ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬در‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺳﻮم ﻳﺎ ﭼﻬﺎرم ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد و در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ از اﻣـﺎم ﻛـﺎﻇﻢ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺻﺤﺎب اﻟﻜﺒﺎﺋﺮ ﻳﻘﺘﻠﻮن ﻓﻲ اﻟﺜﺎﻟﺜﻺ‪.‬‬ ‫آري ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ درﻣﻮرد زاﻧﻲ اﮔﺮ دو ﺑﺎر ﺑﺮ او ﺣﺪ ﺟﺎري ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺎر ﺳﻮم‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬درﻣـﻮرد ارﺗـﺪاد ﻫـﻢ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻗﻄﻌـﺎً ﻫﻤـﻴﻦﻃـﻮر اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺟﻤﻴﻞﺑﻦدراج در ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻨﺠﻢ از ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎب ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺑﺮﻓـﺮض رواﻳﺘـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫د‪-‬ﻟﺖ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دارد ﻧﻤﻲداﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧـﻮع از رواﻳـﺎت‬ ‫ﺴﻚ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬وﻟﻮ درﺻﻮرت ﺗﻜﺮار ﺗﻤ ‪‬‬ ‫ﻃﺎﺋﻔﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛـﻪ د‪-‬ﻟـﺖ دارد ﻛـﻪ ﺷـﻬﺎدت ﺑـﺮ ﺗﻮﺣﻴـﺪ و ﻧﺒـﻮت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫اﻛﺮم)ص( ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻘﻦ و ﺣﻔﻆ دﻣﺎء و ﺻﺤﺖ ﻧﻜـﺎح و ﻣﻮارﻳـﺚ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬـﻮم اﻳـﻦ‬ ‫رواﻳﺎت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﻮد اﻳﻦ ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﺎوق ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي ﺣﻘﻦ دﻣﺎء اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻘﻖ‬

‫ﺧﻮﺋﻲ در ﺗﻨﻘﻴﺢ‪ 2‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدي دارﻳـﻢ ﻛـﻪ ﻣﻨـﺎط را در ﺣﻘـﻦ دﻣـﺎء و‬ ‫‪ .1‬ﻣﺠﺘﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،‬ﻫﻴﺜﻤﻲ‪.261/6 ،‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﺘﻨﻘﻴﺢ‪.84/3 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪76‬‬

‫ﺗﻮارث و ﺻﺤ‪‬ﺖ ﻧﻜﺎح‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻧﺒﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛـﺮم)ص( ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻃﺎﺋﻔﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ارﺗﺪاد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﺳﺒﺐ ﺣﻘﻦ دﻣـﺎء در او‬ ‫ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﺎﺋﻔــﺔ ﭘــﻨﺠﻢ‪ :‬رواﻳ ـﺎﺗﻲ ﻛــﻪ د‪-‬ﻟــﺖ دارد ﺑــﺮ اﻳﻨﻜ ـﻪ در ﻣــﻮاردي اﻣﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻴﻄﺎﻟﺐ)ع( ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﺟﺎري ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ اول‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدي از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺼـﺮاﻧﻲ ﺷـﺪ و‬ ‫ﺻﻠﻴﺐ را ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺧﻮد اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬او را ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻴﻄﺎﻟﺐ)ع( آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬ ‫او ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ازدواج ﻛﻨﻲ ﻣﺎ وﺳﺎﻳﻞ ازدواج را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ و اﮔـﺮ از‬ ‫ﻳﻚ ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ارث ﺑﺒﺮي و ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ از ﻣﺎ ارث ﻧﻤﻲﺑﺮي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ارث‬ ‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬او ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد آﻳﺎ واﻗﻌﺎً ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﺷﺪهاي‪ ،‬ﮔﻔﺖ آري‪ .‬ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻤﺴﻴﺢ اﻛﺒﺮ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻀﺮت دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او را داد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫رواﻳﺖ دوم‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﻗـﻮﻣﻲ ﺧـﺪﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( رﺳـﻴﺪﻧﺪ و‬ ‫ﺧﻄﺎب ﻛﺮدﻧﺪ »اﻟﺴ م ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ رﺑﻨﺎ«‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻋﻠـﻲ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺧـﺪا ﺧﻄـﺎب ﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﻳﺪ ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔـﻮداﻟﻲ‬ ‫را ﺣﻔﺮ ﻛﺮد و در آن آﺗﺸﻲ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ و در ﻛﻨﺎر آن ﮔﻮدال دﻳﮕـﺮي و ﻳـﻚ راﻫـﻲ‬ ‫ﺑﻴﻦ آن دو اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن دﻳﺪ آﻧﻬﺎ اﺻﺮار ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را در آن‬ ‫ﮔﻮدال دوم اﻧﺪاﺧﺖ و در ﮔﻮدال دﻳﮕﺮ آﺗﺶ روﺷﻦ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮردي ﻏﻠﻮ‪ ‬از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ ﺳﻮم‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﻨﻲﺛﻌﻠﺒﻪ ﻛﻪ ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‬ ‫ﺧﺪﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( آوردﻧﺪ و ﻋـﺪهاي ﻋﻠﻴـﻪ او ﺷـﻬﺎدت دادﻧـﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻳﺎ ﺷﻬﺎدت اﻳﻦ ﺷـﻬﻮد را ﻗﺒـﻮل داري؟ ﮔﻔـﺖ آري و ﻟﻜـﻦ ﻣﺠـﺪداً ﺑـﻪ اﺳـ م‬ ‫‪ .1‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪.163/18 ،‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،256‬ح ‪.8‬‬

‫‪77‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدم‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد اﮔﺮ ﺷـﻬﻮد را ﻧﻤـﻲﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻲ ﻫـﺮ آﻳﻨـﻪ ﮔـﺮدن ﺗـﻮ را ﻗﻄـﻊ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻬﻮد را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﺮدي ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﺪ ﻛـﻪ در ادﻋـﺎي‬ ‫دوم ﺧﻮدت ﻫﻢ ﻛﺎذب ﻫﺴﺘﻲ و ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﺮ ﺗﻮ ﺟﺎري ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ رواﻳﺎت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدي ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺟﺎري ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ و ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﻧﺪارﻳﻢ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻗﻀـﺎوتﻫـﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ ﻗﻀـﻴﺔ ﺧـﺎص و ﺧـﺎرﺟﻲ و‬ ‫ﺑﻪاﺻﻄ ح »ﻗﻀﻴﻺ ﻓﻲ واﻗﻌﻺ« ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ اﻳـﻦ رواﻳـﺎت د‪-‬ﻟـﺖ دارد ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( در ﻣﻘﺎم ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ ﺑﺮ ﻣﺼﺪاق ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘـﺐ اﻫـﻞﺳـﻨﺖ‬ ‫رواﻳﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ دﺳﺘﻮر ﻛﺸﺘﻦ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒ ً در ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺣﺎل آﻳﺎ از ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ ﻃﻮاﺋﻒ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪروﺷﻨﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در اﺳ م‬ ‫ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ از رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ درﻣﻮرد ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬وارد ﺷـﺪه و ﺑـﻪﻣﺠـﺮد ارﺗـﺪاد‪،‬‬ ‫اﻣﻮال او ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ ورﺛﺔ او ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷـﻮد و زوﺟـﺔ او ﺑﺎﻳـﺪ ﻋـﺪة وﻓـﺎت ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد؟‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺘﻞ او را ﻣﻨﻜﺮﻧﺪ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم را ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻜﺮﻧـﺪ ﻳﻌﻨـﻲ او‪ ،ً-‬اﺳـ م را‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻔﻆ و ﺣﺮﻣﺖ دﻣﺎء ﻧﻤﻲﺷﻤﺮﻧﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﻴﻨﻮﻧﺖ زوﺟـﺔ او را ﻣﻨﻜﺮﻧـﺪ و‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻣﻮال او را ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ و راﺑﻌﺎً‪ ،‬ذﺑﻴﺤﺔ او را ﺑﺎﻳﺪ ﺣـ ل ﺑﺪاﻧﻨـﺪ و ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺟﻤﻴﻊ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﻓﻘﻪ آﻣﺪه ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﻘﻂ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ را‬ ‫ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻃﻮاﺋﻒ ﻣﺘﻌﺪده‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧـﺪ ﻛـﻪ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻠّﻢ و ﻗﻄﻌﻲ در دﻳﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ رواﻳـﺎت‬ ‫از ﺧﺼــﻮص اﻣﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و دوران ﺣﻜﻮﻣــﺖ آنﺣﻀــﺮت و ﻳـﺎ ﺧﺼــﻮص زﻣــﺎن‬ ‫‪ .1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻟﺘﺎج اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟ ﺻﻮل اﻟﺼﺤﺎح ﻓﻲ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 17‬و ‪.18‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪78‬‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﺗﺎ اﺣﺘﻤﺎل داده ﺷﻮد ﻛﻪ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻳـﻚ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ در زﻣﺎن ﺧﺎص ﺑﻮده؛ ﺑﻠﻜﻪ از اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم‬ ‫ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ و اﻣﺎم رﺿﺎ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺎﺷﻒ از آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜﻢ داﺋﻤﻲ ﻣﺴـﺘﻤﺮ ﺗـﺎ روز ﻗﻴﺎﻣـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ رواﻳـﺎت‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﻀﻴﺔ ﺣﻘﻴﻘﻴﻪ و ﻳﻚ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ از ﺗﻮﻫﻢ دوم‪:‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ اﺳـﺖ و در اﻣـﻮر ﺧﻄﻴـﺮه و‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﻧﺪارد؛‬ ‫ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺣ ‪‬‬ ‫اوﻹً‪ .‬روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ رواﻳﺎت »وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ«‪ ،‬در ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﻳﺎ اﺟﻤﺎﻟﻲ و‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ﻗﻄﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﺑﺮﻓﺮض ﻛﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ در ﺣ ‪‬‬ ‫ﻓﺮﻗﻲ ﺑﻴﻦ اﻣﻮر ﺧﻄﻴﺮه و ﻏﻴﺮﺧﻄﻴﺮه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻛﺜﻴﺮي از ﻓﺤﻮل و اﻋﺎﻇﻢ ﻓﻘﻬﺎء و اﺻﻮﻟﻴﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎء اﻋﻢ از ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ و ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ از اول ﻓﻘـﻪ ﺗـﺎ آﺧـﺮ ﻓﻘـﻪ‪ ،‬در‬ ‫دﻣﺎء و ﻏﻴﺮ دﻣﺎء‪ ،‬اﻣﻮال و ﻏﻴﺮاﻣﻮال‪ ،‬ﻋﺒﺎدات و ﻏﻴـﺮ آن‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳـﺎت و ﻏﻴـﺮ آن‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺒـﺮ‬ ‫واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ آﻧﺎن ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻲدﻫـﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﺗﻔﺼـﻴﻞ دراﻳـﻦﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺧﺎرج اﺻﻮل‪ ،‬در ﺑﺤﺚ ﺣ ‪‬‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن در ﺳﺎﻳﺖ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ .‬در ﺑﺤﺚ »وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ«‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ »اﺟﻤـﺎع‬ ‫اﻣﺖ اﺳ م ﺑﺮ آن اﺳﺖ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ اﺟﻤﺎع ﻓﻘﻬﺎء ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ؛ ﺑﻠﻜﻪ اﺟﻤﺎع ﻫﻤﺔ اﻣﺖ‬ ‫ﺑﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ را در ﺣـﺪ‪ ‬ﻳـﻚ ﺣﻜـﻢ ﺿـﺮوري ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬دروس ﺧﺎرج اﺻﻮل‪ ،‬ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ‪ ،87 - 88‬درس ‪ 77‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪.1387/1/16‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪79‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻂ ﺧﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و ﺑﻪ آن‬ ‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺧﻄﻴﺮه از ﻏﻴﺮﺧﻄﻴﺮه ﭼـﻪ ﻣ ﻛـﻲ دارﻳـﻢ؟ در ﻓﻘـﻪ در ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬ ‫ﺧﻤﺲ و زﻛﺎت ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻣﺮدم اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد اﻣﻮال ﺑﺴـﻴﺎر زﻳـﺎدي‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺧﺒﺎر آﺣﺎد اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺑﺮاي ﺣﺠـﻢ‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ از اﻣﻮال‪ ،‬ﻋﻨﻮان اﻣﻮر ﺧﻄﻴﺮه را ﻧﺪارد؟ در ﺑﺎب زﻛﺎت ﻛﻪ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﺴﻠّﻢ ﻗﺮآﻧـﻲ‬ ‫اﺳﺖ در ﻫﻴﭻ آﻳﻪاي ﺷﺮاﻳﻂ و ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت و اﻳﻨﻜـﻪ در ﭼـﻪﻣـﻮاردي ﻳـﻚدﻫـﻢ و در‬ ‫ﭼﻪﻣﻮاردي ﻳﻚﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﺎﻳﺪ داده ﺷﻮد وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ در ﺣﺞ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺶ از دو ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺧﻮد را در ﻣﻨﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﻨـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ »‪ -‬ذﺑﺢ إ‪ -‬ﺑﻤﻨﻲ« ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ ﺛﻘﻪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺧـﻮدش‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺮاﻳﻂ دﻳﮕﺮي ازﻗﺒﻴﻞ ﻋﻤﻞ ﻓﻘﻬـﺎ ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﻣﺘﻘـﺪ‪‬ﻣﻴﻦ و ﻧﻴـﺰ ﻋـﺪم‬ ‫وﺟﻮد ﻣﻌﺎرض ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻪ اﺷﻜﺎﻟﻲ دارد ﻛﻪ ﺣ ّﺘﻲ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ ﺑـﺎوﺟﻮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد؟ و در ﻓﺮض ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪‬‬ ‫واﺟﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ در ﻓﻘﻪ درﻣﻮرد دﻣﺎء و ﻓﺮوج و اﻣﻮال ﻓﻘﻬﺎء اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬ ‫در ﺟﺎي ﺧﻮد اﺛﺒﺎت ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺜﻴﺮي از ﻓﻘﻬﺎء ﺑﺮ وﺟﻮب اﺣﺘﻴﺎط ﻓﺘﻮا ﻧﺪادهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪﺷﺪت رﺟﺤﺎن و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﻠﻘﻴﺢ ﺻﻨﺎﻋﻲ از اﻳﻦ ﺣﻘﻴـﺮ‬ ‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﺳﺎً‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻳﺎ ﻃﻮاﺋﻒ رواﻳﺎت‪ ،‬آﻳﺎت ﻳﺎ اﺟﻤﺎع ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ‬ ‫د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﺪﻋﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻓﻘﻴﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪80‬‬

‫ﻣﺤﻮر ﺳﻮم‪ :‬آﻳﺎ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ؟‬ ‫در ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻳـﺎ ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﻣﺆﻣﻨـﺎن ﺑـﻪ ﻧﻘـﺾ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت و اﺟﺮاي ﻫﺮ ﺣﻜﻤﻲ ﺑـﻪوﻳـﮋه اﺣﻜـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺟـﺎن‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد ﻣﻨﺤﺼﺮ در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ‪...‬‬ ‫در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪:‬‬ ‫اول‪ .‬آﻳﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ ارﺗﺪاد ﻛﺴﻲ ﻣﺤـﺮز و‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ را درﻣﻮرد او ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ؟ ﻇﺎﻫﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓـﺮاد ﺑـﻪ اﺻـﻞ‬ ‫ﺣﻜﻢ اﺷﻜﺎل دارﻧﺪ و ﺑﺮﻓﺮض اﺛﺒﺎت ﻣﻮﺿﻮع در دادﮔﺎه ﺻـﺎﻟﺤﻪ ﻫـﻢ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻬﻲ و ﻫﻴﭻ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪي ﻗﺒﻞ از اﺣـﺮاز ﻣﻮﺿـﻮع ارﺗـﺪاد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ در ﻧﺰد ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪاي را ﻧﺪارد‪ .‬اﮔـﺮ اﻣـﺎم ﺧﻤﻴﻨـﻲ )رﺿـﻮاناﷲﻋﻠﻴـﻪ(‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي را درﻣﻮرد ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺮاي اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻛﺎﻣ ً ﻣﺤﺮز ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﻓﺘﻮاي آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ)ﻗﺪه( ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫»راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« ﺑﻌﺪ از آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﻜﺮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺑﻌـﺪ‬ ‫از اﺣﺮاز ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﻳﺎ ﻳﻚ ﻓﻘﻴﻪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟـﺎي ﺧـﻮد ذﻛـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺣﺮاز ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﮕﺮ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﮔﺎه ﻏﻴﺮ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ روﺷﻦ و ﻣﺤﺮز ﺷﻮد؟ آﻳﺎ دادﮔﺎه ﺣﻜﻤﻲ را و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺟﻌﻞ و ﺧﻠﻖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺗﻄﺒﻴﻖ و اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳـﻪﮔﺎﻧـﺔ ﺑـﺪوي و ﺗﺠﺪﻳـﺪﻧﻈﺮ و‬ ‫دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ آﻳﺎ ﻏﻴﺮ از اﺣﺮاز ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺧﺎﺻﻴﺖ دﻳﮕﺮي دارد؟‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﺳﺆال اﺻﻠﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ دادﮔﺎﻫﻲ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ؟ آﻳـﺎ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﻓﺮﻳﺒﻨﺪة ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮﺻـﺎﻟﺤﻪ اﺳـﺖ؟ ﻛـﻪ‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪81‬‬

‫دراﻳﻦﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ اﻛﺜﺮ ﻗﻀﺎوتﻫﺎي اﺳـ ﻣﻲ را ﻣﺨـﺪوش ﺑﺪاﻧﻴـﺪ؟! ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ دادﮔـﺎه‬ ‫ﺻﺎﻟﺤﻪ‪ ،‬دادﮔﺎه ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﺷـﺮﻋﻲ ﺑـﺮ ﻣﺼـﺎدﻳﻖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫دادﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮّرات و ﺿﻮاﺑﻂ ﺷﺮﻋﻲ ﻋﻤﻞ و ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺑﻪدﺳﺖ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﻪﺻﻮرت اﺣﺴﻦ و ادق اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻜﻢ ﺧﺪا را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮرد و ﻣﺼـﺪاق آن ﺑﺴـﻴﺎر دﻗﻴـﻖ و ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﺷﺆون ﻓﻘﺎﻫﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺼـﺐﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( و اﺋﻤﺔ ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ)ع( و ﻓﻘﻬﺎي ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬ي ﻛﻪ ﺷﺮﻃﻴﺖ‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد در آن ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و در اﺳ م ﺑﺮﺣﺴـﺐ ﺣﻜـﻢ اوﻟـﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻣﺠﺘﻬـﺪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺘﺼﺪي ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬آﻳﺎ ﻧﻔﺲ ﺣﻜﻢ را رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻳﺎ اﺟﺮاي آن را؟ ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕـﺮ‬ ‫آﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﺷﻜﺎل دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺤﻮة اﺟﺮاي آن؟ آﻳـﺎ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ او‪ ،‬ﻳـﻚ ﻗـﺎﻧﻮن اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ اﺳﻨﺎد و ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻧﻔـﻲ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﺧﺪا و ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم ﺧﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺴـﺖ؟ آﻳـﺎ در زﻣﺎﻧـﺔ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﺣﻜﺎم اﻟﻬﻲ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷـﻌﺎرﻫﺎي ﻇـﺎﻫﺮي و دﺳـﺘﺎوﻳﺰﻫﺎي ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮي روي آورد؟ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ روش در ﻧﻘﺾ ﻣﻬﻢﺗـﺮﻳﻦ و ﻣﺤﻜـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻗـﺎﻧﻮن و‬ ‫زﺷﺖﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﻫﺮجوﻣﺮج ﻧﻴﺴﺖ؟!‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ اﺟﺮاي دﻳﻦ ﺧﺪا ﻛﻨـﻴﻢ ﺻـﺤﻴﺢ اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﺗﺸـﻮﻳﻖ ﺑـﻪ‬ ‫اﻋ ﻣﻴ ـﺔ ﺟﻬــﺎﻧﻲ ﺣﻘــﻮق ﺑﺸــﺮ؟ آﻳ ـﺎ اﻋ ﻣﻴ ـﺔ ﺟﻬــﺎﻧﻲ ﺣﻘــﻮق ﺑﺸــﺮ ﻛ ـﻪ آزادي را ﺑــﻪ‬ ‫ﻫﻤﺠﻨﺲﺑﺎزﻫﺎ ﻫﻢ ﻫﺪﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺳـﻌﺎدت ﺑﺸـﺮ را ﺗﻀـﻤﻴﻦ ﻛﻨـﺪ؟! ﺑـﺎﻷﺧﺮه‬ ‫اﺷﻜﺎلﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺳ م را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻳﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ اﻳـﻦ‬ ‫دو ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ اﺳ م را در زﻣﺎن ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ اﻳـﻦ اﻋ ﻣﻴـﻪ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻫﻢ درﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻧﻔﻲ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺠﺐ از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻜﺴﺘﻪﺷﺪن اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﮕﺮاﻧﻨﺪ وﻟﻲ ﻏﻴـﺮت دﻳﻨـﻲ‪ ،‬آﻧـﺎن را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪82‬‬

‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻪ ﻳﺎوهﺳﺮاﻳﻲﻫﺎي آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺸﻢ درﻧﻴـﺎورده ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺑﻪ دﻓﺎع از آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻴﻄﺎﻟﺐ)ع( در ﺧﻄﺒـﺔ ‪ 106‬ﻧﻬـﺞاﻟﺒ ﻏـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻀﺒ‪‬ﻮنَ! و‪ ‬أَ ْﻧ ُﺘﻢ‪ ‬ﻟ َﻨ ْﻘﺾِ ذ‪‬ﻣ‪‬ـﻢِ آﺑ‪‬ـﺎ ‪‬ﺋ ُﻜﻢ‪ ‬ﺗَـﺄْ َﻧﻔُﻮنَ! و‪‬‬ ‫ﺿﻺً َﻓ َ َﺗ ْﻐ َ‬ ‫»و‪َ ‬ﻗﺪ‪َ ‬ﺗﺮَو‪‬نَ ‪‬ﻋﻬ‪‬ﻮد‪ ‬اﷲِ ‪‬ﻣ ْﻨﻘُﻮ َ‬ ‫ﺟﻊ‪َ ،‬ﻓ ‪‬ﻤ ﱠﻜ ْﻨ ُﺘﻢ‪ ‬اﻟ ﱠﻈ َﻠ ‪‬ﻤﻺَ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻣ ْﻨﺰِ َﻟ ‪‬ﺘ ُﻜﻢ‪،‬‬ ‫ﺼﺪ‪‬ر‪ ،‬و‪ ‬إِ َﻟ ‪‬ﻴ ُﻜﻢ‪َ ‬ﺗﺮْ ِ‬ ‫ﻛَﺎ َﻧﺖ‪ ‬أُﻣ‪‬ﻮر‪ ‬اﷲِ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ُﻜﻢ‪َ ‬ﺗﺮِد‪ ،‬و‪ ‬ﻋ ْﻨ ُﻜﻢ‪َ ‬ﺗ ‪‬‬ ‫و‪ ‬أَ ْﻟ َﻘ ‪‬ﻴ ُﺘﻢ‪ ‬إِ َﻟ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬أَزِ ‪‬ﻣ َﺘ ُﻜﻢ‪ ،‬و‪ ‬أَ ‪‬ﺳ َﻠ ‪‬ﻤ ُﺘﻢ‪ ‬أُﻣ‪‬ﻮر‪ ‬اﷲِ ﻓ‪‬ﻲ أَ ‪‬ﻳﺪ‪‬ﻳﻬﻢ‪ ،‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُـﻮنَ ﺑِﺎﻟﺸﱡـ ‪‬ﺒﻬ‪‬ﺎت‪ ،‬و‪ ‬ﻳﺴ‪‬ـﻴﺮُونَ‬ ‫ﺸ ‪‬ﻬﻮ‪‬ات‪.«‬‬ ‫ﻓ‪‬ﻲ اﻟ ﱠ‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( در اﺳــﺒﺎب ﺳــﻘﻮط اﻣــﺖ اﺳــ ﻣﻲ و اﻧﺤــﺮاف اﺻــﺤﺎب رﺳــﻮل‬ ‫ﺧﺪ)ص( و آﮔﺎﻫﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ از ﻣﺴﻴﺮ ﺣﻖ ﻓﺮﻣـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ ازﻃﺮﻓـﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﮕﺮان ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﺪ و ﻟﻜﻦ دﻧﺒﺎل ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮدن آﺛﺎر و‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و آﺑﺎء ﺧـﻮد ﻫﺴـﺘﻴﺪ و اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻏﻴﺮﺧـﺪاﻳﻲ ﺷﻜﺴـﺘﻪ ﺷـﻮد‬ ‫ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻮرات ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﺧﺘﻴـﺎر ﺷـﻤﺎ ﺑـﻮد و‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﻴﺪن ﺣ ل و ﺣﺮام‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺟﻮع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ ﻗﺮار دادهاﻳﺪ و زﻣﺎم اﻣﻮر ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺳﭙﺮدهاﻳﺪ و دﻳﻦ ﺧﺪا را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﻬﺎ ﻗﺮار دادهاﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ‬ ‫ﺷﺒﻬﺎت را ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻏﻮﻃﻪور در ﺷﻬﻮات ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻓﻲ ا‪-‬ﺷﺎر¨ ﻛﻔﺎﻳﻺ ﻷﻫﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬در اﺳ م ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺣﺪود‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ و ﺷﺮاﻳﻂ روﺷـﻨﻲ وﺟـﻮد دارد؛ ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاﻛﻨﻨﺪه ﺷﺮاﻳﻄﻲ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻏﺎﻓـﻞ ﻣﺎﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﺮي‪ ،‬ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻣﻜﻠّﻒ‬ ‫و ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺧﺎص ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬درﻣﻮرد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻠﺴﻔﺔ آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در ﻧـﺰد‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﻘﺪر داراي ﻗﺒﺎﺣﺖ و زﺷﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ را دارد ﺗﺎ‬ ‫ﻣﺎﻳﺔ ﻋﺒﺮت ﻫﻤﮕﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ و دﻓﺎع ﻣﺸﺮوع از‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪83‬‬

‫ﻛﻴﺎن اﺳ م را دارد و اﺳ م ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﺻﻮل و ﻓﺮوﻋﺶ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ و ﻣﻨﻄـﻖ اﺳـﺖ‬ ‫اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ دﻳﻦ و ﺣﻘّﺎﻧﻴﺖ آن ﺑﺮاي او ﻣﺤﺮز ﺷﺪ‪ ،‬آنرا اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‬ ‫و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪسﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت ﻛﻪ وﺟﻮد ﻣﺒﺎرك ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺎﺷﺪ اﻫﺎﻧﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﺑﻪﻣﻘﺼﻮد ﺟﺬب دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﺳ م ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻣﺎﻧﻊ از اﻗﺒﺎل دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﺳ م اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺣﺼـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺣﺼـﻨﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻳـﻦ ﺧـﻮد ﻟﻄﻤـﻪ وارد ﻧﺴـﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ اﻧﺴـﺎن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﺗﺴﺮﻳﻊ ﺧﺮوج از دﻳﻦ ﺑﺎز ﻣـﻲدارد و او را ﺑـﻪ ﻓﻜـﺮ و ﺗﺄﻣـﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮ وادار‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ازﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻔﺎر در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮاي ﺿـﺮﺑﻪزدن ﺑـﻪ اﺳـ م از ﻫﻤـﻴﻦ راه‪‬‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌـﺎل اﻳـﻦ راه را ﺑـﺮاي ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻣﺴـﺪود‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ‪-‬زﻣﺔ ﺻﺪور ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور و ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﻮ‪‬هﻛﺮدن ﭼﻬﺮة اﺳ م و ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ و ﻓﻘﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﺮور و ﺿـﻴﻖ ﺻـﺪر اﺳـﺖ‪...‬‬ ‫آري اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﺳ م را ﻓﻘﻂ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬آنﻫـﻢ ﺑـﺪون ذﻛـﺮ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ دارد و ﺑﻪﻋﺒـﺎرتدﻳﮕـﺮ اﮔـﺮ ﻳـﻚ ﻇـﺎﻫﺮي از آن‬ ‫ﻣﻄﺮح و ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت‪ ،‬ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ‪-‬زﻣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ در اﺳ م‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ و ﻋﻘﻞ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ و در ﻣﻮاردي ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺳﺆال دارد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً در ﻣﻴـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺒـﻖ ﻣﻜﺘـﺐ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ ﻋﺼـﻤﺖ و‬ ‫ﻃﻬﺎرت)ع( اﻓﺮاد و ﺣﺠﺖﻫﺎﻳﻲ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺧﺪا وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن‬ ‫ﺳﺆا‪-‬ت ﺧﻮد را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﺮد و ﻋﻨﺎد ورزﻳﺪ و ﺑﻪﻳﻚﺑﺎره ﺳﺮ از اﻧﻜﺎر‬ ‫درآورد و اﻧﻜﺎر ﺧﻮد را درﻣﻴﺎن ﻣﺮدم اﻇﻬﺎر ﻛﺮد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﺑﺮاي او درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫درﺣﻘﻴﻘﺖ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺧﻮد ﻳﻚ ﻫﺮجوﻣﺮج دﻳﻨﻲ اﺳﺖ و اﻳﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪاﺳﺘﻨﺎد ﻫﺮجوﻣـﺮج‪،‬‬ ‫ﻗﻠﻢ ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﭼﺮا ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ؟! اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ ﻟـﺰوم ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪84‬‬

‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ از ﺻﺪر اﺳ م ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻫﻴﭻ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺸﻮ‪‬هﻛﺮدن‬ ‫ﭼﻬﺮة اﺳ م ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و درواﻗﻊ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳ م آﻏﺎز ﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺣﻜﻤـﻲ‬ ‫ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاض ﺑﺎ اﻏـﺮاض و اﻧﮕﻴـﺰهﻫـﺎي‬ ‫آﻧﺎن و ﺑﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺳﻮء و ﻏﻴﺮﺻﺤﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﺣﻜﺎم اﺳ م را ﻣﻌﺎرض ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و آزادي و ﻛﺮاﻣﺖ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎدهﺑﺎوري ﻛﻨﻴﻢ و ﻓﺮﻳﺐ اﻳﻦ ﻋﻨﺎوﻳﻦ را ﺑﺨﻮرﻳﻢ‪ .‬ﻳﻚروز ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﺣﻜﺎم اﺳ م ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد و روز دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﺳ م ﺑـﺎ‬ ‫آزادي ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و روزي ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ آنرا ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﺎي ﺧﻮد روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﮔﺎه در ﻗﻀﺎوت ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺟﺰﺋﻲ را آنﻫﻢ‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺔ ﻇﺎﻫﺮي آنرا‪ ،‬ﻣ ك ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ﻗـﺮار دﻫـﻴﻢ! و ﺑـﻪﻋﺒـﺎرتدﻳﮕـﺮ ‪-‬زم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ در ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻳﻚ ﺣﻜـﻢ ﺧـﺎص ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﺣﺴـﻦ و ﻗـﺒﺢ ﻣﻄـﺮح ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫درﻣﺠﻤﻮع و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻮع اﻳﻦ ﻣ ك درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﻤـﻮع را ﻧﮕـﺎه ﻛـﺮد و‬ ‫آنﮔﺎه ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﺮا اﻧﻜﺎر و ﻋﻨﺎد ﺷﺨﺼﻲ ﻛـﻪ ﺣﻘـﺎﻳﻖ دﻳـﻦ را ﭼﺸـﻴﺪه و ﻟﻤـﺲ‬ ‫ﻧﻤﻮده و آﻳﺎت و ﺑﻴﻨﺎت ﺑﺮاي او اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲﺷﻤﺎرﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﻋﻘﻮﺑـﺖ‬ ‫او را رﻓﺘﺎري ﺧﺸﻦ و ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻲداﻧﻴﺪ؟ آﻳﺎ اﮔﺮ ﻛﺴـﻲ در روز روﺷـﻦ‪ ،‬ﺧﻮرﺷـﻴﺪ را‬ ‫اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ ﺑﺮاي او ارزﺷﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻴﺪ؟ ﭼﺮا ارﺗﺪاد را ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ آنرا‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﺮﺻﺔ رﻗﺎﺑﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﻗﺮار دادهاﻳﺪ؟ ارﺗﺪاد ﻧﻮﻋﻲ اﻧﻜﺎر ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞاﻧﻜﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﺮﺻﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ و ﺟﺪال اﺣﺴﻦ و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺎﻳﺪ وارد‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻫﻤـﻴﻦ روش را اﻧﻜـﺎر ﻛﻨـﺪ ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﭼﻄﻮر ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد؟ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ واﺿﺤﺎت را ﻣﻨﻜﺮ ﺷـﻮد و اﻳـﻦ اﻧﻜـﺎر او‬ ‫ﺧﻄﺮي ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻞ دراﻳﻦﻣﻮرد ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ؟ اﻧﺴـﺎن ﻣﺮﺗـﺪ‪،‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪85‬‬

‫ﻣﺮﻳﻀﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮض او )ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻜﺎر از روي ﻫﻮيوﻫﻮس و ﺣﺐ ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ( ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﺳﺮاﻳﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان و ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ دﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺤﺴ‪‬ـ َﻨﻺِ‬ ‫ﺤﻜﻤ‪‬ـﻺِ و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻮ‪ ‬ﻋﻈَـﻺِ ا ْﻟ ‪‬‬ ‫اﺷﻜﺎلﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »اد‪‬ع‪ ‬إِ َﻟﻲ ﺳ‪‬ـ ِﺒﻴﻞِ ر‪‬ﺑ‪‬ـﻚ ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬‬ ‫ﺴﻦُ‪ «...‬اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬آﻳـﺎ اﻧﺼـﺎﻓﺎً اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻫـﻢ‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫و‪‬ﺟ‪‬ﺎد‪ْ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﺑِﺎ ﱠﻟ ‪‬ﺘﻲ ‪‬ﻫﻲ أَ ‪‬‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺎ آﻳﺎت ارﺗﺪاد ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻣ ﺣﻈﻪ ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ در آﻳـﺎت‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻫﺪاﻳﺖ و ﻏﻔﺮان اﻟﻬﻲ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪،‬‬ ‫آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻨـﺪ ﺑﺮﺧـﻮرد ﻧﻤـﻮده‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز‬ ‫در ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻟﻬﻲ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎﻳﺪ او را در ﺻﺮاط ﻗﺮار داد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺳﺒﻴﻞ رب‪ ‬اﺳﺖ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ از روي ﻋﻨﺎد و ﻫﻮي ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﺸﻤﻮل اﻳـﻦ آﻳـﺔ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﻤﻮل آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻗـﺮار‬ ‫داد و ﮔﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد! ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻫـﻴﭻ ﻋـﺎﻗﻠﻲ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ را دﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﻛﺸﺘﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻋـﺪة زﻳـﺎدي‬ ‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺑﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﺟﺪال اﺣﺴﻦ و ﺣﻜﻤﺖ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺶﺗﺮ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺮاي ﺟﺬب دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﺳ م ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘـﻮﺑﺘﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و درون ﺧﻮد آﻧﻬﺎ‪ ،‬آنﻫﻢ ﺑﺮاي ﻋﺪم ﺳﺮاﻳﺖ اﻳـﻦ ﺗﻮﻃﺌـﺔ‬ ‫ﻛﻔﺎر ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﻲ اﺳ م ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ اﻳﻦ دﻳﻦ‬ ‫را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪداﺷﺘﻦ آن در ﻫﻤﺔ اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺗﺮوﻳﺞ ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ و اﺧـ ق و دﺧﺎﻟـﺖ در اﻣـﻮر‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ راهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﻲ دﻳـﻦ اﺳـ م اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﺮا ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﺳ م درﻣﻮرد ﻛﺎﻓﺮِ اﺻﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ از اول ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﺧـﻮد ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻳﻌﻨﻲ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻧﺪارد؟‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪86‬‬

‫ﻣﺤﻮر ﭼﻬﺎرم‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ وﻫﻦ دﻳﻦ اﺳﺖ؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪور اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوا ﺑﺎﻋﺚ وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ ...‬ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـ ك در‬ ‫وﻫﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟ دراﻳﻦﻣﻮرد ﭼﻬﺎر اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺪام ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ ﺑﺮرﺳـﻲ‬ ‫ﺷﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺼﺪاق وﻫﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘ ء ﻋﺎﻟﻢ در ﺟﻤﻴـﻊ ازﻣﻨـﻪ و اﻣﻜﻨـﻪ‪،‬‬ ‫آنرا ﻧﭙﺬﻳﺮﻧﺪ و ﻣﻮرد ﺧﻮشآﻳﻨﺪ آﻧﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺮض ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ .‬ﻋﻘ ء در ﻫﻴﭻ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴـﺎرد و‬ ‫اﻧﺪي اﻧﺴﺎن را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ و او را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﻣـﻮرد‪ ‬اﻫﺎﻧـﺖ‬ ‫ﻳﺎ اﻧﻜﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺪسﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺤﻘﺎق او را ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ و اﮔﺮ اﻫﺎﻧﺖ او ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺤﺮاف و ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدة دﺷﻤﻦ ﺷﻮد و ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﺻﻞ دﻳﻦ را درﻣﺠﻤﻮع ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻳﺎ ﺗﻀﻌﻴﻒ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺟﺪيﺗﺮي را ﺑﺎ او ‪-‬زم ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﺑﺮﻓﺮض ﻛﻪ ﻋﻘـ ء ﻫـﻢ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻳـﺎ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ را ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﻣﺠـﺎزات ﻧﺪاﻧﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺷﺎرع‪ ،‬آﻧﻬﺎ را دراﻳﻦﻣﻮرد ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻧﻤﻮده و ﺷﺎرع‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ داﺧـﻞ در اﺳـ م‬ ‫ﺷﺪه و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﮔﺮدد را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻲداﻧﺪ و اﻣﺎ ﻛﺎﻓﺮِ اﺻﻠﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﻔﺮ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﺷﺎرع ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻋﻘـ ء را ﺗﺨﻄﺌـﻪ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ آﺷﻨﺎي ﺑﻪ ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل آنرا ﻣﻲداﻧـﺪ و ﻫـﻴﭻ ﻣﺨـﺎﻟﻔﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬آري ﺷـﺎرع‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ را ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮارد اﻓﺘﺮاق ﻋﻘﻞ و ﻋﻘ ء اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺧﺎرج اﺻﻮل ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ درﻣﻮرد آن ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻣ ك وﻫﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺒﻊ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﻮده و ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن از آن ﻧﻔﺮت‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺮض ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳـﺐ‪‬ﻛﻨﻨـﺪة‬ ‫ﭘﺎكﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻒﺗﺮﻳﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻔﺮ ﻧﺪارد و اﻳﻦ واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪87‬‬

‫ج‪ .‬ﻣﻌﻴﺎر وﻫﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻋﻤﻞ ﻳﺎ ﻗﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ اﻓـﺮاد ﻏﻴﺮﻣﺘـﺪﻳﻦ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻓﺮض آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از اﺣﻜـﺎم اﺳـ م در ﻋﺒـﺎدات و ﺟﺰاﺋﻴـﺎت و‬ ‫ﻣﻌــﺎﻣ ت و ﺳﻴﺎﺳــﺎت و ﺣﺘ ـﻲ ﺑﺮﺧ ـﻲ از اﺧ ﻗﻴ ـﺎت را ﻣﻮﻫــﻮن ﺑــﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺘ ـﻲ ﺑﺎﻳ ـﺪ‬ ‫اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜﺮ را دﺧﺎﻟﺖ در اﻣﻮر دﻳﮕﺮان ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﺑﺎﻋﺚ وﻫﻦ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻬﺎد و ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪا را ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫د‪ .‬ﻣ ك وﻫﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻘﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮض‬ ‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺤﻴﺢ وﻫﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ روﺷﻦ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ داراي ﺗﻮﺟﻴﻪ روﺷﻦ ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ و ادﻟﺔ ﻧﻘﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ آن د‪-‬ﻟـﺖ دارد‪.‬‬ ‫ازﻧﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺎﻟﻚ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن از او اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع اﺳـﺘﺤﻘﺎق‬ ‫ﻋﻘﺎب دﻧﻴﻮي اﺳﺖ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬درك ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺮاي اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺨﻠﻮق او اﺳﺖ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﺟﻌﻞ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮﻓﺮضِ ﺟﻌﻞ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻗﺒﺤﻲ در آن ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﺳﺆال در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ از دﻳـﺪﮔﺎه ﻋﻘـﻞ‪،‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻨﺪ؟ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﻜﺮﻳﻦِ ﺣﻜﻢ ارﺗـﺪاد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ دارﻧﺪ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺮﻓﺮض ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻫﻤﺔ ﻣ ﻛﺎت در اﺣﻜﺎم ﻋﻘﻠـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺴﻦ ﻋﺪل و ﻗﺒﺢ ﻇﻠﻢ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد )ﻛﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ رﺿﻮاناﷲﻋﻠﻴﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬ ‫اﺻﻮﻟﻲ در آن ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ دارﻧﺪ( در ﺟﻌﻞ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻳﺎ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻗﺒﺤﻲ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻇﻠﻤﻲ را ﺗﺼﻮﻳﺮ و درك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﻳـﻦ را ﻣـﻲﭘـﺬﻳﺮد ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺸﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻛﺮد ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻇﻠﻤـﻲ از ﻧﺎﺣﻴـﺔ‬ ‫او ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺣﻜﻤﻲ اﺳﺖ ﺻﺤﻴﺢ و ﻋﻘﻞ در ﻣﻘﺎم ﺛﺒﻮت و اﻣﻜﺎن‪ ،‬درك ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت ﻫﻢ اﺻﻞ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزات را ﻣﻲﭘـﺬﻳﺮد و ﺑﺮﺣﺴـﺐ ادﻟـﺔ ﻧﻘﻠـﻲ‪،‬‬ ‫ﻧﻮع ﺣﻜﻢ را ﻫﻢ ﺷﺎرع ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در ﻋﻨﻮان وﻫﻦ از آن ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮج و اﺿﻄﺮار و ﺿﺮر و ﺗﻘﻴـﻪ و اﻣﺜـﺎل اﻳﻨﻬـﺎ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺟـﺎي‬

‫‪88‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺧﻮد ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ در ﻫﻤﺔ ﻣﻮارد و ﻫﻤﺔ ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺜ ً اﮔﺮ‬ ‫در ﺗﻘﻴﻪ‪ ،‬درﻣﻮردي ﻣﺴﺌﻠﺔ دم و ﺧﻮن ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد و »اذا ﺑﻠﻐﺖ اﻟﺪم‬ ‫ﻓ ﺗﻘﻴﻺ«‪ .‬درﻣﻮرد وﻫﻦ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮارد ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣـﺜ ً ﻣـﻮاردي‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺪ‪‬ت و ﻏﻠﻈﺖ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ و ﻛﻔﺎر ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﺗﻔﻮه ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ دﻳﻦ ﺷـﻮد‪ ،‬دﻳﮕـﺮ واﺟـﺐ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺷﻨﺎﻳﺎن ﺑﻪ ﻓﻘﺎﻫﺖ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ آنرا ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫درﻣﻮرد ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻫﻴﭻ اﺛﺮي ﻧـﺪارد‪ .‬آري ﻣـﺜ ً در ﺣـﺪ‬ ‫رﺟﻢ اﮔﺮ رﺟﻢ ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ دﻳﻦ ﺷﻮد ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﻗﺖ آنرا ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺣﻜﻤﻲ را ﻛﻪ در ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر و ﻣﻨﺤﺮﻓﻴﻦ اﺳﺖ و ﻛﻔـﺎر و‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ از آن اﺑﺎ دارﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻨﻔﺮ و دوري آﻧﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬آﻳﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم)ع( اﺳﺖ؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺤـﻮل ﻓﻘﻬـﺎء ﺷـﺮط اﺟـﺮاي ﺣـﺪود و ﺟﻬـﺎد اﺑﺘـﺪاﻳﻲ را ﺣﻀـﻮر‬ ‫ﻧﺒﻲ)ص( ﻳﺎ اﻣﺎم)ع( ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،...‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دور از ﺗﺤﻘﻴﻖ و واﻗﻌﻴﺖ اﺳـﺖ و‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻋﻜﺲ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮر از ﻗﺪﻣﺎء ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ‪ 1‬و ﺳـ ر‪ 2‬و اﺑﻮاﻟﺼـ ح‬

‫ﺣﻠﺒﻲ‪ 3‬و اﺑﻦ زﻫﺮه‪ 4‬و اﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ‪ 5‬و ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺻﺮﻳﺤﺎً در ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺴـﻮط و ﺑـﺎ ﻛﻤـﻲ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﻬﺎﻳﻺ‪ 6‬و ﻧﻴﺰ ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠـﻲ ﺻـﺮﻳﺤﺎً در ﺗﺤﺮﻳـﺮ‪ 7‬و ﻗﻮاﻋـﺪ‪ 1‬و ارﺷـﺎد‪ 2‬و‬ ‫‪ .1‬اﻟﻤﻘﻨﻌﻪ‪.810 ،‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻤﺮاﺳﻢ‪.260 ،‬‬ ‫‪ .3‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪.421 ،‬‬

‫‪ .4‬ﻏﻨﻴﻺ اﻟﻨﺰوع‪.436 ،‬‬

‫‪ .5‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﺸﺮاﺋﻊ‪.548 ،‬‬ ‫‪ .6‬اﻟﻨﻬﺎﻳﻺ‪.301 ،‬‬

‫‪ .7‬ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻷﺣﻜﺎم‪.242/2 ،‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪5‬‬

‫‪89‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه‪ 3‬و ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ 4‬و ﺷﻬﻴﺪ اول در دروس و ﻣﺤﻘﻖ ﺛﺎﻧﻲ در ﺣﺎﺷـﻴﺔ ﺷـﺮاﺋﻊ و ﺷـﻬﻴﺪ‬

‫ﺛﺎﻧﻲ در ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻷﻓﻬﺎم و ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد در اﻟﺘﻨﻘﻴﺢ اﻟﺮاﺋﻊ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺸـﺮوﻋﻴﺖ و ﺟـﻮاز‬ ‫آن در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آري از ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺒﺎرات اﺑﻦادرﻳﺲ در ﺳﺮاﺋﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﺳﺘﻔﺎده‬

‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎء ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻴﻤﺮي در ﻏﺎﻳﻺ اﻟﻤﺮام و اﺑﻦ ﻓﻬـﺪ در اﻟﻤﻬـﺬب اﻟﺒـﺎرع‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﺘﻲ در‬

‫رﺳﺎﻟﺔ اﻗﺎﻣﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ زﻣﻦ اﻟﻐﻴﺒﻺ‪ 6‬آورده اﺳﺖ از ﻋﺒﺎرات آﺧﺮ ﻛﺘـﺎب ﺳـﺮاﺋﺮ اﺳـﺘﻔﺎده‬

‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺑﻦادرﻳﺲ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر از ﻣﻮاﻓﻘﻴﻦ اﺳﺖ و از ﻋﺒﺎرات آﺧﺮ ﻛﺘﺎب ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﺟﻮاز ﺑﻠﻜﻪ اﺻﺮار اﺑﻦادرﻳﺲ ﺑﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭼـﻪ‬ ‫ﻣﺪرﻛﻲ ادﻋﺎ ﺷﺪه ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري از ﻓﺤـﻮل‪ ،‬ﺷـﺮط اﺟـﺮاي ﺣـﺪود را اﻣـﺎم ﻣﻌﺼـﻮم)ع(‬ ‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ؟ ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ در ﺷﺮاﺋﻊ و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻴـﺰ ﺟـﺰء ﻣﺘـﻮﻗﻔﻴﻦ اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻔﻴﻦ و‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ و ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻧﺴﺎري)ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ( ﻗﺪس ﺳـﺮّﻫﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻘّـﻖ ﺣﻠـﻲ و‬ ‫اﺑﻦادرﻳﺲ را ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻮﻗﻔﻴﻦ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺤﻮﻟﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﺷﺪه ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟!‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﺤﻮر ﻓﻘﺎﻫﺖ دوران اﺳﺖ در ﺟﻮاﻫﺮ‪ 7‬آورده اﺳﺖ‪ -» :‬أﺟﺪ ﻓﻴﻪ‬ ‫ﺧ ﻓﺎ ا‪ -‬ﻣﺎ ﻳﺤﻜﻲ ﻋﻦ ﻇﺎﻫﺮ اﺑﻨﻲ زﻫـﺮه و ادرﻳـﺲ و ﻟـﻢ ﻧﺘﺤﻘﻘـﻪ ﺑـﻞ ﻟﻌـﻞ اﻟﻤﺘﺤﻘـﻖ‬ ‫ﺧ ﻓﻪ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻷﺣﻜﺎم‪.525/1 ،‬‬ ‫‪ .2‬إرﺷﺎد اﻷذﻫﺎن‪.352/1 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﺒﺼﺮه‪.90 ،‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺸﻴﻌﻺ‪.478/4 ،‬‬ ‫‪ .5‬اﻟﺪروس اﻟﺸﺮﻋﻴﻺ‪.47/2 ،‬‬ ‫‪ .6‬ﺷﻔﺘﻲ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻺ إﻗﺎﻣﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ زﻣﻦ اﻟﻐﻴﺒﻺ‪ ،‬ص ‪.144‬‬ ‫‪ .7‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،21‬ص ‪.394‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪90‬‬

‫ﻣﺤﻮر ﺷﺸﻢ‪ :‬آﻳﺎ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ ﺑﻮدن ﺳﺎزﮔﺎري دارد؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوا ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ ﭼﻪ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ دارد؟‬ ‫اوﻹً‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺎراﺗﻲ دور از ﺷﺄن اﺟﺘﻬﺎد و ﺻﻨﺎﻋﺖ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻓﻘﻬﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻌﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ اﮔـﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫أرﺣﻢاﻟﺮّاﺣﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ ﭼﺮا ﺟﻬﻨﻢ را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻋﺪهاي را در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻋـﺬاب‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ و اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺔ ﺣﺪود اﻟﻬﻲ را ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻀﻮر و ﻫﻢ زﻣﺎن ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از اﻓـﺮاد ﺣﻜـﻢ ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺘﻞ ﺟﺎري ﺷﺪ‪ 1،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ رﺣﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ؟ آﻳـﺔ‬ ‫ﺣﻤ‪‬ﺎء‪ ‬ﺑﻴ َﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ «‬را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﺔ »أَ ‪‬ﺷﺪ‪‬اء‪ ‬ﻋ َﻠﻲ ا ْﻟﻜﻔﱠﺎرِ ر‪ ‬‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬داﺧﻞ در ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ روﺷﻦ اﺳـﺖ اﻳـﻦﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ‬ ‫ازﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺪﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮ از ﻛﺎﻓﺮ ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ .‬ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮﺟﺐ رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي ﻧﻮع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ و ﻋـﺪم ﺑﺮﺧـﻮرد ﺑـﺎ او‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺮان ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا رﺣﻤﺖ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺧـﺎص و ﻓـﺮد‬ ‫ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑـﺎ ﻗﻄـﻊ ﻧﻈـﺮ از دﻳﮕـﺮان و از ﺧـﻮد‪ ‬دﻳـﻦ ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮدهاﻧـﺪ؟‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ را درﺳـﺖ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻧﻨﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬او رﺣﻤـﺖ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ و ﻧﻮع ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮد ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻟﺘﺎج اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟ ﺻﻮل ﻓﻲ أﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺮﺳﻮل)ص(‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 18‬و ‪ 19‬و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﭼﻨﺪ ﺗﺬﻛﺮ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اﺳ م ﻧﺪاﺷﺘﻪ و در ادﻳـﺎن دﻳﮕـﺮ ﻫـﻢ ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮده‬ ‫ﺣﻲ إِ َﻟﻴﻚ و‪‬إِ َﻟﻲ ا ﱠﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ‪‬ﻣﻦْ َﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠﻚ ﻟَـ ‪‬ﺌﻦْ أَﺷْـﺮَﻛﺖ‪‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »و‪َ ‬ﻟ َﻘﺪ‪ ‬أُو ‪‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﺒ َﻄﻦﱠ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤ ُﻠﻚ« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬و ﻧﻴﺰ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ ‪ 54‬از ﺳﻮرة ﻣﺒﺎرﻛﺔ ﺑﻘﺮه ﻫﻢ د‪-‬ﻟـﺖ‬ ‫َﻟﻴ ‪‬‬ ‫دارد و ﻃﺒﻖ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ارﺗـﺪاد در ﻗـﻮم ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﻲ‪ ،‬اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﻗﺘـﻞ را‬ ‫ﺑﻪدﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻛﻴﻔﺮي ارﺗﺪاد‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻘﺪس اﺳ م ﻧـﺪارد و‬ ‫در ﺑﺮﺧﻲ از ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺖ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﻲ از دﻳـﻦ‪،‬‬ ‫روي ﮔﺮداﻧﺪ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫دوم‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮع اد‪‬ﻟﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ارﺗﺪاد ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺗﺎ ﻣـﺎداﻣﻲ ﻛـﻪ اﻇﻬـﺎر ﻧﺸـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آري ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻇﻬﺎر ﺷﻮد و اﻧﻜﺎر او ﻋﻠﻨـﻲ‬ ‫ﺷﻮد ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺣﻜﺎم دﻧﻴﻮي و اﺧﺮوي ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬درﺻـﻮرﺗﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ و ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﺳ م ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ » ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ َﺗﺒ‪‬ـﻴﻦَ‬ ‫َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ،«‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎك در دﻳﻦ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻳـﺎ در اﺛـﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت ﺳـﻮء و ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬ ‫دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻨﻜﺮ دﻳﻦ ﺷﻮﻧﺪ از اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻫﻢ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﻓﻘﻬﺎء ﺗﺄﻣﻞ دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ ﺧـﻮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﻔﺼ‪‬ـﻞ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣـﻮم‬ ‫آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ)ﻗﺪه( در اﺳﺘﻔﺘﺎﻳﻲ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎزه ﺑـﻪ ﺳـﻦ‬ ‫ﺑﻠﻮغ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳ م ﻋﻨﻮان ﺷﺎك را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺟﺎري ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻬﻠﺖ داد‪.‬‬

‫‪ .1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺗﻮرﻳﻺ ﻣﺜﻨﻲ‪ ،‬ﻓﺼﻞ‪13‬؛ ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻳﻬـﻮدي ﻧـﮋاد‬ ‫ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ ،10‬ﺟﻤﻠﻪ ‪ 26‬ﺗﺎ ‪.32‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪92‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬آﻳﺎ ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در رﻓﻊ آﺛﺎر دﻧﻴﻮي او ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ ﺑﺤﺜﻲ اﺳﺖ ﻣﻔﺼـﻞ‬ ‫ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻓﺮض ﻣﺎ ﺑﺮ آن اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮد و از ارﺗﺪاد ﺧﻮد ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﻨـﺪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﻗﺘـﻞ را دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺤﺚ را درﻣﻮرد ﻗﺪر ﻣﺘﻴﻘﻦ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ و ﺑﺪوي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻧـﺪارد‬ ‫و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﺎﻳﺪ ازﻧﻈﺮ او‪‬ﻟﻲ و ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را‬ ‫ﺟﺎري ﺳﺎزد‪ .‬در رواﻳﺖ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن دﻣﻪ ﻣﺒـﺎح ﻟﻤـﻦ ﺳـﻤﻊ ذﻟـﻚ«‪،‬‬ ‫ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛﻪ ارﺗﺪاد را ﺑﺸﻨﻮد ﻣﺠﺎز اﺳﺖ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﺟﺎري ﻛﻨﺪ‪ ،‬آري اﺣﺘﻴﺎط آن اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺑﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﻔـﺮ اﺻـﻠﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻫﺴﺖ و ﭼﺮا در اﺳ م ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻗﺘﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛـﺎﻓﺮي ﻛـﻪ اﺳـﺘﻤﺮار در ﻛﻔـﺮ‬ ‫دارد ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮّ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس اﺳـ م را ﺑـﺮ ﺗـﻦ‬ ‫ﻛﻨﺪ و ﺧﻮد را در داﻳﺮة ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ارﺗﺪاد‪ ،‬اﻋـ م ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ اﺳـ م را‬ ‫ﻧﻤﻮده و ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻨﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧ ف ﻛﺎﻓﺮي ﻛـﻪ اﺳـﺘﻤﺮار در‬ ‫ﻛﻔﺮ دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮاي ﻣﺨﺪوشﺳﺎﺧﺘﻦ وﺟﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫ﻋﻠﻤﺎء در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺿﺮوريِ دﻳﻦ‪ ،‬اﺧﺘ فﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪...‬‬ ‫در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ .‬ﺿﺮوري دﻳﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﺳﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫ﺣﺘﻲ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬ﺑﺮﻓﺮض ﻛـﻪ در ﻣﻌﻨـﺎي ﺿـﺮوري اﺧـﺘ ف ﺑﺎﺷـﺪ اﻣـﺎ در رواﻳـﺎت وارده در‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دو ﻣﻮرد ﺑﻪوﺿﻮح ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﺧﺮوج از اﺳ م و اﻧﻜﺎر ﻧﺒﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ؛‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪93‬‬

‫ب‪ .‬ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻌـﺎد‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ از رواﻳـﺎت آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺮدي زﻧـﺪﻳﻖ را ﺧـﺪﻣﺖ‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( آوردﻧﺪ ﻛﻪ او ﻗﻴﺎﻣﺖ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻣﺮ ﺑـﻪ ﻛﺸـﺘﻦ او‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه اﻧﻜﺎر ﻧﺒﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻧﻴﺰ اﻧﻜﺎر ﻣﻌﺎد از اﺳﺒﺎب ارﺗـﺪاد ﺗﻠﻘـﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫اﻗﻞ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻋﻨﻮان ﺿﺮوري ﺑﻪ‬‫ﺧﻮديِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﺳﺖ و اﮔـﺮ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ ازﻃﺮﻳﻖ رواﻳﺎت ﻣﺤﺮز و روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮ در اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺘـﻞ در آن ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎري ﺷﻮد ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻋﻨﻮان ﺿﺮوري ﺻـﺪق ﻛﻨـﺪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ‪ .‬از ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺒﻬﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎدي راﻳﺞ ﺣﻮزهﻫـﺎ اﻧﺘﻘـﺎد‬ ‫دارﻧﺪ و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺷﻴﻮة ﺟﺪﻳﺪي را در اﺟﺘﻬﺎد ﭘﺎﻳﻪرﻳﺰي ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﺧﻴﺮ؟ ﻣﺠﺎل ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي ‪-‬زم اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ در اﻳـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر آوردهاﻳـﻢ‬ ‫ﺑﺮﻃﺒﻖ ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎدي ﻫﺰار ﺳﺎﻟﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦاﺳﺎس ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳـﺪي در ﺣﻜـﻢ‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺮﻣﻮﻗﺖ اﺳـﺖ و اﻳـﻦﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺤﺾ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺟﻨﺒـﻪ را ﻧﻴـﺰ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﻴﻮة‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺜﻴﺮي از اﺣﻜﺎم دﻳـﻦ اﺳـﺖ و ﻧﺘﻴﺠـﺔ آن ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ‬ ‫اﺿﻤﺤ ل دﻳﻦ و ﭘﻨﺎهﺑﺮدن ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺔ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ اﻧﺪراس‬ ‫آﺛﺎر اﻫﻞﺑﻴﺖ و ﻓﻘﻪ اﺋﻤﺔ ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ)ع( را ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻢ‪ .‬در ﺧﺎﺗﻤﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻣﻔﺘﻮح ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاء ﺣﻜﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ درﻣﻮرد ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ در ﺗﺄﺧﻴﺮ آن ﻳﺎ ﻋﺪم اﺟـﺮاي آن‬ ‫ﺑﺪاﻧﺪ ﻳﺎ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻣﺼﺎدﻳﻖ زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﻨـﺪ )ﻛـﻪ اﮔـﺮ واﻗﻌـﺎً از اﺑﺘـﺪاء‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ اﺟﺮا ﺷﻮد اﻳﻦ ﻓﺮض ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ( آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دﺳـﺘﻮر ﺗﻮﻗـﻒ آن‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪94‬‬

‫را ﺑﺪﻫﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ در ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت اﺟﺮاي ﺣﺪود آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﻮردي ﺣﺪ‪‬ي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آن را ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛـﻨﻢ‪ ،‬در ﻋـﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ و دﻗّﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد و ﻓﺮﺻﺖ را ﻣﻐﺘـﻨﻢ ﺷـﻤﺮده و اﻋـ م‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻘﻬﻲ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ع( ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺖ ﺗﺨﺼﺼـﻲ در ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬـﻲ‪،‬‬ ‫آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را دارد و دﻳـﻦاﻧﺪﻳﺸـﺎن و ﻓﻘـﻪﭘﮋوﻫـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻓﺎرغ از ﺟﺎر و ﺟﻨﺠﺎلﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﻤﺎﻳ ت ﻏﺮﺑﻲ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ازاﻳﻦﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر آﻣﺪ ﻣﺨﺘﺼﺮي اﺳﺖ ﺑﺮاي دﻓـﺎع از ﺣﻜـﻢ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و روﺷـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ آن ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺠﺎل وﺳﻴﻊﺗﺮي دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ را در ﻓﻬﻢ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن و ﻓﻬﻢ دﻳﻦ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪ .‬اﻧﺸﺎء اﷲ‪.‬‬ ‫واﻟﺴ م ﻋﻠﻲ ﻣﻦ اﺗﺒﻊ اﻟﻬﺪي‬ ‫ﺗﺎﺳﻮﻋﺎي ﺣﺴﻴﻨﻲ ‪ 22] 1433‬آذر ‪[1390‬‬ ‫ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬

‫‪1‬‬

‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﺎر‬ ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮّﺣﻤﻦ اﻟﺮّﺣﻴﻢ‬ ‫ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬ ‫ﺳ م‪ ‬ﻋﻠﻴﻜﻢ‬ ‫ﻣﺮﻗﻮﻣﺔ ﻣﻮرخ ‪ 22‬آذر ‪ 1390‬ﺷﻤﺎ ازﻃﺮﻳﻖ اﻳﻤﻴﻞ‪ ،‬واﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻨﻜﻪ دﻋـﻮت ﻣـﺮا‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در ﺑﺤﺜﻲ ﻃﻠﺒﮕﻲ درﺑﺎرة ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﺪ ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم ﺛﻤﺮة اﻳـﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜـﺔ ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬اﻳﻀـﺎح ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻣﻮﺿـﻮع و‬

‫ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ 2.‬ﻧﻘﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺔ اﻋﺘﺮاﺿـﻲ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ ﺗـﺮور‬

‫‪ .1‬وبﺳﺎﻳﺖ ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر و ﺟﺮس‪ 13 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.1390‬‬ ‫‪ .2‬وﻳﺮاﻳﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺟﻤﻌﻲ از اﻫﻞ ﻓﻀﻞ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺎ ﺗﺬﻛﺮات ﺧﻮد ﻣﺘﻦ را ﺻـﻴﻘﻞ داده اﻧـﺪ‪.‬‬ ‫در درﺟﺔ ﻧﺨﺴﺖ از اﻧﺘﻘﺎدات و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻣﻔﺼﻞ آﻗﺎﻳﺎن دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻓﻨـﺎﺋﻲ‪ ،‬دﻛﺘـﺮ ﻣﺤﺴـﻦ آرﻣـﻴﻦ‪ ،‬دﻛﺘـﺮ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﭘﺎﻳﺎ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﻣﻬﺪي ﻣﺠﺎﻫﺪي و ﺣﺴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻲ اﺷﻜﻮري اﺳـﺘﻔﺎده ﺑـﺮده ام‪.‬‬ ‫ﺳﺮﻛﺎر ﺧﺎﻧﻢ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎدي و آﻗﺎﻳﺎن ﻣﻬﻨـﺪس ﻋﺒـﺪاﻟﻌﻠﻲ ﺑﺎزرﮔـﺎن‪ ،‬دﻛﺘـﺮ ﻛـﺮﻳﻢ ‪-‬ﻫﻴﺠـﻲ‪ ،‬دﻛﺘـﺮ ﺣﺴـﻦ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻴﺎن‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﻤﺎﻟﻲ و دﻛﺘﺮ آرش ﻧﺮاﻗﻲ ﻧﻜﺎت ارزﻧﺪهاي ﺑﺎ ﻧﮕﺎرﻧﺪه درﻣﻴﺎن ﮔﺬاردﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻜﺘﻪ ﺳﻨﺠﻲ ﻫﺎي دﻗﻴﻖ ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺤﺘﺮم دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﭘﺲ از اﻧﺘﺸـﺎر وﻳـﺮاﻳﺶ ﻧﺨﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻬـﺮة‬ ‫ﻓﺮاوان ﺑﺮدم‪ .‬ﻛﻴﺎن ﭘﻮرﻛﺮﻣﺎﻧﻲ داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘـﺮي ﺣﻘـﻮق ﻧﻴـﺰ ﺑﺮﺧـﻲ دﻗـﺎﺋﻖ ﺣﻘـﻮﻗﻲ را ﭘـﺲ از اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫وﻳﺮاﻳﺶ اول ﺑﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه درﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬از ﺗﻚ ﺗـﻚ اﻳﺸـﺎن ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﺗﺸـﻜﺮ ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻬﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي رﺳﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪه ام درﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ و اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ و اﺻـﻄ ﺣﺎﺗﻲ ازﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ در اﻳﻦ ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ ﻋﻤﺪ‬ ‫ﻗﻄﻊ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺑﻨﺎي ﻋ‪‬ﻘ ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ و ﺣ ‪‬‬ ‫از ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮد در اﺻـﻮل ﻓﻘـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﭼﻬـﺎرﭼﻮب‬ ‫ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲا‪-‬ﻣﻜﺎن ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪98‬‬

‫ﺻﺎدره از ﺳﻮي ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرﺗﺎن و اﺑﺮاز ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺷﻤﺎ از اﻧﺠﺎم آن ﺗﺮور‪ ،‬ازآنرو اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫دارد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻗﺎﺋﻞ دارد‪ 1.‬ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣـﻪ ﺑـﺎ اﺗﻜـﺎ‬

‫ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺳﻴﺮة ﻋﻠﻮي و ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺟﺘﻬﺎد در ﻣﻜﺘﺐ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ)ع( ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫»اﺳ م رﺣﻤﺎﻧﻲ« ﻋ وه ﺑﺮ ﻧﻘﺪ ﻣـﺪﻋﻴﺎت اﺻـﻠﻲ ﺷـﻤﺎ در ﭘﺎﺳـﺨﺘﺎن ﺑـﻪ ﻧﺎﻣـﺔ ﻧﺨﺴـﺘﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻮﺷﻢ ﻧﺎﺗﻤﺎﻣﻲ اد ّﻟﻪ و ﺑﻲﭘﺎﻳﮕﻲ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﺷﻤﺎ ﺣﺘﻲ در ﭼـﺎرﭼﻮب اﺳـ م ﺳـﻨّﺘﻲ و‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ‪ ،‬و ﺑﻲاﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞدﻓﺎﻋﺘﺎن را در ﻗﻀـﻴﺔ ﻣﻬﻤ‪‬ـﺔ دﻣـﺎء‪ ،‬ﻋﻴـﺎن ﺳـﺎزم‪.‬‬ ‫ﻣﺪﻋﻴﺎت اﺻﻠﻲ ﺷﻤﺎ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫اول و دوم‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ‪) ‬ﻓﻄﺮي( و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ‪) ‬ﻓﻄﺮي ﻣﻄﻠﻘﺎً و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻠّـﻲ ﺑﻌـﺪ ا‪-‬ﺳـﺘﺘﺎﺑﻺ و ﻋـﺪم اﻟﺘﻮﺑـﻺ( و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ واﺟﺐاﻟﻘﺘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ ﺟﺎن ﻣﺮدم از ﻳﻚﺳﻮ و ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻧﻘﺪ ﻓﺘﺎوا و اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ وﻫـﻦ اﺳـ م و‬ ‫ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد ازﺳﻮي دﻳﮕﺮ و ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از ﺗﻜﺮار ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﺎوا و اﺣﻜﺎﻣﻲ در آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺷـﺪ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1377‬ﺟﻤﻌـﻲ از دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸـﺎن ازﺟﻤﻠـﻪ دارﻳـﻮش و ﭘﺮواﻧـﻪ ﻓﺮوﻫـﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺨﺘــﺎري و‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﭘﻮﻳﻨﺪه ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﺄﻣﻮران وزارت اﻃ ﻋﺎت ﺗﺮور ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮورﻫـﺎ در ﺑﺮﺧـﻲ اﻋ ﻣﻴـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﭘﺨﺶ ﺷﺪه در ﺳﻴﻤﺎي ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ ﺑﻪ ﺣﻜـﻢ ﺳـﻪ ﻣﺠﺘﻬـﺪ ﺟـﺎﻣﻊ اﻟﺸـﺮاﻳﻂ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻣﻔﺴﺪ ﻓﻲ اﻷرض ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ ﻣﻘﺘﻮﻟﻴﻦ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم اﻋﺘﺮاض و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدم »ﺗﺮور در اﺳ م ﺣﺮام اﺳﺖ و‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻪ و ﻣﺮﺟﻌﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﺧ ف ﺷﺮﻋﻲ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪ «.‬دادﮔﺎه ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﻳـﮋة روﺣﺎﻧﻴـﺖ‬ ‫ﻣﺮا ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺎل زﻧﺪان و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﺪ ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ ﺑﻪ ﺷـﺶ ﻣـﺎه ﺣـﺒﺲ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮد‪) .‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي آزادي‪ :‬دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر در دادﮔﺎه وﻳﮋة روﺣﺎﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ‬ ‫زﻫﺮا رودي‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻴﺮ ‪(1379‬‬ ‫رﺋﻴﺲ آن دادﮔﺎه‪ ‬ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻛﻨﻮن دادﺳﺘﺎن ﻛﻞ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻄﻴﻊ آن دادﮔﺎه‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ دﻳـﻮان ﻋـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻛﺸﻮر‪ ،‬دادﺳﺘﺎن آن رﺋﻴﺲ ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن اﺻﻞ ﻧﻮد ﻣﺠﻠﺲ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪة ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ ﭼﺮاغ ﺳﻴﻤﺎ رﺋﻴﺲ ﻣﺮﻛـﺰ‬ ‫اﺳﻨﺎد اﻧﻘ ب اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺎور رﺋﻴﺲ ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ و‪. ...‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻋ وه ﺑﺮ اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﻜﺎم‪ ،‬د‪-‬ﻳﻞ ﺻﺪور ﻓﺘـﺎواي ﭼﻨـﻴﻦ اﺣﻜـﺎﻣﻲ ﻧﻴـﺰ ﻧﻘـﺪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺧﻴﺮاً ﻣﺴﺘﻨﺪاﺗﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﺿﻤﻦ اﻋﺘـﺮاف ﺑـﻪ اﺳـ م‬ ‫ﺧﻮد در دادﮔﺎه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺟﺮﻳﺤﻪ دارﺷﺪن اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﺸﺎن ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮده و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده ﻗﺼﺪ‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ اﺳ م را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﭘﻴﻮﺳﺖ را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ ،‬ﺗﺮور اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬اﺑﻌﺎد دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﭘﺮوﻧـﺪه‬ ‫ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ و ﺗﻔﺤﺺ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺣﻜﻢ ﺻﺎدره اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﺎر‬

‫‪99‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻫﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺘﻮا‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع اﺳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎً‪.‬‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬اﺟﻤـﺎع اﻣ‪‬ـﺖ و ﺿـﺮوري دﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ و رواﻳﺎت دالّ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻛﻪ اﻛﺜـﺮاً ﺻـﺤﻴﺤﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺘـﻮاﺗﺮ ﻟﻔﻈـﻲ و ﻣﻌﻨـﻮي‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺤﺚﻫـﺎي ﻣـﺎ از ﻓﻀـ و ﻃـ ب ﺣـﻮزهﻫـﺎي ﻋﻠﻤﻴـﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗـﺪاﻧﺎن و‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻧﺴﻞ ﺟﻮان از ﻧﺨﻮت و ﺗﻜﺒ‪‬ـﺮ در ﻟﺒـﺎس ﻓﻘﺎﻫـﺖ ﺑـﻪﺷـﺪت آزرده‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻀﺎت ﺷﻤﺎ را وا ﻣﻲﻧﻬﻢ‪ 1‬و ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪاي ﻃﻠﺒﮕﻲ را ﺑﺮ ﻳﻚ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و‬

‫ده ﺑﺨﺶ و ﻳﻚ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫رﺋﻮس ده ﺑﺨﺶ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪﺷﺮح ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮﻗﻮم ﻓﺮﻣﻮده اﻳﺪ‪» :‬اﺧﻴﺮاً ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ واﺻﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﺎﻣـﻪ اي ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫اﻓﺮادي ﻛﻪ داراي ﺳﻮاﺑﻖ ﺣﻮزوي اﺳﺖ و در ﺗﺄﻟﻴﻒ‪ ،‬آﺛﺎري دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻜـﺎت ﻋﻠﻤـﻲ و اﺷـﻜﺎ‪-‬ت‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﺎن اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﻛﻬﻨﻪ و ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﻜﺎت ﺗﺎزه و ﺟﺪﻳﺪي را ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﺤﺚ ﻣﻲ آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺤـﺚ‪ ،‬ﺟـﺪيﺗـﺮ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻋﺘﺬار از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺠﺎل ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﻫﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳـﺪم در‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻛﻠّﻲ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻢ‪«.‬‬ ‫ﻣﺪارك و اﺳﻨﺎد‪ ‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﻬﺎ دو ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎده درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﺮده اﻳـﺪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ ﻧﺎﻣـﺔ ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻮرخ ‪ 7‬آذر ‪ 1390‬و دﻳﮕﺮي ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﺎ اﻣﻀﺎي ﻣﺴﺘﻌﺎر ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﻣﻮرخ ‪ 9‬آذر ‪ 1390‬ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫آن در ﭘﻴﻮﺳﺖ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﺔ ﻣﺸﻔﻘﺎﻧﺔ ﻣﺮا ﺑﺎ اﻳﻦ ﻟﺤـﻦ ﻣﺘﻜﺒﺮاﻧـﻪ ﭘﺎﺳـﺦ داده اﻳـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ اﻧـﺪازة‬ ‫ﻣﺴﺘﺪرك ﻣﺤﺪث ﻧﻮري ﺑﺎ ﻛ م اﷲ ﻣﺠﻴﺪ اﻟﻔﺖ داﺷﺘﻴﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎ‪ ً-‬ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ آﻳﻪ اي ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻮردﻳﺪ‪ :‬و‪‬إِذَا ﺣ‪‬ﻴﻴـﺘُﻢ‬ ‫ﺣﺴ‪‬ـﻴﺒ‪‬ﺎ )اﻟﻨﺴـﺎء ‪» (86‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺴﻦَ ‪‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﺎ أَو‪ ‬ر‪‬د‪ّ‬وﻫ‪‬ﺎ إِنَّ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ‪‬ﻋﻠَﻲ ﻛﻞِّ ﺷَﻲء‪ ‬‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫ِﺑ َﺘﺤ‪‬ﻴــﻺٍ َﻓﺤ‪‬ﻴﻮا ِﺑﺄَ ‪‬‬ ‫ﺗﺤﻴ‪‬ﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ آن را ﺑﻬﺘﺮ از آن ﺑﺪﻫﻴﺪ؛ ﻳﺎ )‪-‬اﻗﻞ( ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن ﮔﻮﻧـﻪ ﭘﺎﺳـﺦ ﮔﻮﻳﻴـﺪ! ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺣﺴـﺎب‬ ‫ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ را دارد‪«.‬‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در درس ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺳﻄﺢ ﻣﻜﺎﺳﺐ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ )رﺿﻮاناﷲﻋﻠﻴﻪ( در ﺳﺎلﻫـﺎي‬ ‫‪ 1364‬و ‪ 1365‬ﻫﻢ درس ﺑﻮدهاﻳﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ در زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﺔ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ ﺣﻀﺮت آﻳﺖاﷲ اﻳﻦﮔﻮﻧـﻪ آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪...» :‬ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ در درس ﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺣﻮزه‪ ،‬در ﻣﺪ‪‬ت ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ دروس ﺳـﻄﺢ را ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫رﺳﺎﻧﺪه و در ﺳﺎل ‪1361‬ﺷﻤﺴـﻲ ﺑـﻪ دروس ﺧـﺎرج ﻓﻘـﻪ و اﺻـﻮل راه ﻳﺎﺑـﺪ‪ . ...‬ﻛﺘـﺎب ﻣﻜﺎﺳـﺐ را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﺼﻮﺻﻲ از آﻳﺖاﷲ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺷﻤﺎ آﻧﻘﺪر ﺣﺮف ﺑﺮاي ﮔﻔـﺘﻦ دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺣﻮاﺷـﻲ ﻏﻴﺮاﺧ ﻗـﻲ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻧﺸﻮم‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪100‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺧﺎرج از ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ و ﺳـﭙﺮدن اﺟـﺮاي آن ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻳﻌﻨﻲ رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻫﺮجوﻣﺮج‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻚﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻣﺨﺪوش‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺪ ادﻋﺎﻫﺎي »ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤـﺎﻟﻲ و ﺻـﺤﺖ اﻛﺜـﺮ رواﻳـﺎت ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ«‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻧﻘﺪ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع و ﺿـﺮورت در وﺟـﻮب ﻳـﺎ ﺟـﻮاز ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺑﻪ »ﺻﺮف ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد« ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ)ع( و‬ ‫اﺋﻤﻪ)ع( ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻜﻮم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‪ :‬اﻗﻮال ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺪود‪ ،‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣـﺪود ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬ ‫ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح‪ ،‬و ﺗﻮﻗﻒ در اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺻﺪور ﻓﺘﻮاي ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ »وﻫﻦ اﺳ م«‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻧﻬﻢ‪ :‬ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬و ﻧﻘﺪ داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‪ :‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن‪.‬‬ ‫از ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ و ﺧﻮد ﺗﻮﻓﻴﻖ‪ ،‬ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪.‬‬ ‫واﻟﺴ م ﻋﻠﻴﻜﻢ و رﺣﻤﻺ اﷲ و ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‬ ‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬

‫ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1390‬رﺑﻴﻊ ا‪-‬ول ‪1433‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬ ‫در ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻜﺘﻪ در ﻧﻘﺪ ﺧﻄﺎﺑﺔ ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻤﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻦ »ﻋﻬﺪ اﷲ« ﻣﻘﻄﻮع ﺑﻪ »ﺣﻜﻢ اﷲ« ﻣﺸﻜﻮك‬ ‫ﺟﻤ ﺗﻲ از ﺧﻄﺒﺔ ‪ 106‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ را ﺧﻄﺎﺑﺔ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﺧﻮد ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬ﻗـﺎل ﻋﻠـﻲ)ع(‪:‬‬ ‫»و‪َ ‬ﻗﺪ‪َ ‬ﺗﺮَو‪‬نَ ‪‬ﻋﻬ‪‬ﻮد‪ ‬اﷲِ ‪‬ﻣ ْﻨﻘُﻮﺿَــﻺ َﻓ َ َﺗ ْﻐﻀَـﺒ‪‬ﻮنَ! و‪ ‬أَﻧْـ ُﺘﻢ‪ ‬ﻟ‪‬ـ َﻨ ْﻘﺾِ ذ‪‬ﻣ‪‬ـﻢِ آﺑ‪‬ـﺎ ‪‬ﺋ ُﻜﻢ‪ ‬ﺗَـﺄْ َﻧﻔُﻮنَ«‪.‬‬ ‫)اﻛﻨﻮن ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﻴﻤـﺎنﻫـﺎي ﺧـﺪا ﺷﻜﺴـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺧﺸـﻤﮕﻴﻦ ﻧﻤـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪،‬‬ ‫درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎي ﭘﺪراﻧﺘﺎن را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻴﺪ و ﻧﻨﮓ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻴﺪ(‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻳﺪ ﻋﻬﺪ ﻧﻘﺾﺷﺪه‪ ،‬ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣـﺪود ﺷـﺮﻋﻲ ﻳـﺎ اﺣﻜـﺎم اﻟﻬـﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﻌﺘﺮﺿﻴﻦ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﻜﺴﺘﻪﺷﺪن اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻏﺮﺑﻲﻫﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﺮﺿـﻴﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ را ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺬﻣﺖ اﻳﻦ ﺧﻄﺒـﺔ ﺷـﺮﻳﻔﻪ داﻧﺴـﺘﻪاﻳـﺪ و دﻓـﺎع از ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﭘﺪرﺗﺎن را اﺟﺮاي ﻋﻬﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻮدهاﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻖ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه درﺳﺖ ﺑﺮﺧ ف ﻣﺮاد اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻓﺎع از ذﻣﺔ ﭘﺪرﺗﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻳﺪ‪ .‬ﻋﻬﺪاﷲ ﻗﺮآﻧﻲ اﮔﺮﭼـﻪ اﺣﻜـﺎم و ﻓـﺮاﻣﻴﻦ‬ ‫اﻟﻬﻲ را ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ از آن اﺳﺖ و اﻇﻬﺮ ﻣﺼـﺎدﻳﻖ آن ﻣﻴﺜـﺎق‬

‫ﻓﻄﺮي ﺑﺮ ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ 1‬و ﻋﺪم ﭘﻴﺮوي از ﺷﻴﻄﺎن و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪاﷲ در آﻳﺎت ‪ 20‬و ‪ 25‬ﺳﻮرة رﻋﺪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ)ع( در ﺧﻄﺒـﺔ‬ ‫‪ .1‬اﻋﺮاف‪.172 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻳﺲ‪ 60 ،‬و ‪.61‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪102‬‬

‫ﺷﻘﺸﻘﻴﻪ »ﻋﻬﺪ وﻳﮋة ﻋﻠﻤﺎ« را ﺑﻪوﺿﻮح »درﺑﺮاﺑـﺮ ﺷـﻜﻢﺧـﻮاري ﺳـﺘﻤﮕﺮان و ﮔﺮﺳـﻨﮕﻲ‬ ‫ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن« ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻣ ً واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻋﻬﺪاﷲ« ﺧﻄﺒـﺔ ‪ ،106‬ﻫﻤـﺎن ﻋﻬـﺪاﷲ در ﺧﻄﺒـﺔ ﺷﻘﺸـﻘﻴﻪ و‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻋﻬﺪاﷲ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ و ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳـﻦ ﻋﻬـﺪاﷲ را ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻓﺮوع دﺳﺖ ﭼﻨﺪم آن ﻳﻌﻨﻲ اﺟﺮاي ﺣﺪ‪‬ي ﻛﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴـﺖ ﺣﻜـﻢاﷲ داﺋﻤـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻓﺮوﻛﺎﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ »ﻋﻬﺪاﷲ« ﻣﻘﻄﻮع را ﺑﺎ »ﺣﻜﻢاﷲ« ﻣﺸﻜﻮك ﺧﻠﻂ ﻛﺮدهاﻳﺪ و ﺷـﺮﻳﻌﺖ را‬ ‫ﻛﻪ ﺟﺰء ﻛﻮﭼﻜﻲ از دﻳﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آن داﻧﺴﺘﻪ و ﻓﻘﺎﻫﺖ را ﻛﻪ ﻓﻬـﻢ ﺑﺸـﺮي )ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻇ ّﻨﻲ( از اﻳﻦ ﺟﺰء ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻬﺪاﷲ ﻓﺎﺧﺮ ﻳﻜﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﺪ و از ﻫﻤﺎن ﻃﻠﻴﻌﺔ ﺳﺨﻦ‬ ‫ﻧﻌﻞ واروﻧﻪ زده‪ ،‬روح ﻗﺮآن را ﺑﺮاي دﻓﺎع از ذﻣﺔ ﭘﺪرﺗﺎن ﻧﻘﺾ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬ﺧﻠﻂ »ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ« و »اﺣﻜﺎماﷲ ﻇﺎﻫﺮي«‬ ‫»ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ« اﻋ م ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ »آﻧﭽﻪ ارزش و ﺣﻘﻴﻘـﺖ دارد »ﻗـﺎﻧﻮن ﺧﺪاوﻧـﺪ«‬ ‫اﺳﺖ و درﺑﺮاﺑﺮ او ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮن و اﻋ ﻣﻴـﻪاي ارزش ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻏﻴـﺮ از ﺧـﺪا ﻫـﻴﭻ ﮔـﺮوه و‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺻ ﺣﻴ‪‬ﺖ ﺟﻌﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﺑﺸـﺮ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﺟﻌﻞ ﻛﻨﺪ‪ «.‬ﺑﻪ ﻣ ﻳﻤﺖ ﺧﺪﻣﺘﺘﺎن ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬آﻫﺴﺘﻪ اﻣـﺎ‬ ‫ﻋﻤﻴﻖ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﺰاع ﻋﻠﻤﻲ را ﻏﻴﺮﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ‪ .‬ﻧـﺰاع در‬ ‫دﻓﺎع و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا و ﺣﻜﻢاﷲ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻄﺎﺑﺔ ﻏﺮّاﺋﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬او‪ ،ً-‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ مﻛﺮدن ﻣﺘﻬﻢ ﺑـﻪ ارﺗـﺪاد و‬ ‫ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻧﺰد ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﻜﻢاﷲ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻬـﻲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣـﺪﻋﻲ‬ ‫ﺷﻮد ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﺟﺘﻬـﺎد ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﺳـﻠﻒ )رﺿـﻮاناﷲﻋﻠـﻴﻬﻢ‬ ‫اﺟﻤﻌﻴﻦ( ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﻣﻘﻠﺪاﻧﺸﺎن ﺣﻜﻢاﷲ ﻇﺎﻫﺮي و ﺣﺠﺖ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺤـﺚ‬ ‫در اﺟﺘﻬﺎد ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻇ ّﻨﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﭘﺪرﺗﺎن را‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا داﻧﺴﺘﻪاﻳﺪ؟ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﺣﻲ ﻳﺎ اﻟﻬﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؟! ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺰﻣﻴﺘﻲ ﻓﺎﻗـﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻧـﺎﻗﺺ‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬

‫‪103‬‬

‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬آري ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮن و اﻋ ﻣﻴﻪاي در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ ارزش ﻧﺪارد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫در ﺗﻌﺎرض ﺣﻜﻢﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻛﺪام ﺣﻜﻢ واﻗﻌﻲ و ﻗـﺎﻧﻮن ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳـﺖ؟ ﺑـﺮﺧ ف‬ ‫ادﻋﺎي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺿﺮوري و اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣـﺪ‬ ‫از ﺟﻬﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻮرد اﺧﺘ ف و ﻧﺰاع اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻗـﻮﻟﻲ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻗـﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻴﺸـﺘﺮي‬ ‫داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ رﺟﺤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي آن ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﻮت ادﻟـﻪ ﻣـ ك اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﻗﺎﺋ ن‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ادﻋﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ مﻛﺮدن ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ارﺗﺪاد و ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫»ﺣﻜﻢاﷲ )ﻇﺎﻫﺮي(« ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜـﻢ اﮔـﺮ اﺻـﻞ‬ ‫آنرا ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﻜﻢ واﻗﻌﻲ داﺋﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﻇﺎﻫﺮي و ﻣﻮﻗﺖ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ در اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺧﻄﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﮔـﺮ ﻫـﻢ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن درﺳﺖ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻮﻗـﺖ ﺑـﻮده و دوران اﻋﺘﺒـﺎر آن ﺑـﻪﺳـﺮ‬ ‫آﻣﺪه و ﻧﺴﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﻗﺎﻧﻮن در ﻛ م ﻓﻘﻬﺎ و ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺘﺮك ﻟﻔﻈـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫زم اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺧﻠﻂ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ اﻳﻦ اﺻﻄ ح ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﻨﻢ ﻗـﺎﻧﻮن‬‫ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ﺣﻘـﻮق ﻣـﺮاد از ﻗـﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺻـﺮﻳﺤﺎً‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺮﻓﻲ و ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﺗﻌﻴﻴﻦ »ﻏﺎﻳﺎت دﻳﻦ« ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺮﺳﻞ‬ ‫ﻣﺮﻗﻮم ﻓﺮﻣـﻮدهاﻳـﺪ‪» :‬ﻫـﻴﭻ اﻧﺴـﺎن ﻣـﺆﻣﻦ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ از اﻧﺤـﺮاف اﻧﺴـﺎن دﻳﮕـﺮ و‬ ‫ﺳﻮءﻋﺎﻗﺒﺖ او ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ از ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن ﻳـﻚ اﻧﺴـﺎن ﻓـﻲﻧﻔﺴـﻪ‬ ‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ اﺳﺖ اﺟـﺮاي ﺣﻜـﻢ اﻟﻬـﻲ و اﻃﺎﻋـﺖ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻜﺘﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در ﻋﺒﺎرات ﮔﻬﺮﺑﺎر اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼـﻮﻣﻴﻦ)ع( ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬ ‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ)ع( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﻫﺪاف و ﻏﺎﻳـﺎت دﻳـﻦ ﻣﻄـﺮح ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﻄـﺐ‬ ‫راوﻧﺪي در ﻟﺐ اﻟﻠﺒﺎب از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺪ ﻳﻘﺎم‬ ‫ﻓﻲ اﻷرض أزﻛﻲ ﻣﻦ ﻋﺒﺎد¨ ﺳﺘﻴﻦ ﺳﻨــﻺ« ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﻳـﻚ ﺣـﺪ از ﺣـﺪود اﻟﻬـﻲ در روي‬ ‫زﻣﻴﻦ ﺟﺎري ﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮ و ﺧﺎﻟﺺﺗﺮ از ﻋﺒﺎدت ﺷﺼﺖ ﺳﺎل اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪104‬‬

‫اﻳﻨﻜﻪ وﺟﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﮔﺎﻣﻲ رو ﺑـﻪ ﭘـﻴﺶ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻲﺷـﻚ‬ ‫ﻛﺴﺐ رﺿﺎﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺎدهﻛﺮدن ﻣﻮازﻳﻦ اﺧ ﻗﻲ و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ ﻣﺤﻘـﻖ ﺷـﻮد‬ ‫ﺟﺎي ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ دارد‪ .‬ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ و اﻣﻨﻴﺖ ﻋﺒﺎد و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻔـﺎف و رﻓـﺎه آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ دﻳﻦ ﻣﺎﻳﺔ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ از اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻋـﺪه ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﺑﻪدﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫـﺎي ﺷـﺮﻋﻲ‬ ‫آنﻫﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪاي ﺟـﺎي ﺷـﺎدﻣﺎﻧﻲ دارد؟ ﻫﻤﭽـﻮن اﻫـﻞ وﻋـﻆ و‬ ‫ﺧﻄﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻲ از اﺋﻤﻪ ﺑﻪوﻳﮋه ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء)ع( را ﺷﺎﻫﺪ آوردهاﻳﺪ‪ .‬در ﺗﺮﺳﻴﻢ اﻧﺤﺮاﻓـﺎت‬

‫اﻣﻮﻳﺎن اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻋﻄﻠﻮا اﻟﺤـﺪود«‪ .1‬اﻣـﺎ او‪ ،ً-‬ﻣـﺮاد از ﺣـﺪود‬ ‫اﻟﻬﻲ در ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻳﻢ و ﻣﺮزﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﻮده ﻛـﻪ اﻋـﻢ از ﺣـﺪود ﺷـﺮﻋﻲ ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺗﻌﺰﻳﺮات اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎت ﺑﺮﻓﺮض ﺻﺤﺖ ﺳـﻨﺪ در‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن ﻏﺎﻳﺎت دﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دوري از روح ﻗﺮآن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﺪاف و ﻏﺎﻳﺎت ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ دﻳـﻦ‬

‫ﺻﺮﻳﺢ در ﻗﺮآن را ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺘﻲ ﺑﻲﺳﻨﺪ‪ 2‬ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷـﺮﻋﻲ ﻓﺮوﻛﺎﺳـﺘﻪ‬

‫ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻘﺮب و رﺿﻮان و ﻛﻤﺎل و ﺳﻌﺎدت دارﻳﻦ و ﻗﺴﻂ و ﻋـﺪل ﻛﺠـﺎ و اﺟـﺮاي ﺣـﺪ‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ ﻛﺠﺎ؟ آنﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻏﺎﻳﺎت دﻳﻦ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻨﺪ ﺣﺘﻲ در ﻣﺒﺎﺣﺚ‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺑﺮﺳـﺪ ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻏﺎﻳـﺎت دﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺑﺤﺜـﻲ‬ ‫ﻛ ﻣﻲﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻫﻢ ﻛﺎرﺳﺎز ﻧﻴﺴـﺖ ﭼـﻪ ﺑﺮﺳـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺮﺳﻞ‪ .‬دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﻲاي ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺮﺳـﻠﻪاي از ﻣﺴـﺘﺪرك ﺑﻨـﺎ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﻪاي‬ ‫ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ از دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺤﺪ‪‬ث‪ 3‬در ﺑﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻏﻔﻠﺖ از روح ﻗﺮآن ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﻣﺼﺎﺋﺒﻲ را ﺑﻪﺑﺎر ﻣﻲآورد‪ .‬ﻓﺎﻋﺘﺒﺮوا ﻳﺎ اوﻟﻲ اﻷﻟﺒﺎب‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ ،306‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻲﻣﺨﻨﻒ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺮﺳﻠﺔ ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ راوﻧﺪي ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 573‬در ﻟﺐ‪ ‬اﻟﻠﺒﺎب‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك وﺳـﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌـــﻺ‪ ،‬ﻣﺤـﺪث ﻧـﻮري‪،‬‬

‫ﺑﺎب ‪ ،1‬اﺑﻮاب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ،10‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،21843‬ﺟﻠﺪ ‪ ،18‬ص ‪.9‬‬ ‫‪ .3‬ﻓﺼﻞ اﻟﺨﻄﺎب ﻓﻲ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺘﺎب رب‪ ‬اﻷرﺑﺎب‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪:‬‬ ‫ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺧﺎرج از ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ و ﺳﭙﺮدن‬ ‫اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ،‬رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻫﺮجوﻣﺮج اﺳﺖ‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺤﻮر در ﭘﻲ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ دو ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اول‪ ،‬آﻳﺎ ﺻﺪور ﺣﻜـﻢ ارﺗـﺪاد و‬ ‫ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺧﺎرج از ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟ دوم‪ ،‬آﻳﺎ اﺟﺮاي ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه ﺑﻪﻋﻬﺪة ﺿﺎﺑﻄﺎن ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ را ﺑـﻪ »ﻫـﺮ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺤﻜﻮﻣـﺎن‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد« ﺳﭙﺮدن ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑـﻪ ﻫـﺮ دو ﭘﺮﺳـﺶ ﭘﺎﺳـﺦ ﻣﺜﺒـﺖ دﻫـﺪ‬ ‫دراﻳﻦﺻﻮرت ﺑﻪ ﻫﺮجوﻣﺮج و اﺧﺘ ل ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻓﺘﻮا داده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻳﻘﻴﻨـﺎً ﻣﻄﻠـﻮب ﺷـﺎرع‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﭼﻪ ﻓﻘﻴﻬﻲ اﺳﺖ؟‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺮﺳﺶ اول‪ :‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻛﻴﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺄﻟﻮف ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود إﻟﻲ ﻣﻦ إﻟﻴﻪ اﻟﺤﻜﻢ«‪ .‬ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة ﻓﻘﻬـﻲ اﻳـﻦ اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ازﻗﺒﻴﻞ ﻗﺘﻞ و ﻗﻄﻊ ﻳﺪ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪزدن ﺑﻪدﺳﺖ »ﺣﺎﻛﻢ ﺷـﺮع« اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﻛﻴﺴﺖ؟ اﮔﺮﭼﻪ ﻛﺜﻴﺮي از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﺎﺿﻲ در‬ ‫ﻣﺮاﻓﻌﺎت ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ ﻧﺼﺐ ﻋﺎم داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ در اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻳﺎ در ﺣﺪود‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ اﻗﺎﻣـﺔ ﺣـﺪود ﺑـﻪﻧﺤـﻮ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ را در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻫﺮ ﻓﻘﻴـﻪ ﻋـﺎدﻟﻲ ﺣـﺎﻛﻢ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪106‬‬

‫ﺷﺮع ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﺳﺖ؟ ﻳـﺎ ﺣـﺎﻛﻢ ﺷـﺮع‪ ،‬ﻋـ وه ﺑـﺮ ﻣﻠﻜـﺔ ﻓﻘﺎﻫـﺖ و ﻋـﺪاﻟﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺰ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪﻣﻴﺰان اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ﻫﻢ ﻧﻴﺎز دارد؟ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ‬ ‫ﻫﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎدﻟﻲ ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺻ ﺣﻴﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع ﺑﻮدن را دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﺰوﻣﺎً ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع‪ ،‬ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎدل ﻣﻦ إﻟﻴﻪ اﻟﺤﻜﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻫﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎدﻟﻲ‪.‬‬ ‫در ﻓﻘﺪان ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎدﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﺣـﺎﻛﻢ ﺷـﺮع‬ ‫ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ درﻣﻮردي ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻋﺎدل ﻣﺠـﺎز ﺑـﻪ ﻧﻘـﺾ‬ ‫ﺣﻜﻢ وي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ا‪ -‬اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺣﻜﻢ وي ﺧﻄﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺷـﺮع‬ ‫ﺑﺎ ﻗﻮل ﺑـﻪ و‪-‬ﻳـﺖ ﻣﻄﻠﻘـﺔ ﻓﻘﻴـﻪ‪ ،‬زﻣـﺎم اﻣـﻮر ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﻗﻀـﺎﻳﻲ را ﺑـﻪﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓـﺖ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﺎﻟﺨﺼﻮص اﻗﺎﻣﺔ ﺣـﺪ‪ ،‬ﻣﺨـﺘﺺ ﺑـﻪ وي و ﻣﻨﺼـﻮﺑﻴﻦ‬ ‫اوﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ از ﺟﺎﻧﺐ دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺣﺘﻲ درﺟﺎﻳﻲﻛﻪ وﻟـﻲ‪ ‬اﻣـﺮِ ﺣـﺎﻛﻢ‪،‬‬ ‫ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻌﺎﻧﻲ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬وﻟﻲ‪ ‬اﻣﺮ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻘﺎﻫﺖ و اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻄﻠﻖ وي اﺣـﺮاز‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﺪاﻟﺖ او اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﻳﺎ اﺳﺘﻤﺮاراً زﻳﺮ ﺳﺆال رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺗـﺪﺑﻴﺮ او ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ اﺳﺖ؛ درﻧﺘﻴﺠﻪ او ﻣﺼﺪاق ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻴﺴﺖ و ﻟﺬا ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﺟـﺎﻣﻊ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﺸﺎء ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ و اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪة ﺣﻜﻢ‪ ،‬اﺻﻮ‪ ً-‬ﺑﻪ و‪-‬ﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺔ ﻓﻘﻴﻪ ﻳﺎ و‪-‬ﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎور ﻧﺪارد و و‪-‬ﻳﺖ‪ ‬وﻟﻲ‪ ‬اﻣﺮي را ﻛﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﺮوع ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم وي ﮔﺮدن ﻧﻬﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻣﺰاﺣﻤـﺖ‪،‬‬ ‫ﺻﺮف اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﻮردي ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي وي ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﻴﺎل راﺣﺖ ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ و‪-‬ﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺔ ﻓﻘﻴﻪ ﺑـﺎور دارد و ﻫـﻢ ﻣﺼـﺪاق آنرا ﺟـﺎﻣﻊ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬او ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺪون اذن ﻗﺒﻠﻲ ﻳﺎ اﺟﺎزة ﺑﻌـﺪي وﻟـﻲ‪ ‬اﻣـﺮِ‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬اﻧﺸﺎء ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ و اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬

‫‪107‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‬

‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ازﺟﺎﻧﺐ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻧﻔﻲ و‪-‬ﻳـﺖ ﻓﻘﻴـﻪ ﺣـﺎﻛﻢ اﺳـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺜ ً ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﺷـﻬﺮوﻧﺪان دﻳﮕـﺮ ﻛﺸـﻮرﻫﺎ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲِ اﻋﺪام ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؟ ﺻـﺮف اﻳﻨﻜـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﻮد ﻣـﺮز ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ ﺷـﺮﻋﺎً‬ ‫اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ ﺻﺪور ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻧﻘﺾ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻠـﻲ‬ ‫در ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪ آن ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﻮري‬ ‫ﺣﻖ دارد ﺑﻪ ﻛﺸﻮري ﻛﻪ ﻣﻔﺘﻲ ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪة ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ در آن ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺮاض ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺻﺪور ﭼﻨﻴﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ ازﺳﻮي اﻓﺮاد ﻏﻴﺮﻣﺴﺌﻮل )وﻟﻮ ﻓﻘﻴﻪ ﺟـﺎﻣﻊاﻟﺸـﺮاﻳﻂ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺑﻪ ﺑﺮﻫﻢﺧﻮردن ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دو ﻛﺸﻮر ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑـﻪﻧـﻮﻋﻲ ﻧﻘـﺾ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ‬ ‫ﻛﺸﻮر اول ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪر ﺷﻤﺎ از ﻣﻌﺪود ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﺳـﺘﺎدش ﻣﺮﺣـﻮم آﻳـﺖاﷲ‬

‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ و‪-‬ﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺔ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺎور داﺷﺖ‪ 1‬و در ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻮرخ ‪ 8‬ﻣﺮداد ‪ 1369‬ﺑـﻪ‬ ‫»ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺦ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺎﻫﺖ‪ ،‬اﺟﺘﻬﺎد ﺑﻪﻧﺤﻮ اﻃ ق و ﺻ ﺣﻴﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ« رﻫﺒﺮ ﻓﻌﻠﻲ‬

‫اذﻋﺎن ﻛﺮده‪ 2،‬اﻳﻦ رﻫﺒﺮ ﻫﻢ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬س‪ :‬آﻳﺎ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ در ﻋﺼﺮ‬

‫ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬و‪-‬ﻳﺖ ﺑﺮ اﺟﺮاي ﺣﺪود دارد؟ ج‪ :‬اﺟﺮاي ﺣـﺪود در زﻣـﺎن ﻏﻴﺒـﺖ ﻫـﻢ واﺟـﺐ‬ ‫اﺳﺖ و و‪-‬ﻳﺖ ﺑﺮ آن اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ وﻟﻲ‪ ‬اﻣﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دارد‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻓﺮدي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﺳﺎب‪‬‬ ‫ازﺳﻮي ﻓﻘﻴﻬﻲ ﻏﻴﺮ از ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را وﻟﻲ‪ ‬اﻣﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺪ و ﻓﻘﻴـﻪ ﻧـﺎﻣﺒﺮده‬ ‫‪ .1‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌــﻺ ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠــﻺ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻷﻣﺮ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف و اﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻜـﺮ‪ ،1430 ،‬ص‬ ‫‪ 130‬ﺗﺎ ‪.132‬‬

‫‪ .2‬درر اﻟﻔﻮاﺋﺪ ﻓﻲ أﺟﻮﺑﻺ اﻟﻘﺎﺋﺪ‪ ،‬ص‪12‬و‪.13‬‬ ‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻧﻘﺶ آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در ﺗﺜﺒﻴﺖ رﻫﺒﺮي ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﺧﺎﻣﻨﻪاي ﺑﻨﮕﺮﻳـﺪ‬

‫ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﺑﺘﺬال ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ‪ :‬اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﻘﺎم رﻫﺒـﺮي ﺣﺠـﺖا‪-‬ﺳـ م واﻟﻤﺴـﻠﻤﻴﻦ ﺳـﻴﺪﻋﻠﻲ‬ ‫ﺧﺎﻣﻨﻪاي‪ ،‬ﺧﺮداد ‪ ،1393‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪120‬و‪ 121‬و ‪ 188‬ﺗﺎ ‪.196‬‬

‫‪ .3‬رﺳﺎﻟﺔ اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﺣﻜﺎم ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ و‪-‬ﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ و ﺣﻜﻢ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﺳﺆال ‪.66‬‬

‫‪108‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻫﻢ ﺑﻪ و‪-‬ﻳﺖ وي اذﻋﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳـﺖ؟ ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳـﺔ‬ ‫و‪-‬ﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺔ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺮز ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻣﻠﻴﺖ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧـﺪاﻧﻴﻢ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ و اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻓﺮض ﺟﻮاز اﻓﺘـﺎء ازﺳـﻮي ﻏﻴـﺮ وﻟـﻲ‪ ‬اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻲﺷﻚ اﻧﺸﺎء ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺎ ﺗﺼﺮﻳﺢ وي ﺑﻪ اﻧﺤﺼـﺎر‬ ‫ﻣﺠﺎز ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺟﺎزة اﻋ مﻧﺸﺪة ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻳﺎ ﺗﻘﺴـﻴﻢِ‬ ‫ﻛﺎري ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮده ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺤﻮﻟﻲ در اﻧﺪﻳﺸﺔ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ درﺑﺎرة ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ‬ ‫ﻣﺼﺪاق آن ﭘﻴﺶ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ دراﻳـﻦﺻـﻮرت »اﻫـﻞ اﻟﺒﻴـﺖ أدري ﺑﻤـﺎ ﻓـﻲ اﻟﺒﻴـﺖ«‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرﺗﺎن أﻇﻬﺮ ﻣﻦ اﻟﺸﻤﺲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺗﻮﺳـﻂ ﻓﻘﻴﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ وﻟـﻲ‪ ‬اﻣـﺮ‬

‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻓﻘﻬﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﺴﺌﻠﻪ را از ﻣﻨﻈﺮ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ 1.‬ﺻـﺪور‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻤﻪاي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬وﻇﻴﻔﺔ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﻪاي را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس ﻋـﺪل و‬ ‫اﻧﺼﺎف و ﻣﻮازﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬاري وﺿـﻊ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻮق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اﺻﻞ ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺑـﺮ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫داﺧﻠﻲ و ازﺟﻤﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو اﻟﺤﺎق ﺑﻪ ﻳـﻚ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣـﻪ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ‬ ‫ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺑﺮﺳﺪ )ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﻳﺎ رﺋﻴﺲﺟﻤﻬﻮر در‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ ﻫـﺮ ﻛﺸـﻮر(‪ .‬ﻣﻴﺜـﺎقﻫـﺎي ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺠﻠـﺲ‬

‫‪ .1‬دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب زﻳﺮ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ :‬رﺣﻴﻢ ﻧﻮﺑﻬﺎر‪ ،‬اﺻﻞ ﻗﻀـﺎﻳﻲ ﺑـﻮدن ﻣﺠـﺎزاتﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ ﺣﻖّ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻛﻤﺔ ﻋﺎد‪-‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1389 :‬ﻣﻮﺳﺴﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺷﻬﺮ داﻧﺶ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‬

‫‪109‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ و ﻗـﺎﻧﻮن ﻋـﺎدي در دادﮔـﺎهﻫـﺎ‬ ‫‪-‬زما‪-‬ﺟﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻓﺘﻮاي ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢ ﺣﺎﻛﻢ )اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮط ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ ﺑﻮدن( ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻪ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺎﻓﻮق ﻗﺎﻧﻮن‪ .‬ﻣﻔﺎد ﻓﺘﻮا و ﺣﻜـﻢ‪ ،‬درﺻـﻮرت ﺗﺼـﻮﻳﺐ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺠﻠـﺲ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‪ ،‬ﺻﻮرت ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﻲ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻣﺠـﺎز ﺑـﻪ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ ﻏﻴـﺮ از‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺴﺖ‪ 2.‬اﺣﺮاز ﻣﻮﺿﻮعِ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻛﺎر ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺤﻜﻤـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺗﺸـﻜﻴﻞ و‬ ‫‪ .1‬ﻣﺎدة ‪ 9‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ‪» :‬ﻣﻘﺮرات ﻋﻬﻮدي ﻛﻪ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻴﻦ دوﻟﺖ اﻳـﺮان و ﺳـﺎﻳﺮ دول ﻣﻨﻌﻘـﺪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ در ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﺻﻞ‪ 77‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪» :‬ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻟﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮاردادﻫﺎ و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳ ﻣﻲ ﺑﺮﺳﺪ«‪.‬‬ ‫در رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻴﺶ از ﻗﺎﻧﻮن داﺧﻠـﻲ اﺳـﺖ و اﺧﺘﻴـﺎر دوﻟـﺖ را در وﺿـﻊ ﻗـﺎﻧﻮن‬

‫ﻣﻌﺎرض ﺑﺎ آن ﻣﺤﺪود ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻧﺎﺻﺮ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت ﺣﻘﻮق‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺷـﻤﺎرة ‪ 210‬ﺑـﺮاي اﻃ ﻋـﺎت ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬

‫ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ در ﻧﻈﻢ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1384 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.31‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﺻﻞ ‪ 167‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ در ﻧﺒـﻮد ﻗـﺎﻧﻮن‬

‫ﻣﺪون »ﺑﺎاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳ ﻣﻲ ﻳﺎ ﻓﺘﺎواي ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻗﻀـﻴﻪ را ﺻـﺎدر ﻧﻤﺎﻳـﺪ«‪ .‬در ﻏﺎﻟـﺐ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬

‫ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ ﻫﺮ ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺧﻮد ﻳـﺎ ﺑـﻪ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻓﺘﺎوا اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻛﺮده ﻳﺎ ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺧ ل در اﺟـﺮاي ﻋـﺪاﻟﺖ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲآﻳـﺪ و ﺑـﻪﻗـﻮلﻣﻌـﺮوف‬ ‫ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ اﻧﻘ ب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﻛﻢ ﺷﺮﻋﻲ و ﺻﺪور‬

‫اﺣﻜﺎم ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﻪاﺳﺘﻨﺎد ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﺮدم ﺧﺴـﺘﻪ از وﺿـﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟـﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫـﺎن‬ ‫ﻋﺪاﻟﺘﺨﺎﻧﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺻﻞ ‪ 167‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺻﻮل ‪ 57 ،5‬و ‪ 110‬ﻣﻨﺸﺄ ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﺻﻞ ‪ 167‬ﺑﻪﮔﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪:‬‬ ‫»اﻣﺮوز در ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن دادرﺳﺎن ﭘﺮده ﭘﻮﺷﻲ را رﻫﺎ ﻛـﺮده اﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻫـﺎي داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬ ‫ﺣﻘﻮق در ﺗﻮﺟﻴﻪ رأي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دادﮔﺎهﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ و ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻧﻴﺰ درﻣﻮردي ﻛـﻪ ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﻘﻮق ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻴﻦ درﻳﭽﺔ ﮔﺸﺎده ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑـﻪ ﺣﻘـﻮق آن ﻛﺸـﻮر ﺳـﻮد‬

‫ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﺻﻞ ‪ 167‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ راه را ﺑﺮاي ورود ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻫـﺎي داﻧﺎﻳـﺎن ﺑـﻪ ﻗﻠﻤـﺮو رﺳـﻤﻲ‬

‫ﺣﻘﻮق ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻗﺎﺿﻲ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﻛﻮﺷﺶ ﻛﻨﺪ ﺣﻜﻢ ﻫـﺮ دﻋـﻮي را در‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪو‪‬ﻧﻪ ﺑﻴﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳ ﻣﻲ ﻳـﺎ ﻓﺘـﺎوي ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﺣﻜـﻢ ﻗﻀـﻴﻪ را ﺻـﺎدر‬

‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ «...‬اﺻﻄ ح »ﻓﺘﺎوي ﻣﻌﺘﺒﺮ« ﻇﻬﻮر در آراء ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺮاﺟﻊ دارد؛ وﻟﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺻﻞ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي اﺳـﺖ‬

‫‪110‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫اﺳﺘﻤﺎع ادﻟﺔ ﻃﺮﻓﻴﻦ دﻋﻮا و وﻛﻴﻞ اﻳﺸـﺎن و ﺑﺮرﺳـﻲ ﺑﻴﻨـﻪ و ﻳﻤـﻴﻦ و اﺣﻀـﺎر و ﺗﻮﺛﻴـﻖ‬ ‫ﺷﻬﻮد‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ را اﻧﺸﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﻴﻂ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺣﺮاز ﻣﻮﺿـﻮعِ ﺣﻜـﻢ و‬ ‫اﻧﺸﺎي ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬اﻛﻨـﻮن در ﺷـﺮاﻳﻂ ﭘﻴﭽﻴـﺪة دﻧﻴـﺎي‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﺮ دو ﻓﻌﻞ ﻣﻨﺤﺼﺮاً وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻛـﺎر ﻓﻘﻴـﻪ ﺑﻤـﺎ ﻫـﻮ ﻓﻘﻴـﻪ‪،‬‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻴﻪ از ادﻟﺔ ﺗﻔﺼﻴﻠﻴﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺘﻮاﺳﺖ‪ .‬رﻋﺎﻳﺖ آﺋﻴﻦ دادرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺸـﺮﻳﻔﺎﺗﻲ‬ ‫زاﺋﺪ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻟﺰاﻣﺎﺗﻲ ﻋﺮﻓﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ واﻗﻊ و رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻮازﻳﻦ ﻋﺪل و اﻧﺼـﺎف اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬ﺣﻖ اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﺣﻜﻢ دادﮔﺎه ﺑﺪوي دارد‪ .‬دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺘﻔﺎوت در‬ ‫دادﮔﺎه ﺑﺪوي ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎز ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻫـﻢ‬ ‫اﻋﺘﺮاض داﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ دﻳﻮان ﻋﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض او رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬درﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫اﺣﻜﺎم ﻗﺘﻞ دادﮔﺎهﻫﺎ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗـﺎﻧﻮن را ﮔﺬراﻧﻴـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﻌـﺪ از اﻣﻀـﺎي‬ ‫ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺟﺎزة اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان آن را ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻓﺘﺎوي اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﻣﻌﺪود ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬اﺻـﻞ ‪ 167‬ق‪.‬ا‪ .‬در‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن وﻇﻴﻔﺔ دادرس در ﻫﻤﺔ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻃﺮحﺷﺪه در ﻓﻘﻪ ﻧﻴﺴـﺖ و‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺴﺘﺤﺪث ﻓﺮاواﻧﻲ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺠﺎرت و آﻳﻴﻦ دادرﺳﻲ ﻣـﺪﻧﻲ و‬

‫ﺗﻌﺎرض ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻬﻲ درﺑﺎرة آن ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺟﺎي ﻃﺮح ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ اي در‬ ‫ﻓﻘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ در اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬دادرس ﻣﻨﺒﻌﻲ ﺑﺮاي اﺳـﺘﻨﺎد ﻧـﺪارد و ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ از ﻓﺼـﻞ‬ ‫دﻋﻮي اﻣﺘﻨﺎع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﺘﺎوي ﻣﻌﺘﺒـﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪان و ﻣﺤﻘﻘـﺎن آن رﺷـﺘﻪ ﻫـﺎ اﺳـﺘﻨﺎد‬

‫ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺨﺴﺖ را ﭘﺎﻳﺎن اﺻﻞ ‪ 167‬از ﺑﻴﻦ ﺑﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎﺿﻲ‪ ...‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺑﻬﺎﻧـﺔ ﺳـﻜﻮت ﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻘﺺ ﻳﺎ اﺟﻤﺎل ﻳﺎ ﺗﻌﺎرض ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺪو‪‬ﻧﻪ از رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ دﻋﻮي و ﺻﺪور ﺣﻜـﻢ اﻣﺘﻨـﺎع ورزد‪ «.‬ﭘـﺲ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل دوم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻲﮔﻤﺎن‪ ،‬دادرس ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻈﺮي ﻧﻴﺴﺖ و رأي او آﺧـﺮﻳﻦ ﺳـﺨﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬

‫وﻟﻲ در ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻓﺘﻮاي ﺧﻮد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان را ﺷﺎﻫﺪ آورد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮرﺧ ﺻﻪ ﻫﺮآﻧﭽﻪ‬ ‫دادرس ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ و ﭼﻬﺮة ﺗﻔﺴﻴﺮي دارد؛ ﺑﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ‪ ،‬در ﭘـﺲ ﭘـﺮده‪ ،‬ﻋﻮاﻣـﻞ‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ در ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻬﺎﻳﻲ او اﺛﺮ دارد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي داﻧﺎﻳﺎن ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق‬

‫اﺳﺖ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ دادرﺳﺎن ﻧﺪارد؛ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران‬

‫ﻧﻴﺰ از آن اﻟﻬﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪدﺳﺖ ﻫﻢاﻳﻨﺎن ﻟﻮاﻳﺢ و ﻃﺮحﻫﺎ را ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪) «.‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻣـﺪﻧﻲ در ﻧﻈـﻢ‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ ،‬ص ‪.(19‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‬

‫‪111‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪة آﺋﻴﻦ دادرﺳﻲ )ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺘـﺮاض ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ و اﻣﻜﺎن ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ( در ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ ﺗﺼﺪي ﻣﺴـﻨﺪ ﻗﻀـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﻓﻘﺎﻫﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻄﻠﻊ از ﻣﻮازﻳﻦ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﭼـﻪﺑﺴـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺼﻴﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺣﻜﻢ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺮط اﺻﻠﻲ ﻗﻀﺎوت‪ ،‬اﺷﺮاف ﺑﺮ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬اﺟـﺮاي‬ ‫‪‬ﻣﺮّ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻗﻀﺎﻳﻲ و رﻋﺎﻳـﺖ ﻋـﺪل و اﻧﺼـﺎف اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻘﻴﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗﻀـﺎوت را‬ ‫ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪- ،‬زم اﺳـﺖ رﺳـﻤﺎً ﺳـﻤﺖ ﻗﻀـﺎوت را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧـﺪ و ﺗﻤـﺎمﻋﻴـﺎر‬ ‫اﻧﺠﺎموﻇﻴﻔـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬ﻓﻘﻴـﻪ ﺣﻜـﻢﺷـﻨﺎس اﺳـﺖ و ﻫـﻴﭻ دﻟﻴﻠـﻲ در دﺳـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮعﺷﻨﺎس ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ارﺗﺪاد و ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳـﻦ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺟـﺮم ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻧﺸـﺪه و‬

‫ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﺑﺮاي آن ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ 1،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺻـﻞ ‪ 262‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات اﺳـ ﻣﻲ‬ ‫)ﻣﺼﻮب اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ (1392‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ را اﻋﺪام ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻋ ﻣﻴـﺔ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﻣﻴﺜﺎق ﻣﺪﻧﻲﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪ 1354‬ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺐ ﻣﺠﻠﺴـﻴﻦ وﻗـﺖ‬ ‫اﻳﺮان رﺳﻴﺪه و ﺑﻌﺪ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻈﺎم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻟﻐﻮ ﻧﺸﺪه و رﻋﺎﻳﺖ آن اﻟﺰام ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دارد‪ .‬ﺷﻴﻮة‬ ‫ﻗﻀﺎوت دادﮔﺎهﻫﺎي اﻳﺮان درﺑﺎرة ﺣﻜﻢ ﺑﺪوي اﻋﺪام آﻗﺎﻳﺎن ﺣﺴـﻦ ﻳﻮﺳـﻔﻲاﺷـﻜﻮري و‬ ‫دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻫﺎﺷﻢ آﻗﺎﺟﺮي ﺑﻪ اﺗﻬﺎم واﻫﻲ ارﺗﺪاد و ﺑﻌﺪ ﺗﺨﻔﻴﻒ آن ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل زﻧﺪان در‬ ‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳ ﻣﻲ ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن اﻣﻮر ﻗﻀﺎﺋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﺷـﻮراي اﺳـ ﻣﻲ از‬

‫ﺳﺎل ‪ 1370‬ﺑﻪﻃﻮر آزﻣﺎﻳﺸﻲ اﺟﺮا و ﺷﺶﺑـﺎر اﺟـﺮاي آزﻣﺎﻳﺸـﻲ آن ﺗﻤﺪﻳـﺪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﺟﺪﻳـﺪﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﻣﺼﻮﺑﺔ ﻣﺠﻠﺲ )‪ 1‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ (1392‬وﻳﺮاﻳﺶ ﺟﺪﻳﺪي از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳ ﻣﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﺑـﺎز ﺑـﺪون ﺑﺤـﺚ‬ ‫در ﺟﺰﺋﻴﺎت در ﺻﺤﻦ ﻋﻠﻨﻲ و دﺳﺖ ﭘﺨﺖ ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن ﻗﻀﺎﺋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺠﻠﺲ و ﻛﻤﺎﻓﻲ اﻟﺴﺎﺑﻖ آزﻣﺎﻳﺸـﻲ‬ ‫ﺑﻪﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﻳﺪ اﻳـﻦ ﻣـﺎده ﺑـﻪﭼﺸـﻢ ﻣـﻲﺧـﻮرد‪» :‬ﻣـﺎدة ‪ :220‬درﻣـﻮرد‬

‫ﺣﺪودي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺻﻞ ‪ 167‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪) «.‬روزﻧﺎﻣﺔ رﺳﻤﻲ‬

‫ﻣﻮرخ ‪ 6‬ﺧﺮداد ‪ (1392‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮﭼﻪ دﺳﺖ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺮاي اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺎز اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳ ﻣﻲ ﻣﺒﺘ ﺑﻪ ﻣﺸﻜ ت ﺑﻨﻴﺎدي ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ و‬

‫ﺧﻮد از اﺳﺒﺎب »وﻫﻦ اﺳ م« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ »ﻣﺠـﺎزات ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﺑـﺎ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﻓﻠﻪاي‪ ،‬ﻣﺮوري اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻴﻔﺮي ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳـﺮان« ﻓـﺮوردﻳﻦ ‪ ،1389‬ﺑـﻪﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻗﻠﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪112‬‬

‫دادﮔﺎه ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﺮاﺟﻊ ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮي ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻋﺒﺮتآﻣﻮز اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻲﺳﺎل اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻗﻀﺎت ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺄذون ازﺟﺎﻧﺐ ﻣﺠﺘﻬﺪ )ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ؟( اﻧﺸﺎي ﺣﻜﻢ و اﺟﺮاي ﺣﺪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ اﺻﻠﻲ در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ اﺛﺒﺎت و اﻧﻜﺎر اﻧﺘﺼﺎب ﻋﺎم ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﻀـﺎوت ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫اﺟﺮاي ﻣﻮازﻳﻦ اﺳ ﻣﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻀﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً اﻃ ﻋﺎﺗﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ از ﻓﻘﻪ دارﻧـﺪ و‬ ‫ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ در ﻣﻮارد ﺳﻜﻮت ﻗﺎﻧﻮن را ﻧﻤﻲﺗﻮان از آﻧﻬﺎ اﻧﺘﻈـﺎر داﺷـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﻫﻤﻴﺖ و ﺿﺮورت ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺮﻓﻲ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺣﺴـﻦ اﺟـﺮاي آن ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﺎﻳﺪة ﻋﻤﻠﻲ ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء در اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻊ‪ ،‬ﺑـﻪﺷـﺪت ﻟﻤـﺲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺮﺳﺶ دوم‪ :‬آﻳﺎ ﺳﭙﺮدن اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻛﻪ ﻋﻠـﻲاﻟﻘﺎﻋـﺪه‬ ‫ﺑﻪﻋﻬﺪة ﺿﺎﺑﻄﺎن ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻜﻮﻣﺎن دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد ﻣﺠـﺎز اﺳـﺖ؟‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ ﺳﺎﺑﻖ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺧﺎرج از ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺑﻮد و اﻛﻨﻮن ﭘﺮﺳﺶ از اﺟـﺮاي ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻗﺘﻞ اﺳﺖ ﺧﺎرج از ﺿﺎﺑﻄﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴﻒ ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ ﻫﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻓﻘـﻪ ﺳـﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻫـﺮجوﻣـﺮج و اﺧـﺘ ل ﻧﻈـﺎم اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﺑﻪﺷﺪت ﻧﻬﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺮدن اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪ ‬ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺪون ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪي ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘ ل ﻧﻈﺎم و ﻫﺮجوﻣﺮج اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ‪-‬زم ﻣﻲداﻧﻢ رأي ﺷﻴﺨﻨﺎ ا‪-‬ﺳﺘﺎد آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈـﺮي )رﺿـﻮاناﷲﻋﻠﻴـﻪ( را در‬ ‫ﺑﺎب ﻣﺮﺟﻊ ﺻﺎﻟﺢ ﺣﻜﻢ و ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺳﻠﻒ ﺻـﺎﻟﺢ دراﻳـﻦزﻣﻴﻨـﻪ‬ ‫ﭼﻘﺪر ﻣﺤﺘﺎط ﺑﻮده اﺳﺖ‪» :‬ارﺗـﺪاد‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﺑﺮﺧـﻮرد و اﺻـﻄﻜﺎك ﺑـﺎ ﺣﻘـﻮق ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ازاﻳﻦرو ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ارﺗﺪاد در ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺢ ﺷﺮﻋﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد و ﺣﻜﻢ آن ﺗﻮﺳـﻂ ﻫﻤـﺎن ﻣﺤﻜﻤـﻪ ﺻـﺎدر‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺮم ﻛﻪ ارﺗﺪاد اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺮاﺋﻤﻲ ﻛﻪ ﺣـﺪودي ﺑـﺮاي‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‬

‫‪113‬‬

‫آﻧﻬﺎ در ﺷﺮع ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺷﺮﻋﻲ ازﻃﺮﻳﻖ ﺑﻴﻨﻪ ﻳـﺎ اﻗـﺮار ﺛﺎﺑـﺖ ﺷـﻮد و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺣﻜﻢ ﺻﺎدر ﮔﺮدد‪ .‬و اﺛﺒﺎت ارﺗﺪاد ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻣﺎﻫﻴﺖ ارﺗـﺪاد ﻳﻘـﻴﻦ و‬ ‫ﺗﺒﻴﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﻖﺑﻮدن آﻧﭽﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣ ﺣﻈـﻪ ﺷـﺪه و ﻳﻘـﻴﻦ و‬ ‫ﺗﺒﻴﻦ از اﻣﻮر ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ و ﺑﻪﺻـﺮف ﮔﻔـﺘﻦ ﻛﻠﻤـﻪاي و ﻳـﺎ اﻧﺠـﺎم ﻋﻤﻠـﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻫﺮ ﻗﺼﺪ ﺟﺪيِ ﮔﻮﻳﻨﺪه ﻳﺎ ﻋﺎﻣﻞ را ﺑﺮاي اﻧﻜﺎر ﺣﻖ اﺣﺮاز ﻛﺮد‪ .‬درﻣﻮرد ارﺗـﺪاد‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪ ﻳﺎ ﺗﻌﺰﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪاي در ﺛﺒـﻮت‬

‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ و ﺗﻌﺰﻳﺮ ﺟﺎري ﻧﻤﻲﺷﻮد‪1«.‬؛ »در ﻣﻮارد ﺷﺒﻬﻪ‪ ،‬در ﺣﻜﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣـﻮرد‬

‫اﺗﻬﺎم‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺣﻖ ﻣﺠﺎزات ﻧﺪارد و ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣ ً ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ در اﻗـﺮار و ﺷـﻬﻮد ﻣﻌﺘﺒـﺮ‬

‫اﺳﺖ اﺣﺮاز ﮔﺮدد‪.2«.‬‬

‫ﺳﻪ‪ .‬ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺳﭙﺮدن اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم‬ ‫ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻗﺘﻀﺎء ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﺮي‪ ،‬ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﻣﻜﻠّﻒ و ﻣﻮﻇﻒ ﺑـﻪ اﺟـﺮاي ﻳـﻚ ﺣﻜـﻢ ﺧـﺎص ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬درﻣـﻮرد ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻫﻤﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻠﺴﻔﺔ آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﻘﺪر داراي ﻗﺒﺎﺣﺖ و زﺷﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ را دارد ﺗﺎ ﻣﺎﻳﺔ ﻋﺒﺮت ﻫﻤﮕﺎن ﺷـﻮد‪ .‬ﺣﻜـﻢ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﺣﺎﻟـﺖ‬ ‫ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ و دﻓﺎع ﻣﺸﺮوع از ﻛﻴﺎن اﺳ م را دارد و اﺳ م ﻛﻪ ﻫﻤـﺔ اﺻـﻮل و ﻓـﺮوﻋﺶ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ دﻳﻦ و ﺣﻘّﺎﻧﻴﺖ آن ﺑﺮاي‬ ‫او ﻣﺤﺮز ﺷﺪ‪ ،‬آنرا اﻧﻜـﺎر ﻛﻨـﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪسﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳـﺎت ﻛـﻪ وﺟـﻮد ﻣﺒـﺎرك‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺎﺷﺪ اﻫﺎﻧﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺟﺬب دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﺳـ م ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﺎﻧﻊ از اﻗﺒﺎل دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﺳ م اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺣﺼﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬

‫‪ .1‬ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،‬ص ‪.131‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺳ ﻣﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ص ‪.85‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪114‬‬

‫ﺣﺼﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد ﻟﻄﻤـﻪ وارد ﻧﺴـﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﺗﺴﺮﻳﻊ ﺧﺮوج از دﻳـﻦ ﺑـﺎز ﻣـﻲدارد و او را ﺑـﻪ ﻓﻜـﺮ و‬ ‫ﺗﺄﻣﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ازﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻔﺎر در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮاي ﺿﺮﺑﻪزدن ﺑﻪ اﺳ م‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦ راه ارﺗﺪاد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻳﻦ راه را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺪود ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدات ﺟﺪي ﺑﻪ ﻣﺪﻋﺎي ﺷﻤﺎ وارد اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ مﻛﺮدن ﻣﺮﺗﺪ‪) ‬ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ دوم ﺧﻮاﻫﺪ آﻣـﺪ( ﻳـﻚ‬ ‫رواﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارد آنﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺸﻜ ت ﺳﻨﺪي و د‪-‬ﻟﺘـﻲ ﻣﺒـﺘ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ اﻳـﻦ را‬ ‫»ﺣﻜﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ« ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫ﻛﺎﻣ ً ﺗﺨﺼﺼﻲ اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﻋﺎدي در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪ و ﻣـﺮز آن ﻓﺎﻗـﺪ ﺻـ ﺣﻴﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻳﻘﻴﻨﺎً اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﺳﺘﻤﺎع آﻧﭽﻪ رد‪‬ه و ﺳﺐ‪ ‬ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺳـﺮﺧﻮد ﺣﻜـﻢ‬ ‫اﻋﺪام ﺟﺎري ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣ ً ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ وﻟﻮ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻏﻴﺮﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﻢ ﻣﺆﻳ‪‬ﺪ آن‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﺿﺎﺑﻂ ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪدﺳـﺖ ﺗـﻮدة ﻣـﺮدم‬ ‫ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ از ﻳﻚﺳﻮ اﻣﻜﺎن ﺗﻮﺑﻪ را از ﻣﺠـﺮم ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻳـﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋ وه اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﺿﻮاﺑﻄﻲ دارد‪ ،‬ﻛﻪ ذرهاي ﺗﺨﻄﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺘﻬﻢ ﻳﺎ ﻣﺠﺮم را ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﭼﺎﻗﻮ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺗﺮور ﻛﺮدن )اﻏﺘﻴﺎل ﻳﺎ ﻓﺘﻚ( ﻣﻄﺎﺑﻖ‬ ‫ﻣﻮازﻳﻦ اﺳ م ﺑﻮده اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻌﻤﺮ ﻗﺬاﻓﻲ دﻳﻜﺘـﺎﺗﻮر ﻟﻴﺒـﻲ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻮﺳـﻒ‬ ‫اﻟﻘﺮﺿﺎوي ﻣﻔﺘﻲ ﻣﺼﺮي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋـ م ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﻋﺮﻳـﺎن ﻛـﺮدن ﻛﺎﻣـﻞ او و ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮوﻛﺮدن ﭼﺎﻗﻮ ﺑﻪ اﺳﺎﻓﻞ اﻋﻀﺎﻳﺶ ﻛﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺷـﺮع اﻧـﻮر اﺳـﺖ؟ ﻓـﺮداي ﻗﻴﺎﻣـﺖ‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم واﻟﺪ ﺷﻤﺎ و اﻟﻘﺮﺿﺎوي و دﻳﮕﺮ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪة ﺣﻜـﻢ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م در ﺑﺎرﮔـﺎه‬ ‫ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي ﻗﺘﻞ ﺧ فﺷﺮع ﻣﻘﻠﺪان و ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ)ع(‬ ‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ اوﺻﻴﺎي ﺧﻮد در ﺣﻖ ﻗﺎﺗﻠﺶ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣـﺮادي ﺳـﻔﺎرش‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‬

‫‪1‬‬

‫‪115‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وي ﻋﺎد‪-‬ﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد و او را ‪‬ﻣﺜﻠﻪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬راﺳﺘﻲ ﺳﺐ‪ ‬وﻟـﻲ‪‬اﷲ ﺑـﺎ‪-‬ﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻗﺘﻞ وي؟‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ادﻋﺎﻳﻲ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻛـﺎرﻛﺮد داﺷـﺘﻪ‪ ،‬در دﻧﻴـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫وﺳﺎﻳﻞ ارﺗﺒﺎطﺟﻤﻌﻲ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻌﻜﻮس دارد‪ .‬راﺳﺘﻲ اﮔﺮ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام را ﺑﻪدﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺮدم ﺳﭙﺮدن‪ ،‬راهﺣﻞ اﻟﻬﻲ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﮔﺴﺘﺮش ﺟﺮم ﻳﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ آن ﺷﺪه اﺳـﺖ؟‬ ‫اﺧﺘ ف ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ درﻣﻮرد ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ)ص( و ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬اﺧﺘ ف در ﺷﻴﻮة ﻣﻮاﺟﻬﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫در ﻗﺒﺢ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﺗﻢ اﻷﻧﺒﻴﺎء)ص( و ﺧﺮوج از دﻳـﻦ وي‪ .‬اﻳـﻦ ﭼـﻪ ﻋﺒﺮﺗـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ ﺗﻜﻔﻴﺮ و ﻣﻬﺪورﻳﺘﻲ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺘﻬﺘّﻜﺎن و ﻣﺒﺎﻫﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬ ‫و ﺧﺮوج از اﺳ م ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ؟ آﻳﺎ ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ و ﻓﺘﺎواي ﻣﺴﺘﻨﺒﻄﻪ زﻣﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻃﺮﻳﻘﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺎت ﭘﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﺷـﺪه از دﺳـﺖ ﺑﺪﻫﻨـﺪ‪ ،‬وﻇﻴﻔـﺔ‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺑﺼﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ در اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد و ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺗـﺎزهاي ﺑـﺮاي ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﻏﺎﻳﺎت ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﭘﺎﺳﺪاري از ﺣﺮﻳﻢ دﻳﺎﻧﺖ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﻋﺪام و ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻓﻜﺮ واﻧﻤﻲدارد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻔـﻆ ﻣﻮﻗـﺖ‬ ‫ﺗﺪﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي اﻳﻤﺎن واﻗﻌﻲ ذرهاي ﻛﻤـﻚ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ از ﺑﺎﻃﻦ اﻳﻤﺎن اﺛﺮي ﻧﻤﺎﻧـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﭼـﻪ ﻓﺎﻳـﺪهاي دارد؟ ﺑﺎزﮔﺮداﻧـﺪن و‬ ‫ﻧﮕﺎﻫﺪاري اﻳﻤﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و اﻋﺪام و ﺗﻀﻴﻴﻖ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ اﮔـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻮد‬ ‫ﺣﻜﺎم وﻫﺎﺑﻲ ﺣﺠﺎز ﻳﺎ ﻃﺎﻟﺒﺎن در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ از دﻳﮕﺮان رﺑﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫اﻳﻦ روش از ﻳﻚﺳﻮ اﻓﺰاﻳﺶ رﻳﺎﻛﺎري و ﻧﻔﺎق و دوروﻳﻲ و ازﺳﻮيدﻳﮕـﺮ داﻣـﻦزدن ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻔﺮت از اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺔ ‪.47‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪116‬‬

‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﺪ‪» :‬آﻳﺎ ﻧﻔﺲ ﺣﻜﻢ را رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻳـﺎ اﺟـﺮاي آنرا؟ ﺑـﻪﻋﺒـﺎرت‬ ‫دﻳﮕﺮ آﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﺷﻜﺎل دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺤﻮة اﺟﺮاي آن؟ آﻳﺎ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ او ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ اﺳﻨﺎد و ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻧﻔـﻲ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﺧﺪا و ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم ﺧﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺴـﺖ؟ آﻳـﺎ در زﻣﺎﻧـﺔ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﺣﻜﺎم اﻟﻬﻲ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷـﻌﺎرﻫﺎي ﻇـﺎﻫﺮي و دﺳـﺘﺎوﻳﺰﻫﺎي ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮي روي آورد؟ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ روش در ﻧﻘﺾ ﻣﻬﻢﺗـﺮﻳﻦ و ﻣﺤﻜـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻗـﺎﻧﻮن و‬ ‫زﺷﺖﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﻫﺮجوﻣﺮج ﻧﻴﺴﺖ؟! اﮔﺮ ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑـﻪ اﺟـﺮاي دﻳـﻦ ﺧـﺪا‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ؟ آﻳﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮ ﻛﻪ آزادي را ﺑﻪ ﻫﻤﺠﻨﺲﺑﺎزﻫﺎ ﻫﻢ ﻫﺪﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺸـﺮ را ﺗﻀـﻤﻴﻦ‬ ‫ﻛﻨﺪ؟! ﺑﺎﻷﺧﺮه اﺷﻜﺎلﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺳ م را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻳﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ و‬ ‫ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ اﺳ م را در زﻣﺎن ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ اﻋ ﻣﻴﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻫﻢ درﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﻧﻔـﻲ اﺳـ م اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻌﺠـﺐ از‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻜﺴﺘﻪﺷﺪن اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﮕﺮاﻧﻨﺪ وﻟﻲ ﻏﻴﺮت دﻳﻨﻲ‪ ،‬آﻧـﺎن‬ ‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻪ ﻳﺎوهﺳﺮاﻳﻲﻫﺎي آﻧﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪﺧﺸـﻢ‬ ‫درﻧﻴﺎورده ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ دﻓﺎع از آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪«.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬اﺷﻜﺎل ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮة اﺟﺮاي آن‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ و ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬مداﻧﺴـﺘﻦ آﻧﻬـﺎ را ﻗـﺎﻧﻮن اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ؛ ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻓﻘﻬـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ )رﺿـﻮاناﷲﻋﻠـﻴﻬﻢ( و ﻓﻘﻬـﺎي ﻣﻘﻠّـﺪة ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬ ‫ﻣﻲداﻧﻢ‪ .‬در اداﻣﺔ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ادﻟﺔ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎري ﺣﻜﻢ ﻳﺎدﺷﺪه را ﺑـﻪﺗﻔﺼـﻴﻞ ﺑﻴـﺎن ﺧـﻮاﻫﻢ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﻲ ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﺟـﺪي ﻣـﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬اﺣﻜـﺎماﷲ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي )ﻓﺘﺎواي ﻓﻘﻬﺎ( اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي ﻣﺨﻄّﺌﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺼﻮ‪‬ﺑﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‬

‫‪117‬‬

‫ﺧﻄﺎ ﺑﻮدن ﻓﺘﺎوي ﻓﻘﻴﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺪ ﻓﺘﺎوي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻣﻨﻄﺒـﻖ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﺨﻄّﺌﻪ اﺳﺖ‪- .‬زﻣﺔ ﺳﺨﻨﺎن ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺮوي از ﻣﺪرﺳﺔ ﻣﺼﻮ‪‬ﺑﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي واﻟﺪ ﺧﻮد را »ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ ﺧﺪا« ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻳﺪ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﺼﻮﻳﺐ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ را ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳ م ﻣﻌﺮﻓﻲ و ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و ﭘﺬﻳﺮش آن درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻔﻲ اﺳـ م اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﺰان اﻃـ ع‬ ‫ﺷﻤﺎ از اﻳﻦ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در اﻳﻦ ﺣﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﺑـﺮاز ﻛـﺮدهاﻳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫اﻋ ﻣﻴﻪ‪ ،‬آزادي را ﺑﻪ ﻫﻤﺠﻨﺲﺑﺎزﻫﺎ ﻫﺪﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚﺑـﺎر اﻳـﻦ اﻋ ﻣﻴـﻪ را ﺧﻮاﻧـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎي ﺑﻲﭘﺎﻳﻪاي را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻲﻛﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ﻛﺪام اﺻﻞ اﻳﻦ اﻋ ﻣﻴﻪ ﻳﺎ دو ﻣﻴﺜﺎق ﻣ زم آن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠـﻮزي داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ؟‬ ‫ﺧﻮاﻫﺸﻤﻨﺪم ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ اﻋ م ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﺔ ﻋﺎﻟﻢ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺰان اﻃ ﻋـﺎت‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﻋﻀﻮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻔﺘﻲ وﺟﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﻣﻔﺎد اﺳﻨﺎد ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﻳﻦﻗﺪر ﺑﻲاﻃ ع اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﻃﺒﻞ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري آن ﺑﺎ اﺳ م ﻣﻲﻛﻮﺑﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻋ ﻣﻴﻪ ﺑﺎ اﺳ مِ اﻣﺜﺎل واﻟﺪ ﺷـﻤﺎ در‬ ‫ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪ .‬آن ﺗﻠﻘﻲ از اﺳ م ﻛﻪ ﺧﻮد را در ﻋﺮف ﻋﺮب ﻋﺼﺮ ﻧـﺰول ﺑـﺎ ﻏﻔﻠـﺖ از‬ ‫ﻣﻮازﻳﻦ ﺗﻨﺰﻳﻞ ﻣﺤﺼﻮر ﻛﺮده و ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺳﻠﻒ را ﭘﺎﺳﺪاري از اﺣﻜﺎم دﻳـﻦ ﺧـﺪا‬ ‫ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺳﺮ آﺷﺘﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﺳ م ﺳﻴﺪ ﺷﻔﺘﻲ و ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري و ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در ﺗﻌـﺎرض‬ ‫ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ درﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﺳ م ﭘﻴـﺮو آﺧﻮﻧـﺪ ﻣ ﻣﺤﻤـﺪﻛﺎﻇﻢ‬ ‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ و ﻣ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ و ﻣﻴﺮزاي ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ و ﺷﻴﺦ ﺣﺴـﻴﻨﻌﻠﻲ ﻣﻨﺘﻈـﺮي‪ ،‬ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن ازآنﺣﻴﺚ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺰاع ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ ﻧﺰاع دو ﺗﻠﻘﻲ از اﺳ م اﺳﺖ‪ ،‬اﺳ م ﻋﻠﻴﻪ اﺳ م‪ ،‬اﺳ م ﻗﺎﻟﺐ و ﻗﺸﺮ در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳ م ﻏﺎﻳﺖ و ﻟﺐ‪ .‬ﺷﻤﺎ اﺣﻜﺎماﷲ ﻇﺎﻫﺮي ﻇﻨّﻲ را اﺣﻜﺎماﷲ داﻧﺴﺘﻪاﻳﺪ و آﻧﻬـﺎ را‬

‫‪118‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم اﺣﻜﺎماﷲ واﻗﻌﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﻓﻄﺮي آدﻣﻴﺎن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪:‬‬ ‫ادﻋﺎي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻚﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻣﺨﺪوش‬ ‫ﻓﺘﻮا دادهاﻳﺪ‪» :‬ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ و ﺑﺪوي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ‬ ‫ﻧﺪارد و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﺎﻳﺪ ازﻧﻈﺮ او‪‬ﻟﻲ و ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻜﻢ را ﺟﺎري ﺳﺎزد‪ .‬در رواﻳﺖ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن دﻣﻪ ﻣﺒـﺎح ﻟﻤـﻦ ﺳـﻤﻊ‬ ‫ذﻟﻚ«‪ ،‬ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛﻪ ارﺗﺪاد را ﺑﺸﻨﻮد ﻣﺠﺎز اﺳﺖ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﺟﺎري ﻛﻨـﺪ‪ ،‬آري اﺣﺘﻴـﺎط‬ ‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﺘـﻮاي ﺧﻄﺮﻧـﺎك ﺗـﺮور ﻧﺎﻣﻴـﺪهام و ﺷـﺮﻋﺎً و‬ ‫ﻋﻘ ً آنرا ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﻢ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻢ و ﻫـﺮجوﻣـﺮج و اﺧـﺘ ل ﻧﻈـﺎم‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﭘﻴﺎﻣﺪ ‪-‬زم آن ﺷﻤﺮدم‪ .‬رواﻳﺖ ﻋﻤـﺎر ﺳـﺎﺑﺎﻃﻲ آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎن و اﻳﻤﺎن ﻣﺮدم را ﺑﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﻬﻢﻫﺎي ﻧـﺎﻗﺺ از اﻳـﻦ‬ ‫اﺣﺎدﻳــﺚ ﺑــﻲاﻋﺘﺒــﺎر ﻧﮕﻴﺮﻳــﺪ‪ .‬اﺣﺘﻴــﺎط ﭘﻴﺸــﻨﻬﺎديﺗــﺎن ﻣﺴــﺘﺤﺐ اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬــﺪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂﺗﺎن ﻓﺘﻮاي وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬راﺳﺘﻲ اﮔـﺮ ﺷـﺎرع اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮ‪ -‬ﻋﻠﻲ)ع( »إﻳ‪‬ﺎك و اﻟﺪﻣﺎء«‪ 1‬ﻧﻔﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷـﻤﺎ ﭼـﻪ‬

‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ؟‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي اﻳﻨﻜﻪ رﻳﺨـﺘﻦ ﺧـﻮﻧﺶ ﺑـﺮاي ﻫـﺮﻛﺲ‬ ‫‪ .1‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺔ ‪.53‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪120‬‬

‫ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﺿﻲ و اﺟﺮاي ﺿﺎﺑﻂ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺸـﻜ ت زﻳـﺮ‬ ‫ﻣﺒﺘ ﺳﺖ‪ :‬ﺿﺮوري دﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ رواﻳﺎﺗﺶ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘـﻮاﺗﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺧﺒﺮ واﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻨﺪ و د‪-‬ﻟـﺖ آن ﻣـﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸـﺔ ﺟـﺪي ﺑﺮﺧـﻲ ﻓﻘﻴﻬـﺎن‬ ‫ﺷﺎﺧﺺ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻞ ﻧﺰاع در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻫﺪر ﺑﻮدن دم ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮض ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي اﻳﺸـﺎن‪) .‬ﻣﻨﺎﻗﺸـﻪ در ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ(‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮﻛﺲ ﻣﺴﺘﻨﺪي ﺟﺰ دو رواﻳﺖ ﻧﺪارد‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺧﺒﺮ ﺳﻬﻞﺑﻦزﻳﺎد ﻗﺎل‪» :‬ﻛﺘﺐ ﺑﻌﺾ أﺻﺤﺎﺑﻨﺎ إﻟﻲ أﺑـﻲ اﻟﺤﺴـﻦ اﻟﻌﺴـﻜﺮي)ع(‪:‬‬ ‫ﺟﻌﻠﺖ ﻓﺪاك ﻳﺎ ﺳﻴﺪي‪ ،‬إنّ ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺴﻜــﻺ ﻳﺪ‪‬ﻋﻲ أﻧـّﻪ ﻣﻦ أوﻟﻴﺎﺋﻚ وأﻧ ّـﻚ أﻧـﺖ اﻷو‪‬ل‬ ‫اﻟﻘﺪﻳﻢ‪ ،‬وأﻧـّﻪ ﺑﺎﺑﻚ و ﻧﺒﻴﻚ‪ ،‬أﻣﺮﺗﻪ أن ﻳﺪﻋﻮ إﻟﻲ ذﻟﻚ و ﻳﺰﻋﻢ‪ ...‬ﻗﺎل ﻓﻜﺘـﺐ)ع(‪ :‬ﻛـﺬب‬ ‫اﺑﻦ ﺣﺴﻜــﻺ ﻋﻠﻴﻪ ﻟﻌﻨــﻺ اﻟﻠّﻪ‪ ...‬أﺑﺮأ إﻟﻲ اﻟﻠّﻪ ﻣﻤ‪‬ﻦ ﻳﻘﻮل ذﻟﻚ و أﻧﺘﻔﻲ إﻟﻲ اﻟﻠّﻪ ﻣﻦ ﻫـﺬا‬ ‫اﻟﻘﻮل‪ ،‬ﻓﺎﻫﺠﺮوﻫﻢ ﻟﻌﻨﻬﻢ اﻟﻠّﻪ و أﻟﺠﺆوﻫﻢ إﻟﻲ ﺿﻴﻖ اﻟﻄﺮﻳﻖ ﻓﺈن وﺟﺪت ﻣﻦ أﺣﺪ ﻣـﻨﻬﻢ‬ ‫ﺧﻠﻮ¨ ﻓﺎﺷﺪخ رأﺳﻪ ﺑﺎﻟﺼﺨﺮ¨‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫دوم‪ .‬ﻣﺎ رواه اﻟﻤﺸﺎﻳﺦ اﻟﺜ ﺛﻺ ﻋﻦ ﻋﻤ‪‬ﺎر اﻟﺴﺎﺑﺎﻃﻲ‪» :‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ أﺑﺎﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ)ع( ﻳﻘﻮل‪:‬‬ ‫ﻛﻞّ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ارﺗﺪ‪ ‬ﻋﻦ ا‪-‬ﺳ م و ﺟﺤﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪا)ص( ﻧﺒﻮ‪‬ﺗﻪ و ﻛﺬّﺑـﻪ ﻓـﺈنّ دﻣـﻪ‬ ‫ﻣﺒﺎح ﻟﻜﻞّ ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ذﻟﻚ ﻣﻨﻪ‪ ،‬و اﻣﺮأﺗﻪ ﺑﺎﺋﻨــﻺ ﻣﻨﻪ ﻳﻮم ارﺗﺪ‪ ‬ﻓ ﺗﻘﺮﺑﻪ و ﻳﻘﺴ‪‬ﻢ ﻣﺎﻟﻪ ﻋﻠﻲ‬ ‫ورﺛﺘﻪ‪ ،‬و ﺗﻌﺘﺪ‪ ‬اﻣﺮأﺗﻪ ﻋﺪ‪ ¨‬اﻟﻤﺘﻮ ّﻓﻲ ﻋﻨﻬﺎ زوﺟﻬﺎ‪ ،‬وﻋﻠﻲ ا‪-‬ﻣﺎم أن ﻳﻘﺘﻠﻪ و ‪ -‬ﻳﺴﺘﺘﻴﺒﻪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ .1‬اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓــﻺ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ ،804‬ﺷﻤﺎره ‪.997‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻦ ‪ -‬ﻳﺤﻀـﺮه اﻟﻔﻘﻴـﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،89‬ﺷـﻤﺎرة ‪333‬؛ اﻟﻜـﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،258-257‬ﺣـﺪﻳﺚ‪11‬؛ ﺗﻬـﺬﻳﺐ‬ ‫اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ ،137-136‬ﺣﺪﻳﺚ‪541‬؛ ا‪-‬ﺳﺘﺒﺼـﺎر‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،253‬ﺣـﺪﻳﺚ‪957‬؛ وﺳـﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌـــﻺ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺎب ‪ 1‬ﻣﻦ أﺑﻮاب ﺣﺪ‪ ‬اﻟﻤﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ‪ ،3‬ج‪ ،28‬ص‪.324‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دوم‬

‫‪121‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺪﻳﺚ اول‪:‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚ اول )ﺧﺒﺮ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد( او‪ ً-‬ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴـﺎً ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ‬ ‫د‪-‬ﻟﺖ )ﺑﺮﻓﺮض ﺻﺪور( از ﻳﻚﺳﻮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﻠﻮ اﺳﺖ ﻧـﻪ ﻣﻄﻠـﻖ ارﺗـﺪاد و از ﺳـﻮي‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺨﺼﻴﻪ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻮرد ﺧﺎص آن و ﺷﺨﺺ ﺧﺎﺻـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﺎم)ع( )ﺑﺮﻓﺮض ﺻﺪور( ﺑﻪ وي اذن ﺧﺎص داده اﺳﺖ و از ﻫﺮ دو ﺳﻮ‪ ،‬ﻋﺎم ﻧﻴﺴـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﻮرد )ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي( را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺪﻳﺚ دوم‪:‬‬

‫ﻋﻤﺪه ﺣﺪﻳﺚ دوم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ د‪-‬ﻟﻲ ﻋﺒﺎرت »ﻓﺈنّ دﻣﻪ ﻣﺒﺎح ﻟﻜـﻞّ ﻣـﻦ ﺳـﻤﻊ‬ ‫ذﻟﻚ ﻣﻨﻪ« اﺑﺎﺣﻪ و ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻚ رواﻳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺛ ﺛﻪ ﻛﻠﻴﻨﻲ و ﺻﺪوق و ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺐ ارﺑﻌﻪ‬ ‫آنرا رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آن ﺑـﻪ ﻣﻮﺛﻘـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻋﻤـﺎر ﺳـﺎﺑﺎﻃﻲ و‬ ‫رواﻳﺘﺶ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸﺔ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎ و رﺟﺎﻟﻴﻮن ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺠﺎل ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳـﺖ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺳﻨﺪ آن ﺑﻪ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ اﺷﻜﺎل ﻛﺮده اﺳﺖ‪...» :‬ﻣﺸﺘﻤﻠــﻺ ﻋﻠـﻲ ﺟـﻮاز‬ ‫ﻗﺘﻠﻪ ﻟﻜﻞّ ﻣﻦ ﺳﻤﻊ‪ ،‬وذﻟﻚ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻠﻮم أﻧـّﻪ اﻟﻤﻔﺘﻲ ﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻞ اﻟﻤﺸﻬﻮر أنّ ﻗﺘﻠـﻪ إﻟـﻲ ا‪-‬ﻣـﺎم‬

‫ﻛﻤﺎ ﻳﺸﻌﺮ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻫﺬه‪ ،‬ﻓﺄو‪‬ﻟﻬﺎ ‪ -‬ﻳ ﺋﻢ آﺧﺮﻫﺎ‪ ،‬وﻳﺤﺘﻤﻞ اﻟﻨﺎﺋﺐ أﻳﻀﺎ ﻓﺘﺄﻣ‪‬ـﻞ‪ » 1«.‬اﻳﻨﻜـﻪ‬

‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻛﻪ آنرا ﺑﺸﻨﻮد ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴﺴـﺖ ﺑـﻪ آن ﻓﺘـﻮا داده ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻬﺪة اﻣﺎم اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎﻧﻜـﻪ آﺧـﺮ رواﻳـﺖ ﺑـﻪ آن‬ ‫اﺷﻌﺎر دارد‪ ،‬ﺿﻤﻨﺎً اول رواﻳﺖ ﺑﺎ آﺧﺮ آن ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺣﺘﻤـﺎل دارد ﻣـﺮاد‬ ‫از »ﻟﻜﻞ ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ذﻟﻚ« ﻧﺎﺋﺒﺎن اﻣﺎم در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻦ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ¨ و اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.320‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪122‬‬

‫دوم‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺗﺴﺘﺮي در ﺗﺤﻘﻴﻖ ارزﺷﻤﻨﺪ رﺟﺎﻟﻲ ﺧﻮد ﻫﺸﺘﺎد ﻣـﻮرد از اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺎر‬ ‫ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ را ﺑﺮﺷﻤﺮده ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻋﻤﻞ اﺻﺤﺎب واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و در اﻧﺘﻬـﺎ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ »أﻛﺜﺮ أﻟﻔﺎظ أﺧﺒﺎره ﻣﻌﻘّﺪ¨‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠّــﻺ اﻟﻨﻈﺎم« اﻛﺜﺮ اﻟﻔـﺎظ اﺧﺒـﺎر وي ﮔﻨـﮓ و ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫ﻧﻈﻢ و اﻧﺴﺠﺎم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺳﻮم‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ از ﻣﺤﺪث ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ و ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻧﻘﻞ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪» :‬إﻧّـﻪ ‪ -‬ﻳﻌﻤـﻞ‬ ‫ﺑﺮواﻳﺎت ﻋﻤ‪‬ﺎر‪ ،‬ﻟﻌﺪم اﻟﻮﺛﻮق ﺑﺄﺧﺒﺎره‪ ،‬ﻟﻜﺜﺮ¨ اﺷﺘﺒﺎﻫﻪ ﺑﺤﻴﺚ ﻗﻠّﻤﺎ ﻳﻜﻮن ﺧﺒﺮ ﻣـﻦ أﺧﺒـﺎره‬

‫ﺧﺎﻟﻴﺎ ﻋﻦ ﺗﺸﻮﻳﺶ واﺿﻄﺮاب ﻓﻲ اﻟﻠﻔﻆ أو اﻟﻤﻌﻨﻲ«‪2‬؛ »ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻋﻤﺎر ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ رواﻳﺎت او اﻋﺘﻤﺎدي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻛﺜـﺮت اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫رواﻳﺘﻲ از او ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻲ از ﺗﺸﻮﻳﺶ و اﺿﻄﺮاب در ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ را ﺑـﺎ ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺧﻠـﻂ‬ ‫ﻛﺮده و اﺣﻜﺎم ﻫﺮ ﻳﻚ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﺑﻪﻋ وه در ﻫﻴﭻﻳﻚ از رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺟﻮاز ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن‬ ‫وي ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت آن در ﻧﺰد اﻣﺎم )ﻣﺤﻜﻤـﺔ ﺻـﺎﻟﺤﻪ(‬

‫ﺣﺼﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺻﺤﻴﺤﺔ ﺑﺮﻳﺪ اﻟﻌﺠﻠـﻲ »ﻓـﺎن ﻋﻠـﻲ ا‪-‬ﻣـﺎم ان ﻳﻘﺘﻠـﻪ«‪.4‬‬

‫اﺻﻮ‪ ً-‬اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را اﺟـﺮا ﻛﻨﻨـﺪ ﻣﻌﻬـﻮد‬ ‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در رواﻳﺖ ﻓﻀﻴﻞﺑﻦﻳﺴـﺎر ﺑـﻪﺟـﺎي اﻳﻨﻜـﻪ ﺧـﻮد‪ ‬ﺷـﺎﻫﺪ‪ ‬ﺳـﺠﺪة دو‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻢ را اﺟﺮا ﻛﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ)ع( ﺧﺒﺮ ﻣـﻲدﻫـﺪ و ﻛﺴـﺐ ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل ج ‪ ،8‬ص ‪ 19‬ﺗﺎ ‪.31‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻟﻌﺮو¨ اﻟﻮﺛﻘﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪.150‬‬ ‫‪ .3‬ﺳﻴﺪﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻣﻮﺳﻮي اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.362‬‬ ‫‪ .4‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻟﺜﺎﻧﻲ ﻣﻦ اﺑﻮاب اﺣﻜﺎم ﺷﻬﺮ اﻟﺮﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ،1‬ج ‪ ،10‬ص ‪ 248‬و ‪.249‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دوم‬

‫‪2‬‬

‫‪123‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .1‬ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻣﺒﺴﻮط اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي را ﻏﻴـﺮ اﻣـﺎم ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ‪،‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﺑﺎﺣﺔ دم ﺿﺎﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﺰﻳﺮ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺪون اذن اﻣـﺎم او را‬ ‫ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻬﻴﺪ اول ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻬـﺪة اﻣـﺎم ﻳـﺎ ﻧﺎﻳـﺐ وي‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻗﺘﻞ وي ﻣﺒﺎدرت ﻛﻨﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺿﺎﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﻮن وي‬ ‫ﻣﺒﺎح ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺼﻴﺖ ﻛﺮده ﺗﻌﺰﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬او ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻓﺘـﻮاي ﺷـﻴﺦ ﻃﻮﺳـﻲ‬

‫اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠﻲ‪ 3‬ﻗﺘﻞ وي را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﻪ رد‪‬ه را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﻣﺠـﺎز داﻧﺴـﺘﻪ‪،‬‬

‫اﻳﻦ ﻗﻮل ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ‪ 4«.‬ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﻮدن ﻗﺎﺗﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺧـﺎرج از ﻣﺤﻜﻤـﺔ‬

‫ﺷﺮﻋﻴﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ‪ » :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻬﺪة ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع اﺳﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻏﻴـﺮ اﻣـﺎم او را‬

‫ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﮔﻨﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ«‪ .5‬ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﺟﺪي ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ در ﺳﻨﺪ و د‪-‬ﻟـﺖ‬ ‫رواﻳﺖ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺎﺿﻞ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ در اﺷﻜﺎل ﺑﻪ ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑـﺎ ﻧﻘـﺪ ﺗـﻚﺗـﻚ ادﻟـﻪ‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺑﻪﻋﻬﺪة ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ إﻟﻴﻪ اﻟﺤﻜـﻢ‪ .6‬ﺻـﺎﺣﺐ‬

‫ﺟﻮاﻫﺮ ﻧﻴﺰ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را وﻇﻴﻔﺔ اﻣﺎم داﻧﺴﺘﻪ و ﻗﺘـﻞ او ﺗﻮﺳـﻂ دﻳﮕـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮔﻨـﺎه‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦﻛﺎري ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻧﻤـﻲاﻧﺠﺎﻣـﺪ‪ 7‬وي ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﻛـﺮده‬

‫اﺳﺖ‪» :‬اﺟﺮاي ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﺟﺰ ﺑﺮ اﻣﺎم ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻴﺴﺖ«‪.8‬‬

‫‪ .1‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 9‬از اﺑﻮاب ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ،1‬ج ‪ ،28‬ص ‪.339‬‬ ‫‪ .2‬ج ‪ ،7‬ص ‪.284‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺤﺮﻳﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.236‬‬

‫‪ .4‬اﻟﺪروس اﻟﺸﺮﻋﻴﻺ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.574‬‬

‫‪ .5‬ﺣﺎﺷﻴﻺ ا‪-‬رﺷﺎد ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه در ﺿﻤﻦ ﻏﺎﻳﻺ اﻟﻤﺮاد ﺷﻬﻴﺪ اول‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.286‬‬

‫‪ .6‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.662‬‬

‫‪ .7‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ م‪ ،‬ج ‪ ،42‬ص ‪.190‬‬ ‫‪ .8‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 166‬و ‪.167‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪124‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺟﺎن اﻧﺴﺎنﻫـﺎ و ﻟـﺰوم اﺣﺘﻴـﺎط ﻣﺆﻛـﺪ در ﻣﺴـﺌﻠﺔ دم‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻚرواﻳﺖ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺪاً و د‪-‬ﻟﺘﺎً ﻣﺸﻜﻞ دارد‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ م ﻛـﺮدن ﻣﺮﺗـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﺎري ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨـﻴﻦ ﺧﻄـﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻣﺒـﺎحﺷـﻤﺮدن ﻗـﺘﻠﺶ را ﺑـﺮاي ﻫﺮﻛـﻪ ﺑـﻪ او‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﺮﻋﻲ در ﻛﺘﺎب و ﺳـﻨﺖ و اﺟﻤـﺎع و ﻋﻘـﻞ اﺳـﺖ و‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان آنرا ﺑﻪ ﺷﺎرع ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺶ از ﻓﻬﻢ ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬـﺎن‬ ‫ﻣﺤﺘﺮم از ﻳﻚ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻏﻴﺮﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫اول‪ .‬ﺧﺒﺮ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ‪ 1.‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‪ ،‬ﻋﻠـﻲﺑـﻦﺟﻌﻔـﺮ از ﺑـﺮادرش اﻣـﺎم‬ ‫ﻛﺎﻇﻢ)ع( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ واﻟﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ زﻳﺎدﺑﻦﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺣﺎرﺛﻲ ﭘﻴﻜﻲ ﻧـﺰد اﻣـﺎم ﺻـﺎدق)ع(‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬اﻣﺎم‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺪﻳﻨﻪ را در ﺑﺎرﮔﺎه واﻟﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ درﻣﻮرد دﺳﺖﺧـﻂ ﻓـﺮدي در‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ)ص( ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺎب‪ ‬ﻣﺬﻛﻮر را ﺑـﻪ ﺗﺄدﻳـﺐ و‬ ‫ﺗﻌﺰﻳﺮ و ﺿﺮب ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﺑﻪ اﻳﺸﺎن اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻳـﺎ ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و دﻳﮕﺮان ﻓﺮﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ؟ واﻟﻲ ﺑﻪ اﻣﺎم)ع( ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻓﺘـﻮاي ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( از ﭘﺪرش از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺮدم در‬ ‫ﺗﺄﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪ ﻓﺮدي ﻣﺮا ﺑﻪ زﺷﺘﻲ )ﺳﻮء( ﻳﺎد ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮ او‬ ‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ آن دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ارﺟﺎع ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫ﻧﻴﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا دﺷﻨﺎم دﻫﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻪ وي ارﺟﺎع‬ ‫داده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻗﺬف‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،25‬ح ‪ ،2‬ج ‪ ،28‬ص ‪ 212‬و ‪.213‬‬

‫‪125‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دوم‬

‫دوم‪ .‬رواﻳﺖ ﻫﺸﺎمﺑﻦﺳﺎﻟﻢ‪ 1‬ﻋﻦ أﺑﻲﻋﺒﺪاﷲ)ع( أﻧﻪ ﺳﺌﻞ ﻋﻤﻦ ﺷـﺘﻢ رﺳـﻮلاﷲ)ص(‬ ‫ﻓﻘﺎل)ع(‪ :‬ﻳﻘﺘﻠﻪ اﻷدﻧﻲ ﻓﺎﻷدﻧﻲ ﻗﺒﻞ أن ﻳﺮﻓﻊ إﻟﻲ ا‪-‬ﻣـﺎم‪ .‬در اﻳـﻦ رواﻳـﺖ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮﻛﻪ ﺑﻪ وي ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ارﺟﺎع ﺑﻪ واﻟﻲ اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﺧﺒﺮ ﺳﻮم دﻋﺎﺋﻢ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺧﺒﺮ ﻋﻠﻲﺑﻦاﻟﺤﺪﻳﺪ‪ 3‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﺣﻜﻢ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺑﺸﻴﺮ را ﻛﻪ ﺑـﻪ اﻳﺸـﺎن ﺳـﺐ‪‬‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮن وي ﺑﺮاي ﻫﺮﻛﺲ ﻛـﻪ از او ﻛﻠﻤـﺎت ﺳـﺐ‪ ‬را‬ ‫ﺑﺸﻨﻮد ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ)ص( ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ اول ﻳﻌﻨﻲ رواﻳﺖ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‬ ‫ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﻠﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ را ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ 4‬ﻫﻤﻮ ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺷﻴﺦ در ﺗﻬﺬﻳﺐ را ﺑﻪ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ ﺿﻌﻴﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫رواﻳﺖ دوم ﻳﻌﻨﻲ رواﻳﺖ ﻫﺸﺎمﺑﻦﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ازﺟﺎﻧـﺐ ﻣﺠﻠﺴـﻲ‪ 6‬ﺣﺴـﻦ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺿﻞ ﻫﻨﺪي‪ 7‬دو اﺷﻜﺎل ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳـﻨﺪي‬ ‫وي ﻧﻴﺰ آنرا ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ و از ﻟﺤﺎظ د‪-‬ﻟﺖ ﻧﻴﺰ آنرا ﺧﺎص داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ ﺳﻮم ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺒﺮ ﺳﻮم دﻋﺎﺋﻢ ا‪-‬ﺳ م ﻣﺮﺳﻠﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻣﺘﻦ ﺑـﺎ ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ اﻟﻔﺎظ ﻫﻤﺎن ﻣﺘﻦ رواﻳﺖ دوم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،7‬ح ‪ ،1‬ج ‪ ،28‬ص ‪.337‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻗﺬف‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،23‬ح ‪ ،2‬ج ‪ ،18‬ص ‪.106‬‬ ‫‪ .3‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻗﺬف‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،27‬ح‪ ،6‬ج ‪ ،28‬ص ‪.217‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﺮآت اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ج ‪ ،23‬ص ‪.414‬‬

‫‪ .5‬ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر‪ ،‬ج ‪ ،16‬ص ‪.166‬‬ ‫‪ .6‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.282‬‬

‫‪ .7‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.662‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪126‬‬

‫رواﻳﺖ ﭼﻬﺎرم ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺒﺮ ﻛﺸّﻲ از ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺪﻳﺪ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﺳـﻨﺪي ﺿـﻌﻴﻒ اﺳـﺖ‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪات آن ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ در ﺑﺨﺶ ﺳـﻮم ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ د‪-‬ﻟﺘﻲ ﻇﻬﻮر در ﻣﻘﺼﻮد دارد‪.‬‬ ‫از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ در ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺮاي ﻫـﺮ ﺳـﺎﻣﻌﻲ رواﻳـﺖ‬ ‫ﺳﻮم ﻣﺮﺳﻞ‪ ،‬و رواﻳﺎت اول و ﭼﻬﺎرم ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ رواﻳﺖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎري‬ ‫ﺳﻨﺪي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻓﺘﻮاي ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳـﺎﻣﻌﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬رواﻳـﺖ‬ ‫دوم درﺻﻮرت ﺣﺴﻦ ﺑﻮدن‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺪياش ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻨﻜﻪ »ﻗﻀﻴـــﻺ‬ ‫ﻓﻲ واﻗﻌــﻺ« ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﺎصﺑﻮدن آن ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﺶ ﻋـﺪم اﻣﻜـﺎن‬ ‫ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺣﻜﻢ رواﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﺑـﺮاي ﻫـﺮ‬ ‫ﺳﺎﻣﻌﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻚرواﻳﺖ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻣﺸﻜ ت ﺳﻨﺪي و د‪-‬ﻟﺘﻲ آن‪ .‬ﭘﺪر ﺷﻤﺎ ﺑﺎاﺳـﺘﻨﺎد‬ ‫ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻫﺸﺎمﺑﻦﺳﺎﻟﻢ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪ ‬را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﻪ رﺟﻮع ﺑﻪ اﻣـﺎم و ﻧـﺎﺋﺒﺶ و اﺳـﺘﻴﺬان از‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ )ﻛﻪ ﺑﻲاﻋﺘﺒـﺎرياش ﮔﺬﺷـﺖ( ﻣﻔـﺎد‬ ‫آنرا ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻧﻬﻲ از رﺟﻮع ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺻﻮﻟﻲ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﺘﺎواي ﻓﻘﻬﺎ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ دارد؟‬

‫ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺠﺰا در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺤﺚ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻓﺘﺎوي دو ﻗﻮل در ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻗﻮل اول اﺑﺎﺣﺔ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪ ‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮﻛﺲ‪ .‬ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ اﺑﺎﺣـﺔ رﻳﺨـﺘﻦ‬ ‫ﺧﻮن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ و ﺳﺎب‪‬اﻷﺋﻤﻪ ﻓﺘﻮا داده‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﺒـﺎرت »ﺣـﻞّ دﻣـﻪ ﻣـﻦ‬

‫ﺳﺎﻋﺘﻪ«‪ .2‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ در ﺑﺤﺜﻲ ﻣﻔﺼـﻞ و اﺳـﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ ﻗﺘـﻞ ﻓـﻮري ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ اﻋـﻢ از‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﻫﻞ ذﻣـﻪ را از ﻣﻨﻔـﺮدات اﻣﺎﻣﻴـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ ﻓﻘﻬـﺎي‬

‫‪ .1‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌــﻺ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ص ‪.406‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻬﺪاﻳــﻺ‪ ،‬ص ‪.295‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دوم‬

‫‪127‬‬

‫اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺳﺎب‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬واﺟﺐاﻟﻘﺘﻞ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ درﻣﻮرد ذﻣﻲ ﺳﺎب‪ ‬ﺑﻴﻦ ﺗﻌﺰﻳـﺮ‬ ‫و ﻗﺘﻞ‪ ،‬اﺧﺘ فﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬او ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬داﻧﺴﺘﻦ ﺳﺎب‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻘـﺾ ﻋﻬـﺪ‬ ‫ذﻣﺔ ﺳﺎب‪ ‬ذﻣﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .1‬اﺑﻮاﻟﺼ ح ﺣﻠﺒﻲ ﻣﺠﺎزات ﺳﺎب‪ ‬اﻧﺒﻴﺎء و اﺋﻤﻪ را ﻗﺘﻞ‬

‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻠﻄﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬درﻋﻴﻦﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻦ ﺷﻨﻮﻧﺪة ﺳﺐ‪ ،‬اﻗـﺪام ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ ﺳـﺎب‪‬‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺠﺎزات وي را ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻗﻮل دوم ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪ ‬ﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ 3‬ﻗﺘـﻞ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ را‬ ‫ﺑﺪون اذن اﻣﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺪ ﺑﻦ زﻫﺮ¨‪ 4‬اﻳﻦ ﻋﺪم اﺟﺎزه را اﺟﻤـﺎﻋﻲ داﻧﺴـﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ »و ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻲ ﻣﻦ ﺳﻤﻌﻪ ﻓﺴﺒﻖ إﻟﻲ ﻗﺘﻠﻪ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ اﺳﺘﺌﺬان ﻟﺼﺎﺣﺐ اﻷﻣﺮ ﺳﺒﻴﻞ‪ ،‬ﻛﻞ‬

‫ذﻟﻚ ﺑﺪﻟﻴﻞ إﺟﻤﺎع اﻟﻄﺎﺋﻔــﻺ«‪ .‬ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠﻲ‪ 5‬ﻧﻴﺰ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺪون اذن اﻣـﺎم را ﻣﺠـﺎز‬ ‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺳﺐ‪ ‬ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻳﺎ ﻧﻘﺾ ذﻣﻪ در ﻗﻮل اول ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻗﺘـﻞ ﺳـﺎب‪‬‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارد و ﻛﻠﻴﺔ اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﺔ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ‬

‫ﺣﺎل ﺳﺎب‪ ‬ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﻗﻮل ﻣﺘﻔﺎوت ﺣـﺎﻛﻲ از ﻣـﺪرﻛﻲ ﺑـﻮدن‬ ‫اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﻋﺪم ﺧﻮف از ﺿﺮر ﺑﺮ ﺟـﺎن‬ ‫و ﻣﺎل اﻗﺪامﻛﻨﻨﺪه ﻳﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل دﻳﮕﺮ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣﺤﻘـﻖ اردﺑﻴﻠـﻲ‬

‫ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻇﻦ ﺑﺮ ﺧﻮف ﺑﺮ ﺿﺮر وﺟﻮب ﺗﺮك ﻗﺘﻞ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ‪ 6.‬ﺧﻮف ﺑـﺮ ﺟـﺎن‬

‫‪ .1‬ا‪-‬ﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ص‪ 480‬ﺗﺎ ‪.483‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪.416 ،‬‬ ‫‪ .3‬اﻟﻤﻘﻨﻌــﻺ‪ ،‬ص ‪.743‬‬ ‫‪ .4‬ﻏﻨﻴــﻺ اﻟﻨﺰوع‪ ،‬ص ‪.438‬‬ ‫‪ .5‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺸﻴﻌــﻺ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.452‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ¨‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.170‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪128‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﻲﺷﻚ ﺧﻮف ﺑﺮ ﻋﺮض و آﺑﺮوي ﻣﺠﺮي ﺣﻜﻢ را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ؛ اﻣﺎ ﺳﺆال اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ آﻳﺎ آﺑﺮوي اﺳ م از آﺑﺮوي ﻣﺠﺮﻳﺎن ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻧﻴﺴـﺖ؟ آﻳـﺎ ﻣﺒﻨـﺎي ﻗﺎﻋـﺪة وﻫـﻦ‬ ‫اﺳ م‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺮض واﺟﺐ ا‪-‬ﺣﺘﺮام و از اﻣﻮر ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﺗﻚرواﻳﺖ ﻫﺸﺎمﺑﻦﺳﺎﻟﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺳﻨﺪ و د‪-‬ﻟﺖ آن اﻣﺎ و اﮔﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺣﺴـﻨﻪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و آنرا ﺻـﺤﻴﺤﻪ‬ ‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺧﺎصﺑﻮدن ﻣﻔﺎد آن ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻴﺎط ﻣﺆﻛّﺪ در دﻣـﺎء و ﻣﻔﺎﺳـﺪ‬ ‫ﻛﺜﻴﺮة ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ﺳﭙﺮدن ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺣﻜﻢ و اﺟﺮاي آن ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻣﻬﺪور ﺑﻮدن دم ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ )ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻫـﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫و ﻣﺴﺘﻨﺪي ﻏﻴﺮ از ﺗﻚرواﻳﺖ ﻫﺸﺎمﺑﻦﺳﺎﻟﻢ ﻧﺪارد ﻛﻪ در ﺳـﻨﺪ و د‪-‬ﻟـﺖ آن ﻣﺸـﻜ ﺗﻲ‬ ‫اﺳﺖ( را ﺧ ف ﺷﺮع ﺑﺪاﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻷﺧﺺ ﻛﻪ ﺑﺎ ادﻟﺔ آﺗﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﺑﺮﺧ ف ﻣﺤﻜﻤﺎت‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑـﻪﺟـﺰ دو ﺗـﻚﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ دو رواﻳﺖ در ﻫﺮ دو ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﺸـﻜ ت ﺳـﻨﺪي و د‪-‬ﻟﺘـﻲ ﻣﺒﺘ ﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻬﻤﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﭼﻨـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ ﺑـﻪﻏﺎﻳـﺖ ﺿـﻌﻴﻔﻲ ﺑـﺎر ﻛـﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ م ﻛﺮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻧﺪاﺷﺘﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒـﺮ‪ ،‬ﺧـ ف ﺷـﺮع‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ادﻟﺔ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﻛﻪ در دﻧﺒﺎل ﻣﻲآﻳـﺪ‪ ،‬وﻫـﻦ اﺳـ م و ﺧـ ف ﻗـﺮآن‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌــﻺ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ص ‪.405‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪:‬‬ ‫ﻧﻘﺪ ادﻋﺎﻫﺎي »ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ و ﺻﺤﺖ اﻛﺜﺮ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ«‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺻﻠﻲ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ رواﻳـﺎت‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در رواﻳﺎت اﻳﻦ دو ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺑﻪوﻳﮋه ﺳﻨﺪ و ﻣﻴﺰان اﻋﺘﺒﺎر آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﻲ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ اﺳـﺖ‪ :‬آﻳـﺎ‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻣﺎ را از ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﻨﺪي ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻛﻨـﺪ؟ اﮔـﺮ ﻣﺘـﻮاﺗﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺗﻌﺪاد ﺧﺒﺮﻫﺎي واﺣـﺪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ اﻋـﻢ از ﺻـﺤﻴﺢ و ﻣﻮﺛـﻖ ﭼـﻪ ﺗﻌـﺪاد اﺳـﺖ و از‬ ‫ﻛﺪامﻳﻚ از اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪهاﻧـﺪ؟ اﻳـﻦ ﺑﺨـﺶ در دو ﻗﺴـﻤﺖ ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ :‬اول‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ارﺗﺪاد و دوم ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﺎر ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬ﺗﻌﺪاد رواﻳﺎت‬ ‫وارده در ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ رواﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣـﻮم ﺛﻘـــﻺ ا‪-‬ﺳـ م ﻛﻠﻴﻨـﻲ در ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ 1‬ﺑﺎب ﺣﺪ اﻟﻤﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ رواﻳﺖ آورده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ اﻛﺜـﺮ اﻳـﻦ رواﻳـﺎت از‬ ‫رواﻳﺖﻫﺎي ﺻﺤﻴﺤﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎء ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ در اﺑﻮاب ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﺔ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ ﻋ وه ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ ﺳﻨﺪي‪ ،‬وﺛﻮق ﺻﺪوري ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺤﻘّﻘـﻴﻦ در‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ رواﻳﺎت در ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤـﺎﻟﻲ‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫‪ .1‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.256‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪130‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎء ﻋﻈﺎم در ﻣﻮارد دﻳﮕـﺮي در ﻓﻘـﻪ ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﺣـﺪاﻗﻞ ده رواﻳـﺖ در ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻨﻮان ﺗﻮاﺗﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ رواﻳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﻳـﺖ‬ ‫در ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮ ﺣﺘﻲ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻨﺪ ﻫﻢ ﻧﺪارد و اﻳـﻦ اﻣـﺮي واﺿـﺢ و‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ در ﻧﺰد ﻓﻘﻬﺎء اﺳﺖ‪ «.‬دو ادﻋﺎي ﻓﻮق ﻳﻌﻨﻲ ﺗـﻮاﺗﺮ و ﺻـﺤﺖ اﻛﺜـﺮ رواﻳـﺎت ﺑـﺎب‬ ‫ﺑﻪد‪-‬ﻳﻞ زﻳﺮ ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬دو ﺳﻮمِ رواﻳﺎت‪ ‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫اوﻹً‪ ،‬از رواﻳﺎت ﺑﺎب ﻣﻮرد اﺷﺎرة ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﻧﺰده رواﻳﺖ ﻣﺸﺨﺼـﺎً درﺑـﺎرة ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﺎوﻳﻦ دﻳﮕﺮي ازﻗﺒﻴﻞ ادﻋﺎي ﻧﺒـﻮت‪ ،‬ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ و ﻏﻠـﻮ‪ ‬ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻏﻠﻮ را ﻫﻢ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ارﺗﺪاد ﺑﺸﻤﺎرﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ ﻫﺠﺪه ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﻫﺠﺪه رواﻳﺖ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎز رﻗﻢ ﺣﻜﻢ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺳﻨﺪ رواﻳﺎت ﺑﻴﺴﺖوﺳﻪﮔﺎﻧـﺔ ﺑـﺎب ﺣـﺪ اﻟﻤﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺤﺪث ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﻣﺮآت اﻟﻌﻘﻮل ﻓﻲ ﺷﺮح اﺧﺒﺎر آل اﻟﺮﺳﻮل)ص(‪ 1‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬

‫ﺷﺮح اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮﺳﻞ )ﺷﻤﺎره ‪ ،(7‬ﻣﺠﻬـﻮل )ش ‪ 13 ،4‬و ‪ ،(14‬ﺿـﻌﻴﻒ )ش ‪ 8 ،5‬و ‪،(23‬‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺸﻬﻮر )ش ‪ 16 ،15 ،6 ،2‬و ‪ ،(17‬ﺣﺴﻦ )ش ‪ ،20 ،18 ،3‬و ‪ ،(21‬ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻛﺎﻟﺼﺤﻴﺢ )ش ‪ ،(1‬ﻣﻮﺛﻖ )ش ‪ 10‬و ‪ ،(12‬ﻣﻮﺛﻖ ﻛﺎﻟﺼﺤﻴﺢ )ش ‪ (22‬و ﺻـﺤﻴﺢ )ش ‪،9‬‬ ‫‪ 11‬و ‪ .(19‬درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﻛﻪ در ﺳﻨﺪ رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎنﮔﻴﺮ اﺳﺖ و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒـﺮ‬ ‫در ﻧﺰد وي ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ از رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺰد ﻓﻘﻬﺎﺳـﺖ‪ ،‬از ﻣﺠﻤـﻮع ﺑﻴﺴـﺖ و ﺳـﻪ‬ ‫رواﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ رواﻳﺖ را ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ رواﻳـﺎت ﻣﻮﺛـﻖ و ﻣﻮﺛـﻖ‬ ‫ﻛﺎﻟﺼﺤﻴﺢ و ﺣﺴﻦ ﻛﺎﻟﺼﺤﻴﺢ را ﻫﻢ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺸـﺨﻴﺺ وي ﺗﻨﻬـﺎ ﻫﻔـﺖ‬ ‫رواﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ﻓﻲاﻟﺠﻤﻠﻪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ اﺳـﺖ و ﺷـﺎﻧﺰده رواﻳـﺖ اﻳـﻦ ﺑـﺎب‬ ‫ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎرﻧﺪ )اﻋﻢ از ﻣﺮﺳﻞ‪ ،‬ﻣﺠﻬﻮل‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺸﻬﻮر و‬ ‫ﺣﺴﻦ(‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚﺳﻮم رواﻳﺎت اﻳﻦ ﺑﺎب اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺸـﺨﺺ اﺳـﺖ‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮآت اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ج ‪ ،26‬ص ‪ 396‬ﺗﺎ ‪.403‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬

‫‪131‬‬

‫ﻛﻪ ادﻋﺎي ﺷﻤﺎ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »اﻛﺜﺮ اﻳﻦ رواﻳﺎت از رواﻳﺖﻫﺎي ﺻـﺤﻴﺤﻪ اﺳـﺖ« ﺑـﺪون‬ ‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﮔﺰاف ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻜﺬا ادﻋﺎﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺷـﻤﺎ ازﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ در اﺑﻮاب ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و وﺛﻮق ﺻﺪوري ﻋ وه ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﺳﻨﺪي ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺪون ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪي اﺑﺮاز ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در دو ﻛﺘﺎب وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸـﻴﻌﻪ و ﻣﺴـﺘﺪرك‬ ‫اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻛﻪ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻛﻠﻴﺔ رواﻳﺎت ﻓﻘﻬﻲ ﻛﺘﺐ ارﺑﻌﻪ و ﻏﻴﺮ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺪار رواﺋـﻲ‬ ‫ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ رواﻳﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ادﻋـﺎ ﻛـﻪ اﻛﺜـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫رواﻳﺎت )ﭼﻪ رواﻳﺎت ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﭼﻪ رواﻳﺎت وﺳﺎﺋﻞ و ﻣﺴﺘﺪرك در ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد( ﺻـﺤﻴﺤﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﺎﻣ ً ﻧﺎﺻﻮاب و ﺧ ف ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رواﻳﺎت ﺻـﺤﻴﺤﺔ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬درﻣﺠﻤﻮع در ﻣﻮﺳﻊﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺶ رواﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰودن ﻣﻮﺛﻘﻪ و‬ ‫ﻣﻌﺘﺒﺮه ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ ﻫﺸﺖ رواﻳﺖ واﺣﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ در ﻧﺰد ﻓﻘﻬﺎي ﺳﻠﻒ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﻤﻲ از‬ ‫آﻧﻬﺎ در ﻛﺎﻓﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬رواﻳﺖ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ از اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ)ع(‪،‬‬ ‫رواﻳﺖ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺴﻠﻢ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع(‪ ،‬رواﻳﺖ ﺣﺴـﻦﺑـﻦﻣﺤﺒـﻮب از اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ و اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق)ع(‪ ،‬رواﻳﺖ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(‪ ،‬و ﭼﻬﺎر رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫رواﻳﺖ ﺣﺴﻴﻦﺑﻦﺳﻌﻴﺪ از اﻣﺎم رﺿﺎ)ع( )ﺗﻬﺬﻳﺐ و اﺳﺘﺒﺼـﺎر(‪ ،‬رواﻳـﺖ ﺛﺎﻧﻴـﻪ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦ‬

‫ﻣﺴﻠﻢ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع( )ﻓﻘﻴـﻪ(‪ ،‬رواﻳـﺖ ﻋﺒـﺎدﺑﻦﺻـﻬﻴﺐ از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق)ع( )ﺗﻬـﺬﻳﺐ و‬ ‫اﺳﺘﺒﺼﺎر( و رواﻳﺖ ﺳﻜﻮﻧﻲ از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( )ﻓﻘﻴﻪ(‪ .‬از ﺳﻴﺰده رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﺸﺖ رواﻳﺖ ﻣﺮﺳﻞ )ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻨﺪ( و ﭘﻨﺞ رواﻳﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚﺳـﻮم‬ ‫رواﻳﺎت اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ! درﺑﺎرة ﻣﻔﺎد ﻫﻤـﻴﻦ رواﻳـﺎت ﺻـﺤﻴﺤﻪ‬ ‫در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻔﺼ ً ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬ﻋﺪم ﺗﻮاﺗﺮ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‬

‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ »ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ رواﻳﺎت در ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤـﺎﻟﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻓﻘﻬﺎء ﻋﻈﺎم در ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي در ﻓﻘﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺪاﻗﻞ ده رواﻳﺖ در ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻨﻮان‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪132‬‬

‫ﺗﻮاﺗﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ رواﻳﺖ« ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ آن ﻗﻄﻌـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺘﻮاﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ ﻳﻘﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﺎ ﻋﺮﻓﻲ و اﻃﻤﻴﻨﺎن اﺳﺖ و ﺣ ‪‬‬ ‫ﺣﺼﻮل ﺗﻮاﺗﺮ اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﺨﺒﺮﻳﻦ ‪-‬زم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺜـﺮت ﻋـﺪدي‪ ،‬ﺟـﻮﻫﺮ‬

‫ﺗﻮاﺗﺮ اﺳﺖ‪ 1،‬و ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﻋﺪد ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﺪد ﻣﺤﺼ‪‬ﻞ وﺻـﻒ اﻣﺘﻨـﺎع‬

‫ﺗﻮاﻃﺆ )ﺗﺒﺎﻧﻲ( ﺑﺮ ﻛﺬب اﺳﺖ‪ 2.‬ادﻋﺎي ﺣﺼﻮل ﺗﻮاﺗﺮ و ﻗﻄﻊ ﺑﻪ ﺻﺪق )ﻧﻪ ﻇﻦ اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ(‬ ‫ﺑﺎ ده ﻣﺨﺒﺮ ادﻋﺎﻳﻲ ﺟﺴﻮراﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎدﺗﺎً از ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺪدي ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ اﻣﺘﻨﺎع ﺗﻮاﻃﺆ ﺑﺮ ﻛﺬب‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد ا‪ -‬ﺑﺮاي ﻗﻄّﺎع ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺶ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ده رواﻳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻋﻢ از ﻣﺮﺳﻞ و ﻣﺴﻨﺪ و ﺻﺤﻴﺢ و ﺿﻌﻴﻒ ﺗﻮاﺗﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ادﻋﺎﻳﻲ ﺑﻲدﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺪام ﻓﻘﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ده رواﻳﺖ در ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع ادﻋﺎي ﺗـﻮاﺗﺮ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﻣﺮﺳﻞ و ﻣﺠﻬﻮل و ﺿﻌﻴﻒ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎزﻧﺪة ﻋﺪد ﺗﻮاﺗﺮ و ﻣﺤﺼ‪‬ﻞ ﻗﻄﻊ و ﻳﻘـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ ﻛﻪ دو ﺳﻮم آن‪ ،‬رواﻳﺎت ﺿﻌﻴﻔﻪاي ازﻗﺒﻴﻞ ﻣﺮاﺳﻴﻞ دﻋﺎﺋﻢ‬ ‫و ﻣﺠﺎﻫﻴﻞ ﺟﻌﻔﺮﻳﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ادﻋﺎي ﺗﻮاﺗﺮ وﻟﻮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤـﺎﻟﻲ ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺳـﻬﻞاﻧﮕـﺎري‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﺸﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻮﺛﻖ )و ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ‪ 21‬رواﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎً( ﺣﺼـﻮل ﻗﻄـﻊ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﺪق ﺑﺮاي ﻏﻴﺮﻗﻄّﺎع ﻋﺎدﺗﺎً ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﻄﻊ‪ ،‬اﻣﺮي ﺷﺨﺼـﻲ اﺳـﺖ؛‬ ‫ﺑﺮﻓﺮض ﺣﺼﻮل ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﺎرف ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻗﻄﻊ آن ﺷـﺨﺺ ﺑـﺮاي دﻳﮕـﺮان ﻛـﻪ از آن راه‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﺎرف ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺣﺠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻨﺪ رواﻳﺎت ﺑﺤﺚ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬اﻣﺮي واﺿﺢ و ﻣﺴـﻠﻢ در ﻧـﺰد ﻓﻘﻬﺎﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﻴﭻﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ ﺗﻮاﺗﺮ از ﺑﺤﺚ ﺳﻨﺪي اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺳﺮ ﺑﺎز ﻧﺰدهاﻧﺪ‪ .‬راﺳﺘﻲ ﻛـﺪام‬ ‫ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻣﺘﻮاﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؟! اﻳﻨﻜﻪ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬درﺣـﺪ ﺗـﻮاﺗﺮ‬ ‫ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ادﻋﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﻮرد ﭘـﺬﻳﺮش ﻣﺮﺣـﻮم واﻟـﺪ ﺧﻮدﺗـﺎن‬ ‫)ﻛﻪ ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه ﺷﻤﺎ در ﻣﻘﺎم ﺗﺒﻴﻴﻦ رأي اﻳﺸﺎن ﻗﻠﻢ ﻣﻲزﻧﻴﺪ( ﻫﻢ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ ﭼـﻪ‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﻮد ﻫﺎﺷﻤﻲ‪ ،‬ﺑﺤﻮث ﻓﻲ ﻋﻠﻢ ا‪-‬ﺻﻮل‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮات ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺻﺪر‪ ،‬ج ‪ 4‬ص‪ 327‬و ‪.332‬‬ ‫‪ .2‬ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻟﺮﻋﺎﻳــﻺ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺪراﻳــﻺ‪ ،‬ص ‪.62‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬

‫‪133‬‬

‫ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ .‬اﻳﺸﺎن در ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را ﻫﻢ از ﺣﻴﺚ ﺳـﻨﺪ‬

‫و ﻫﻢ از ﺣﻴﺚ د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 1‬و ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻓﻄﺮي ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ را‬ ‫ﻓﺘﻮاي »ﻣﺸﻬﻮر« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺳﻪ‪ .‬رواﻳﺖ ﺟﻤﻴﻞﺑﻦدراج ﺿﻌﻴﻔﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺻﺤﻴﺤﻪ‬

‫ﺷﻤﺎ رواﻳﺖ ﺟﻤﻴﻞﺑﻦدراج‪ 3‬را »ﺻﺤﻴﺤﻪ« داﻧﺴﺘﻪاﻳﺪ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ‬ ‫ﺣﻀﻮر »ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺪﻳﺪﺑﻦﺣﻜﻴﻢ ﻣﺪاﺋﻨﻲ« در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪش رواﻳﺘﻲ ﺿﻌﻴﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ﺳﻪﺑﺎر وي را ﺑﻪﺷﺪت ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﻟـﻒ‪ .‬ﺗﻬـﺬﻳﺐ‪ ،‬ج‬ ‫‪ ،3‬ص ‪ ،95‬ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ ‪» :435‬ﻫﻮ ﻣﻀﻌ‪‬ﻒ ﺟـﺪ‪‬اً ‪-‬ﻳﻌـﻮل ﻋﻠـﻲ ﻣـﺎ ﻳﻨﻔـﺮد ﺑﻨﻘﻠـﻪ«‪ .‬ب‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺒﺼﺎر‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،95‬ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ ‪» :325‬ﻫﻮ ﺿﻌﻴﻒ ﺟﺪ‪‬اً«‪ .‬ج‪ .‬اﺳﺘﺒﺼـﺎر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‬ ‫‪ ،79‬ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ ‪» :112‬راوﻳﻪ ﺿﻌﻴﻒ‪ ،‬وﻫﻮ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺪﻳﺪ‪ ،‬وﻫـﺬا ﻳﻀـﻌ‪‬ﻒ ا‪-‬ﺣﺘﺠـﺎج‬ ‫ﺑﺨﺒﺮه«‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬وي را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺎﻟﻤﺘﺤﺼـﻞ أﻧـﻪ‬

‫‪-‬ﻳﻤﻜﻦ اﻟﺤﻜﻢ ﺑﻮﺛﺎﻗــﻺ اﻟﺮﺟﻞ«‪ .4‬درﻣﻮرد اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﻫﻢ ﺑﻪﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻣ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‬

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ آنرا »ﺿﻌﻴﻒ« داﻧﺴﺘﻪ و اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ‪» :‬و ﻇـﺎﻫﺮه ﻋﻤـﻞ ﺟﻤﻴـﻞ‬ ‫ﺑﺎ‪-‬ﺟﺘﻬﺎد ﺑﻞ ﺑﺎﻟﻘﻴﺎس‪ ،‬و ﻫـﻮ ﺑﻌﻴـﺪ‪ ،‬إ‪ ّ-‬أن ﻳﻘـﺎل‪ :‬إنّ ﻫـﺬا ﻣـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ اﻟﻘﻴـﺎس ﺑـﺎﻟﻄﺮﻳﻖ‬

‫اﻷوﻟﻲ‪ .5«.‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎريﻫﺎ در ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻨﺪ اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺖ ﻛﻪ از ادﻋـﺎي ﺗـﻮاﺗﺮ و‬ ‫ﺿﺮورت ﺳﺮ در ﻣﻲآورد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻘﺮﻳﺮات دروس ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺻﺪر‪ ،‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌــﻺ ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠـــﻺ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب اﻟﺤـﺪود‪،‬‬

‫ص ‪ 692‬ﺗﺎ ‪.704‬‬

‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.692‬‬ ‫‪ .3‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،3‬ح ‪ ،3‬ج ‪ ،28‬ص ‪ 328‬ﻧﻘ ﻋـﻦ اﻟﻜـﺎﻓﻲ و اﻟﺘﻬـﺬﻳﺐ و ا‪-‬ﺳﺘﺒﺼـﺎر‪،‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚ دوم از ﻃﺎﻳﻔﺔ اول در ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺷﻤﺎ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﻌﺠﻢ رﺟﺎل اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪.331‬‬

‫‪ .5‬ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر ﻓﻲ ﻓﻬﻢ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪.273‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪134‬‬

‫ﺿﻤﻨﺎً ﻣﺸﻜ ت ﺳﻨﺪ و د‪-‬ﻟﺖ ﺧﺒﺮ ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﻃﻲ )ﺗﻨﻬـﺎ رواﻳـﺖ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ( در ﺑﺨﺶ دوم ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﺧﺒـﺮ را در ﺑﻨـﺪ دال ﻃﺎﻳﻔـﺔ اول آوردهاﻳـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫رواﻳﺖ ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ اﺑﻲﻳﻌﻔﻮر )ﺑﻨﺪ ﻫـ ﻃﺎﻳﻔﺔ اوﻟﻲ ﺷﻤﺎ( درﺑﺎرة ﻣﺘﻨﺒ‪‬ﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣـﺪﻋﻲ ﻧﺒـﻮت‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺟﺪا از ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺘﻲ ﻣﺴﺘﻨﺪ »د‪-‬ﻟـﺖ‬ ‫ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ« ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻫﺮ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻗﺘﻠﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﺧﻄﺎ در ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻘﺐ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ »ﻃﺎﺋﻔﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ د‪-‬ﻟﺖ دارد ﻛﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮ ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻧﺒـﻮت‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻘﻦ و ﺣﻔﻆ دﻣﺎء و ﺻﺤﺖ ﻧﻜﺎح و ﻣﻮارﻳـﺚ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺎت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﻮد اﻳﻦ ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﺎوق ﺑﺎ اﻧﺘﻔﺎي ﺣﻘﻦ دﻣﺎء اﺳﺖ‪ ... .‬ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫اﻳﻦ ﻃﺎﺋﻔﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ارﺗﺪاد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﺳﺒﺐ ﺣﻘﻦ دﻣﺎء در او ﻣﻨﺘﻔـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ رواﻳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪاي ﺣﺪﻳﺚ ﺣﻤﺮانﺑﻦاﻋﻴﻦ اﺳﺖ »وا‪-‬ﺳ م ﻣﺎ ﻇﻬﺮ ﻣﻦ‬ ‫ﻗﻮل أو ﻓﻌﻞ وﻫﻮ اﻟﺬي ﻋﻠﻴﻪ ﺟﻤﺎﻋــﻺ اﻟﻨﺎس ﻣﻦ اﻟﻔﺮق ﻛﻠﻬﺎ وﺑﻪ ﺣﻘﻨـﺖ اﻟـﺪﻣﺎء وﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫ﺟﺮت اﻟﻤﻮارﻳﺚ وﺟﺎز اﻟﻨﻜﺎح واﺟﺘﻤﻌﻮا ﻋﻠﻲ اﻟﺼ ¨ واﻟﺰﻛﺎ¨ واﻟﺼﻮم واﻟﺤﺞ‪ ،‬ﻓﺨﺮﺟـﻮا‬

‫ﺑﺬﻟﻚ ﻣﻦ اﻟﻜﻔﺮ وأﺿﻴﻔﻮا إﻟﻲ ا‪-‬ﻳﻤﺎن«‪ .1‬در اﻳﻦﮔﻮﻧـﻪ اﺣﺎدﻳـﺚ اﺳـ م ﻣﻮﺿـﻮع ﺣﻜـﻢ‬

‫ﺣﻘﻦ دﻣﺎء اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪي اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺷﻤﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ :‬ﻣﺮاد از ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ )ﺣﻘﻦ دﻣﺎء( در ﻇﺮف ﻧﻔﻲ ﻣﻮﺿﻮع )اﺳـ م(‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻧﻔﻲ اﺳ م‪ ،‬ﺣﻘﻦ دﻣﺎء ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ :‬ﻧﻔﻲ اﺳ م ﻫﻤﺎن ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺤﻘﻮناﻟﺪ‪‬م ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﻘﻮناﻟﺪ‪‬مﻧﺒﻮدن‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن اوﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،26‬ح ‪.5‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬

‫‪135‬‬

‫ﻧﻘﺪ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻛﺎﻣ ً ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺪﻣﺔ اول ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻘﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﻧﻔﻲ اﺳﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻘﺐ اﺿﻌﻒ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﻟﻘـﺐ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺪارد‪ 1،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺧﻮديِ ﺧﻮد د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ »ﺗﻌﻠﻴﻖ« ﺣﻜـﻢ ﺑـﺮ‬ ‫آن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻇﻬﻮري در »اﻧﺤﺼﺎر« داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺛﺒﺎت ﻫـﺮ دو )ﺗﻌﻠﻴـﻖ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع و اﻧﺤﺼﺎر آن( ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﺔ ﺧﺎرﺟﻴـﻪ اﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﺑـﻪﻣﻌﻨـﺎي ﻋـﺪم‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻘﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻗﻮل ﺑﻪ ﺳﺒﺒﻴﺖ اﻧﺤﺼﺎري اﺳ م ﺑـﺮاي ﺣﻘـﻦ دم‪،‬‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫ﻓﺎﺟﻌﻪآﻣﻴﺰ و ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻄﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺟﻤﺎ‪ ً-‬ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺗﻔﺼﻴﻞ را ﺑﻪ ﻣﺤﻠـﺶ ﻣﻮﻛـﻮل‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﻤﺎ ﻫﻮ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻘﻮناﻟﺪ‪‬م اﺳﺖ و ﻫﺪر ﺑﻮدن دم او ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ دﻟﻴـﻞ ﻗﻄﻌـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﻲ اﺳ م دو ﻓﺮد دارد‪ :‬اول‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮ اﺻﻠﻲ؛ دوم‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﻧﺤﺼﺎر ﻧﻔﻲ اﺳ م ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓـﺮد اول ﺷـﺎﻣﻞ ﻏﻴﺮﻣﻮﺣـﺪان و ﻣﻮﺣـﺪان‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪- .‬زﻣﺔ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻘﻮناﻟﺪ‪‬م ﻧﺒﻮدن ﻏﻴﺮﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫اﺳﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎً‪ .‬آﻳﺎ ﺑﻪ آن ﻣﻠﺘﺰم ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ؟!‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺨﺪوش ﺑﻮدن ﻫﺮ دو ﻣﻘﺪﻣﺔ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺷﻤﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‬ ‫ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﻢ ﻣﺨﺪوش اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ او‪ ،ً-‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻟﻔﻈـﻲ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪ ،‬ﺗـﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨـﻮي و‬ ‫اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﻛﺜﺮ رواﻳﺎت ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ اﻋﺘﺒـﺎر ﺳـﻨﺪي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬راﺑﻌﺎً‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ رواﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭼﻬـﺎرم‬ ‫در ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻠﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬راﺟﻊ ﻛﻔﺎﻳــﻺ ا‪-‬ﺻﻮل‪ ،‬ص ‪.212‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪136‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ده رواﻳﺖ درﺑﺎرة ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﺟﻮاﻣﻊ رواﻳﻲ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ده رواﻳﺖ ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ ﻣﺮﺳﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺳﻪ ﺧﺒﺮ دﻋﺎﺋﻢ و ﻳﻚ ﺧﺒﺮ ﻓﻘﻪ اﻟﺮﺿﺎ(‪ .‬از‬ ‫ﺷﺶ رواﻳﺖ ﻣﺴﻨﺪ ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ آن ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺧﺒﺮ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦﺑﻦﻋﻠﻲ اﻟﻮﺷﺎء‪،‬‬ ‫ﺧﺒﺮ ﻃﻮﻳﻞ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻃﺒﺮﺳﻲ از ﺻﺤﻴﻔــﻺ اﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺪﻳـﺪ(‪ ،‬و ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫دو رواﻳﺖ را ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﺻﺤﻴﺤﻺاﻟﺴـﻨﺪ داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬رواﻳـﺖ ﻫﺸـﺎمﺑـﻦﺳـﺎﻟﻢ از اﻣـﺎم‬

‫ﺻـﺎدق)ع( و رواﻳـﺖ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦﻣﺴـﻠﻢ از اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ)ع(‪ .‬ﻓﺎﺿـﻞ ﻫﻨـﺪي‪ 1‬و ﻣﺤﻤـﺪﺑﺎﻗﺮ‬

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ 2‬رواﻳﺖ ﻧﺨﺴﺖ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎرة ﺳـﻨﺪ رواﻳـﺖ دوم ﻛـﻪ از ﻛـﺎﻓﻲ و‬ ‫ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺳﻪ ﻗﻮل در ﻣﻴﺎن ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻗﻮل اول‪ ،‬ﺣﺴﻨﻪ‪ :‬ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ‪ 3،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﻲ‪ 4،‬ﻓﺎﺿـﻞ ﻫﻨـﺪي‪ 5،‬ﺻـﺎﺣﺐ‬

‫ﺟﻮاﻫﺮ‪ 6،‬ﻣﺤﻘﻖ ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪.7‬‬

‫ﻗﻮل دوم‪ ،‬ﺻﺤﻴﺤﻪ‪ :‬ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ﻗﻮل ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻳﺎدﺷﺪه اﻧﻮاع ﺗﻮاﺗﺮ اﻋﻢ از ﻟﻔﻈﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺗﻨﻬﺎ دو رواﻳﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﺳـﻨﺪي ﻣﻌﺘﺒـﺮه‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﻨﻬﺎ دو ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﺟﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.662‬‬ ‫‪ .2‬ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر‪ ،‬ج‪ ،16‬ص ‪.282‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ¨‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.170‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﺮآت اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ج ‪ ،23‬ص ‪.415‬‬ ‫‪ .5‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.541‬‬ ‫‪ .6‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ م‪ ،‬ج ‪ ،41‬ص ‪.433‬‬ ‫‪ .7‬ﺗﻘﺮﻳﺮات اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪.280‬‬ ‫‪ .8‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﻜﻤﻠﻺ اﻟﻤﻨﻬﺎج‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.321‬‬ ‫‪ .9‬ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر‪ ،‬ج‪ ،16‬ص ‪.167‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪:‬‬ ‫ﻧﻘﺪ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع و ﺿﺮورت در ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫ﺷﻤﺎ دو ادﻋﺎ را ﭼﻨﺪﺑﺎر ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ :‬اول‪ ،‬اﺟﻤـﺎﻋﻲﺑـﻮدن وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ .‬دوم‪،‬‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ ﺿﺮوري دﻳﻦ‪ .‬ﻫﺮ دو ادﻋﺎ ﺑـﻪﻋـ وة ادﻋـﺎي اﺟﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﺑﻮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ را در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫اول‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎﻋﻲﺑﻮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫در ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻣﺒﺴﻮط‪ 1‬ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع اﻣﺖ و ﺳﻴﺪ ﺑﻦ زﻫـﺮ¨‬

‫‪2‬‬

‫ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﺷﻴﻌﻪ را ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪» :‬ا‪-‬ﺟﻤـﺎع‬

‫ﺑﻘﺴﻤﻴﻪ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻟﻠﻨﺼﻮص«‪.3‬‬

‫اوﻹً‪ ،‬در اﻳﻨﻜﻪ ازﺳﻮي ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ادﻋـﺎي اﺟﻤـﺎع اﻣـﺖ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬در اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ﻗﺮن اﺧﻴﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻗﻮل اﺗﻔﺎﻗﻲ و ﺑ ﺧ ف ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق و ﻋﺪم ﺧ ف‪،‬‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ از رواﻳﺎت ﺑﺎب اﺳﺖ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻘ ً ﻛﺎﺷـﻒ از ﻗـﻮل ﻣﻌﺼـﻮم)ع(‬ ‫‪ .1‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.281‬‬ ‫‪ .2‬ﻏﻨﻴــﻺ اﻟﻨﺰوع‪ ،‬ص ‪.380‬‬ ‫‪ .3‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ م‪ ،‬ج ‪ ،41‬ص ‪.605‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪138‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺟﻤﺎع اﻋﻢ از ﻣﺤﺼﻞ و ﻣﻨﻘـﻮل ﺑـﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻧﺼﻮص ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻳﻌﻨﻲ رواﻳﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ اﺟﻤﺎع ﻣﺪرﻛﻲ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ارزش‬ ‫و اﻋﺘﺒﺎر اﺟﻤﺎع ﻣﺪرﻛﻲ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ارزش و اﻋﺘﺒـﺎر ادﻟـﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺪرك آن اﺟﻤـﺎع‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪرك اﺟﻤﺎﻋﺎت ادﻋـﺎ ﺷـﺪه در ﻣﺴـﺌﻠﺔ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬رواﻳـﺎت ﻳﺎدﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺟﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ اﮔﺮ رواﻳﺎت ﺑﺎب ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻧﺒـﻮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺟﻤﺎﻋﻲ ادﻋﺎ ﻣﻲﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺪرﻛﻲﺑﻮدن اﻳﻦ اﺟﻤﺎع واﻗﻒ ﺳﺎزد‪ .‬ﻋ وه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬اﺟﻤﺎع ﻏﻴﺮﻣﺪرﻛﻲ ﺑﻪﺻﺮف ادﻋـﺎي‬ ‫اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﺮﺧﻲ اﻧﻮاع آن ﺑﺎوﺟﻮد ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﺧـﻮد‬ ‫را از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داد و ﺑﻪ ﺷﻬﺮت ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬ﻓﻘﻂ اﻧـﺪﻛﻲ‬ ‫از ﻋﺎﻟﻤﺎن در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ در آن ﺗﺮدﻳﺪ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة اﻧﮕﺸﺘﺎن‬ ‫ﻳﻚ دﺳﺖ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﺑـﺎ ﺻـﺪﻫﺎ ﻓﻘﻴـﻪ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ از ﻗـﺪﻣﺎء و ﻣﺘـﺄﺧﺮﻳﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬راﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﻣﺮددﻳﻦِ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺷﻤﺎ اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎر‪ ،‬از ﻋﻠﻤﺎي اﻣﺖ اﺳ م ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟‬ ‫دوم‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎي ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺑﻮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ »ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺿـﺮوري دﻳـﻦ ﺗﻠﻘـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و اﻫﻞ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛـﻪ در ﺿـﺮورﻳﺎت‪ ،‬اﺟﺘﻬـﺎد راه ﻧـﺪارد‪ «.‬ازﺳـﻮيدﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺿﺮوري دﻳﻦ را ﻫﻢ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬ﺿﺮوري دﻳﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔـﺎق‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺣﺘﻲ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﺻﺤ‪‬ﺖ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﻧﻘﺪ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺿﺮوري در ﻫﻴﭻ رواﻳﺘﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬در ﻛﻠﻤﺎت ﻛﺜﻴﺮي از ﻗـﺪﻣﺎي اﺻـﺤﺎب‪ ،‬ﺑـﻪﻛـﺎر ﻧﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﻗﺒـﻞ از‬ ‫ﻳﺤﻴﻲﺑﻦﺳﻌﻴﺪ و ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ در ﻛﻠﻤﺎت اﺻﺤﺎب دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﺿﺮوري ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺘﻲ در ارﺗﺪاد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﺗﻮأم ﺑﺎ اﻟﺘﻔﺎت‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺎز ﻧﮕﺮدد‪ 2.‬راﺑﻌﺎً‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻤﺎ از ﺿﺮوري‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺪام دﻟﻴﻞ اﺳﺖ؟‬

‫اﻣﺎ آﻳﺎ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از ﺿﺮورﻳﺎت دﻳﻦ اﺳﺖ؟‬ ‫اوﻹً‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻃﻠﺐ دﻟﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً دراﻳﻦﺻﻮرت ﻓﻘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎرﺧﺎﻧﺔ ﻣﺮﺗﺪﺳﺎزي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد!‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺑﻮد و در ﺿﺮورﻳﺎت ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺷﻤﺎ‬ ‫او‪ ً-‬اﺟﺘﻬﺎد راه ﻧﺪارد؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻧﻴﺎزي ﺑـﻪ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل ﺣﺘـﻲ اﺟﻤـﺎع ﺑـﺮ ﺻـﺤﺖ آن ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻲاﻟﻘﺎﻋﺪه ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﻗﺎﻣﺔ دﻟﻴﻞ ﺷﻮد و ﻛﺴـﻲ در‬ ‫آن اﺟﺘﻬﺎد ﻫﻢ ﻧﻜﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ زﺣﻤﺖ ﻧﮕﺎرش ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﺘﻨـﻲ را ﻣﺘﺤﻤـﻞ ﻧﺸـﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ از آﻏﺎز ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺮ آن از رواﻳﺎت و اﺟﻤﺎع اﻗﺎﻣﺔ دﻟﻴﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ‬ ‫ﻣ ك ﺧﻮد ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻓﻘﻴﻪ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺑﻮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻓﻪ آﻧﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻫـﺎي ﮔﺰاﻓـﻲ در ﻛﺘـﺎب اﻟﺤـﺪود ﭘـﺪر ﺧﻮدﺗـﺎن‪ 3‬ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬

‫ﻧﻤﻲﺧﻮرد و اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ ادﻟﺔ رواﺋﻲ اﺳﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫ﻛﺮده و ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺿﺮورت از اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺳﺮ ﺑﺎز ﻧﺰده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺿﺮوريﺑﻮدن ﺣﻜﻢ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬رأي ﻣﻨﺤﺼـﺮﺑﻪﻓـﺮد ﺷﻤﺎﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺘﻘﺪان‪ ،‬ﻣﻘﻠﺪ ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ را در ﺿﺮوريﺑﻮدن اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ و ﻣﺠﺎز ﺑﻪ‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋ وه ﺑﺮ اﻳﻦ‪- ،‬زﻣﺔ ادﻋﺎي ﺷﻤﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻜﺮ وﺟـﻮب‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻜﺮ ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ اﻧﻜﺎر ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺷـﻤﺎ ﺑـﺎ‬ ‫‪ .1‬ﻣﻮﺳﻮي اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.65‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻟﻌﺮو¨‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺰﻛﺎ¨‪ ،‬ج ‪ 1‬ص ‪ 10‬و اﻟﺘﻨﻘﻴﺢ ﻓﻲ ﺷﺮح اﻟﻌﺮو¨‪ ،‬ﻛﺘـﺎب اﻟﻄﻬـﺎر¨‪ ،‬ج‬ ‫‪ 2‬ص ‪ 58‬ﺗﺎ ‪.64‬‬

‫‪ .3‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌــﻺ ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠــﻺ‪ ،‬ص ‪ 678‬ﺗﺎ ‪.714‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪140‬‬

‫ﺿﺮوريﺷﻤﺮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬درواﻗﻊ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﻨﻜﺮان اﻳﻦ ﺣﻜـﻢ را ﻫـﻢ ﺻـﺎدر‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع درﻣﻮرد ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫از ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺑﻦ زﻫﺮه‪ 1‬و ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ 2‬ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﻣﺘـﺮد‪‬د‬

‫ﻃﺎﻳﻔﻪ را ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﻫﻢ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ 3‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪» :‬ﺑـﺮ آن در ﻛـ م‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ اﺟﻤﺎع ادﻋﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ‪ «.‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ‪ 4‬ﻫﻢ ﻣﺪﻋﻲ ﺷـﺪه‬

‫»اﺟﻤﺎع ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻗﺴﻤﺶ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﺴﺖ«‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ در اﺟﻤـﺎع وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺸﺔ ﻣﺪرﻛﻲﺑﻮدن اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ رواﺳﺖ‪ .‬اﺟﻤﺎع در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻫـﻢ دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ از رواﻳﺎت ﺑﺎب ﻧﻴﺴﺖ ﺗـﺎ ﻛﺎﺷـﻒ از ﻗـﻮل ﻣﻌﺼـﻮم)ع( ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ از‬ ‫ﺿﺮورﻳﺎت دﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻺﺻﺔ ﺑﺤﺚ ﺗﺎﻛﻨﻮن‪ :‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ او‪ ،ً-‬ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬رواﻳﺘﻲ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤـﺎﻟﻲ‬ ‫درﻣﻮرد آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬راﺑﻌﺎً‪ ،‬از ﺳﻲ و ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳـﻦ دو ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚﺳﻮم آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪي ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﺴـﺎً‪ ،‬دﻟﻴـﻞ دوم‬ ‫ادﻋﺎﺷﺪه در ﻫﺮ دو ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬اﺟﻤﺎع اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه ﺑـﺮ اﻳـﻦ دو ﻣﺴـﺌﻠﻪ‪ ،‬اﺟﻤـﺎع‬ ‫ﻣﺪرﻛﻲ اﺳﺖ و ﻛﺎﺷﻒ از ﻗﻮل ﻣﻌﺼﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا دﻟﻴﻠـﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ از رواﻳـﺎت ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻳـﺪ‪ .‬درﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس اﺟﺘﻬـﺎد ﻣﺼـﻄﻠﺢ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺗﻌﺪادي ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﺔ ﻣﺆﻳﺪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺪرﻛﻲ و ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺤـﺚ در‬ ‫ﻣﻔﺎد آﻧﻬﺎ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻏﻨﻴــﻺ اﻟﻨﺰوع‪ ،‬ص ‪.438‬‬ ‫‪ .2‬ا‪-‬ﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ص ‪.482‬‬ ‫‪ .3‬رﻳﺎض اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ج ‪ ،13‬ص ‪.531‬‬ ‫‪ .4‬ج ‪ ،41‬ص ‪.432‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬ ‫ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺑﻪﺻﺮف ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد ﺑﻪ اﻣﺮ رﺳﻮل اﻛﺮم)ص( و‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و دﻳﮕﺮ اﺋﻤﻪ)ع( ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻜﻮم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻜﺮراً ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺪ آوردن از ﻛﺘﺐ رواﺋﻲ اﻫﻞﺳﻨﺖ ازﻗﺒﻴﻞ ﻣﺘﻦ و ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﺘـﺎب اﻟﺘـﺎج‬ ‫اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟ ﺻﻮل و ﮔﺎه ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺤﺎرﺑﻪ ﻣﺒﺴﻮط ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ اﻓﺮادي ﺑﻪﺟﺮم ارﺗـﺪاد‬ ‫ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م)ص( ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻧﻘﻞ رواﻳﺎﺗﻲ از ﻛﺘﺐ اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﮔـﺎه‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ)ع( در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧـﻮد اﻓـﺮادي را ﺑـﻪﺟـﺮم‬ ‫ارﺗﺪاد ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻋـ وه‬ ‫ﺑﺮ زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( در زﻣﺎنﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻫﻢ اﺟﺮا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﺮادﺗـﺎن‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در زﻣﺎن اﺋﻤﻪ)ع( ﺑﻪ اﻣﺮ ﻳـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ رﺿـﺎﻳﺖ اﻳﺸـﺎن ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻗﻀﺎ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﻴﻦ ﻳﻬﻮدي و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﻣﺘﻜـﻲ ﺑـﺮ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫رواﺋﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮي اﻫﻞﺳﻨﺖ و ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫـﻢداﺳـﺘﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ و اﻋـﺪام‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ را واﻗﻌﻴﺘﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺟﻠـﻮه ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ذاﺗﻲ اﺳ م و اﻣﺘﻨﺎع آزادي ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻦ را در آن اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬آﻳـﺎ در رواﻳـﺎت ﺷـﻴﻌﻪ‪ ،‬ادﻟـﺔ ﻣﻌﺘﺒـﺮي ﺑـﺮ وﻗـﻮع ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻳﺎ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( و دﻳﮕﺮ اﺋﻤﻪ)ع( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪142‬‬

‫ﺗﻔﺤﺼﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ در اﺑﻮاب ﻣﺮﺗﺒﻂ در وﺳﺎﻳﻞ و ﻣﺴﺘﺪرك ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ درﻣـﻮرد‬ ‫وﻗﻮع ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﺮ ﻋﻠﻲ)ع( ﻫﻔﺪه رواﻳﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛـﻪ اﻏﻠـﺐ آﻧﻬـﺎ درﺑـﺎرة »ﻏـ ¨«‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻫـﻢ درﻣـﻮرد ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺑـﻪ اﻣـﺮ اﻣـﺎم ﺻـﺎدق)ع( اﺳـﺖ‪ .‬درﻣـﻮرد‬

‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ)ص( در دو ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻋﻠﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮ‪ 1‬و دﻳﮕﺮي دﻋﺎﺋﻢ‪ 2‬ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻓـﺮدي‬

‫از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﻫﺬﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻣﺤﻤـﺪﺑﺎﻗﺮ‬ ‫ﻣﺠﻠﺴﻲ در ﻣﺮآت اﻟﻌﻘﻮل و ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر و ﻏﻴﺮ آن‪ ،‬از اﻳﻦ ﺑﻴﺴﺖ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻓﻘـﻂ ﻳﻜـﻲ‬

‫ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ 3‬آنﻫﻢ از ﻗﻀﺎوتﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .4‬دو رواﻳﺖ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اوﻟﻲ ﺿـﻌﻴﻒ و دوﻣـﻲ‬

‫ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻴﻌﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻣـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻳـﺎ‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﻳﺎ دﻳﮕﺮ اﺋﻤﻪ)ص( ﺑﻪ ﺟﺮم ارﺗﺪاد ﻳﺎ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ)ص( ﺑـﻪﻗﺘـﻞ رﺳـﻴﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺷﻤﺎ ﺳﻪ ادﻋﺎي ﺑﺰرگ درﺑﺎرة وﻗﻮع اﺟـﺮاي ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ :‬اول‪ .‬اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در زﻣـﺎن رﺳـﻮل اﻛـﺮم)ص( ﺑـﻪدﺳـﺘﻮر اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ .‬دوم‪ .‬اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺣﻜﻢ در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع(‪ .‬ﺳﻮم‪ .‬اﺟﺮاي اﻳﻦ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺑﻌﺪ از اﻳﺸﺎن ﻳﻌﻨﻲ در زﻣﺎن اﺋﻤﺔ ﺑﻌﺪي‪ .‬از ﺳﻪ ادﻋﺎي ﻓﻮق ﺗﻨﻬﺎ ادﻋﺎي ﺳﻮم ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻗﺒﻮل اﺳﺖ و دو ادﻋﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ‪:‬‬ ‫اول‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺲ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺎﻋﻨﻮان ﻣﺸﺨﺺ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬اﻋـﺪام ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﺠﺮﻣﺎن ﻣﻌﺪوم‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺟﺮاﺋﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻗﺬف‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،25‬ح ‪.2‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺴﺘﺪرك‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻗﺬف‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،23‬ح ‪.1‬‬ ‫‪ .3‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،4‬ح ‪.5‬‬ ‫‪ .4‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺬﻳﺐ‪ ،‬ج‪ 10‬ص ‪.143‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫‪143‬‬

‫دوم‪ .‬ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﻫـﻞ رد‪‬ه ﻣـﻮرد ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬ ‫اﺋﻤﺔ اﻫﻞاﻟﺒﻴﺖ)ع( واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﻛﺴﻲ را در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻪدﻟﻴﻞ ارﺗﺪاد ﻳـﺎ ﺧـﺮوج‬ ‫از اﺳ م اﻋﺪام ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬در زﻣﺎن دﻳﮕﺮ اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ اﻳﺸﺎن ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴـﺮ دﻳـﻦ و‬ ‫ﺧﺮوج از اﺳ م اﻋﺪام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻗﺘﻞ اﻓﺮادي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي اﻣـﻮي و ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑـﻞ اﻧﻜـﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﺮ ﺗﺄﻳﻴـﺪ اﻳـﻦ اﺣﻜـﺎم ازﺳـﻮي اﺋﻤـﺔ ﻫـﺪي)ع( در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﺳﻮي اوﻟﻴﺎي دﻳﻦ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ و رﺿـﺎﻳﺖ اﻳﺸـﺎن در‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻴﻌﻪ ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﮔﺰاره ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲداﻧﻢ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت دو ﺗﻦ از ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻢ‪:‬‬

‫اول ﺷﻴﺨﻨﺎ ا‪-‬ﺳﺘﺎد ﻣﺮﺣﻮم آﻳـﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈـﺮي در ﻛﺘـﺎب ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻳﻨـﻲ و ﺣﻘـﻮق‬ ‫اﻧﺴﺎن‪» :‬ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص( و ﺣﺘﻲ اﺋﻤﻪ)ع( ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻋﻘﻴـﺪه‬

‫و ﻳﺎ اﺑﺮاز آن ﺑﻮده اﺳﺖ«‪» 1.‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻌﻀﻲ ﺗﻮارﻳﺦ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻗﺘـﻞ آﻧـﺎن ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص( ﺻﺎدر ﺷﺪ و ﺑﻌﻀﺎً ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺘﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﻪ ﻣﺼﺪاق ﻓﺘﻚ ﺑـﻮد و ﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺻﺮف ﻛﻔﺮ ﻳﺎ ارﺗﺪاد آﻧﺎن؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ارﺗﻜﺎب ﻗﺘﻞ ﻳﺎ ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴـﻪ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻳﺬاء ﻋﻤﻠﻲ آﻧﺎن ﻳﺎ ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﺑﺮاي دﺷﻤﻨﺎن و ﻳﺎ اﻣﻮري دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬ ‫‪ .1‬ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،‬ص ‪.132‬‬

‫‪144‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ «.‬آﻧﮕﺎه ﺗﻤﺎم اﻓﺮادي ﻛﻪ در ﺗﻮارﻳﺦ ﺣﻜـﻢ ﻗﺘﻠﺸـﺎن ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص(‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻃﻲ ﭘﻨﺞ دﺳﺘﻪ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻳﻚﺑﻪﻳﻚ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳـﺖ و در‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ دﺳﺘﺔ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪-» :‬زم ﺑـﻪ ذﻛـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﻓـﺮض ﺻـﺤﺖ‬ ‫ﻧﻘﻞﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر و دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ اﻳﻦ ﻋﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص( ﻗﺘـﻞ آﻧﻬـﺎ ﻧـﻪ ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫ﺻﺮف ارﺗﺪاد آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻗﺘﻞ و ﺟﺎﺳﻮﺳـﻲ و ﻳـﺎ ﺷـﺮﻛﺖ در ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص( و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ارﺗﺪاد اﻓﺮاد در آن روزﮔﺎر‪،‬‬ ‫ﺻﺮف ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫـﺮﻛﺲ ازﻧﻈـﺮ ﻓﻜـﺮي از اﺳـ م ﺧـﺎرج‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﻲﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺻﻒ دﺷﻤﻦ ﻣﺤﺎرب ﺑﺎ اﺳ م و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ در ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻧﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬و در ﺟﻮاﻣﻊ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻋﺎدت دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ و ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺧﻮد ﻧﺎﭼﺎر ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﺷـﺨﺎص و‬ ‫اﻗﻮام دﻳﮕﺮي ﻣﺘﺤﺪ و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﺷﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي دﺷﻤﻦ ﻣﺤﺎرب ﻣﺤﺴـﻮب‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻳﺎدﺷﺪه را درﺑﺎرة دﺳﺘﺔ ﺳﻮم ﺑﻪدﻟﻴﻞ ارﺗﺒﺎط وﺛﻴﻖ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع و اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫آن ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪» :‬دﺳﺘﺔ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﻮردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ ارﺗـﺪاد‬ ‫دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ او ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص( داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳـﻨﻦ دارﻗﻄﻨـﻲ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﻳﻚ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دﺳـﺘﻮر داد او را ﺗﻮﺑـﻪ‬ ‫دﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮد او را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ 3.‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻳـﻚ‬

‫ﺳﻨﺪ‪ ‬آن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ اﻧﺼﺎري ﻗﺮار دارد ﻛﻪ در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﺘﺎب ﻓﻮق آﻣﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬

‫اﺣﻤﺪ و دﻳﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ رواﻳﺖ ﺟﻌﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ 4.‬و در ﺳـﻨﺪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻜﻦ در ﺣﺎﺷﻴﺔ آن ﻛﺘﺎب آﻣـﺪه‬ ‫‪ .1‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 88‬و ‪.89‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.91‬‬ ‫‪ .3‬ﺳﻨﻦ دارﻗﻄﻨﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،119‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.121‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫‪145‬‬

‫اﺳﺖ‪ :‬در ﺳﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺪاﷲ أذﻳﻨــﻺ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ اﺑـﻦﺣﺒـﺎن او را ﺟـﺮح ﻛـﺮده و‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﻫﻴﭻﺣﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺣـﺪﻳﺚ او اﺳـﺘﻨﺎد ﻛـﺮد‪ .‬و ﻣﺆﻟـﻒ‪ 1‬در ﻛﺘـﺎب‬

‫اﻟﻤﺆﺗﻠﻒ واﻟﻤﺨﺘﻠﻒ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رواﻳﺖ او ﻣﺘﺮوك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ اﺑﻦ ﻋـﺪي در ﻛﺘـﺎب‬

‫ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺪاﷲ أذﻳﻨــﻺ ﻣﻨﻜﺮ اﺳﺖ‪ 2. ...‬و در رواﻳﺖ دﻳﮕـﺮي از ﺟـﺎﺑﺮ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧﻲ ﺑﻪﻧﺎم امﻣﺮوان ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺷـﺪ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( دﺳـﺘﻮر داد‬ ‫اﺳ م را ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﺮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻜﻦ در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻫﻤـﺎن ﻛﺘـﺎب‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬در ﺳﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﺑﻜﺎر اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﻧﻈـﺮ ﻋﻘﻴﻠـﻲ و ذﻳﻌﻠـﻲ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ او ﻣﻮرد وﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻗﺮار دارد‪ .‬و‬ ‫ﺑﻴﻬﻘﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﺎ دو ﺳﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ دو ﺳﻨﺪ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺳﻪ رواﻳﺖ ﻓﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﻨﺪ اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ‬ ‫)ﭼﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺑﺎﺷﺪ( ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑـﻪ آن اﻋﺘﻤـﺎد‬ ‫ﻛﺮد‪«.‬‬

‫‪4‬‬

‫دوم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﻴﺪﻧﺎ اﻟﻤﺠﻴﺰ )دام ﻇﻠﻪ(‪» :‬در ﻛﺘﺐ رواﺋﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮي و ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﻗﺎﻳﻌﻲ‬ ‫درﺑﺎرة ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ و ﺧﺎرجﺷﺪﮔﺎن از دﻳﻦ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﻘﻮ‪-‬ت‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻷﻏﻠﺐ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻨﻘﻮ‪-‬ت ﺑﻪ ﻣﻮردي دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺮدي اﺳ م آورده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﺻﻮل و اﺣﻜﺎﻣﺶ اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ ﺳـﭙﺲ از‬ ‫اﺳ م ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺬرش در ﺧﺮوج ﻣﺠﺮد ﺷﺒﻬﺔ اﻋﺘﻘﺎدي ﻳﺎ ادﻋـﺎي ﻧﻘـﺺ در‬ ‫اﺳ م و ﻗﻮاﻧﻴﻦ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺮوج اﻓﺮاد از اﺳ م‪ ،‬ارﺗﻜﺎب ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﺟﺮاﺋﻢ ازﻗﺒﻴﻞ ﻗﺘﻞ و ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﺑﺮاي دﺷﻤﻨﺎن اﺳ م و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ‬ ‫ﻓﺮد ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎر ﭼﻪﺑﺴﺎ از ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﺟـﺮاي اﺣﻜـﺎم اﺳـ ﻣﻲ ﻣـﻲﮔﺮﻳﺨﺘـﻪ و ﺑـﻪ‬ ‫‪ .1‬ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب دارﻗﻄﻨﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.125‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ ،118‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.122‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 96‬و ‪.97‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪146‬‬

‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﻔﺮ و ﺷﺮك‪ ،‬ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﺷﺪه و در آﻧﺠﺎ ﺗﺎ وﻗﺖ ﻣﺮگ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در اﺣﻮال اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪﻫﺎي زﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( در ﻛﺘـﺐ‬ ‫ﺳﻴﺮه و ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﺒﺐ رد‪‬ة اﻳﺸﺎن در ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد‪ ،‬اﻣﻮر‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻳﺎ ﺟﻨﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﻮردي ﺑﺎ دﻟﻴـﻞ ﻗﻄﻌـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻧﺸﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ از اﺳ م ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻪﻣﺠﺮد ﺣﺼﻮل ﺷـﺒﻬﺔ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺑﺪون ارﺗﻜﺎب ﻳﻜﻲ از اﻓﻌﺎل ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﺨﺼﺎً اﺷﺨﺎﺻـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( دﺳﺘﻮر ]ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ[ ﻗﺘﻠﺸﺎن را ﺻﺎدر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎً ﻣﺮﺗﻜـﺐ اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﺟﻨﺎﻳﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﺸﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺳـﺒﺐ ﻗﺘﻠﺸـﺎن‬ ‫اﺻ ً ارﺗﺪاد ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ زن ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻓﺘـﻮا داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ دو ﻛﻨﻴﺰ آوازهﺧﻮان ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻛﺮده ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ در آوازﻫﺎي ﺧﻮد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( را ﺳﺐ‪ ‬ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷـﻴﺦ‬ ‫اﻟﻄﺎﺋﻔﻪ ﻃﻮﺳﻲ در رد ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺬﻛﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ :‬اﻳـﻦ )ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ارﺗـﺪاد(‬ ‫ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻠﺸﺎن را ﺑﻪدﻟﻴﻞ ارﺗﺪاد آﻧﻬﺎ ﺻﺎدر ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا‬ ‫ﻛﻪ اﺻﻮ‪ ً-‬آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ]ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷـﻮﻧﺪ![ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﻛﻔﺮﺷـﺎن و‬ ‫ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ در آوازهﺧﻮاﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﻮق‪ ،‬اﻛﻨﻮن درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﺪ ﻛـﻪ در دﻓـﺎع از ذﻣـﺔ ﻣﺮﺣـﻮم ﭘـﺪرﺗﺎن‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﻣﻄﻬﺮ ﻧﺒﻮي)ص( را ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺎت ﺿـﻌﻴﻔﻲ از اﻫـﻞﺳـﻨﺖ ﺑـﻪ اﺗﻬـﺎم‬ ‫ﻧﺎرواي ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬آﻟﻮدهاﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻲﻣﺒﺎ‪-‬ﺗﻲ در اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ اوﻟﻴـﺎء دﻳـﻦ ﺑـﻪوﻳـﮋه رﺳـﻮل‬ ‫اﻛﺮم)ص( ﺷﻌﺒﻪاي از ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﻴﺎط وﺟﻮﺑﻲ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ اﺳﺖ و ﭼﻪ اﻣﺮي اﻫﻢ‪‬‬ ‫از ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻀﺮت رﺣﻤــﻺ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ ﺻﻠﻮات اﷲ ﻋﻠﻴﻪ و آﻟﻪ؟‬ ‫‪ .1‬ﺳﻴﺪﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻣﻮﺳﻮي اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.4‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.282‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫‪147‬‬

‫دوم‪ .‬در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي ﺛﻼﺛﻪ‬ ‫»آري ارﺗﺪاد ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﻨﺘﺴﺒﻴﻦ ﺑﻪ اﺳ م در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي ﺛ ﺛﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﺳـﺒﺐ ارﺗـﺪاد اﻣﺘﻨـﺎع اﻓـﺮاد از اداي زﻛـﺎت ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ‬ ‫درﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻣﻨﻊ زﻛﺎت اﺻ ً ارﺗﺪادي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﺨﺎص اﮔﺮﭼﻪ ]ﺑﻪ ﺧﻠﻔـﺎ[‬ ‫زﻛﺎت ﻧﻤﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺳ م ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻜـﻪ آﻧـﺎن زﻛـﺎت ﻧﻤـﻲﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‬

‫ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﺷﺒﻬﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ در رﺳﺎﻧﺪن زﻛﺎت ﺑﻪ واﻟﻴﺎن آنزﻣﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ 1.‬اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ)ع(‬ ‫در ﺟﻨﮓﻫﺎي رد‪‬ه‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ » :‬اﻫـﻞ رد‪‬ه ﺑﻌـﺪ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( دو ﮔﻮﻧـﻪ‬

‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ :‬ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳ ﻣﺸﺎن ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﻠﻤــﻺ و ﻃﻠﻴﺤــﻺ و اﻟﻌﻨﺴﻲ‬ ‫و ﻳﺎراﻧﺸﺎن‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ اﺧﺘ ﻓﻲ ﺑﺎ ﺧﺮوﺟﺸﺎن از اﺳ م ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوه دوم‪ ،‬ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏـﻢ ﺑﻘﺎﻳﺸـﺎن ﺑـﺮ اﺳـ م و‬ ‫ﺗﻤﺴﻜﺸﺎن ﺑﻪ اﺳ م‪] .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻫﻞﺳﻨﺖ[ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه را اﻫﻞ رد‪‬ه ]ﻣﺮﺗـﺪ[ ﻧﺎﻣﻴـﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﮔﺮوه دوم ﻧﺰد ﺷﻴﻌﻪ و اﻛﺜﺮ ]اﻫﻞﺳﻨﺖ[ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬رد‪‬ه در ﻟﻐـﺖ‪ ،‬ﺗـﺮك‬ ‫ﺣﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒ ً ﺑﻪ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ و ﺑﻪ آن ﻣﺘﻤﺴﻚ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬از‬ ‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ از آن ارﺗﺪاد ﻛﺮدهاﻧﺪ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺧﺮوج از دﻳﻦِ ﺣﻖ ﺑﻪ‬ ‫ﻛﻔﺮ و دﻳﮕﺮي ﺗﺮك ﺣﻘﻲ ﺑﺎ ﺑﻘﺎي ﺑﺮ دﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻣﺘﻨﺎع از ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻛﺴﻲ‬ ‫ﻛﻪ د‪‬ﻳﻨﻲ ﺑﺮ ذﻣﺔ اوﺳﺖ و ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼـﻲ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻨﺎن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا آﻧﺎن اﻣﺘﻨﺎع از ﭘﺮداﺧـﺖ زﻛـﺎت را‬ ‫ﺣ ل داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي را ﻋﻤﺪاً ﺣ ل ﺑﺸﻤﺎرد ﻛـﺎﻓﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ‬

‫‪ .1‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.5‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪148‬‬

‫ﻗﻮﻟﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻣﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن آنرا ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫آنرا ﺑﻪدﻟﻴﻞ وﻗﻮع ﺷﺒﻬﻪاي ﻣﻨﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺳﻮم‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫»در ﺟﻮاﻣﻊ رواﺋﻲ ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ‪ ،‬ﻗﺼﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي درﺑﺎرة ارﺗـﺪاد ﺑﺮﺧـﻲ اﻓـﺮاد در‬ ‫ﻋﺼﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺸﺎن و اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺑﺎﻃﻠـﻪ ذﻛـﺮ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﻣﻨﻘﻮ‪-‬ت ﻋ وه ﺑﺮ ﺿﻌﻒ ﺳﻨﺪﺷـﺎن‪ ،‬راﺋﺤـﺔ ﺟﻌـﻞ و ﺗﻘﻠـﺐ از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﺔ دﺷﻤﻨﺎن دﻳﻦ و رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎوﻳــﻺﺑﻦاﺑﻲﺳﻔﻴﺎن ﺑـﻪﻧﻴـﺖ ﺑـﺪﻧﺎمﻛـﺮدن‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و ﺷﻬﺮت ﺳﻮء دادن و ﻛﺎﻫﺶ آﺑﺮو و ﻗـﺪر و ﻣﻨﺰﻟـﺖ اﻳﺸـﺎن ﺑـﻪﻣﺸـﺎم‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺷﻤﺎ در اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﺣﺪ ارﺗﺪاد ﺟﺎري ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ‬ ‫رواﻳﺖ ﺷﻴﻌﻲ و ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت اﻫﻞﺳﻨﺖ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬از رواﻳﺎت ﺷـﻴﻌﻲ دو رواﻳﺘـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد اﺳﺖ ﻫﺮ دو ﺿﻌﻴﻔﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ اول‪ ،‬ﻣﺮﺳﻠﺔ دﻋﺎﺋﻢ ا‪-‬ﺳ م اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫رواﻳﺖ ﺳﻮم‪ ،‬رواﻳﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻤﺮ از ﺟﺎﺑﺮ‪ 4‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴـﻲ ﺳـﻨﺪ رواﻳـﺖ را‬ ‫ﺿــﻌﻴﻒ داﻧﺴــﺘﻪ و درﺑــﺎرة ﻣﺸــﻜ ت د‪-‬ﻟــﻲ آن ﻧﻴــﺰ اﻳــﻦﮔﻮﻧــﻪ ﻧﻮﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪» :‬و‬ ‫ﻟﻌﻞاﻟﻘﺘﻞﻋﻠﻲﺗﻘﺪﻳﺮ اﻟﺘﻜﺬﻳﺐ‪ ،‬ﺑﻨـﺎء ﻋﻠـﻲ ﻋـﺪم ﺗﻮﺑﺘـﻪ ﻣـﻊ ﺛﺒـﻮت ارﺗـﺪاده ﺑﺎﻟﺸـﻬﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﻓﻴﻪإﺷﻜﺎل‪ .‬و ﻛﺬا ﻓﻲﻗﻮﻟﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م »ﻟﻢأﻗﺒﻞ ﻣﻨﻚ رﺟﻮﻋﺎ« و ﻳﻤﻜﻦ ﺗﺄوﻳﻠـﻪ ﺑـﺄن ﻋـﺪم‬

‫‪ .1‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 267‬و ‪.268‬‬ ‫‪ .2‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.17‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺴﺘﺪرك‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،1‬ح ‪ ،4‬ج ‪ ،18‬ص ‪ 163‬و ‪.164‬‬ ‫‪ .4‬وﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،3‬ح ‪ ،4‬ج ‪ ،28‬ص ‪ 328‬ﻋﻦ اﻟﻜﺎﻓﻲ و اﻟﺘﻬﺬﻳﺐ‪.‬‬

‫‪149‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻗﺒﻮل اﻟﺮﺟﻮع ‪-‬ﻳﺪل ﻋﻠﻲ اﻟﻘﺘﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻌﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م ﻛﺎن ﻳﻌﺰره ﻟـﻮ ﻓﻌـﻞ ذﻟـﻚ‪ ،‬ﻋﻠـﻲ أن‬ ‫اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﻘﺎﻣﻴﻦ أﻧﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م إﻧّﻤﺎ ﻗﺎﻟﻬﻤﺎ ﻟﻠﺘﻬﺪﻳﺪ ﺗﻮرﻳــﻺ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫اﻣﺎ رواﻳﺖ دوم‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬او‪ ً-‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﻠﻮ اﺳﺖ و اﻣﻜـﺎن ﺗﻌﻤـﻴﻢ‬ ‫آن ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ دﺷﻮار اﺳـﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴـﺎً اﻳـﻦ رواﻳـﺖ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﺳـﻨﺪي ازﺟﺎﻧـﺐ‬

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ 2‬و ﻓﺎﺿﻞ ﻫﻨﺪي‪ 3‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺑﺮﺧ ف ﻧﻈـﺮ ﺷـﻤﺎ‪ ،‬ﻛﺎﺷـﻒ‬

‫اﻟﻠﺜﺎم آنرا از ﻟﺤﺎظ د‪-‬ﻟﺖ‪ ،‬ﺧﺎص داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﭘﻴﺸﻴﻦ( ﻳﻌﻨﻲ »ﻗﻀﻴــﻺ ﻓـﻲ واﻗﻌـــﻺ«‬ ‫ﺑﻮده و ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬راﺑﻌﺎً‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺧﺒﺎر آﺣﺎد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺻﺤﺖ ﺳﻨﺪ ﻫـﻢ در‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎت ﻣﻮرد ﻋﻤﻞ‬ ‫اﻣﺮ ﻣﻬﻤﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮ دم ﺣ ‪‬‬ ‫اﺻـﺤﺎب واﻗــﻊ ﻧﺸـﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﺸـﻜﻞ رواﻳــﺎت اﻫـﻞﺳــﻨﺖ درﺑـﺎرة ارﺗــﺪادﻫﺎي زﻣــﺎن‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( اﺧﻴﺮاً ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬در زﻣﺎن اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( و ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ‬ ‫»ﺳﭙﺲ در ﻋﺼﺮ اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﺑﻌﺪ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﻫﻴﭻ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ارﺗﺪادي‬ ‫ﺑﻪﺣﻜﻢ اﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺧﺮوج از دﻳﻦ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑـﻪ ﻧﻘـﺺ در ﺷـﺮﻳﻌﺖ‬ ‫اﺳ م ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬آري ﺑﺮﺧﻲ وﻗﺎﻳﻊ ﺧﺎص در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻣﻨﻘـﻮ‪-‬ت‬

‫ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ و د‪-‬ﻟﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 4«.‬در وﻗﻮع اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات در زﻣﺎن ﺧﻠﻔـﺎي اﻣـﻮي‬ ‫و ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ او‪ ً-‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺑﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ اﻓﻌﺎل ازﺳـﻮي اﺋﻤـﻪ)ع(‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺪون ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪي اﻓﻌﺎل ﺧﻠﻔﺎي ﺟﻮر ﺑـﺮاي ﭘﻴـﺮوان اﻫـﻞﺑﻴـﺖ)ع( ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﺣ ‪‬‬

‫‪ .1‬ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر ﻓﻲ ﻓﻬﻢ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ج ‪ ،16‬ص‪ 273‬و ‪.274‬‬ ‫‪ .2‬ﻣ ذ اﻷﺧﻴﺎر‪ ،‬ج‪ ،16‬ص ‪.282‬‬ ‫‪ .3‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.662‬‬ ‫‪ .4‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.29‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪150‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻛﺸﺘﻦ اﻓﺮاد ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ارﺗﺪاد ﺑﻪ اﻣﺮ رﺳﻮل اﻛﺮم)ص(‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫و دﻳﮕﺮ اﺋﻤﻪ)ع( ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﻮاردي از ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻛـﻪ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ‬ ‫ﺧﻠﻔﺎي ﺛ ﺛﻪ و اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎده‪ ،‬در ﻣـﺬﻫﺐ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ)ع( ﻓﺎﻗـﺪ ﺣ ‪‬‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪:‬‬ ‫اﻗﻮال ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺗﻌﻄﻴﻞﺷﺪن ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺪود ﻳﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞﺷﺪن‬ ‫ﺣﺪود ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح‪ ،‬و ﺗﻮﻗﻒ در ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ‬ ‫اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود و ﺟﻬﺎد دو ﻣﻮردي ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ذﻫﻦ ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫وﻇﺎﻳﻒ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻣﺎم)ع( ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﺤﻘﻖ ﻛﺮﻛﻲ در رﺳﺎﻟﺔ‬ ‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﺔ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺻﺤﺎب اﻣﺎﻣﻴﻪ اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧﺪ در اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻴـﻪ ﻋـﺎدل اﻣـﻴﻦ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﺋﻂ ﻓﺘﻮا ﻛﻪ از او ﺑﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻴﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻳﺐ اﺋﻤﺔ ﻫـﺪي‬ ‫در ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﻧﻴﺎز دارد‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﺻﺤﺎب‪ ،‬دو ﭼﻴﺰ را اﺳﺘﺜﻨﺎ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻳﻜﻲ ﻗﺘﺎل )ﺟﻬﺎد( و دﻳﮕﺮي ﺣﺪود‪ 1«.‬ﺑﺤﺚ دﻗﻴﻘﺎ در ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎري از‬ ‫اﺻﺤﺎب اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻌﻲ از اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود درﺻـﻮرت اﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ ﻓﻘﻬـﺎي‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ )م ‪ (413‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻘﻴﻬﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﺑﻪﻋﻬﺪة ﺳﻠﻄﺎن اﺳـ م اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪهاﻧـﺪ و اﻳﺸـﺎن اﺋﻤـﺔ ﻫـﺪي از آل ﻣﺤﻤـﺪ)ص( ﻫﺴـﺘﻨﺪ و اﻣﻴـﺮان و‬

‫‪ .1‬رﺳﺎﺋﻞ اﻟﻤﺤﻘﻖ اﻟﻜﺮﻛﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 142‬و ‪.143‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪152‬‬

‫ﺣﺎﻛﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺼﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﻈﺮ در اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑـﻪ ﻓﻘﻴﻬـﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻛﺮدهاﻧﺪ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ اﺟﺮاي آن ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺟﻤﻌﻲ دﻳﮕﺮ از اﺻﺤﺎب‪ ،‬اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود و ﺟﻬﺎد را در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﺣﺘﻴـﺎط در‬ ‫دﻣﺎء و ﺿﻌﻒ ادﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻳﺎ در آن ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺠﺮي ﺣﺪود را ﻣﻨﺤﺼﺮاً‬ ‫اﻣﺎم)ع( و ﻧﺎﺋﺐ ﺧﺎص اﻳﺸﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ؛ درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﺎرج از زﻣـﺎن ﺣﻀـﻮر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( و‬ ‫اﺋﻤﻪ)ع( ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪ در ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺤﺺ ﻧﺎﻗﺺِ راﻗﻢِ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﭼﻬـﺎرده ﻧﻔـﺮ‬ ‫از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ از ﻓﺤﻮل ﻓﻘﻬﺎي اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮوه ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ )م ‪ (1110‬از ﭼﻬﺎر ﻗﻮل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻘﻬﺎ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮد‬ ‫ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺧ ف اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﺠﺘﻬﺪ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﺑﻜﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ]‪ [1‬ﺟﻤـﻊ ﻛﺜﻴـﺮي از ﻋﻠﻤـﺎء را اﻋﺘﻘـﺎد آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺠﺘﻬـﺪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸـﺮاﻳﻂ ﻋـﺎدل ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در زﻣـﺎن ﻏﻴﺒـﺖ اﺟـﺮاء ﺟﻤﻴـﻊ ﺣـﺪود ﺑﻜﻨـﺪ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ‬ ‫دﺳﺖﺑﺮﻳﺪن و ﮔﺮدنزدن و ﺳﻨﮕﺴـﺎرﻛﺮدن و ﺑـﺮ دار ﻛﺸـﻴﺪن‪ [2] ،‬و ﺑﻌﻀـﻲﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪:‬‬ ‫ﺣﺪودي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﻧﺮﺳﺪ ﺟﺎري ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺮد‪ [3] ،‬و ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺮاﺣﺖ ﺷﻮد ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻛـﺮد‪ [4] ،‬و ﺑﻌﻀـﻲﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﺣـﺪ‪‬زدن ﻣﻄﻠﻘـﺎً ﻛـﺎر اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﻠﻮاتاﻟﻠّﻪﻋﻠﻴﻪ و ﻧﺎﻳﺐ ﺧﺎص او اﺳﺖ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺣﺪي را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ زد‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻠﻪ‬ ‫ﺧﺎﻟﻲ از اﺷﻜﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺮ ﺿﺮور ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪي ﺑـﻪ‬ ‫رأي ﺧﻮد ﻋﻤﻞﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻤﻘﻨﻌــﻺ‪ ،‬ص ‪.810‬‬ ‫‪ .2‬رﺳﺎﻟﺔ ﺣﺪود و ﻗﺼﺎص و دﻳﺎت‪ ،‬ص ‪.58‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪153‬‬

‫ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻲاﻟﺠﻤﻠﻪ ﺑﺎ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢاﻧﺪ‪ :‬دﺳﺘﺔ اول‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺻـﺮﻳﺤﺎً ﺑـﻪ ﻋـﺪم و‪-‬ﻳـﺖ ﻓﻘﻴﻬـﺎن در‬ ‫اﺟﺮاي ﺣﺪود ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﺔ دوم‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ و‪-‬ﻳـﺖ ﻓﻘﻴﻬـﺎن در‬ ‫ﺣﺪود ﻏﻴﺮ ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﺳﺘﺔ ﺳﻮم‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮاً در اﺟﺮاي ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻋﻤ ً ﺑﺎ دﺳﺘﺔ اول ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ اول‪ .‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ‬ ‫ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ از ﻓﻘﻴﻬﺎن در اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﺟـﺎي ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ :‬ﺷـﻴﺦ اﻟﻄﺎﺋﻔـــﻺ اﻟﻄﻮﺳـﻲ در‬ ‫اﻟﺘﺒﻴﺎن‪ 1،‬ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ اﺑﻦ اﻟﺒﺮّاج‪ 2،‬اﻣﻴﻦا‪-‬ﺳـ م ﻃﺒﺮﺳـﻲ‪ 3،‬ﻗﻄـﺐاﻟـﺪﻳﻦ راوﻧـﺪي‪،‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻳﺤﻴﻲﺑﻦﺳﻌﻴﺪ اﻟﺤ ّﻠﻲ‪ 5‬و اﺑﻦﻓﻬﺪ ﺣﻠﻲ‪ 6‬اﺟﺮاي ﺣﺪ را وﻇﻴﻔﺔ اﻣﺎم و آﻧﻜﻪ او را ﺑـﻪ اﻗﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺣﺪ ﺑﮕﻤﺎرد )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺼﻮب ﺧﺎص( ﻣﻨﺤﺼﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دراﻳﻦﻣﻴـﺎن ﻋﺒـﺎرت دو ﻓﻘﻴـﻪ از‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﺑﻦ إدرﻳﺲ ﺣﻠﻲ‪» :‬وأﻣ‪‬ﺎ إﻗﺎﻣﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻠﻴﺲ ﻳﺠﻮز ﻷﺣﺪ إﻗﺎﻣﺘﻬﺎ‪ ،‬إ‪ ّ-‬ﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺰﻣـﺎن‬ ‫اﻟﻤﻨﺼﻮب ﻣﻦ ﻗﺒﻞ اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ أو ﻣﻦ ﻧﺼـﺒﻪ ا‪-‬ﻣـﺎم ‪-‬ﻗﺎﻣﺘﻬـﺎ‪ ،‬و‪ -‬ﻳﺠـﻮز ﻷﺣـﺪ ﺳـﻮاﻫﻤﺎ‬ ‫إﻗﺎﻣﺘﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﺣﺎل‪ ...‬ﻷنّ ا‪-‬ﺟﻤﺎع ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻦ أﺻـﺤﺎﺑﻨﺎ و ﻣـﻦ اﻟﻤﺴـﻠﻤﻴﻦ ﺟﻤﻴﻌـﺎ‪،‬‬ ‫أﻧـّﻪ ‪ -‬ﻳﺠﻮز إﻗﺎﻣﻺ اﻟﺤﺪود و‪ -‬اﻟﻤﺨﺎﻃﺐ ﺑﻬﺎ إ‪ ّ-‬اﻷﺋﻤ‪‬ــﻺ واﻟﺤﻜﺎم اﻟﻘﺎﺋﻤﻮن ﺑﺈذﻧﻬﻢ ﻓـﻲ‬

‫‪ .1‬ﺳﻮرة ﻧﻮر‪ ،‬آﻳﺔ ‪ ،2‬ج ‪ ،7‬ص ‪.407‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻤﻬﺬّب‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 341‬و ‪ 342‬و ج ‪ ،2‬ص ‪.518‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،219‬ذﻳﻞ آﻳﺔ دوم ﺳﻮرة ﻧﻮر‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻓﻘﻪ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج ‪.372 ،2‬‬ ‫‪ .5‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﺸﺮاﺋﻊ‪ ،‬ص ‪.548‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﻬﺬب اﻟﺒﺎرع‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 326‬و ‪.327‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪154‬‬

‫ذﻟﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻣ‪‬ﺎ ﻏﻴﺮﻫﻢ ﻓ ﻳﺠﻮز ﻟﻪ اﻟﺘﻌﺮّض ﺑﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﺣـﺎل‪ ،‬و‪ -‬ﻳﺮﺟـﻊ ﻋـﻦ ﻫـﺬا ا‪-‬ﺟﻤـﺎع‬ ‫ﺑﺄﺧﺒﺎر اﻵﺣﺎد‪ ،‬ﺑﻞ ﺑﺈﺟﻤﺎع ﻣﺜﻠﻪ أو ﻛﺘﺎب اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ أو ﺳﻨّﻺ ﻣﺘﻮاﺗﺮ¨ ﻣﻘﻄﻮع ﺑﻬﺎ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﻦ ادرﻳﺲ ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒـﺖ را‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﺳﻮد اﻳﻦ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﺟﻤﻴﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻳﻚﺳـﻮ و اﺟﻤـﺎع‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ادرﻳﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺟﻤﺎع ﻋﺎم و ﺧﺎص ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺟﻤﺎﻋﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻳﺎ ﺑـﺎ‬ ‫آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻳﺎ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و اﺧﺒﺎر واﺣﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫وي‪ ،‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻘﻬﺎ در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻨﺪي ﺟـﺰ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ ادرﻳﺲ )ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ و ﺷـﻴﺦ ﻃﻮﺳـﻲ( ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻗﻀـﺎوت در‬ ‫ﻣﺮاﻓﻌﺎت و اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﻲ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ درﺻﻮرت ﻋـﺪم ﺧـﻮف از ﺿـﺮر ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد او در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻀـﺎوت در ﻏﻴـﺮ از‬ ‫ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺮاﺋﺮ‪ 2‬در اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﺣﻀﻮر اﺋﻤـﻪ در اﻋﺘﺒـﺎر‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻴﻦ اﻣﺎم و ﻣﻨﺼﻮﺑﻴﻦ وي ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺪاﺣﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ » :‬وأﻣﺎ إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ ﻏﻴﺮ زﻣﺎن اﻟﺤﻀﻮر و زﻣﺎن اﻟﻐﻴﺒــﻺ‬ ‫ﻓﺎﻟﻤﻌﺮوف ﻋﺪم ﺟﻮازﻫﺎ وادﻋﻲ ا‪-‬ﺟﻤـﺎع ﻓـﻲ ﻛـ م ﺟﻤﺎﻋـــﻺ ﻋﻠـﻲ ﻋـﺪم اﻟﺠـﻮاز إ‪-‬‬ ‫ﻟ ﻣﺎم)ع( أو اﻟﻤﻨﺼﻮب ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬واﻟﻤﺤﻜﻲ ﻋﻦ ﺟﻤﺎﻋــﻺ أﻧﻪ ﻳﺠـﻮز ﻟﻠﻔﻘﻬـﺎء اﻟﻌـﺎرﻓﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎﻷﺣﻜﺎم اﻟﺸﺮﻋﻴــﻺ اﻟﻌﺪول إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ ﺣﺎل ﻏﻴﺒــﻺ ا‪-‬ﻣﺎم)ع( ‪ ...‬ﻓـ ﻳﺒﻌـﺪ أن‬ ‫ﻳﻜﻮن ﻫﺬا اﻷﻣﺮ أﻳﻀﺎ ﻣـﻦ اﻷﻣـﻮر اﻟﻤﺨﺼﻮﺻـــﻺ ﺑﺎﻟﻤﻌﺼـﻮﻣﻴﻦ ﺻـﻠﻮاتاﷲ ﻋﻠـﻴﻬﻢ أو‬

‫‪ .1‬ﻛﺘﺎب اﻟﺴﺮاﺋﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 24‬و ‪.25‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 545‬و ‪.546‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪155‬‬

‫اﻟﻤﻨﺼﻮﺑﻴﻦ ﺑﺎﻟﺨﺼﻮص ﻣﻦ ﻗـﺒﻠﻬﻢ ﻛﺎﻟﺠﻬـﺎد ﻣـﻊ اﻟﻜﻔـﺎر ﻏﻴـﺮ اﻟﻤﺠـﻮز ﻟﻐﻴـﺮﻫﻢ وﻏﻴـﺮ‬ ‫اﻟﻤﻨﺼﻮﺑﻴﻦ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻬﻢ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻧﺴﺎري در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف ﻋﺪم‬ ‫ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ آن ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺮاد ادﻋـﺎي‬ ‫اﺟﻤﺎع ﺳﻴﺪ ﺑﻦ زﻫﺮه و اﺑﻦ ادرﻳﺲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ اﻳﻦ دو ادﻋﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬وي‬ ‫ﻗﻮل دوم ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﻪ را ﺣﻜﺎﻳﺖﺷﺪه از ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ ﺑﻪاﺳـﺘﻨﺎد ﻣﻘﺒﻮﻟـﺔ ﻋﻤـﺮﺑﻦﺣﻨﻈﻠـﻪ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاد وي از اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠـﻲ‪ ،‬ﺷـﻬﻴﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻘـﻖ ﻛﺮﻛـﻲ و‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ و دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﭘﻨﺞ دﻟﻴﻞ رواﻳﻲ ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ‬ ‫در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ و و‪-‬ﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ را ﺑﻪاﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﻧﻘﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫او‪ .ً-‬اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود داﺧﻞ در ﻋﻨﻮان اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜـﺮ ﻫﻤﮕـﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل ﻋﻤﻮﻣﺎت و اﺟﻤﺎع ﻓﻘﻬﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﺔ ﺣـﺪود ﻣﺴـﺘﻠﺰم آزار‬ ‫ﺑﺪﻧﻲ اﺳﺖ و در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ ،‬اﻣﺎﻣـﺎن)ع(‪ ،‬و ﻣﻨﺼـﻮﺑﻴﻦ ﺧـﺎص از‬ ‫ﺳﻮي آﻧﺎن ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﻨﺪ و ﺟـﺰ آﻧـﺎن ﻫـﻴﭻﻛـﺲ ﻣﺠـﻮز ﺷـﺮﻋﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﺎت اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜﺮ ﺷﺎﻣﻞ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ .‬در ﻣﻘﺒﻮﻟﺔ ﻋﻤﺮﺑﻦﺣﻨﻈﻠﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻇﻬﻮري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ .‬رواﻳﺖ ﺣﻔﺺﺑﻦﻏﻴﺎث ﺑﺎ ﻗﻄﻊﻧﻈﺮ از ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ د‪-‬ﻟﺖ روﺑﺮو اﺳﺖ‪ .‬ﭼـﺮا‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﻳﺖ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻛﺴـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ در دﺳـﺖ‬ ‫اوﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ازﺳﻮي ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﺣﻜﻢﻛﺮدن ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑـﻪ او واﮔـﺬار ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ )ﻟﻪ اﻟﺤﻜﻢ(‪ ،‬و ﺑﻪ او »ﻣﻦ إﻟﻴﻪ اﻟﺤﻜﻢ« ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﺪارك‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪ 411‬ﺗﺎ ‪.413‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪156‬‬

‫راﺑﻌﺎً‪ .‬رواﻳﺖ ﻣﻘﺒﻮﻟﺔ اﺑﻲﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤـﺎت و رﻓـﻊ ﺧﺼـﻮﻣﺖﻫـﺎي ﺧﺼﻮﺻـﻲ‬ ‫راﺟﻊ اﺳﺖ و رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ .‬ﺗﻮﻗﻴﻊ ﺷﺮﻳﻒ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆا‪-‬ت ﻣﻜﺘﻮب ﺗﻘـﺪﻳﻤﻲ ﺻـﺎدر ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫درﻣﻮرد ﺣﻮادث واﻗﻌﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤـﺎل دارد ﻛـﻪ اﻟـﻒ و ‪-‬م در ﻛﻠﻤـﺔ‬ ‫»اﻟﺤﻮادث« از ﻧﻮع ﻋﻬﺪي ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺎن روﻳـﺪادﻫﺎي ﻣـﺬﻛﻮر در ﻧﺎﻣـﺔ‬ ‫ارﺳﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ آن روﻳﺪادﻫﺎ ﭼﻪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻤﺴـﻚ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻔﻴﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﺎﻣﻊاﻟﻤﺪارك آﻧﮕﺎه دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ را‬ ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻳﻚ‪ .‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪود ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ارﺗﻜـﺎب ﻣﺤـﺎرم و اﻧﺘﺸـﺎر ﻣﻔﺎﺳـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دو اﻣﺮ ﻣﺒﻐﻮض ﺷﺎرع اﺳﺖ‪ .‬دو‪ .‬ﻣﻘﺘﻀﻲ اﻗﺎﻣﺔ ﺣـﺪ در دو‬ ‫ﺻﻮرت ﺣﻀﻮر و ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم)ع( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ﻗﻄﻌﺎً ﺑـﻪ اﻗﺎﻣـﻪﻛﻨﻨـﺪه‬ ‫ﺑﺎز ﻧﻤﻲﮔﺮدد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺣﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻓﺎﺋـﺪة آن ﺑـﻪ ﻧـﻮع‬ ‫ﻣﻜﻠﻔﻴﻦ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻫﺮ دو ﺗﻘﺪﻳﺮ )رﺟﻮع ﺣﻜﻤﺖ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﻴﻦ ﺣﺪ ﻳﺎ ﺟﻤﻴـﻊ‬ ‫ﻣﻜﻠﻔﻴﻦ( ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎً‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻬﺎﻳﻲ وي ﺑﻪ اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪- :‬زﻣـﺔ اﺳـﺘﺪ‪-‬لﻫـﺎي ﻳﺎدﺷـﺪه‬ ‫وﺟﻮب اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺪون ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﻧﺼﺐ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻌﺼﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫اﻳﻦ ادﻋﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود ﻗﺒﻞ از ﺻـﺪور ﻣﻘﺒﻮﻟـﻪ و ﻣﺸـﻬﻮره و ﺗﻮﻗﻴـﻊ ﺷـﺮﻳﻔﻪ‬ ‫واﺟﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ اذن اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ‪-‬زﻣﺔ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻳﺎدﺷﺪه ﺗﺼﺪي اﻗﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺣﺪ ﺑﺮ ﻋﺪول ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺴﺎق اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬درﺻﻮرت ﻋﺪمﺗﻤﻜﻦ اﻗﺎﻣﻪ از ﺳﻮي‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ در ﺣﻔﻆ ﻣﺎل ﻗﺎﺻﺮان و ﻏﺎﺋﺒﺎن ﺑﻌﺪ از ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻧﻮﺑﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ دو‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪157‬‬

‫اﺷﻜﺎل ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪) ،‬ﻛﻪ در اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻓﺮاد ﻧﺎآﺷـﻨﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﻣﻮر ﺷﺮﻋﻲ ﭼﻪ ﻣﻔﺎﺳﺪي ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﻲﺷﻮد(‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ )اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در‬ ‫زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ( از اﻣﻮر ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ﺻﻠﻮاتاﷲﻋﻠﻴﻬﻢ( ﻳـﺎ ﻣﻨﺼـﻮﺑﻴﻦ ﺧـﺎص‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻛﻔﺎر ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ از اﺋﻤـﻪ و ﻳـﺎ ﻣﻨﺼـﻮﺑﻴﻦ ﺧـﺎص اﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ .‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪود ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ‬ ‫دو ﻧﻔﺮ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪود ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘـﻞ و رﺟـﻢ و ﺟـﺮح در ﻋﺼـﺮ ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ 1‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧ ف اﺳـﺖ ﻣﻴﺎﻧـﺔ ﻣﺠﺘﻬـﺪﻳﻦ ﻛـﻪ اﻗﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺣﺪود ﺑﻲ اذن اﻣﺎم ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟‪ ..‬ﻓﻘﻴﻪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣـﺬﻛﻮر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺣﺪ ﺑﺰﻧﺪ و ﺧ ف اﺳﺖ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم‪،‬‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﺣﺪود ﻛﺮدن؟ اﻗﻮي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺷﺮﻃﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬ ‫ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ «.‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﺟﻞ ﺑﻪ ﺷـﻴﺦ ﺑﻬـﺎﻳﻲ )م ‪ (1030‬ﻣﻬﻠـﺖ اﺗﻤـﺎم ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ را ﻧﺪاد و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﭘﻨﺞ ﺑﺎب ﻋﺒﺎدات آن ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺘﻤﺔ ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ )از ﺑﺎب ﺷﺸﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻂ‬

‫ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﺳﺎوﺟﻲ )م ‪ (1038‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﺷﻴﺦ ﺑﻬﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 2.‬ﻣﺮاد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة‬

‫ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ از »ﻣﻄﻠﻘﺎً« ﻋﺪم ﺗﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻤﻠﻮك و اﻫﻞ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ وي‪ ،‬اﻗـﻮي ﻋـﺪم‬ ‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ص ‪.162‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬از ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲ ﻋﺎﻣ‪‬ﻠﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ ،1057‬ﺷـﺎﮔﺮد ﺷـﻴﺦ ﺑﻬـﺎﺋﻲ( و زﻳـﻦاﻟﻌﺎﺑـﺪﻳﻦ ﺣﺴـﻴﻨﻲ‬

‫)ﺷﺎﮔﺮد و ﺧﻮاﻫﺮزادة ﺷﻴﺦ ﺑﻬﺎﺋﻲ( ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﻣﺘﻤﻢﻫـﺎي دﻳﮕـﺮي ﺑـﺮاي ﺟـﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﻧـﺎم‬

‫ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻤﻢ ﻣﻬﻢ و ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﭘﻨﺞ ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳـﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﺳﺎوﺟﻲ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺤﻤﺪ رﺋﻴﺲزاده‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﺔ ﺟﻬﺎن اﺳـ م‪،‬‬

‫ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ‪(.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪158‬‬

‫ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ اﺳﺖ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺠﺘﻬـﺪﻳﻦ در ﺣـﺪودي ﻛﻤﺘـﺮ از ﺟـﺮح و‬ ‫ﻗﺘﻞ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس وي ﻗﻄﻊ ﻳﺪ و ﻗﺘﻞ و رﺟﻢ را ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻣﺠـﺎز ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺸﺎن ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮل ﺗﺎزهاي در ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿﻞ ﻫﻨﺪي ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﻟﺤﺴﻦ ا‪-‬ﺻﻔﻬﺎﻧﻲ )م ‪ (1137‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ‪» :‬وﻫـﻞ‬ ‫ﻳﺠﺐ ﻛﻮﻧﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎ ﺟﺎﻣﻌﺎ ﻟﺸﺮاﺋﻂ اﻟﻔﺘﻮي؟ ﻗﺎل ﺑﻪ ﻓﻲ اﻟﻤﺨﺘﻠﻒ ﻛﻤﺎ ﻋﺮﻓﺖ‪ ،‬وأﻃﻠﻖ ﻏﻴـﺮه‬ ‫]ﻛﻤﺎ[ أﻃﻠﻘﺖ اﻟﻨﺼﻮص‪) .‬وﻟﻮ ﻛـﺎن اﻟﺤـﺪ ﻗـﺘ أو رﺟﻤـﺎ اﺧـﺘﺺ ﺑﺎ‪-‬ﻣـﺎم( ﺑﻨـﺎءا ﻋﻠـﻲ‬ ‫ا‪-‬ﺣﺘﻴﺎط ﻓﻲ اﻟﺪم‪ ،‬واﺣﺘﻤﺎل ﻛﻮن اﻟﺤﺪ ﻣﻦ ﻫﺆ‪-‬ء اﺳﺘﺼ ﺣﺎ‪ 1«.‬ﻓﺎﺿﻞ ﻫﻨـﺪي ﺑﺮاﺳـﺎس‬

‫ﻗﺎﻋﺪة اﺣﺘﻴﺎط در دم‪ ،‬ﺣﺪ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام را ﻣﺨﺘﺺ اﻣﺎم داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬و از آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﺄن ﻓﻘﻴﻪ را در اﺟﺮاي ﺣﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺼ ح ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﺟـﺮاي اﻋـﺪام‬ ‫ﻣﺤﻜﻮﻣﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ اﺻ ح ﮔﺮدد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﺗﻔـﺎوت او ﺑـﺎ ﺷـﻴﺦ ﺑﻬـﺎﻳﻲ در ﺣـﺪود‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺟﺮح ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻄﻊ اﻋﻀﺎﺳﺖ )در ﺳﺮﻗﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻘﻮق ﻣﺤﺎرﺑـﻪ(‪ ،‬ﺷـﻴﺦ ﺑﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺣﺪود را در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻣﺠﺎز ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺎﺿﻞ ﻫﻨﺪي ﻣﺠﺎز ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﺳﻮم‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ در ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ‬ ‫ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺰرگ در ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺗﻮﻗﻒ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و‬

‫ﻋﺪم ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ در اﻟﺸﺮاﺋﻊ و اﻟﻤﺨﺘﺼـﺮ‬ ‫اﻟﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠﻲ در ﻣﻨﺘﻬﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪه و ﻣﻴﺮزاي ﻗﻤﻲ در ﺟﺎﻣﻊ‬ ‫اﻟﺸﺘﺎت‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻘّﻖ ﺣﻠﻲ )‪ :(676‬در دو ﻛﺘﺎﺑﺶ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪» .‬وﻟﻮ اﻓﺘﻘﺮ إﻟﻲ اﻟﺠﺮاح أو اﻟﻘﺘﻞ‪ ،‬ﻫﻞ ﻳﺠـﺐ؟ ﻗﻴـﻞ‪ :‬ﻧﻌـﻢ‪ ،‬وﻗﻴـﻞ‪ ،- :‬إ‪ -‬ﺑـﺈذن‬ ‫ا‪-‬ﻣﺎم‪ ،‬وﻫﻮ اﻷﻇﻬﺮ‪ .‬و‪ -‬ﻳﺠﻮز ﻷﺣﺪ إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود إ‪ ّ-‬ﻟ ﻣﺎم ﻣﻊ وﺟﻮده‪ ،‬أو ﻣﻦ ﻧﺼـﺒﻪ‬ ‫‪ .1‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم ﻓﻲ ﺷﺮح ﻗﻮاﻋﺪ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.477‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪159‬‬

‫ﻗﺎﻣﺘﻬﺎ‪ ... .‬وﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﺠﻮز ﻟﻠﻔﻘﻬﺎء اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ ﺣﺎل ﻏﻴﺒـــﻺ ا‪-‬ﻣـﺎم‪ ،‬ﻛﻤـﺎ‬‫ﻟﻬﻢ اﻟﺤﻜﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﺎس ﻣﻊ اﻷﻣﻦ ﻣﻦ ﺿﺮر ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻮﻗﺖ‪ ،‬وﻳﺠﺐ ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺎس ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﻬﻢ‬ ‫ﻋﻠﻲ ذﻟﻚ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪» :‬أﻣﺎ ﻟﻮ اﻓﺘﻘﺮ إﻟﻲ اﻟﺠﺮاح أو اﻟﻘﺘﻞ ﻟﻢ ﻳﺠﺰ إ‪ -‬ﺑﺈذن ا‪-‬ﻣـﺎم أو ﻣـﻦ ﻧﺼـﺒﻪ‪ .‬وﻛـﺬا‬ ‫اﻟﺤﺪود ‪ -‬ﻳﻨﻔﺬﻫﺎ إ‪ ّ-‬ا‪-‬ﻣﺎم أو ﻣﻦ ﻧﺼﺒﻪ‪ .‬وﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﻘﻴﻢ اﻟﺮﺟﻞ اﻟﺤﺪ‪ ‬ﻋﻠﻲ زوﺟﺘـﻪ ووﻟـﺪه‪،‬‬ ‫وﻛﺬا ﻗﻴـﻞ‪ :‬ﻳﻘـﻴﻢ اﻟﻔﻘﻬـﺎء اﻟﺤـﺪود ﻓـﻲ زﻣـﺎن اﻟﻐﻴﺒـﻺ إذا أﻣﻨـﻮا‪ ،‬وﻳﺠـﺐ ﻋﻠـﻲ اﻟﻨـﺎس‬ ‫ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﻬﻢ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻲﺷﻚ ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻓﻘﻴﻪ ﻃﺮاز اول ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪﻗﻮل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ در ﻫـﺮ‬ ‫دو ﻛﺘﺎﺑﺶ )ﻛﻪ ﻣﺪار ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻘﻬﻲ در ﻣﻴﺎن ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﻌﺪ از وي ﺗﺎﻛﻨﻮن اﺳـﺖ( ﻣﺮﺣﻠـﻪاي‬ ‫از اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜﺮ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح ﺑﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼـﺮ‬ ‫در اﻣﺎم و ﻣﻨﺼﻮﺑﻴﻦ ﺧﺎص وي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وي آﻧﮕﺎه ﺑﺎ »ﻗﻴﻞ ﺗﻤﺮﻳﻀﻴﻪ« ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﺿﻌﻒ ﻗﻮل دارد ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺷـﺎره‬ ‫ﻛﺮده و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﻄﻠﻊ در ﺣﺎل ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم ﻣﺠﺎزﻧـﺪ‬ ‫اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺠﺎزﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ از آﺳﻴﺐ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن وﻗﺖ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺴﺎﻋﺪت اﻳﺸﺎن ﺑﺮ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺑﺮ ﻣﺮدم واﺟﺐ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮاد از ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن وي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠﻲ )م‪ (726‬اﻟﻒ‪» .‬ﻣﺴﺄﻟــﻺ‪ - :‬ﻳﺠﻮز ‪-‬ﺣﺪ إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود ا‪ -‬ا‪-‬ﻣـﺎم وﻣـﻦ‬ ‫ﻧﺼﺒﻪ ا‪-‬ﻣﺎم ‪-‬ﻗﺎﻣﺘﻬﺎ و‪ -‬ﻳﺠﻮز ‪-‬ﺣﺪ ﻏﻴﺮﻫﻤﺎ اﻗﺎﻣﺘﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﺣﺎل‪ ... ،‬وﻗﺪ روي اﻟﺸﻴﺦ ﻋـﻦ‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻏﻴﺎث ﻗﺎل ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م ﻣﻦ ﻳﻘﻴﻢ اﻟﺤﺪود واﻟﺴﻠﻄﺎن أو اﻟﻘﺎﺿـﻲ‬ ‫ﻓﻘﺎل إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود إﻟﻲ ﻣﻦ إﻟﻴﻪ اﻟﺤﻜﻢ‪ .‬إذا ﺛﺒـﺖ ﻫـﺬا ﻓﻌـﻞ ﻳﺠـﻮز ﻟﻠﻔﻘﻬـﺎء إﻗﺎﻣـــﻺ‬ ‫‪ .1‬ﺷﺮاﺋﻊ ا‪-‬ﺳ م‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪ 312‬و ‪.313‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ اﻟﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬ص‪.115‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪160‬‬

‫اﻟﺤﺪود وﻓﻲ ﺣﺎل اﻟﻐﻴﺒــﻺ ﺟﺰم ﺑﻪ اﻟﺸﻴﺨﺎن ﻋﻤ ﺑﻬـﺬه اﻟﺮواﻳـــﻺ ]وﻋﻨـﺪي ﻓـﻲ ﻫـﺬه‬ ‫اﻟﺮواﻳــﻺ[ وﻋﻨﺪي ﻓﻲ ذﻟﻚ ﺗﻮﻗﻒ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪ .‬ﻣﺴﺌﻠــﻺ ‪ ...‬اﻧﻪ ‪ -‬ﻳﺠﻮز ‪-‬ﺣﺪ ﻏﻴﺮ ا‪-‬ﻣﺎم أو ﻣﻦ اذن ﻟﻪ ا‪-‬ﻣﺎم إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ج‪» .‬ﻣﺴﺄﻟــﻺ‪ :‬ﻗﺎل اﻟﺸﻴﺦ)ره( ﻳﺠﻮز ﻟﻠﻔﻘﻬﺎء اﻟﻌﺎرﻓﻴﻦ إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ ﺣﺎل ﻏﻴﺒــﻺ‬ ‫ا‪-‬ﻣﺎم ﻛﻤﺎ ﻟﻬﻢ اﻟﺤﻜﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﺎس ﻣﻊ ا‪-‬ﻣﻦ ﻣﻦ ﺿﺮر ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻮﻗﺖ وﻳﺠﺐ ﻋﻠﻲ اﻟﻨـﺎس‬ ‫ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﻬﻢ ﻋﻠﻲ ذﻟﻚ ﻟﻤﺎ رواه اﻟﺸﻴﺦ ﻋﻦ ﺣﻔﺺ ﺑـﻦ ﻏﻴـﺎث ﻋـﻦ أﺑـﻲﻋﺒـﺪاﷲ)ع( ﻗـﺎل‬ ‫ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻣﻦ ﻳﻘﻴﻢ اﻟﺤﺪود اﻟﺴﻠﻄﺎن أو اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻓﻘﺎل إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود ﻣﻦ إﻟﻴـﻪ اﻟﺤﻜـﻢ وﻗـﺪ‬ ‫ﺛﺒﺖ ان ﻟﻠﻔﻘﻬﺎء اﻟﺤﻜﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﺎس ﻓﻜﺬا ﻟﻬﻢ إﻗﺎﻣــﻺ اﻟﺤﺪود و‪-‬ن ﺗﻌﻄﻴﻞ اﻟﺤـﺪود ﺣـﺎل‬ ‫ﻏﻴﺒــﻺ ا‪-‬ﻣﺎم ﻣﻊ اﻟﺘﻤﻜﻦ ﻣﻦ اﺳﺘﻴﻔﺎﺋﻬﺎ ﻳﻘﺘﻀـﻲ إﻟـﻲ اﻟﻔﺴـﺎد ﻓﻜـﺎن ﺳـﺎﻳﻐﺎ‪ ،‬وﻫـﻮ ﻗـﻮي‬ ‫ﻋﻨﺪي‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻓﻘﻴﻪ ﻛﺜﻴﺮاﻟﺘﺄﻟﻴﻒ ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠﻲ در ﻛﻠﻴﺔ آﺛﺎرش ﺑﻪاﺳـﺘﺜﻨﺎي ﻣﻨﺘﻬـﻲاﻟﻤﻄﻠـﺐ‪ ،‬ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻛﻤﺎل ﺗﻌﺤﺐ‪ ،‬ﺳﻪ ﻓﺘﻮاي ﻣﺘﻀﺎد‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ ﺻﺎدر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺘﻮاي اول‪ ،‬ﻋـﺪم ﺟـﻮاز‪) .‬ﻣﺴـﺌﻠﺔ ب و ﺻـﺪر‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻟﻒ( ﻓﺘﻮاي دوم‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ )ذﻳﻞ ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻟﻒ(‪ .‬ﻓﺘﻮاي ﺳﻮم‪ ،‬ﺟﻮاز )ﻣﺴﺌﻠﺔ ج(‪.‬‬ ‫در ﻓﺘﻮاي ﻧﺨﺴﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ دو ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺘﻮاﻟﻲ )اﻟﻒ و ب( ﺑﻪ آن ﻣﺆﻛﺪاً ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛـﺮده‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮاي اﺣﺪي اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴـﺖ ﻣﮕـﺮ اﻣـﺎم و ﻣﻨﺼـﻮﺑﻴﻦ‬ ‫ﺧﺎص وي در اﻳﻦ اﻣﺮ و دﻳﮕﺮان در ﻫﻴﭻﺣﺎﻟﻲ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺴـﺌﻠﺔ ب‬ ‫ﻓﺘﻮاي ﻧﻬﺎﻳﻲ وي ﺗﻌﻄﻴﻞ و ﻋﺪم ﺟﻮاز اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻠﺔ اول ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﺑﻌـﺪي‬ ‫ﻓﺘﻮاي ﺟﻮاز ﺑﺪوي ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻨﺘﻬﻲ اﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﺣﺠﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.994‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.995‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪161‬‬

‫در ﻓﺘﻮاي دوم‪ ،‬وي ﺑﻌﺪ از ذﻛﺮ رواﻳﺖ ﺣﻔﺺﺑﻦﻏﻴﺎث ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷـﻴﺦ ﻃﻮﺳـﻲ در‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻟﻒ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺷﻴﺨﺎن )ﻣﻔﻴﺪ و ﻃﻮﺳﻲ( ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻳـﻦ رواﻳـﺖ ﺑـﻪ ﺟـﻮاز اﻗﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺟﺰم ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣـﻦ در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺗﻮﻗـﻒ‬ ‫دارم )و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺟﻮاز را ﺑﭙﺬﻳﺮم(‪.‬‬ ‫در ﻓﺘﻮاي ﺳﻮم )ﻣﺴﺌﻠﺔ ج( ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ ﺑﺎ ﻗﻴﻞ ﺗﻤﺮﻳﻀﻴﻪ ذﻛـﺮ ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﻮل ﺷﻴﺦ )ﻃﻮﺳﻲ( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دو دﻟﻴﻞ ﺑﺮاي آن اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬اول‬ ‫رواﻳﺖ ﺣﻔﺺﺑﻦﻏﻴﺎث ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺷﻴﺦ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻗﻀﺎوت ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺴﺠﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻗﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺣﺪود ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬دوم‪ ،‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪود در ﺣﺎل ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻤﻜـﻦ‬ ‫از اﺟﺮاي آن ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺎﺋﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وي آﻧﮕﺎه ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮل )ﺟﻮاز( ﻧﺰد ﻣﻦ ﻗﻮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ اﻗﻮال ﻋ ﻣﻪ در ﻣﻨﺘﻬﻲ را ﻧﻘﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻧﺴـﺎري ﻧﻴـﺰ در‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﺪارك دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ وي را )ﺑﺪون اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺪ‪-‬لﻛﻨﻨﺪه( ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻋ وه ﺑﺮ آن ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬او‪ ،ً-‬ﺗﺸﻮﻳﺶ در اﻳﻦ ﻓﺘـﺎواي ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪ ﻣﺨﻔـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺻﺪر ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻟﻒ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻴﻌﺖ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ در‬ ‫ذﻳﻞ آن ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﺻﺪر ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻳﺎ ﺗﻮﻗـﻒ رﺳـﻴﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺘﻮاي ﺑﻪ ﺟﻮاز را ﻗﻮي ﺑﺪاﻧﺪ؟ ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪ ،‬اﻳﻨﻜـﻪ ﺷـﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ و ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻃﻮﺳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺖ ﻓﺤﺺﺑﻦﻏﻴﺎث ﺑﻪ ﺟﻮاز ﺟﺰم ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﻛـﺪام ﻣﻨﺒـﻊ‬ ‫اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ )م‪ (993‬در ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻋﺒﺎرت ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﺔ ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠـﻲ در ﻣﻨﺘﻬـﻲ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻞ وﺟﻪ اﻟﺘﻮﻗﻒ ﻋﺪم ﺻﺤﺘﻬﺎ‪ :‬ﻣﻊ اﺣﺘﻤﺎل إراد¨ ا‪-‬ﻣﺎم ﻣﻤﻦ إﻟﻴﻪ اﻟﺤﻜـﻢ‪،‬‬ ‫ﻛﻤﺎ ﻫﻮ اﻟﻤﺘﺒﺎدر‪ ،‬أو اﻟﺘﻘﻴــﻺ ﺣﻴﺚ ﻣﺎ ﺻﺮح)ع( ﺑﺠﻮاب اﻟﺴﺆال ﺻﺮﻳﺤﺎ‪ .‬و اﻷﺻـﻞ دﻟﻴـﻞ‬

‫‪162‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻗﻮي«‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ ﺗﻮﻗﻒ ﻋ ﻣﻪ ﺣﻠﻲ را ﺑﻪ ﺳﻪ دﻟﻴﻞ ﻣـﻲداﻧـﺪ‪ :‬اول‪ ،‬ﻋـﺪم ﺻـﺤﺖ‬ ‫ﺳﻨﺪي رواﻳﺖ ﺣﻔﺺﺑﻦﻏﻴﺎث‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣﺘﺒـﺎدر از »ﻣـﻦ إﻟﻴـﻪ اﻟﺤﻜـﻢ« اﻣـﺎم اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻮم‪،‬‬ ‫ﺻﺮاﺣﺖ ﭘﺎﺳﺦ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺻﺪور آن ﺑﺮ وﺟﻪ ﺗﻘﻴﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻟـﺬا ﻗﺎﺑـﻞ اﺧـﺬ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻧﻈﺮ اﺟﺘﻬﺎدي ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻞ دﻟﻴﻠﻲ ﻗﻮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ‬ ‫ﺣﺪ درﺻﻮرت ﻓﻘﺪان دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮﻳﻨﻪ وي در ﻋﺪاد ﻣﺮد‪‬دﻳﻦ در ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دوﻣﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻋ ﻣﻪ در اﺛﺒﺎت ﺗﻔﻮﻳﺾ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در‬ ‫زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻋ ﻣﻪ رواﻳﺖ ﻣﺬﻛﻮر اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ د‪-‬ﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﭼـﻪﺑﺴـﺎ رواﻳـﺖ ﻋﻤـﺮﺑﻦﺣﻨﻈﻠـﻺ و‬ ‫أﺑﻲﺧﺪﻳﺠﻺ ﻣﺸﻜﻞ ﺗﻔﻮﻳﺾ اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود را ﺣﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬او ﻛ ﻣﺶ را ﺑـﺎ »ﻓـﺈﻓﻬﻢ« ﺧﺎﺗﻤـﻪ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل در دو رواﻳﺖ ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺑـﺎ ﺗﺮدﻳـﺪ‬ ‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮزاي ﻗﻤﻲ )م ‪ (1231‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺳﺆال ‪... :477‬ﭘﺲ آن در وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪود را در زﻣﺎن ﻏﻴﺒـﺖ اﻣـﺎم‬ ‫ﺟﺎﻳﺰ داﻧﻴﻢ و ﺑﺮﻓﺮض ﺟﻮاز‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻋﺎدل اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻘﻴﺮ در ﺟﻮاز اﺟـﺮاي‬ ‫ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺗﻮﻗﻒ و ﺗﺄﻣﻞ دارم‪ .‬ﺑﻠﻲ ﺣـﺎﻛﻢ ﺷـﺮع‪ ،‬اﻳـﻦ ﺟﻤﺎﻋـﺖ را ﺗﻌﺰﻳـﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺻ ح داﻧﺪ و آنﻫﻢ وﻇﻴﻔﺔ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻲ ﻫﺮﮔﺎه ﺣـﺎﻛﻢ ﺷـﺮع‬ ‫را آن اﻗﺘﺪار ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻳﺸﺎن از ﺑﺎب اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻧﺤﻮ ﻛﻪ اﻗﺘﻀﺎ ﻛﻨﺪ و ﺷـﺮاﻳﻂ آن ﻣﺘﺤﻘـﻖ ﺷـﻮد ﺟـﺎﻳﺰ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ واﺟـﺐ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺎ‪-‬ﺳـﻬﻞ‬ ‫ﻓﺎ‪-‬ﺳﻬﻞ‪ 2«.‬ﻣﻴﺮزاي ﻗﻤﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ در ﺟﻮاز اﺟـﺮاي ﺣـﺪود در زﻣـﺎن ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫‪ .1‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ¨ واﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﺷﺮح إرﺷﺎد اﻷذﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪.545‬‬ ‫‪ .2‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺸﺘﺎت‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.395-394‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪163‬‬

‫ﺗﻮﻗﻒ دارد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل وي ﻣﺠﺎزات ﺗﻌﺰﻳﺮي را ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﻣـﺎدون ﺣـﺪ اﺳـﺖ وﻇﻴﻔـﺔ‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺪﺣﺴﻦ ﻣﺪرس )م ‪1316‬ش( ﺑﻪﺷﺮح ذﻳﻞ ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ دﺳﺘﺔ اول ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫آﺧﻮﻧﺪ ﻣ ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ و ﻣ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 3‬ﺟﻤﺎدي ا‪-‬وﻟﻲ‬ ‫‪ 1328‬در ﻧﺎﻣﺔ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻣﻮﺿﻮع اﺻـﻞ دوم ﻣـﺘﻤﻢ ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ ﻣﺠﻠـﺲ‬ ‫ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪...» :‬وﻇﻴﻔﺔ ﻣﻘﺎﻣﻴﺔ آﻗﺎﻳﺎن ﻋﻈﺎم ‪ ...‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ راﺟﻌـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻮاد‬ ‫ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ و ﻓﺼﻞ ﺧﺼﻮﻣﺎت و ﻗﺼﺎص و ﺣﺪود و ﻏﻴﺮذﻟﻚ از آﻧﭽﻪ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ در آﻧﻬﺎ‬ ‫وﻇﻴﻔﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﺣﻜﺎم ﺷﺮع اﻧﻮر اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺑﺮاي ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻌﻈﻤـﺔ دوﻟـﺖ ﺟـﺰ ارﺟـﺎع ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻋﺪول ﻧﺎﻓﺬاﻟﺤﻜﻮﻣﻪ و اﺟﺮاء ﺣﻜـﻢ ﺻـﺎدر ﻛﺎﺋﻨـﺎ ﻣﺎﻛـﺎن ﻣﺪاﺧﻠـﻪ و ﺗﺼـﺮﻓﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.«...‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺷﺎﺧﺺﺗﺮﻳﻦ ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌـﺖ ﺳﻴﺪﺣﺴـﻦ ﻣـﺪرس اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺠﻠـﺲ دوم اﮔﺮﭼـﻪ ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﻢ رﻣﻀﺎن ‪ 1330‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﻳـﺎزدﻫﻢ ﺷـﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه ‪ 1290‬ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن آﻳﻴﻦ دادرﺳﻲ ﻛﻴﻔﺮي ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان »ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﻮﻗـﺖ اﺻـﻮل ﻣﺤﺎﻛﻤـﺎت ﺟﺰاﻳـﻲ«‬ ‫ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﻤﻴﺴﻮن ﻋﺪﻟﻴﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﻲ ﺑﻪرﻳﺎﺳﺖ ﺳﻴﺪﺣﺴﻦ ﻣﺪرس رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮدي ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻮل ﻣﺤﺎﻛﻤﺎت ﺟﺰاﻳﻲ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧـﺎرﺟﻲ اﻗﺘﺒـﺎس ﮔﺮدﻳـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻓﻘﻪ اﺳ ﻣﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣـﻮم ﺳﻴﺪﺣﺴـﻦ ﻣـﺪرس‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺻﻞ دوم ﻣﺘﻤﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣـﺬﻛﻮر را ﺑـﺎ اﺣﻜـﺎم‬ ‫ﺷﺮع اﻧﻮر اﺳ م ﺑﻪﻧﺤﻮ زﻳﺮ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻘﻴﺮ در ﻛﻤﻴﺴـﻴﻮن ﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮراي‬ ‫ﻣﻠﻲ و ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن ﺧﺎرج‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدم و ﺑﻪﻗﺪر اﻣﻜـﺎن ﺳـﻌﻲ ﻧﻤـﻮدم‪ .‬اﻟﻀـﺮورات ﺗﺒـﻴﺢ‬ ‫اﻟﻤﺤﻈﻮرات اﻣﻮر ﺟﺰاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻢ ﺻﻠﺤﻴﻪ و ﻣﺤﺎﻛﻢ ﺟﻨﺎﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻛـﻪ ﺑﺮﻃﺒـﻖ‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ص ‪ 259‬ﺗﺎ ‪.261‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪164‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﻜﻴ ت ﺑﺎﺷﺪ ارﺟﺎع ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺮع اﻧﻮر اﺳﺖ و ﻣـﻮاد ﻣﺘﻌﻠﻘـﻪ ﺑـﻪ اﻣـﻮر‬ ‫اداري ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳ ﻣﻴﻪ ﻧﺪارد«‪ .‬ﻓﻲ ‪ 23‬رﺟﺐ ‪ 1330‬ﺳﻴﺪﺣﺴﻦ ﻣﺪرس‪.‬‬ ‫در ﻗﺎﻧﻮن ﻳﺎدﺷﺪه و ﻧﻴﺰ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪1304‬ش از ﻗﻄﻊ ﻋﻀﻮ و ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ و‬ ‫رﺟﻢ و دﻳﮕﺮ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﺎدة ‪ 207‬ﻗﺎﻧﻮن اﺧﻴﺮ آﻣـﺪه‬ ‫اﺳﺖ »ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻟـﻮاط و زﻧـﺎي ﻣﺤﺼـﻨﻪ و زﻧـﺎي ﺑـﺎ ﻣﺤـﺎرم ﻧﺴـﺒﻲ و زﻧـﺎي ﺑـﻪ ﻋﻨـﻒ‬ ‫درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻘﺮرات ﺷﺮﻋﻴﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد اﻋﺪام ﻣﻲﮔﺮدد و ا‪ -‬در ﻣﺤـﺎﻛﻢ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻮاد ذﻳﻞ ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ «...‬اﻣـﺎ ﻣﺠـﺎزات ﻛﻠﻴـﺔ ﺟـﺮاﺋﻢ‬ ‫ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻴﻪ ﺑﺎ زﻧﺪان و ﺟﺮﻳﻤﺔ ﻧﻘﺪي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺑﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺪرس ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﺨﻂ ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات در زﻣـﺎن ﺧﻮدﺷـﺎن را‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻋﻤ ً اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ ﻛـﻪ در ﻣـﻮارد ﺟـﺮاﺋﻢ ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ‬ ‫ﺣﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻮﺑﺎت ﺷﺮﻋﻴﻪ اﺟﺮا ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﻗـﻮل ﺑـﻪ ﻋـﺪم‬ ‫ﺟﻮاز ﻗﻮﻟﻲ ﻗﻮي در ﻛﻨﺎر ﻗﻮل ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮده و ﺷـﻤﺎر ﻗﺎﺑـﻞﺗـﻮﺟﻬﻲ از ﻓﻘﻴﻬـﺎن‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﺷﻴﻌﻪ ﻳﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋـﺪم‬ ‫ﺟﻮاز اﺟﺮاي ﺣﺪود ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﻗﻒ در اﺗﺨﺎذ ﻣﻮﺿﻊ در اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ‪ ،‬ﻋﻤ ً ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻓﻮق‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﺟـﻮاﻫﺮ‪ 2‬در ﻏﺮﻳـﺐﺷـﻤﺮدن ﺗﻮﻗـﻒ در‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﻣﻔﺮوغﻋﻨﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ ﺟﻮاز ﺑﻴﻦ اﺻﺤﺎب و ﻏﺮﻳﺐﺷﻤﺮدن دوﺑـﺎرة ﻗـﺎﺋ ن‬ ‫ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪ در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻪ »اﻧﮕﺎر اﺻ ً ﻃﻌﻢ ﻓﻘﻪ را ﻧﺸـﻨﻴﺪهاﻧـﺪ«‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺪﻣﺼﻄﻔﻲ ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻣﺎ اﺟﺮا ﻳﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞ؟ ﻣﺠﻠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺣﻘـﻮﻗﻲ داﻧﺸـﮕﺎه‬ ‫ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ 25‬و ‪ ،26‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1378‬ص ‪.76‬‬ ‫‪ .2‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜ م‪ ،‬ج ‪ ،21‬ص ‪ 394‬ﺗﺎ ‪.397‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫‪165‬‬

‫اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬وي ﻋﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺒﺎرت را درﺑﺎرة ﻣﻨﻜﺮان و‪-‬ﻳﺖ ﻋﺎﻣﺔ ﻓﻘﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﻪﻛﺎر ﺑـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ 1،‬و ﺣﻖ در ﻫﺮ دو ﻣﻮﺿﻊ ﺑﺮﺧ ف وي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﺘﻲ )م ‪ (1260‬در رﺳﺎﻟﺔ »ﻓﻲ ﺗﺤﻘﻴـﻖ اﻗﺎﻣـــﻺ اﻟﺤـﺪود ﻓـﻲ ﻫـﺬه‬ ‫اﻋﺼﺎر« ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﻗﻮل ﻫﻤﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺟﻮاز و ﻣﺘﻮﻗﻔﻴﻦ را ﺑﻪﻧﺤـﻮي ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ 2.‬وي ﻣﻨـﻊ ﻣﻮﺟـﻮد در ﻛـ م اﺑـﻦ‬ ‫ادرﻳﺲ و ﺷﻴﺦ در ﻧﻬﺎﻳﻪ را ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻀﻮر راﺟﻊ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب اﻣﺎم در ﻛ م اﺑﻦﺑﺮاج‬ ‫و ﻃﺒﺮﺳﻲ و راوﻧﺪي را اﻋﻢ از ﻧﺼﺐ ﻋﺎم داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ ﻣﺤﻘﻖ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺳـﺘﻌﻤﺎل‬ ‫واژة ﺣﺎﻛﻢ در ﺑﺤﺚ ﺣﺪود ﺷﺮاﻳﻊ ﺑﻪﻧﻔﻊ ﺟﻮاز ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ ﺳﻴﺪ ﺷﻔﺘﻲ ﻧﺎﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪ .‬او‪ ،ً-‬ﺑﺤﺚ اﺑﻦادرﻳﺲ در اﻧﺘﻬﺎي ﺳـﺮاﺋﺮ‬ ‫در ﻣﻘﺎم اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻢ ﻗﺎﺿﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮق ﺑﻴﻦ اﻣﺎم و ﻣﻨﺼﻮﺑﻴﻦ وي در زﻣـﺎن ﺣﻀـﻮر‬ ‫ﻧﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎً‪ .‬دراﻳﻦﺻﻮرت ﺑﺎ ادﻋـﺎي اﺟﻤـﺎع وي ﻛـﺎﻣ ً ﺳـﺎزﮔﺎر اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻋـ وه او در‬ ‫ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻗﻀﺎوت در ﻣﺮاﻓﻌﺎت ﺑﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷـﻴﻌﻪ و اﻧﻔـﺎذ ﺣﻜـﻢ اﻳﺸـﺎن در زﻣـﺎن ﻏﻴﺒـﺖ‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ آراء ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺑﻦادرﻳﺲ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﻔﺎذ ﺣﻜـﻢ ﻗﻀـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎن را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻴﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻣﻨﺼﻮب و ﻧﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮب و ﻧﺎﺋﺐ ﻋﺎم ﻓﺎﻗﺪ ﻗﺮﻳﻨـﻪ و ﺑ دﻟﻴـﻞ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﻣﺮاد از ﺣﺎﻛﻢ در ﻛﺘﺎب ﺣﺪود ﺷﺮاﺋﻊ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻨﺼﻮب ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﺣــﺎﻛﻤﻲ‪ .‬ﻫــﺮ ﺳــﻪ ﻧﻜﺘــﻪ ﻣﺘﻜــﻲ ﺑــﺮ اﺻــﻞ ﺳــﺎزﮔﺎري ﻓﺘــﺎوي ﻳــﻚ ﻣﻔﺘــﻲ اﺳــﺖ‪.‬‬ ‫درﻏﻴﺮاﻳﻦﺻﻮرت ﺗﻬﺎﻓﺖ در ﻓﺘﻮا آنﻫﻢ در ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ‪-‬زم ﻣﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﺳـﻴﺪ ﺷـﻔﺘﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﺟﻠﻮه دادن ﻫﻤﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻮاﻓﻘﺎن اﻳﻦ ﺗﻬﺎﻓﺖ ﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ رأي را ﺑﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن ﻓﻘـﻪ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧ ف ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي وي‪ ،‬ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺴـﺌﻠﺔ اﻗﺎﻣـﺔ ﺣـﺪود‬ ‫‪ .1‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.397‬‬ ‫‪ .2‬رﺳﺎﻟﻺ ﻓﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ إﻗﺎﻣﻺ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ ﻫﺬه اﻷﻋﺼﺎر‪ ،‬ص ‪.144‬‬

‫‪166‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ و ﻧﻴﺰ ﻗﻮل ﻣﺘﻮﻗﻔﻴﻦ ﺑﻪوﻳﮋه ﻓﻘﻴﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از وي ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ ﺗﻌﻄﻴـﻞ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﺪاﺣﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري اﻗﻮي و اﻋﻤﻖ از ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺟﻮازﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪ در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‪:‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬ ‪‬ﻤﻪ‬ ‫ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ اﺛﺒﺎت ﺷﺪ ﻛﻪ او‪ ً-‬ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳـﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪،‬‬ ‫رواﻳﺎت آن ﻣﺘﻮاﺗﺮ )ﻟﻔﻈﻲ و ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ( ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬رواﻳـﺎت اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ اﺳﺖ؛ راﺑﻌﺎً‪ ،‬اﺟﻤﺎع ادﻋﺎ ﺷﺪه ﻣﺪرﻛﻲ ﺟﺰ رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﻧﺪارد؛ ﺧﺎﻣﺴﺎً‪،‬‬ ‫ﺟﻮاز ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻫﺮﻛﺪام ﻣﺴﺘﻨﺪي ﺟـﺰ ﻳـﻚ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ ﺛﻘـﻪ‬ ‫ﻧﺪارد؛ ﺳﺎدﺳﺎً‪ ،‬اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﻳﻦ اﺧﺒـﺎر‬ ‫و اﺋﻤﻪ)ع( ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺣ ‪‬‬ ‫آﺣﺎد ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻣـﻮر را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ زﻳـﺮ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﺮ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪:‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺮة ﻋﻘ ﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻟﻴﻞ ﺣ ‪‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﺑـﺮاي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦﺑـﺎر در ﻣﻘﺎﻟـﺔ اﻳﻨﺠﺎﻧـﺐ ﺑـﺎﻋﻨﻮان »آزادي‬ ‫‪ .1‬ﺑﺤﺚ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ در اﺳـ م و اﺳـﻨﺎد ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ« در ﻫﻤـﺎﻳﺶ ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ و ﮔﻔﺘﮕـﻮي ﺗﻤـﺪنﻫـﺎ در‬

‫اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ 1380‬در ﺗﻬﺮان ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و در ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎل در ﺿـﻤﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎ‪-‬ت ﻫﻤـﺎﻳﺶ ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1381‬در ﻣﺠﻠﺔ آﻓﺘﺎب ﺑﺮاي دوﻣﻴﻦﺑﺎر‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﻧﮕﻴﺴـﻲ آن در ﺳـﺎل ‪ 1385‬و‬

‫ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ 1387‬در ﻛﺘﺎب ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪168‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﺧﻮدﺗﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻘﺎ‪-‬ت )ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻣﻨﺒﻊ( ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻬﻢ در درس‬

‫ﺧﺎرج اﺻﻮل ﺧﻮد اﻓﺘﺎده اذﻋﺎن ﻛﺮده اﻳﺪ‪» :‬اﻳﻨﻬﺎ را ﻋﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﭼﻮن ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت در ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻘـﺎ‪-‬ت‬

‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ درﺳﺖ ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻧﻴﻤـﻲ از ﻓﻘـﻪ را‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ! و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﻫﺎﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻛ ً ﺑﺎب ﺟﺰاﺋﻴﺎت را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم ﺧﻤﺲ و زﻛﺎت و ﺟﻬﺎد را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺎ ﺧﻴﻠﻲ از اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﺟﻬﺎد دارﻳﻢ از راه ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬـﺎ را ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬آن وﻗﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻣﻮال و ﻧﻔﻮس و دﻣﺎء از اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ اﺳـﺖ؟ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ در اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ درد‬

‫ﻧﻤﻲﺧﻮرد؟« )درس ﺧﺎرج اﺻﻮل‪ ،‬ج ‪ 8 ،57‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.(1387‬‬

‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣـﺪ‬ ‫ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه ﻳﻚ ﺟﻠﺴﺔ ﻛﺎﻣﻞ از درس ﺧﺎرج اﺻﻮل ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻴﺮه و ﺣ ‪‬‬

‫در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ« ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ »اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﻛﻬﻨﻪ و ﻗﺪﻳﻤﻲ« ﺧﻮاﻧﺪه اﻳﺪ اﺧﺘﺼﺎص داده اﻳﺪ‬

‫و ﺑﺮﺧ ف ادﻋﺎي اﺧﻴﺮﺗﺎن دال ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ« در اﻫﻤﻴﺖ و ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮدن آن‬ ‫داد ﺳﺨﻦ داده اﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ در ده ﺳﺎﻟﺔ اﺧﻴﺮ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺗﻔﻮ‪‬ه ﺷﺪه اﺳﺖ و آﺛـﺎر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻲ دارد؛‬

‫ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن از ﻣﺮاﺟﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸـﺎن ﻧﻴـﺰ ﻗﺎﺋـﻞ اﺳـﺖ ﺳـﻴﺮة‬

‫ﺠﻴ‪‬ﺖ‬ ‫ﻋ‪‬ﻘ ﺋﻴﻪ ﻓﻘﻂ در اﻣﻮر ﻣﺘﻌﺎرف و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﺣﺠ‪‬ﺖ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺳﻴﺮة ﻋ‪‬ﻘ ﺋﻴﻪ ﺑﺮ ﺣ ‪‬‬

‫ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪- ،‬زﻣﻪ اش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻲ ﻣﺜـﻞ ﺑـﺎب ﻗﺘـﻞ و‬

‫ﺣﺪود ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜ ً در ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد‪ ،‬رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ د‪-‬ﻟﺖ دارد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸـﺘﻪ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺳﻴﺮة ﻋ‪‬ﻘ ﺋﻴﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و ﻣﺘﻌﺎرف ﺑـﻴﻦ ﻣـﺮدم‬

‫ﺟﺎري و ﺣﺠ‪‬ﺖ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ در ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻋﻤﻞ و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻛـﺮد‪ .‬ﺣـﺎ‪-‬‬ ‫ﻣﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻄﻠﺐ را ﻋﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ آﻗﺎﻳﺎن دﻗّﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻤ‪‬ﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﺟـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﺬﻛﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪) «.‬درس ﺧﺎرج اﺻﻮل‪ ،‬ج ‪ 77‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 16‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪(1388‬‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮه ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻚ ﺧﻮرده و ﻧﻤﻜﺪان ﺷﻜﺴﺘﻪ اﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣـﻲ داﻧـﻢ‪ ،‬ﺑﺤﻤـﺪاﷲ ﺣﻀـﺮﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ را ﺑـﻪ ﻗـﻮل ﺧﻮدﺗـﺎن ﭘـﺲ از ﺧﻮاﻧـﺪن ﻣﻘﺎﻟـﻪ )ﺑـﺪون اﺷـﺎره ﺑـﻪ‬

‫ﻣﺸﺨﺼﺎت( در درس ﺧﻮد ﻃﺮح و اﻟﺒﺘﻪ رد‪ ‬ﻛﺮده اﻳﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﺑﺖ ﻃﺮح و ﺳﭙﺲ ﻧﻘﺪ آن در درس ﺧـﻮد‪ ،‬از‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬در اذﻋﺎن ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﺎﻣ ً ﺻﺎﺋﺒﻴﺪ‪ .‬ﻫﻜﺬا در اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨـﺎ ﻧﻴﻤـﻲ‬ ‫از ﻓﻘﻪ ﻣﺘﺤﻮل ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﺟﺪي در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺷﻤﺎ در ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷـﮕﺮف اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺒﻨﺎ در ﺑﺎب ﺧﻤﺲ و زﻛﺎت ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣ ً ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭼـﺮا ﺑـﻪ دﻳـﺪﮔﺎه‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ارﺟﺎع ﻧﻤﻲ دﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﻃ ب‪ ،‬اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل ﻫـﺎي رﻗﻴـﺐ ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺧـﻮد‬ ‫درﻣﻮرد ﻗﻮت و ﺿﻌﻒ آﻧﻬﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ!؟‬

‫‪169‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ .‬ﻋﻘ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﺔ ﻇﻨـﻲ ﻛـﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﻛـﺬب در آن‬ ‫ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ در اﻣـﻮر ﺧﻄﻴـﺮه و ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ ﻗﻄـﻊ و ﻳﻘـﻴﻦ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ و ﺧﻄﻴﺮه ﻓﺎﻗﺪ ﺣ ‪‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺳﻮم‪ .‬ﺟﺎن آدﻣﻲ ﻳﻜﻲ از اﻣﻮر ﺧﻄﻴﺮه و ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫آدﻣﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ 2.‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ‪» :‬اﻟـﺘﻬﺠ‪‬ﻢ ﻋﻠـﻲ‬ ‫اﻟﺪﻣﺎء ﺑﺨﺒﺮ اﻟﻮاﺣﺪ ﺧﻄﺮ‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﻗﻄﻌﻲ ﻳﻌﻨـﻲ ﻧـﺺ‪ ‬آﻳـﻪ‪ ،‬ﻧـﺺ‪ ‬ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻮاﺗﺮ و ﻧﺺ‪ ‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻣﺤﻔﻮف ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﻦ ﻗﻄﻌﻴﻪ‪ ،‬ﻳﺎ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻞ ﻗﻄﻌـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﺎ‬ ‫ﺻﺮف ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ،‬ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ آن رواﻳـﺖ ﺻـﺤﻴﺤﻪ‬ ‫ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﻤﺔ راوﻳﺎن آن ﺛﻘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ‬ ‫دو‪ .‬ﻧﻘﺪ ادﻟﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺧ ﺻﺔ رد‪‬ﻳﺔ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﻧﻜﺘﺔ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺳﻴﺮة ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻴﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ وﺛﻮق و اﻃﻤﻴﻨـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻴﻦ‬ ‫اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﺒﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘ ﺑﻴﻦ اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ ﻣﻮﺛّـﻖ‬ ‫و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻴﺮة ‪‬ﻋﻘـ ﺑـﺮ ﺣ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ؛ ﭼﻪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ و ﭼﻪ در اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﻣ ك و ﻣﻴﺰان ﺗﻤﺎﻳﺰ اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﺘﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را از اﻣﻮر ﻣﻬﻢ و ﺻ ¨ ﻳﻮﻣﻴﻪ را از اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ داﻧﺴـﺖ؟ ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ زﻧـﺎ ﭼﻬـﺎر‬

‫‪ .1‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﺪارك‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.35‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ¨ واﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،13‬ص ‪90‬؛ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﺪارك‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.35‬‬ ‫‪ .3‬اﻟﺸﺮاﺋﻊ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.114‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪170‬‬

‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و ﻗﺘﻞ دو ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣ ﻛﻲ ﻗﺘﻞ از زﻧﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ؟ اﺻ ً در داﻳـﺮة‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻳﻚ ﻣﺎﻳﺰ ﻣﻬﻤ‪‬ﻲ ﺑﺮاي ﺟﺪاﻛﺮدن اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ از ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢ‪ ‬اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺧﻤﺲ و زﻛﺎت ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻣﻮال ﻣﺮدم اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻣﻜـﺎن ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ در ﺣـﺞ ﻛـﻪ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر دارﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪- .‬زﻣﺔ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻛﻨﺎرﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻳﺎ اﻛﺜﺮ ﺑﺎب ﺟﺰاﺋﻴﺎت ﻳﻌﻨﻲ اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد دﻳﺎت‪،‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﻗﺼﺎص و ﺣﺪود اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﻦ ﻣﻬﻢ و ﻏﻴﺮﻣﻬﻢ را ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻗـﻮل ﺑـﻪ ﻓﺼـﻞ در ﺣ ‪‬‬ ‫ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮل در ﻛﻠﻤﺎت ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻗـﻮل ﺑـﻪ ﻓﺼـﻞ‬ ‫ﺑﺮﺧ ف اﺟﻤﺎع ﻣﺮﻛﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻣﺨﺘﺺ اﻣـﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺳﻴﺮة ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻴﻪ ﺑﺮ ﺣ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺳﻴﺮه ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ادﻟّﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻳﺔ ﻧﺒﺎ و ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ د‪-‬ﻳﻞ اﻃ ق دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ اﻣـﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻘﺪ‪:‬‬ ‫اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﺷﻤﺎ وارد ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺳﻴﺮة ‪‬ﻋﻘ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﺑﻪواﺳـﻄﺔ ﺗﺤﺼـﻴﻞ اﻃﻤﻴﻨـﺎن ﻧـﻮﻋﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﺪق آن در ﻋﻴﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻛﺬب آن اﺳـﺖ‪ .‬و اﻳـﻦ اﻃﻤﻴﻨـﺎن ﺑـﻪ ﺻـﺪق ﺗﻨﻬـﺎ در اﻣـﻮر‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻣﻮر ﻣﻬﻤﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺮة ‪‬ﻋﻘ در ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻃﻤﻴﻨـﺎن در ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻛﺬب در آن ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ از ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ‬ ‫ﻋﺮﻓﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ در اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﺪق از ﺧﺒﺮ واﺣـﺪ ﺛﻘـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ اﻃﻤﻴﻨـﺎﻧﻲ از ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ ﺛﻘـﻪ ﺑـﺮاي ﻋﻘـ ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »اﻳﻦ اﻋﺘﺮاض ﻛﻪ ﺑـﻴﻦ اﻣـﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ ﻓﺮﻗـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ« وارد‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت در وﺟﻮد اﻃﻤﻴﻨﺎن )در اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤﻪ( و ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن )در اﻣـﻮر ﻣﻬﻤـﻪ(‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫‪171‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬راه ﻧﻘﺾ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻧﺸﺎندادن ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣـﺪ ﺛﻘـﻪ در اﻣـﻮر‬ ‫ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﺑﺤﺚ در »اﻫﻤﻴﺖ ﺷﺮﻋﻲ« ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ در‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ در ﻧﺰد ﻋﻘ ﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻢ از دﻳﻦدار و ﺑﻲدﻳﻦاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ‪‬ﻋﻘ ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎنﻫـﺎ و‬ ‫ﺧﻮد اﻧﺴﺎن اﻫﻤﻴﺖ‪ ‬ﻃﺮاز اول دارﻧﺪ‪ .‬از او‪‬ﻟﻲ ﺑﻪ ﺣﻴـﺎت و دم و از دوﻣـﻲ ﺑـﻪ ﻋ‪‬ـﺮض و‬ ‫آﺑﺮو ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺪر ﻣﺘﻴﻘﻦ اﻣﻮر ﻣﻬﻤﺔ ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻲ در درﺟـﺔ اول‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ اﻧﺴـﺎن و در‬ ‫درﺟﺔ دوم ‪‬ﻋﺮض و آﺑﺮوي اوﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺗﻜﺎندﻫﻨﺪة اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ)ع( در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣـﺔ ﻣﺎﻟـﻚ‬ ‫اﺷﺘﺮ »إﻳ‪‬ﺎك و اﻟﺪﻣﺎء« اﻣﻀﺎي ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت دالّ ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ ‪‬ﻋﺮض‬ ‫و آﺑﺮو‪ ،‬ﺟﻠﻮهاي دﻳﮕﺮ از ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺒﻴﺮ »ا‪-‬ﻣﻮر اﻟﻤﻬﻤــﻺ ﻓﻲ ﻧﻈـﺮ اﻟﺸـﺎرع‬

‫ﻛﺎﻟﺪﻣﺎء و اﻟﻔﺮوج« در ﻛ م ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري‪ 1‬ﻳﺎ »اﻷﻣـﻮر اﻟﻤﻬﻤـــﻺ ﻛﺎﻟـﺪﻣﺎء و اﻟﻔـﺮوج او‬

‫ﻏﻴﺮﻫﻤﺎ« در ﻛ م آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﻲ‪ 2‬ﺑـﻪرﺳـﻤﻴﺖﺷـﻨﺎﺧﺘﻦ ﻫﻤـﻴﻦ اﻫﻤﻴـﺖ ﻋ‪‬ﻘ ﻳـﻲ در‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ از زاوﻳـﺔ ﺣﻜـﻢ ﺷـﺮﻋﻲ ﺑـﻮدن ﺑﻨﮕـﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎدش ﺑﻪ ﺷﺎرع اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻋﻠﻲاﻟﺴﻮاء‪ .‬ﻟﺰوم ﺷﺮﻋﻲ ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ در اﺛﺒﺎت‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻋﻔﺖ ﺑﺎ آن ﺷﺮاﻳﻂ وﻳﮋه‪ ،‬ﺗ زﻣﻲ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً در ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( ﻗﻴﺎس ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ در اﻣـﻮر‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ از ﺗﺎﻟﻲﻓﺎﺳﺪﻫﺎي ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻛﻨﺎرﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻳﺎ اﻛﺜﺮ ﺟﺰاﺋﻴﺎت‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد ﻗﺼﺎص و ﺣﺪود و دﻳﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎاﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻮاردي از آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﺗﺎﺑﻪﺣﺎل ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬درواﻗﻊ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻲﺷـﻚ آن ﻣـﻮارد را‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﻨﺎري ﻧﻬﺎد‪ .‬ﺣﺪود و ﻗﺼﺎص و دﻳﺎت‪ ‬ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭼﻪ ﻗﺪاﺳـﺘﻲ دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﮕﺮان از دﺳﺖ رﻓﺘﻨﺸﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺣ ل و ﺣﺮام ﻣﺤﻤﺪ)ع( اﮔﺮ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺛﺒﺎت ﺷـﻮد‬ ‫‪ .1‬ﻓﺮاﺋﺪ اﻷﺻﻮل‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.137‬‬ ‫‪ .2‬ﻛﻔﺎﻳﻺ اﻷﺻﻮل‪ ،‬ص‪.354‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪172‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ داﺋﻤﻲ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻲﺷﻚ ﺗﺎ ﻗﻴﺎم ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺟﺎري اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﭼﻪ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﻇﻨﻲاي دارد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎي ﻳﺎدﺷـﺪه ﻋـﺪم اﻋﺘﺒـﺎر آﻧﻬـﺎ ﻛﺸـﻒ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ؟ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﻃﺮﻳﻘﻴﺖ دارﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ و ﻓﺘـﺎواي ﻓﻘﻬـﺎ ﻫـﻢ ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﻪ آن‬ ‫اﺣﻜﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﻋﻴﻦ آﻧﻬﺎ‪ .‬ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﻨﻘﻴﺢ و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻓﻘﻪ اﻟﺠـﺰاء ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻲ ﺑﻲﺷﻚ وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺠﺘﻬﺪ و اﻧﺸﺎءاﷲ ﻣﺮﺿﻲ ﺷﺎرع ﺣﻜـﻴﻢ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﺎم اﺟﺘﻬﺎد ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎدن‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺧ ف اﺣﺘﻴـﺎط و اﺟﺘﻬـﺎد اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ در اﺑﻮاب ﻋﺒﺎدات ﺑﻪﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼـﻮن اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫ﺿﻤﻨﺎً ﺣ ‪‬‬ ‫ﻋﺒﺎدات اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﻫﻤﻴﺘﻲ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻧﺰد ﻋﻘ »ﺑﻤـﺎ‬ ‫ﻫﻢ ﻋﻘ « ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻳﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺣ ‪‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ در اﻣـﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ آن ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎً و ﻗﻮل ﺑﻪ ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻳﺎ ﻣﻨﻜﺮ ﺣ ‪‬‬ ‫ﻳﻘﻮل ﺑﻪ اﺣﺪ و ﻫﻮ ﺧﺮق ا‪-‬ﺟﻤﺎع اﻟﻤﺮﻛـﺐ‪ ،‬در ﭘﺎﺳـﺦ ﻋـﺮض ﻣـﻲﻛـﻨﻢ او‪ ،ً-‬ﭼﻨـﻴﻦ‬‫اﺟﻤﺎﻋﻲ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻣﺪرﻛﻲ اﺳﺖ و ﻗﻮل ﻫﺮ دو ﮔﺮوه‬

‫اﺳﺘﻨﺒﺎط از ﺳﺎﻳﺮ ادﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﮔﻔﺘﺔ ﻏﺰاﻟﻲ‪ 1‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺣـﻖ دارﻳـﻢ ﺑـﻪ ادﻟـﻪ‬ ‫رﺟﻮع ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎ از ﺗﻨﻘﻴﺢ و ﺗﺼﻔﻴﻪ اﺣﻜﺎم ﺑﺎب ﺟﺰا ﻧﮕـﺮان ﻣـﻲﺷـﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫـﻢزﻣـﺎن‬

‫ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎب اﺟﺘﻬﺎد را ﻣﻨﺴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﻨﺎﻋﺖ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣـﺪود و ﺗﺤـﻮل‬ ‫در ﺑﺎب ﺟﺰاﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪاي اﺻﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﻘﻬﻲ‪ .‬ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻣـﻞ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﻤﺎع اﺻﻄ ﺣﻲ در آن راه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ ﺧﺮق اﺟﻤﺎع ﻣﺮﻛﺐ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﺟﺰ ﺳﻴﺮة ﻋﻘ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻋـ وه ﺑـﺮ‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﺣ ‪‬‬ ‫ﺳﻴﺮه دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي را ﻫﻢ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬آن دﻟﻴﻞ از زاوﻳـﺔ اﻣـﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ و ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ـﻪ در‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻃ ق آن اﺧﺬ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً از اﻳـﻦ زاوﻳـﻪ دﻟﻴﻠـﻲ ﻣﺠﻤـﻞ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋ وه اﺣﺘﻴﺎط وﺟﻮﺑﻲ در ﻧﺎﺣﻴﺔ دﻣﺎء اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ادﻟﺔ ﻣﺠﻤﻞ را از ﻛﺎر ﻣﻲاﻧﺪازد‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﺣﻴﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.24‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫‪173‬‬

‫ﺳﻪ‪ .‬ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء‬ ‫ﻣﺮﻗﻮم ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ‪» :‬اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ در ﻓﻘﻪ درﻣـﻮرد دﻣـﺎء و ﻓـﺮوج و اﻣـﻮال ﻓﻘﻬـﺎء‬ ‫اﺣﺘﻴﺎط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ در ﺟﺎي ﺧﻮد اﺛﺒﺎت ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺜﻴﺮي از ﻓﻘﻬﺎء ﺑﺮ وﺟﻮب اﺣﺘﻴﺎط ﻓﺘﻮا‬ ‫ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪﺷﺪت رﺟﺤﺎن و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﻠﻘﻴﺢ ﺻﻨﺎﻋﻲ‬ ‫از اﻳﻦ ﺣﻘﻴﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪«.‬‬ ‫ﺿﻤﻦ ﺗﻘﺪﻳﺮ از ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺴﺘﺤﺪﺛﺔ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‪ ،‬ﺟﺴﺎرﺗﺎً ﻋـﺮض‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد آﻧﭽﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺘﺎن اﺛﺒﺎت ﻛﺮدهاﻳﺪ »اﺟﻤـﺎﻋﻲ ﻧﺒـﻮدن و ﻋـﺪم وﺟـﻮب اﺣﺘﻴـﺎط در‬ ‫ﻓﺮوج« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ »ﻋﺪم وﺟﻮب اﺣﺘﻴﺎط در اﻣﻮر ﻣﻬﻤﻪ«‪ .‬ﻧﻘﻞ ﻋﺒﺎرات ﻣﺘﻌﺪد ﻓﻘﻬﺎي ﻗﺎﺋـﻞ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮب اﺣﺘﻴﺎط و ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮﺑﻴﺖ اﺣﺘﻴﺎط در ﻓﺮوج و ﻧﻘﺪ رواﻳﺎت ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در‬ ‫ﻓﺮوج ﺗﻤﺎم ﻣﻄﻠﺐ ﺷﻤﺎ در ﻛﺘﺎب ﻳﺎدﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻛﻠﻤﻪاي در ﺑﺎب ﻋﺪم ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط‬ ‫در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ آنرا اﺛﺒﺎت ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت دﻣﺎء و ﻓﺮوج اذﻋﺎن ﻛـﺮده و ﮔﻔﺘـﻪاﻳـﺪ‪»:‬آري‪ ،‬در‬ ‫ﺑﺎب دﻣﺎء‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﺼﺎص و ﻗﺘﻞ و ﻳﺎ اﺟﺮاي ﺣـﺪ‪ ‬ﻣﻨـﻮط ﺑـﻪ اﺣـﺮاز ﺑﺮﺧـﻲ از ﻋﻨـﺎوﻳﻦ‬ ‫وﺟﻮدي اﺳﺖ‪ ،‬ازاﻳﻦﺟﻬﺖ ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ آن ﻋﻨﺎوﻳﻦ وﺟﻮدي را اﺣﺮاز ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻳﺎ ﻗﺼﺎص ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در ﺑﺎب ﻧﻜﺎح ﻳﺎ ﻓﺮوج ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ وﺟﻮد‬

‫ﻧﺪارد‪ 1«.‬ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻔﺎوت ﻣﺬﻛﻮر اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺤﻘﻖ ﻧـﺎﺋﻴﻨﻲ اﺳـﺖ‪» :‬إنّ أﺻﺎﻟـــﻺ اﻟﺤـﻞّ ﻏﻴـﺮ‬

‫ﺟﺎرﻳــﻺ ﻓﻲ اﻷﻣﻮال‪ ،‬ﺑﻞ اﻟ زم ﻫﻮ ا‪-‬ﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﻛﺎﻟﺪﻣﺎء واﻟﻔﺮوج‪ ،‬وﻗﺪ ﻗﺮب ذﻟﻚ ﺑﺎﻟﻘﺎﻋﺪ¨‬ ‫اﻟﻤﻌﺮوﻓــﻺ ﻋﻨﻪ )أنّ ﻛﻞّ ﺣﻜﻢ ﺗﺮﺧﻴﺼﻲ ﻋﻠّﻖ ﻋﻠﻲ أﻣﺮ وﺟﻮدي ﻓﻤﻊ ﻋﺪم إﺣـﺮاز ذﻟـﻚ‬

‫اﻷﻣﺮ ﻳﻠﺰم اﻟﺤﻜﻢ ﺑﺎﻟﻌﺪم(‪ 2«.‬در ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ دم در ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑـﺮ‬ ‫ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ازﺟﻤﻠﻪ ﺗﻘﻴﻪ اذﻋﺎن ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ »اذا ﺑﻠﻐﺖ اﻟﺪم ﻓ ﺗﻘﻴــﻺ«‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻠﻘﻴﺢ ﺻﻨﺎﻋﻲ‪ ،‬ص ‪.32‬‬ ‫‪ .2‬ﺣﺴﻴﻦ ﺣﻠﻲ‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﻟﻌﺮو¨ اﻟﻮﺛﻘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.203‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪174‬‬

‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻓﺮوج و دﻣﺎء ﺑﻪﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ در ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان‬ ‫اﻧﺘﺰاﻋﻲ »اﻣﻮر ﻣﻬﻤﻪ« ﻳﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗ زﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و دﻣـﺎء ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﻣﺨﺘﺼـﺎت وﻳـﮋهاش‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ در‬ ‫اﺳﺘﻘ ‪ ً-‬ﻣﻮﺿﻮع ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ‬ ‫اﻣﻮر ﻣﻬﻤﻪ‪ ،‬در دﻣﺎء رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﻴﺎط واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺣ ‪‬‬ ‫ﺧﺒﺮ واﺣﺪ را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ادﻋﺎﻳﻲ ﺑﻲﭘﺎﻳﻪ و ﺧ فواﻗﻊ ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﺻﺪور ﻓﺘﺎواي اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ »وﻫﻦ اﺳﻼم« اﺳﺖ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎر ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻢ‪ .‬وﻫﻦ اﺳﻼم ﻳﻌﻨﻲ اراﺋﺔ ﭼﻬـﺮهاي ﺧﺸـﻦ و ﻣﻨﻔـﻮر و ﺳـﺒﻌﺎﻧﻪ و ﺑـﻪدور از‬ ‫رﺣﻤﺖ از اﺳﻼم‬ ‫در ﻧﻘﺪ اﻋﺘﺮاض ﻣﻦ در ﻣﻮﻫﻮنﺑﻮدن اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘـﺎوي ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻳـﺪ‪ :‬ﻣـ ك در وﻫـﻦ‬ ‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭼﻬﺎر اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺨﺴﺖ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻳـﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﭼﻬﺎرم ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوي ﻣﻮﻫﻮن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﻋﻘ ي ﻋﺎﻟﻢ در‬ ‫ﺟﻤﻴﻊ ازﻣﻨﻪ و اﻣﻜﻨﻪ آنرا ﻧﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻘﺪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ‪ :‬او‪ ،ً-‬اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎرد اﻧﺴﺎن ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻋﻘـ ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﻣﺠـﺎزات اﺳـﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً‪،‬‬ ‫ﺑﺮﻓﺮض وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻋﻘ ﻳﻲ ﺷﺎرع ﺣﻜﻢ ﻋﻘ درﻣـﻮرد ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ را‬ ‫ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ب‪ .‬ﻃﺒﻊ ﻧﻮع اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻘﺪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ‪ :‬ﻃﺒﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨﺪه ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻧﻔﺮت ﻧﺪارد‪ .‬ج‪ .‬ﻣﻌﻴﺎر وﻫﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﻴﻞ اﻓﺮاد ﻏﻴﺮﻣﺘﺪﻳﻦ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﻘـﺪ اﻳـﻦ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ‪ :‬دراﻳﻦﺻﻮرت اﻛﺜﺮ اﺣﻜﺎم اﺳ ﻣﻲ اﻋﻢ از ﻋﺒﺎدات و ﻣﻌﺎﻣ ت در ﻧﻈـﺮ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻣﻮﻫﻮن اﺳﺖ‪ .‬د‪ .‬ﻣ ك وﻫﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠـﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺤﻴﺢ وﻫﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻳﺪ و ﺑﻌـﺪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻋﻘـ ً‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪176‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻜﻢ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب را‬ ‫ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﻫﻢ ﻋﻘ ً اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزات دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺣﻜﻢ ﻫﻢ ﻧﻘ ً ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﺷﺎرع ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫ﻋﻨﻮان »وﻫﻦ اﺳ م« ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻨﻮان »ﺿـﺮوري اﺳـ م « اﺳـﺘﻨﺒﺎط از ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ ادﻟـﻪ‬ ‫اﺳﺖ و در آﻳﻪ و رواﻳﺘﻲ ﻣﺬﻛﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺸـﺨﻴﺺ ﻣﺼـﺎدﻳﻖ اﻳـﻦ ﻋﻨـﻮان در ﻫـﺮ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﺮف ﻋﻘ ي ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و ﻛﺜﻴﺮي از ﻋﻘ ي زﻣﺎن ﻣﺎ اﻋﻢ از‬ ‫دﻳﻨﺪاران و ﻏﻴﺮدﻳﻨﺪاران ﻣﻮارد زﻳﺮ را وﻫﻦ اﺳ م ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﺮدﮔﻲ ﺑﻪوﻳﮋه اﺳﺘﺮﻗﺎق زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎنِ ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﻨﮕﻨـﺪ‪ ،‬رﺟـﻢ‪،‬‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬در آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪن و از ﻛﻮه ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮدن و آوار ﺑﺮ ﺳـﺮ ﺧـﺮاب ﻛـﺮدن‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪن‪ ،‬ﻗﻄﻊ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻗﻄﻊ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻋﻀﻮ‬ ‫ﻣﺜ ً درآوردن ﭼﺸﻢ و اﺳﻴﺪﭘﺎﺷﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت )ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜـﻞ( و ﻛﺘـﻚزدن زن‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮﻫﺮ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد‪ ‬وﻫﻦ اﺳ م ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺰاﺋﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺟـﺎﻣﻊ اﻳـﻦ ﻣﺼـﺎدﻳﻖ‪،‬‬ ‫اراﺋﺔ ﭼﻬﺮهاي ﺧﺸﻦ و ﻣﻨﻔﻮر و ﺳﺒﻌﺎﻧﻪ و ﺑﻪدور از رﺣﻤﺖ از اﺳ م اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪﺟـﺎي‬ ‫ﺗﻌﻈﻴﻢ اﺣﻜﺎم اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﺮت و وﺣﺸﺖ ﻣﺮدم از اﺳ م ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﻋﻨـﻮان وﻫـﻦ اﺳـ م‬ ‫ﺣﺎﻛﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺼﺎدﻳﻖ در ﻋﺮف ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﻮﻫﻮن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻗـﺮون‬ ‫اﺧﻴﺮ و ﺑﺮاﺳﺎس ذﻫﻨﻴﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬـﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ‪ ،‬اﻋـﻢ از ﻣﺘـﺪﻳﻦ و ﻏﻴﺮﻣﺘـﺪﻳﻦ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺧﺸﻦ را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﺪ‪ .‬ﻛ ً دوران ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪان و‬ ‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺟﺮاﺋﻢ ﻣﺎﻟﻲ ﺟﺎي ﻣﺠﺎزاتﻫـﺎي ﺧﺸـﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ را ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮدهداري ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﺮدهﻛﺮدن زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﻮﻫﻮن و ﻧﺎﻣﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﻮر ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﻘ ﻧﻴﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺳـﺎس ﻋﻘ ﻧﻴـﺖ اﻣـﺮوز‪ ،‬ﻣﻮﺟـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از ﻋﻘ ﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ﺑﻤﺎ ﻫـﻢ ‪‬ﻋﻘـ در دوران‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫‪177‬‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻪ ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ي در ﻃﻮل ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر ﻣﺘﺤﻮل ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪاش‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺮدهداري و ﻣﺠﺎزات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻊ ‪‬ﻋﻘ ﻳﻲِ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﻣﻮر ﻳﺎدﺷـﺪه را‬ ‫ﻣﻮﻫﻮن ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﺟﺮاي اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻊ ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ از آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﮔﺮﻳـﺰد و‬ ‫ﺑﻪﻧﺎم اﺳ م‪ ،‬وﻫﻦ اﺳ م ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻮارد ﻣﻮﻫﻮن در زﻣﺎﻧﻪاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي آن اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن زﻣﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋ‪‬ﻘ ﻳﻲ اﺳ م ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ ﺷـﻜﺎف دﻳﻨـﺪاري و ﻋﻘ ﻧﻴـﺖ‬ ‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻋﻨﻴﻔﻲ ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ :‬اول‪ .‬ﺑﻨﺎﻫـﺎي ﻋ‪‬ﻘ ﻳـﻲ‬ ‫از ﻣﺴﻴﺮ ﺣﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬دوم‪ .‬ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ و ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮم‪ .‬ﻫﺮ‬ ‫دو ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻲﺷـﻚ ﺣﻜـﻢ ﻛﻠـﻲ در ﻫﻤـﺔ ﻣـﻮارد ﺻـﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬در ﻫـﺮ‬ ‫ﺣﻮزهاي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ و ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ دﻳﻨﻲ را ﺳﻨﺠﻴﺪ‪.‬‬ ‫راﻗﻢ در ﭼﻨﺪ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺪﻛﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺗﺤﻘﻴـﻖ در ﺣـﻮزة ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮ را ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺼﺎدﻳﻘﻲ ﻛﻪ در ﺳﻄﻮر ﻗﺒﻞ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣـﻮزة ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪام در اﻳﻦ ﺣﻮزه ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘـ ي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑـﺮ ﻓﺘـﺎواي ﻓﻘﻬـﺎي‬

‫ﻗﺮون ﻣﺎﺿﻴﻪ‪ ،‬رﺟﺤﺎن دارد‪ 1.‬ﻣﺮﺟﻮح ﺣﻜﻢاﷲ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨـﺪ‬ ‫ﺷﻌﺎر ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢاﷲ اﻫﺎﻧﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺟﻮح ﺣﻜﻢاﷲ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻣﺨﻄّﺌﻪ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺎر ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺗ زﻣﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨـﺔ‬ ‫دﺳﺖﻛﺸﻴﺪن از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎواي ﻣﻮﻫﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻔﺲ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوا در ﻛﺘـﺎب و ﺳـﻨﺖ‪ ،‬ﻗـﺪح ﻛﺘـﺎب و ﺳـﻨﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﻜﺎم در زﻣﻴﻨﻪ و زﻣﺎﻧﺔ دﻳﮕﺮي ﻣﻮﺟـﻪ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻘﺼـﻲ اﮔـﺮ ﻫﺴـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت را از زﻣﻴﻨﺔ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﻛﺮده و ﺑﺪون ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻴﺖ‬ ‫در ﻋﻤﻮم و اﻃ ق و دوام آﻧﻬﺎ داد‪ ‬ﺳﺨﻦ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺘـﻮاي ﺷـﻴﺦ ﻣﻔﻴـﺪ و ﻃﻮﺳـﻲ و‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و ﺷﻬﻴﺪﻳﻦ )رﺿﻮاناﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ( در زﻣﺎن ﺧﻮدﺷﺎن واﻓـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد و ﻣﻮﺟـﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺣﻖّ اﻟﻨﺎس‪ ،‬اﺳ م و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ص ‪ 85‬ﺗﺎ ‪.166‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪178‬‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻜﺮار آﻧﻬﺎ در زﻣﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ و ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜـﺎﻧﻲ در ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫ﻣﻮارد ﺑﺎ زﻣﺎﻧﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴﺪي ﻏﻴﺮﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘـﻞ اﻗـﻮال ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن و‬ ‫ﺟﺎي اﺣﻮط و اوﻟﻲ را ﻋﻮضﻛﺮدن ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ اﺟﺘﻬﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫درﻣﻮرد ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ زﺷﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮِ ﻳـﻚﭼﻬـﺎرم‬ ‫آدﻣﻴﺎن ﻛﺮة زﻣﻴﻦ زﺷﺖﺗﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ادﻳﺎن ﺑﺎﻳﺪ اﺣﺘـﺮام ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬اﻫﺎﻧـﺖ و ﺷـﺘﻢ و‬ ‫ﺳﺐ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮاﺗﺐ آن ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزات ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ و ﺷﺘﻢ و ﺳﺐ‪ ‬در دﻧﻴﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﻋﺪام و ﻫﺪر ﺑﻮدن دم ﻧﻴﺴﺖ؛ آنﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﻫـﺮ‬ ‫ﺷﻨﻮﻧﺪهاي ﺧﺎرج از ﻣﺤﻜﻤﻪ و ﺿـﺎﺑﻄﻴﻦ ﻗﻀـﺎﻳﻲ‪ .‬ﻋﻈﻤـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ)ص( را ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻃﺮق ﺧﺸﻦ و ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻣﺠﺎزات ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﻮﻫﻮن اﺳﺖ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام و ﻫـﺪر ﺑـﻮدن دم ﺑـﺮاي ﻫـﺮ ﺳـﺎﻣﻌﻲ اﺳـﺖ ﻧـﻪ اﺻـﻞ‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ‪.‬‬ ‫درﻣﻮرد ارﺗﺪاد ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و ﺧﺮوج از اﺳ م ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻴﺘّـﻲ )ﻣـﺎداﻣﻲ ﻛـﻪ ﺗﺤـﺖ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﺔ دﻳﮕﺮي ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد( ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﻮﻫﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ‬ ‫اﻋﺪام و ﺣﺒﺲ اَﺑﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ و ﺗﻨﺒﻴـﻪ ﺑـﺪﻧﻲ در اوﻗـﺎت ﻧﻤﺎزﻫـﺎي ﭘـﻨﺞﮔﺎﻧـﻪ‪ .‬ﺑﻨـﺎي‬ ‫‪‬ﻋﻘ ي ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﺮ ارﺗﺪاد را ﻧﻔـﻲ ﺣـﻖ ذاﺗـﻲ آزادي ﻋﻘﻴـﺪه و‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ در اﺻﻞ ﻣﺠﺎزات )دﻧﻴﻮي( اﺳﺖ و ﺑﺎﻟﺘﺒﻊ ﺟﻮاز اﺟﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻋﺪام و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﻫﺮﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﺟـﺪيﺗـﺮي‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬وﻫﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬وﻫﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان اوﻟﻲ‬ ‫دوم‪ .‬وﻫﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻣﻮﻫﻮن اﺳﺖ و ﺑﻪﻋﻨـﻮان اوﻟـﻲ ﻗﺮﻳﻨـﺔ‬ ‫ﺧﻄﺎي در اﺳﺘﻨﺒﺎط‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻳﺪ ﻏﺎﻓ ن را ﻣﺘـﺬﻛﺮ اﻳـﻦ دﻗﻴﻘـﻪ ﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ‪:‬‬ ‫»ﻋﻨﻮان وﻫﻦ از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻨﻮان‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫‪179‬‬

‫ﺛﺎﻧﻮﻳﺔ وﻫﻦ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺷﺪت و ﻏﻠﻈـﺖ ﺑـﺎ ﻛﻔـﺎر ﻣﻮﺿـﻮﻋﻴﺖ دارد‪ ،‬اﺛـﺮي ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫درﻣﻮرد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢ رﺟﻢ اﮔﺮ ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ دﻳﻦ ﺷﻮد ﻣﻲﺗـﻮان‬ ‫آنرا ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﺮد اﻣﺎ ﺣﻜﻤﻲ را ﻛﻪ در ذات و ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر و‬ ‫ﻣﻨﺤﺮﻓﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﻔﺎر و ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ از آن اﺑﺎ دارﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻨﻔﺮ و دوري آﻧﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮد‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫ﻣﻮﻫﻮن ﺷﺪن ﻳﻚ ﺣﻜﻢ‪ ،‬دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮد‪ :‬اول‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺛـﺎﻧﻮي‪ .‬اﺟـﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ وﻫﻦ اﺳ م ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﺷﻮد؛ اﺻﻞ ﺣﻜـﻢ ﺑـﻪﺟـﺎي‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﺟﺮاﻳﺶ ﻣﻮﻗﺘﺎً ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﻣﺸـﻜ ﺗﻲ ﻛـﻪ اﺟـﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ رﺟﻢ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻓـﻴﻠﻢﻫـﺎي آن ﺑـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن آﻓﺮﻳـﺪ ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫روﺣﺎﻧﻴﻮنِ ﻣﺴﺌﻮل در ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎ درك ﻣﻔﺎﺳﺪ رﺟﻢ ﺑـﺮاي آﺑـﺮوي اﺳـ م در‬ ‫دﻧﻴﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﺟﺮاي آنرا ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ از ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ در ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻴﺬان ﺷـﺪ و‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد‪ .‬آﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻴﻮه ﻧﻤﻲﺗﻮان اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﺮد؟ ﺑﺮﺧ ف‪ ‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻪ آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ رﺟﻢ‪ ،‬ﭼـﻪ‬ ‫اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ )از ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺳﻨﺘﻲ( ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ در ﻇﺮف ﺣﺎﺿﺮ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻫﻦ اﺳ م ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺣﻔﻆ آﺑﺮوي اﺳ م در ﻛﻞ از‬ ‫اﺟﺮاي ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﻓﺮﻋﻲِ آن ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ ﺑ ﺷـﻚ‪ .‬ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﻣـﺎﻧﻊ ﻫﺴـﺖ‪ ،‬ﺣﻜـﻢ اﺟـﺮا‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺎوتﻧﻬﺎدن ﺑﻴﻦ رﺟﻢ و ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪ ‬ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ دوﻣﻲ در ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻛﻔﺎر و ﻣﻨﺤﺮﻓﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻇﻨّـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ‪-‬ﻳﻌﺘﻤـﺪ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﺖﺗﺮاﺷـﻲﻫـﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ذات و ﻣﺎﻫﻴـﺖ رﺟـﻢ ﺷـﺪت و‬ ‫ﻏﻠﻈﺖ ﺣﺪ ﻣﺸﺘﻐ ن اﻋﻤﺎل ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻋﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﺒﺮت دﻳﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬واﺿـﺢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪180‬‬

‫ﺑﺤﺚ از ذات و ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ اﺳﺘﺤﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮاب ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي ﺑﻪروي آن‬ ‫ﻣﺴﺪود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺨﻨﺎ ا‪-‬ﺳﺘﺎد )رﺿﻮاناﷲﻋﻠﻴﻪ( ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻌﻴـﺖ وﻫـﻦ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺣﻜـﻢ ﺛـﺎﻧﻮي از‬ ‫اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﺪود درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ وﻫﻦ اﺳـ م ﺷـﻮد‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم ﺗﺒﻴﻴﻦ درﺳﺖ از اﻫﺪاف آن‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﺪم‬ ‫اﺟﺮاي ﺻﺤﻴﺢ آن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺷﺮﻳﻌﺖ و وﻫﻦ آن ﮔﺮدد؛ در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﺿـﻲ‬ ‫از اﺟﺮاي آن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻜﻢ و آﻣﺎدهﺷـﺪن ﻣﺤـﻴﻂ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮدداري ﺷﻮد‪ ...‬اﮔﺮ اﺟﺮاي ﺣﺪ در زﻣﺎن ﻳﺎ ﻣﻜﺎن ﺧﺎﺻـﻲ ﻋـﻮارض ﻣﻨﻔـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻓﺮد ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ ﻣﻲ در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺮك ﺷﻮد‪«.‬؛‬

‫‪1‬‬

‫»اﺟــﺮاي ﺣــﺪود ﮔﺮﭼــﻪ ﻣﻨــﺎﻓﻊ ﺑ ـﻲﺷــﻤﺎري را ﺑــﺮاي ﺟﺎﻣﻌــﻪ در ﺷــﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌ ـﻲ‬ ‫درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺟﺮم از راهﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ ...‬وﻟﻲ اﮔﺮ در‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎﺻﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻗﻮي در ﺗﺮك آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ آن را ﺗـﺮك‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﻣﻮﺛﻘﺔ ﻏﻴﺎثﺑﻦاﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ)ع( آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ -» :‬أﻗـﻴﻢ ﻋﻠـﻲ رﺟـﻞ‬ ‫ﺣﺪا ﺑﺄرض اﻟﻌﺪو ﺣﺘﻲ ﻳﺨﺮج ﻣﻨﻬﺎ ﻣﺨﺎﻓــﻺ أن ﺗﺤﻤﻠﻪ اﻟﺤﻤﻴــﻺ ﻓﻴﻠﺤـﻖ ﺑﺎﻟﻌـﺪو‪ «.‬و در‬ ‫ﻓﺮض ﻣﺬﻛﻮر در ﺳﺆال اﮔﺮ اﻗﺎﻣﺔ ﺑﺮﺧﻲ ﺣﺪود ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ وﻳﮋة آن در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﺎص ﻳﺎ‬ ‫در ﻫﻤﺔ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﻳﺎ در ﺑﺮﻫﻪاي از زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻨﻔﺮ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ از اﺳـ م و اﺣﻜـﺎم‬ ‫آن و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻀﻌﻴﻒ اﺳﺎس دﻳﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻳﺎ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﺣﻮزة ﻗﻀﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫)ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ( اﻗﺎﻣﺔ آن ﺣﺪ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘـﺮرات و‬ ‫ﺣﺪود اﺳ ﻣﻲ و ﻋﻠﺖ وﺿﻊ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺳ ﻣﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ص ‪.35‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ 102 ،‬و ‪.103‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫‪181‬‬

‫دوم‪ .‬ﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﻲ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در ﻇﺮف ﺗﺤﻮل ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ‪ ،‬وﻫـﻦ ﻣﺘﻮﺟـﻪ اﺻـﻞ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺟﺮاي آن در زﻣﺎن و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺧﺎص‪ .‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪوﻳﮋه ﻗﺘﻞ وي‪ ،‬ﺑﺎ‪-‬ﺧﺺ ﻫﺪر ﺑﻮدن دم ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺷـﻨﻮﻧﺪهاي‪ ،‬ﻓـﻲ ﺣـﺪ ﻧﻔﺴـﻪ ﻣﻮﻫـﻮن‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ از اﺳﺎس‪ ،‬ﺧﻄﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻫﻢ ﺧﻄﺎ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﺮﺣـﺎل ﻣﺨﺼـﻮص ﺑـﻪ زﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ در‬ ‫ﻓﺮض اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﻮﺳﻤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎرع ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي و ﺑﺮاي ﺧﻄﺎ در ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ‬ ‫اﻋﻢ از دﻧﻴﻮي و اﺧﺮوي در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد ﻧﺎﺷـﻲ از ﺟﺤـﺪ و ﻋﻨـﺎد اﻟﺒﺘـﻪ در‬ ‫ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪاي ﻋﺎدل‪ ،‬ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي ﺷﺪﻳﺪي دارد‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦاﺳﺎس ﻇﻬـﻮر ﻳﻘﻴﻨـﻲ وﻫـﻦ‪،‬‬ ‫اﻣﺎرة ﺑﻪﺳﺮآﻣﺪن ﻣﺪت اﻋﺘﺒﺎر ﺣﻜﻢ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻳﺎ ﻧﺴﺦ آن اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﻫـﻢ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ ﻧﺸـﺪه‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺳﻴﺮة ‪‬ﻋﻘ در ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣﺒﻨﺎي ﺣ ‪‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ورود ادﻟﺔ ﺣﺮﻣﺖ وﻫﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﻲ از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬راﻗﻢ‪ ،‬وﻫـﻦ را‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان او‪‬ﻟﻲ ﻗﺮﻳﻨﻪ در ﺧﻄﺎي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از ادﻟﻪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬دوري اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ از ﻣﻮازﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻦ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوا ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ ﭼـﻪ‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ دارد؟ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻳـﺪ‪» :‬ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ و ﻋﺒـﺎراﺗﻲ دور از ﺷـﺄن اﺟﺘﻬـﺎد و ﺻـﻨﺎﻋﺖ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷـﻌﺎر اﺳـﺖ‪ . ...‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ را درﺳـﺖ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻨﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬او رﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ و ﻧﻮع ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓـﺮد‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‪«.‬‬ ‫ﻧﻘﺪ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻳـﺪ »ﻣـﻮازﻳﻦ« ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ دور از ﺷـﺄن اﺟﺘﻬـﺎد و ﺻـﻨﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪182‬‬

‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و رﻋﺎﻳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮازﻳﻨﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻌﺎر اﺳﺖ‪ .‬و‬ ‫دﻗﻴﻘﺎً راز ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ دوري از ﻣـﻮازﻳﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤـﺖ)ص( اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ ﺑﻪﺣﻖ ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬و‪‬ﻗَـﺎلَ اﻟﺮَّﺳ‪‬ـﻮلُ ﻳـﺎ ر‪‬بِّ إِنَّ ﻗَـﻮ‪ ‬ﻣﻲ ا َّﺗﺨَـﺬُوا ﻫ‪‬ــﺬَا ا ْﻟﻘُـﺮْآنَ‬

‫‪‬ﻣ ‪‬ﻬﺠ‪‬ﻮر‪‬ا‪) 1‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻗﻮم ﻣﻦ ﻗﺮآن را رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ«‪ (.‬ﻣﻬﺠﻮرﻳﺖ‬ ‫ﻗﺮآن از ﺷﺌﻮن اﺟﺘﻬﺎد و ﺻﻨﺎﻋﺖ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻛﺮاﻣـﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﻛﺮاﻣﺖ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ذيﺣـﻖﺑـﻮدن اﻧﺴـﺎن ازآنﺣﻴـﺚ ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗـ زم دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻖﺑﻮدن اﻧﺴﺎن ازآنﺣﻴﺚ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻗﺒﻞ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻖ ﺑـﺎ اﺧﺘﻴـﺎر اﻳـﻦ‬ ‫دﻳﻦ و ﻓﺮوﻧﻬﺎدن آن دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻠﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ اﻓﺰوده و ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ ﻫـﻮا و‬ ‫آﻓﺘﺎب در اﺧﺘﻴﺎر ﻫﻤﮕـﺎن اﺳـﺖ و ﻛﻔـﺮ و اﺳـ م در ﺑﻬـﺮهوري از آن دﺧـﺎﻟﺘﻲ ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﻮازﻳﻦ ﭼﻘﺪر از آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺘﻬﺎد و ﻓﻘﺎﻫﺖ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪش دور اﺳﺖ!‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﻫﻢ از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ آﻳﺎت و ﻣﻮازﻳﻦ ﺳـﻨﺖ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻫﻤﺎن روح ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻧﻪ از رواﻳﺎت و آﻳﺎت ﻣﻨﺘﺰع از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬وﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ از ﺻـﺪر اﺳـ م ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻫﻴﭻ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺸﻮهﻛـﺮدن ﭼﻬـﺮة اﺳـ م ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬از‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪ و درواﻗـﻊ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳ م آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻤﻲ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ اﻳـﻦ‬ ‫ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاض ﺑﺎ اﻏﺮاض و اﻧﮕﻴـﺰهﻫـﺎي آﻧـﺎن و ﺑـﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت ﺳـﻮء و‬ ‫ﻏﻴﺮﺻﺤﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ دارﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺣﻜـﺎم اﺳـ م را ﻣﻌـﺎرض‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و آزادي و ﻛﺮاﻣﺖ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎدهﺑﺎوري ﻛﻨـﻴﻢ و ﻓﺮﻳـﺐ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻨﺎوﻳﻦ را ﺑﺨﻮرﻳﻢ‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺮﻗﺎن‪.30 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫‪183‬‬

‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﺘﺎوي از زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧـﺪ ﻛـﻪ درك اﻧﺴـﺎن از ﻋـﺎﻟﻢ و آدم‬ ‫ﻋﻮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮِ درك‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻫﻢ ﻣﻨﺠﺮ‬ ‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ آن‪ ،‬ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻢ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻤـﺪن ﺟﺪﻳـﺪ‬

‫ﻏﺮب دو روﻳ‪‬ـﻪ دارد‪ :‬ﻋﻠـﻢ و اﺳـﺘﻌﻤﺎر‪ 1.‬ﻫـﺮ دو روﻳ‪‬ـﻪ واﻗﻌﻴـﺖ دارد و ﻫـﻴﭻﻛـﺪام را‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻛﺸﻒ اﺧ ﻗﻲ اﻧﺴﺎن ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﺜـﻞ ﻫـﺮ اﻣـﺮ ﻧﻴﻜـﻮي‬ ‫دﻳﮕﺮي اﺑﺰار دﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﺑﺮﻗﺪرتﻫـﺎ از ﺣﻘـﻮق ﺑﺸـﺮ اﺳـﺘﻔﺎدة‬ ‫اﺑﺰاري ﻛﺮده ﻳﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻋﺎﻟﻤـﺎن و‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺎ از اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﺧﺪاداد ﻏﻔﻠـﺖ ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و در اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﺧـﻮد از‬ ‫ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ اﻟﻬﻲ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق را درﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬آﻳـﺎ ﭼـﻮن ﻣﺒﺘﻜـﺮان اوﻟﻴـﺔ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر ﻋﻠﻤﻲ آﻧﻬﺎ را ﺳﺆر ﻛﻔﺎر ﻧﺎﻣﻴـﺪ و ﺧـﻮد را از‬ ‫آن ﻣﺤﺮوم ﻛﺮد؟‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻮي ﻛﻪ »ﺧﺬ اﻟﺤﻖ وﻟﻮ ﻣﻦ اﻫﻞ اﻟﻨﻔـﺎق« را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛـﺮدهاﻳـﺪ؟ ﻣﮕـﺮ‬ ‫ﺷﻌﺎر ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺎ »ﻧﺤﻦ اﺑﻨﺎء اﻟﺪﻟﻴﻞ« ﻧﺒﻮد؟ ﻣﮕﺮ ﻣﻮ‪-‬ي ﻣﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد »اﻧﻈﺮ إﻟﻲ ﻣﺎﻗﺎل و‬ ‫ﺤﻜﻤ‪‬ـــﻺ اَﻧّـﻲ ﻛﺎﻧَـﺖ‪ ،‬ﻓَـﺎ‪‬نَّ‬ ‫ ﺗﻨﻈﺮ إﻟﻲ ﻣﻦ ﻗﺎل«؟ ﻣﮕﺮ اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ)ع( ﻧﻔﺮﻣـﻮد‪ :‬ﺧُـﺬ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬‬‫ﺣﺒِﻬﺎ‬ ‫ﺴﻜﻦَ ا‪‬ﻟﻲ ﺻ‪‬ﻮا ‪‬‬ ‫ﺨﺮُج‪َ ‬ﻓ َﺘ ‪‬‬ ‫ﺣ ّﺘﻲ َﺗ ْ‬ ‫ﺻﺪ‪‬رِه‪ ‬‬ ‫ﺠ َﻠﺞ‪ ‬ﻓﻲ ‪‬‬ ‫ﺻﺪ‪‬رِ ا ْﻟﻤ‪‬ﻨﺎ ‪‬ﻓﻖِ َﻓ َﺘ َﻠ ‪‬‬ ‫ﺤﻜﻤ‪‬ــﻺ َﺗﻜﻮنُ ﻓﻲ ‪‬‬ ‫ا ْﻟ ‪‬‬ ‫ﺻﺪ‪‬رِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣﻦِ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ را ﻫﺮﺟﺎ ﻫﺴﺖ ﻓﺮاﮔﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﻜﻤـﺖ در ﺳـﻴﻨﺔ ﻣﻨـﺎﻓﻖ ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﻲ ‪‬‬ ‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﺑﻴﺮون آﻳﺪ و در ﺳﻴﻨﺔ ﻣـﺆﻣﻦ ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮ ﻳـﺎراﻧـﺶ آرام‬

‫ﺤﻜﻤ‪‬ـــﻺ و‪ ‬ﻟَـﻮ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦْ اَﻫ‪‬ـﻞِ اﻟ ‪‬ﻨّﻔـﺎقِ‪.‬‬ ‫ﺨﺬ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬‬ ‫ﺤﻜﻤ‪‬ــﻺ ﺿﺎ َﻟّــﻺ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣﻦِ‪َ ،‬ﻓ ُ‬ ‫ﮔﻴـﺮد‪ 2.‬و ﻗﺎل)ع(‪ :‬ا ْﻟ ‪‬‬

‫ﺣﻜﻤﺖ ﮔﻤﺸﺪة ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻜﻤﺖ را ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﮔﺮﭼﻪ از اﻫﻞ ﻧﻔﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ 3.‬ﺣـﻖ را‬ ‫‪ .1‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﺒﺮتآﻣﻮز ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روﻳﺎروﻳﻲﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪﮔﺮان اﻳـﺮان ﺑـﺎ دو روﻳـﺔ‬ ‫ﺗﻤﺪن ﺑﻮرژوازي ﻏﺮب‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ دﻛﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي ﺣﺎﺋﺮي )م ‪.(1372‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ‪.79‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ‪.80‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪184‬‬

‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ وﻟﻮ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آنرا ﻛﺸـﻒ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﺎدهﺑـﺎوري ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪،‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺎ ‪‬ﻟﻢ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﻟﻮاﺑﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺠﻮم ﻧﻴﺎورد‪ .‬ﺑﺮاي ﻋﺮﻓﻴﺎت‪ ‬ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻧﺰول‪ ،‬ﻗﺪاﺳﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ .‬اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﻃﺮﻳﻖ وﺻﻮل ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺎت ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ دﻳـﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ آن ﻏﺎﻳﺎت ﻛﻮﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻛﻔﺮ و ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎً ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺗﺬﻛﺮ دادهاﻳﺪ‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﻲ اﺳ م ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ اﻳﻦ دﻳﻦ را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ داﺷﺘﻦ‬ ‫آن در ﻫﻤﺔ اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺗﺮوﻳﺞ ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ و اﺧ ق و دﺧﺎﻟﺖ در اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬ ‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ راهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﻲ دﻳﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﺑﻴﺎن ﻧﻤـﻲﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﺳ م درﻣﻮرد ﻛﺎﻓﺮ اﺻﻠﻲ ﻛﻪ از اول ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﺧـﻮد ﺑﻤﺎﻧـﺪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺣﻜﻤـﻲ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻧﺪارد؟«‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺻﺤﻴﺤﻲ اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ اﺳ م را در ﺣﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓـﻲ اﺳـ م‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ درﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﻲﭘﺮﺳـﻢ‪ :‬آﻳـﺎ در ﺣـﻴﻦ اﺳـﺘﻨﺒﺎط‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ را درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؟ اﮔﺮ ﻓﻘﻴﻪ در ﺣﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺎت ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ دﻳـﻦ ازﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫رﺣﻤﺖ و ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن و ﻧﮕﺎه ﻣﺼـﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ و آدم ﺗﻮﺟـﻪ ﻣـﻲﻛـﺮد و ﺧـﻮد را‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻧﻤﻲﻛﺮد و آﻳﺎت و رواﻳـﺎت را در ﻣـﺘﻦ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ وﺳـﺎﻳﻞ ﻧﻴـﻞ ﺑـﻪ آن اﻫـﺪاف ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲِ‬ ‫دﻳﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺘﺎواي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدنِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺻﺎدر ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎت ﺣﻘـﻮﻗﻲ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﺧ ﻗﻲ در ﺣﻴﻦ اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﻜﻢ از ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻟﺤﺎظ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺪون اﻣﻜـﺎن دﻓـﺎع‬ ‫ﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲِ اﻋﺪام ﺻﺎدر ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻴـﺖ اﺳـ م ﭼـﻪ ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬ ‫ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ دارد و ﺷﻤﺎ ﭼﻘﺪر ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻳﺪ؟‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫‪185‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎﻓﺮ اﺻﻠﻲ از ﺣﻖ ﺣﻴﺎت ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨﺔ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻛﻪ اﺧﻴﺮاً ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺻﻮ‪ ً-‬ﺣﻖ ﺣﻴﺎت‪ ،‬رﺑﻄـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻘﻴﺪه ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬درﺳﺖ و ﻏﻠﻂ در دﻧﻴﺎ ﻧﻪ ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ ﺑﺮﺧـﻮرداري از‬ ‫ﻣﺰﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﻘﻮﺑﺘﻲ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ ﻋﻘﻴﺪه در آﺧﺮت ﺑﺮوز ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺪار ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي اﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻫﺮ ﮔﻨﺎه ﺷـﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات‬ ‫دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻣﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﺪاد ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺮوج از اﺳ م‬ ‫ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻴﺘﻲ ﺷﺮﻋﺎً ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ اﻋﺪام‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸـﺪن‬ ‫و ﺑﺮ ﻛﻔﺮ اﺻﻠﻲ ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬در ﻫـﻴﭻ ﻣﺤﻜﻤـﺔ ﺻـﺎﻟﺤﻪاي ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﻓﺮدي را ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﺸﺪن ﻳﺎ از اﺳ م ﺑﻴﺮون آﻣﺪن‪ ،‬ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ و ﻣﺠﺎزات ﻛـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ادﻋﺎي ﻣﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ادﻟﺔ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬رواﺋـﻲ و ﻋﻘﻠـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﺮﺣﻲ ﻛـﻪ آﻣـﺪ و‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻳﺪ »آﻳﺎ ازﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑـﺪﺗﺮ و ﭘﺴـﺖﺗـﺮ از ﻛـﺎﻓﺮ ﻧﻴﺴـﺖ؟«‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﺳﻮءﻋﺎﻗﺒﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ‪ .‬اﻧﻜﺎر ﺣـﻖ‪ ،‬ﺿـ ﻟﺖ اﺳـﺖ ﭼـﻪ از‬ ‫آﻏﺎز ﭼﻪ در اﻧﺠﺎم‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺤﺴﺎﻧﺎت ﻇ ّﻨﻲ ﻣﻘﺒﻮل ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺮآن و ﻣﻜﺘـﺐ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫دوﺑﺎره ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪهاﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺑﻴﻦ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﻔﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻫﺴﺖ و ﭼﺮا در اﺳ م ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻗﺘﻞ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎﻓﺮي ﻛـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻤﺮار در ﻛﻔﺮ دارد ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﺮّ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ ﻟﺒـﺎس‬ ‫اﺳ م را ﺑﺮ ﺗﻦ ﻛﻨﺪ و ﺧﻮد را در داﻳﺮة ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ارﺗﺪاد‪ ،‬اﻋ م ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺑﺎ اﺳ م را ﻧﻤﻮده و ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻨﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑـﺮﺧ ف ﻛـﺎﻓﺮي ﻛـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻤﺮار در ﻛﻔﺮ دارد‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ اﺳﺘﺤﺴﺎﻧﺎت ﻇ ّﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪186‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از اﺳ م ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺎرج ﺷﻮد و زﺣﻤﺘﺶ را ﻛﻢ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ اﻋـ ن‬ ‫ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺎ اﺳ م داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻨﺪ ﺷﻮد؟ ﺷﺎﻳﺪ در دورة ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي‬ ‫اوﻟﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و آنﻫﻢ در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻗﺒﻴﻠﻪايِ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺳـﺎل‬ ‫ﭘﻴﺶِ ﺑﺨﺸﻲ از ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ اﻵن ﻗﺮنﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﻋ ن ﺟﻨﮓ‪ ،‬از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻋﺮﻓﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺷﺮﻋﻲ و ﺗﻌﺒـﺪي و ازﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻋﺮف‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ‪‬ﻣﻦوﺟﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺆال اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻳـﺎ ﻣﻮﺿـﻮع واﻗﻌـﻲ آن‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﻋ ن ﺟﻨﮓ ﺑﻪ اﺳ م اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪة ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﺣﻜـﻢ و ﻣﻮﺿـﻊ‪ ،‬ﺗﻤﺴـﻚ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ و از ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد رﻓﻊ ﻳﺪ ﻧﻤـﻲﻛﻨﻴـﺪ و ﻋﻨـﻮان اﻋـ ن ﺟﻨـﮓ را ﺑـﻪﺟـﺎي آن‬ ‫ﻧﻤﻲﻧﺸﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻪﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺣﻜﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ وﺟـﻮب ﺟﻨﮕﻴـﺪن و ﺟﻬـﺎد ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳ م اﻋ ن ﺟﻨﮓ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ؟‬

‫ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‪:‬‬ ‫ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻧﻘﺪ داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎر ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻃﺮق اﺣﺮاز داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﺣﻜﻢ‬ ‫ﻣﻜﺮراً ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻠّﻢ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ «.‬ﺳـﭙﺲ ادﻋـﺎ‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪» :‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻠّﻢ و ﻗﻄﻌﻲ در دﻳﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت از ﺧﺼﻮص اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و دوران ﺣﻜﻮﻣـﺖ آنﺣﻀـﺮت و‬ ‫ﻳﺎ ﺧﺼﻮص زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﺗﺎ اﺣﺘﻤﺎل داده ﺷﻮد ﻛﻪ وﺟﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﻣﻨﺤﺼـﺮ در زﻣـﺎن ﺧـﺎص ﺑـﻮده؛ ﺑﻠﻜـﻪ از اﺋﻤـﺔ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ع( ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ و اﻣﺎم رﺿﺎ)ع( ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺎﺷﻒ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜـﻢ داﺋﻤـﻲ ﻣﺴـﺘﻤﺮ ﺗـﺎ روز‬ ‫ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﻀﻴﺔ ﺣﻘﻴﻘﻴﻪ و ﻳﻚ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺣﻜـﻢاﷲ ﻇـﺎﻫﺮي اﺳـﺘﻨﺒﺎطﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﺑﺮاز ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪188‬‬

‫در ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺧﺘ ﻓﻲ‪ ،‬ادﻋﺎي ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﻠّﻢ اﻟﻬﻲ ادﻋﺎﻳﻲ ﮔﺰاف و ﺧـ ف‬ ‫دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ در اﺣﻜـﺎم ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻫـﻴﭻ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﻧﺤﺼﺎر اﺣﻜﺎم ﻣﻨﺴـﻮخ و ﻣﻮﻗـﺖ در اﺣﻜـﺎم ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﺑﺮدهداري و ﺗﻮاﺑﻊ آن‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﺣﺮاز داﺋﻤﻲ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻃﺮق زﻳـﺮ ﺑـﺮاي‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ اول‪ .‬اﻃ ق دﻟﻴﻞ ﺣﻜﻢ از ﺣﻴﺚ ﻋﺪم ﺗﻘﻴﻴﺪ ﺑﻪ زﻣﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺮط ‪-‬زم ﻫﺴـﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣـﻮارد ﺷـﺎرع در ﻣﻘـﺎم‬ ‫ﺑﻴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺣﻜﻤﺖ اﻃ ﻗﻲ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ دوم‪ .‬اﺷﺘﺮاك ﻛﻠﻴﺔ ﻣﻜﻠﻔﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﻴﻦ ﺣﻜﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻓﺮع ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﻮدن‬ ‫و داﺋﻤﻲ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻢ داﺋﻤﻲ ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ ﺣﺎﺿـﺮﻳﻦ درﻣـﻮرد‬ ‫ﻏﺎﻳﺒﻴﻦ ﻫﻢ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺤﺚ در داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮم‪ .‬ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ادﻟﺔ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت و ﻋﻤﻮﻣﺎت اﻳﻨﻜﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀـﺮت ﺧﺘﻤـﻲ‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﺖ)ص( ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﻋﺎﻟﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬـﺎنﺷـﻤﻮل و زﻣـﺎنﺷـﻤﻮل ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻣﺤﻤــﺪﺑﻦﻋﺒــﺪاﷲ)ص( ﻛــﻪ اﻟﻔﺒــﺎي اﺳــ م اﺳــﺖ‪ ،‬ﻣــ زم اﺳــﺖ ﺑــﺎ اﻳﻨﻜــﻪ ﻫﺮآﻧﭽــﻪ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ)ص( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢاﷲ داﺋﻤﻲ اﺑ غ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺣﻜﻢ اﻧﺘﺴﺎﺑﻲ ﻇﻨّﻲ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺣﻜﻢاﷲ داﺋﻤﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻋﺒـﺎرتدﻳﮕـﺮ در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻤﻲﻣﺮﺗﺒﺖ)ص( دوام و اﺳﺘﻤﺮار ﺗـﻚﺗـﻚ ﺗﺸـﺮﻳﻌﺎت‬ ‫ﻧﺒﻮي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻮردي دارد و اﺻﻞ ﺧﺘﻢ ﻧﺒﻮت دﻟﻴﻞ ﺑﺮ دوام ﻫﻤﺔ ﺗﺸﺮﻳﻌﺎت ﻧﺒـﻮي‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋ وه اﻣﻮر ﻣﺘﻐﻴﺮ در ﺗﺸﺮﻳﻌﺎت ﻧﺒﻮي ﻛﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﺟﺎودانﺑﻮدن ﻣﻌﺠﺰة ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫‪189‬‬

‫اوﻹً‪ ،‬اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪدرد اﺣﻜﺎم ﻣﻮﺟـﻮد در ﻗـﺮآن ﻣـﻲﺧـﻮرد ﻧـﻪ ﻛـﻞ اﺣﻜـﺎم‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻋ وه ﺑﺎ اﺗﻜﺎء ﺑﻪ آﻳﺎﺗﻲ ازﻗﺒﻴﻞ »ﻣﺎ آﺗـﺎﻛﻢ اﻟﺮﺳـﻮل ﻓﺨـﺬوه و ﻣـﺎ ﻧﻬـﺎﻛﻢ ﻋﻨـﻪ‬ ‫ﻓﺎﻧﺘﻬﻮا«‪ 1‬ﻧﻤﻲﺗﻮان اﺳﺘﻤﺮار و دوام ﺗﺸﺮﻳﻌﺎت ﻧﺒﻮي را ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺗـﺎﺑﻊ‬ ‫اﺧﺲ‪ ‬ﻣﻘﺪﻣﺘﻴﻦ اﺳﺖ و ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮم در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬در اﺻﻞ اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎ وﺟـﻪ اﻋﺠـﺎز ﻗـﺮآن از آﻏـﺎز‪،‬‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺻﺮﻓﺔ ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن از ﺧﺎرج از ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن‬ ‫ﺳﺮﭼﺸــﻤﻪ ﻣــﻲﮔﻴــﺮد و ﺑــﻪ ارادة اﻟﻬــﻲ ﺑــﺮ ﻋــﺎﺟﺰﻛﺮدن دﻳﮕــﺮان از آوردن ﻣﺜــﻞ ﻗــﺮآن‬ ‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻋﺠﺎز ادﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﻮل اﻛﺜﺮﻳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻤﺴـﻚ ﺑـﻪ اﻋﺠـﺎز‬ ‫ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻏﻴﺮ از ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺻﺮﻓﻪ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻚﺗﻚ آﻳﺎت اﻋﺠﺎز اﺳـﺖ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع آﻳﺎت ﻣﻦﺣﻴﺚاﻟﻤﺠﻤﻮع و ﻧﻴﺰ آﻳﺎ اﻋﺠﺎز‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﺑﺮاي ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﻋﺼﺮ رﺳـﺎﻟﺖ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺮاي اﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺤﺚﻫﺎي دﻗﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻫﺮﺣـﺎل اﻋﺠـﺎز ﻗـﺮآن‬ ‫ﻛﺮﻳﻢ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ دوام و اﺳﺘﻤﺮار اﺣﻜﺎم ﻣﺼﺮح در آﻳﺎتاﻷﺣﻜﺎم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ و‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ازﻗﺒﻴﻞ ﺻﺤﻴﺤﺔ زرار¨ »ﺳـﺄﻟﺖ أﺑﺎﻋﺒـﺪاﷲ)ع( ﻋـﻦ‬ ‫اﻟﺤ ل واﻟﺤﺮام ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺣ ل ﻣﺤﻤﺪ ﺣ ل أﺑﺪا إﻟﻲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣــﻺ‪ ،‬وﺣﺮاﻣﻪ ﺣﺮام أﺑﺪا إﻟﻲ‬

‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣــﻺ‪ - ،‬ﻳﻜﻮن ﻏﻴﺮه و‪ -‬ﻳﺠﺊ ﻏﻴﺮه‪) 2«.‬ﺣـ ل ﻣﺤﻤـﺪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺗـﺎ روز ﻗﻴﺎﻣـﺖ‬

‫ﺣ ل اﺳﺖ و ﺣﺮام او ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺣﺮام اﺳـﺖ‪ ،‬ﻏﻴـﺮ آن ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و ﻏﻴـﺮ او‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪(.‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬اﺳﺘﻤﺮار و دوام اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻴﻪ از ﻣﺒﺎدي ﻛ ﻣﻲ و ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎدي اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻋﺘﻘﺎدي و ﻛ ﻣﻲ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﻘﻴﻦ اﺳﺖ و ﻇـﻦّ وﻟـﻮ ﻇـﻦّ ﻣﻌﺘﺒـﺮ‪ ،‬ﻛـﺎﻓﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﻇﻦّ اﺳﺖ و در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻋﺘﻘﺎدي ﺣﺠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﻟﺤﺸﺮ‪.7 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،58‬ح ‪.19‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪190‬‬

‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﻨـﺎي‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﺳﺘﻤﺮار ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺒﻮي ﻳﻘﻴﻨﺎً از اﻣﻮر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﺣ ‪‬‬ ‫ﻋﻘ ﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺛﻘﻪ اﻛﺘﻔـﺎ ﻧﻤـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ ﺛﻘـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻣﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﻣﻔﺎد اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﺑﺮﻓﺮض ﭘﺬﻳﺮش آن‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﺮ ﺗﺸﺮﻳﻌﺎت ﻧﺒﻮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﺑﺮ ﻣﻮﻗﺖﺑﻮدن آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬اﺻـﻞ ﺑـﺮ دوام‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻌﺎت ﻧﺒﻮي اﺳﺖ ا‪ -‬اﻳﻨﻜﻪ ﺧ ف آن اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺸﺮﻳﻌﺎت اﺋﻤﺔ ﻫـﺪي)ع( ﻛـﻪ‬ ‫در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ اﻛﺜﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺷﺮﻋﻲ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻋﻮض ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﺗﺒﻊ آن‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﻜﻢ ﺑـﻪﺗﺒـﻊ ﻣﻮﺿـﻮع‪ ،‬ﺣ ﻟـﻲ ﺣـﺮام‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ .‬در ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫آﻣﺪ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ دوام ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ دوام ﺣﻜﻢ اﺳﺘﺮﻗﺎق و ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻜﺎم ﺟﻬﺎد‬ ‫اﮔﺮ اﺣﻜﺎم ﻋﺒﻴﺪ و اﻣﺎء ﻛﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧـﻲ درﺑـﺎرة آن ﻛـﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬رواﻳـﺎت ﻓﺮاواﻧـﻲ‬ ‫درﺑﺎرة آن وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺘﻜﻔﻞ آن ﺑﻮده‪ ،‬در دوران ﻣﺎ ﺑ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗـﺪرت اول ﺟﻬـﺎن ﻫـﻢ ﺷـﻮﻧﺪ‬ ‫اﺳﻴﺮان ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﻲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و زﻧﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ را ﻛﻨﻴﺰ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم ﺟﻬﺎد ﻛﻪ آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧـﻲ در ﺟﺰﺋﻴـﺎت آن ﻧـﺎزل ﺷـﺪه و رواﻳـﺎت‬ ‫ﻣﺘﻌﺪدي در ﺗﺸﺮﻳﺢ آن ﺟﺰﺋﻴﺎت وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﺼـﻞ ﻣﺸـﺒﻌﻲ از ﻛﺘـﺐ ﻓﻘﻬـﻲ ﺗـﺎ‬ ‫ﻗﺮون ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن اﺧﺘﺼﺎص داده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در دوران ﻣﺎ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺤـﻮل در اﺳـﻠﺤﺔ‬ ‫ﺟﻨﮕﻲ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ و ﺣﻘﻮق ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑ ﻣﻮﺿﻮعﺷـﺪن‬ ‫اﺣﻜﺎم ﻋﺒﻴﺪ و اﻣﺎء از ﺑﻨﻴﺎد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺮﺧـﻲ اﺣﻜـﺎم ﺟﻬـﺎد در دوران ﻣـﺎ ﺑـﻪﺟـﺎﻳﻲ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺮﻧﺨﻮرده‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﮕﺮان ﺑ ﻣﻮﺿﻮعﺷﺪن ﺑﺨﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻪﻧﺎم ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫‪191‬‬

‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﻴﻢ؟ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ اﺣﻜﺎم ﻋﺒﻴـﺪ و اﻣـﺎء‪ ،‬آﻳـﺎت ﻗـﺮآن و‬ ‫رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه و اﺟﻤﺎع اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﺑﻪﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺷﻤﺮده‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ؟ آﻳﺎ ﺑ ﻣﻮﺿﻮعﺷﺪن آن اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺧﻠﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﺷـﺮﻳﻌﺖ وارد ﻛـﺮد؟‬ ‫اﺣﻜﺎم ﻋﺒﻴﺪ و اﻣﺎء و ﻋﺘﻖ و اﺳﺘﻴ د و ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺮآورﻧﺪة ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻳـﻚ دوران ﺧـﺎص از‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺳﭙﺮيﺷﺪن آن دوران و اﻧﺘﻔﺎي ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲاش ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﻲ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﻛﺴﻲ ﻧﮕﻔﺖ »ﺣ ل ﻣﺤﻤﺪ ﺣ ل إﻟﻲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣــﻺ« ﻧﻘﺾ ﺷﺪ ﻳـﺎ‬ ‫اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن زﻳﺮ ﺳﺆال رﻓﺖ ﻳﺎ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع اﻣﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑ ﻣﻮﺿﻮعﺷﺪن ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧـﻲ اﺳـﺖ و ﻣﺸـﻜ ت‬ ‫رواﻳﺎت آن و اﺟﻤﺎع ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن رواﻳﺎت ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در دوراﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ و‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲﻣﻜﺎﻧﻲ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﺑ ﻣﻮﺿـﻮعﺷـﺪن ﻳـﺎ ﻧﺴـﺦِ رﻗﻴـﺖ‬ ‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺣﺮ ‪‬ﻳﺖ اﻧﺴﺎن‪- ،‬زﻣﺔ ﻛﺮاﻣﺖ ذاﺗﻲ اوﺳﺖ و رﻗﻴ‪‬ـﺖ وي‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻲ آن ﻛﺮاﻣﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﺣﺪي را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺤﺖ ﻫﻴﭻ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ ﺑﺮدﮔـﻲ و رﻗﻴ‪‬ـﺖ‬ ‫ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬آزادي دﻳﻦ و ﻋﺪم اﻛﺮاه در آن و داﺧﻞﺷﺪن و ﺧﺎرجﺷﺪنِ آزاداﻧﻪ از دﻳﻦ ﻧﻴـﺰ از‬ ‫ﻟﻮازم ‪-‬ﻳﻨﻔﻚ ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و اﺣﺪي را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﮔﺰﻳﻨﺶ دﻳﻦ ﻧـﺎﻗﺺ ﻳـﺎ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎﻃﻞ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺆاﺧﺬه ﻳﺎ ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ .‬دﻳﻦِ ﻧـﺎﻗﺺ ﻳـﺎ ﻋﻘﻴـﺪة ﺑﺎﻃـﻞ‪ ،‬ﺟـﺮم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪ .‬آري اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ ﻧﺎﻗﺺ ﻳـﺎ ﻋﻘﻴـﺪة ﺑﺎﻃـﻞ‪ ،‬ﻓـﺮد را از‬ ‫وﺻﻮل ﺑﻪ ﻛﻤﺎ‪-‬ت دﻳﻦِ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﻧﻴـﺰ اﮔـﺮ ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﻨﺎد و ﺟﺤﺪ‪ ،‬ﺣﻖ را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻋﺎدل ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬دﻧﻴـﺎ‬ ‫دارِ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺠﺎزات‪ .‬ﻧﻪ ﻛﻔﺮ و ﻧﻔﺎق‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي دارد ﻧﻪ ارﺗﺪاد از دﻳﻦ ﺣﻖ‪.‬‬ ‫ﻗﻮ‪‬ت ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ در ﺣﻘﻮق و ﻛﺮاﻣﺖ ذاﺗﻲ اﻧﺴﺎن و آزادي دﻳﻦ و ﻋﻘﻴـﺪه ﺑـﻪﺣـﺪي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ در اﻳﻦ دوران از ﺑﺮدهداري و اﻋﺪامِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬دﻓﺎع ﻛﻨـﺪ؛ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن و ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻴﻢﻧﺒﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﺘﻬﻢ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﮕﺮاﺣﻜﺎﻣﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻴﺼﻪاي از ﭼﺸـﻢ ﺧﻮاﻫـﺪ اﻓﺘـﺎد‪ .‬ﺣﻜـﻢِ‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺣﺮﻣـﺖ و ﻧﺠﺎﺳـﺖ زﺑﻴـﺐ ﻣﻐﻠﻴ‪‬ـﻪ )ﻛﺸـﻤﺶ ﺑـﺎدﻛﺮده در اﺛـﺮ ﺟـﻮش‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪192‬‬

‫ﺧﻮردن( ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش آن ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﺮاي دﻳﺎﻧﺖ اﻳﺠﺎد ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻳﺮﺳﺆالﺑﺮدن اﻋﺘﺒﺎر اﺻﻞ دﻳﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻓﺘـﻮا‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺟﺰﺋﻲ و ﻣﻮﻫﻮنﻛﺮدن اﺻﻞ دﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻜﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ ادﻟﺔ ﺟﻮاز اﺳﺘﺮﻗﺎق از آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه و اﺟﻤﺎع ﻇﻬﻮر در اﺑﺪﻳﺖ اﻳﻦ‬ ‫اﺣﻜﺎم دارد‪ ،‬ﭼﺮا ﻓﺘﻮاي آن ﺻﺎدر ﻧﻤﻲﺷﻮد؟ ﻣﺸﻜﻞ در اﻳﻦ ادﻟـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ادﻟـﻪ در‬ ‫ﻇﺮف زﻣﺎﻧﻲِ دﻳﮕﺮي ﺑﺪون ﻣﺸﻜﻞ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﻓﺘـﻮاي ﻓﻘﻴﻬـﺎن در آن ﻇـﺮف زﻣـﺎﻧﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ دوران ﻛﻪ ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ در ﺣﻮزة ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻛﻠـﻲ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ادﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﻓﻘﻴﻪ‪ ‬دﻳﺮوز را ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد‪ ،‬درك ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻔﺎوت اﻳﻦ دو ﻇﺮف زﻣﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﻘﻴﻬـﻲ ﻛـﻪ از درك ﺷـﺮاﻳﻂ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ و ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ از ﻓﻘﻴﻬﺎنِ دورانﺳﭙﺮيﺷﺪه را ﭘﻴﺸـﺔ ﺧـﻮد‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺼﻦ اﺳ م ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﺿﺎً اﮔﺮ ﺣﻜﻢ اﻋـﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در‬ ‫دوراﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺪﻧﻲ ﺳﻜﺔ راﻳﺞ ﺑﻮده و ا‪‬ﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر و ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺑـﺮاي دﻳﻨـﺪاري‬ ‫ﻣﻔﻴﺪ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪه‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳـﻦ دوران ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎي‬ ‫‪‬ﻋﻘ ﻣﺠﺎزات ﺑﺪﻧﻲ را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﺪ‪ ،‬و آزادي‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ رﺷﺪ دﻳﻨﺪاري ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺣﻜﻢ‬ ‫اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از زﻣﺎن اوﻟﻴﺎء دﻳﻦ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن‬ ‫آﻳﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در آﻳﺎت و رواﻳﺎت و ﻓﺘﻮاي ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در دﻧﻴﺎي‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺑﻨﺎي ‪‬ﻋﻘ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ؟ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿـﻮع ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در‬ ‫رواﻳﺎت و ﻛﻠﻤﺎت ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﻳﺎ ﺧﺮوج از اﺳ م اﺳﺖ و ﺑـﺎر اﺿـﺎﻓﻲ دارد‪.‬‬ ‫آن ﺑﺎرِ اﺿﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻠﺤﻖﺷﺪن ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳ م ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﻛﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫در آن دوران ﺻﺮﻓﺎً از اﺳ م ﺧﺎرج ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋـ وه آﻧﻜـﻪ در ﺟﻨـﮓ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎﺗﻲ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫اﺳ م‪ ،‬ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺑﺎ اﻋ م ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ اردوي دﺷﻤﻨﺎن اﺳ م‪ ،‬وارد ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺤﺎرﺑﺔ‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫‪193‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در ﺑﻨـﺎي‬ ‫‪‬ﻋﻘ ي ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺧﺮوج از اﺳ م اﺳﺖ ﺑـﺪون ﻛﻠﻴـﺔ ﻗﻴـﻮد ﻳﺎدﺷـﺪه ﺑـﺪون ﻟﺤـﺎظ ﻗﺼـﺪ‬ ‫ﺷﺨﺺ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ ارﺗـﺪاد‪ ‬ﻣﻮﺿـﻮعِ ﺑﻨـﺎي ‪‬ﻋﻘـ ي ﻣﻌﺎﺻـﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﺔ آزاديﻫـﺎي‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ارﺗﺪاد‪ ‬ﻣﻮﺿﻮعِ اﺣﻜﺎمِ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﺔ ﺟﺮاﻳﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲِ‬ ‫ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺤﺎرﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ارﺗﺪاد ﻣﻄﺮح در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺘﺨﺎﺻﻤﺎﻧﺔ ﻛﻔﺎر ﺑﺮاي ﺧﺎرجﻛﺮدن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫از دﻳﻨﺸﺎن و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺗﺼـﻨﻌﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪرﻳـﺰيﺷـﺪه و اﺳـﺘﻔﺎدة اﺑـﺰاري از ارﺗـﺪاد‪ ،‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﺿﺮﺑﻪزدن ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴﺖ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ دو آﻳﺔ زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬ ‫ﺻ ّﺪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ ‪‬ﺳ ِﺒﻴﻞِ اﻟ َﻠّــﻪ‪ ‬و‪‬ﻛﻔْـﺮٌ‬ ‫ﺤﺮَامِ ‪‬ﻗﺘَﺎلٍ ‪‬ﻓﻴﻪ‪ُ ‬ﻗﻞْ ‪‬ﻗﺘَﺎلٌ ‪‬ﻓﻴﻪ‪ ‬ﻛ ِﺒﻴﺮٌ و‪ ‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﻬﺮِ ا ْﻟ ‪‬‬ ‫ﺴﺄَﻟُﻮ َﻧﻚ ‪‬ﻋﻦِ اﻟ َّ‬ ‫ﻳ ‪‬‬ ‫ﺧﺮَاج‪ ‬أَ ‪‬ﻫ ‪‬ﻠﻪ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬أَﻛ ‪‬ﺒﺮُ ﻋ‪‬ﻨﺪ‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻔ ْﺘﻨَــﻺ أَﻛ ‪‬ﺒﺮُ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟ َﻘ ْﺘﻞِ و‪‬ﻟَﺎ ﻳﺰَاﻟُﻮنَ‬ ‫ﺤﺮَامِ و‪‬إِ ْ‬ ‫ﺠﺪ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬‬ ‫ﺴ ِ‬ ‫ِﺑﻪ‪ ‬و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﺣ َّﺘﻲ ﻳﺮُد‪ّ‬وﻛﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ د‪‬ﻳ ‪‬ﻨﻜﻢ‪ ‬إِنِ ا ‪‬ﺳ َﺘﻄَﺎﻋ‪‬ﻮا و‪‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳﺮْ َﺗﺪ‪‬د‪ ‬ﻣ‪‬ﻨﻜﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ د‪‬ﻳ ‪‬ﻨﻪ‪َ ‬ﻓﻴ ‪‬ﻤﺖ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻮ‪‬‬ ‫ﻳﻘَﺎ ‪‬ﺗﻠُﻮ َﻧﻜﻢ‪ ‬‬ ‫ﺧﺮَ¨ و‪‬أُوﻟَــ ‪‬ﺌﻚ أَﺻ‪‬ـﺤ‪‬ﺎب‪ ‬اﻟ َﻨّـﺎرِ ﻫ‪‬ـﻢ‪ ‬ﻓﻴﻬ‪‬ـﺎ‬ ‫ﺣ ِﺒ َﻄﺖ‪ ‬أَ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺎ ُﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ّ‬ﻧﻴﺎ و‪‬اﻟْـ‪ Ĥ‬‬ ‫ﻛﺎ ‪‬ﻓﺮٌ َﻓﺄُوﻟَـ ‪‬ﺌﻚ ‪‬‬

‫ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪‬ونَ‪) 1‬از ﺗﻮ‪ ،‬درﺑﺎرة ﺟﻨﮓﻛﺮدن در ﻣﺎه ﺣﺮام‪ ،‬ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ؛ ﺑﮕـﻮ‪» :‬ﺟﻨـﮓ در آن‪،‬‬

‫]ﮔﻨﺎﻫﻲ[ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از راه ﺧﺪا ]و ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﺣﻖ[ و ﻛﻔـﺮ‬ ‫ورزﻳﺪن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او و ﻫﺘﻚ اﺣﺘﺮام ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬و اﺧﺮاج ﺳـﺎﻛﻨﺎن آن‪ ،‬ﻧـﺰد ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮ از آن اﺳﺖ؛ و اﻳﺠﺎد ﻓﺘﻨﻪ‪] ،‬و ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻛﻔـﺮ‪ ،‬ﺗﺸـﻮﻳﻖ و از‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺑﺎز ﻣﻲدارد[ ﺣﺘّﻲ از ﻗﺘﻞ ﺑﺎ‪-‬ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺸﺮﻛﺎن‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣـﻲﺟﻨﮕﻨـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ را از آﻳﻴﻨﺘﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از آﻳﻴﻨﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬و در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ‬ ‫ﺑﻤﻴﺮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ ]ﮔﺬﺷﺘﺔ[ او‪ ،‬در دﻧﻴـﺎ و آﺧـﺮت‪ ،‬ﺑﺮﺑـﺎد ﻣـﻲرود؛ و آﻧـﺎن اﻫـﻞ‬ ‫دوزﺧﻨﺪ؛ و ﻫﻤﻴﺸﻪ در آن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪(«.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪194‬‬

‫و‪‬ﻗَﺎﻟَﺖ َﻃّﺎ ‪‬ﺋﻔَــﻺ ‪ّ‬ﻣﻦْ أَ ‪‬ﻫﻞِ ا ْﻟﻜﺘَﺎبِ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﺑِﺎ َّﻟﺬ‪‬ي أُﻧﺰِلَ ‪‬ﻋﻠَـﻲ ا َﻟّـﺬ‪‬ﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُـﻮا و‪‬ﺟ‪‬ـﻪ‪ ‬اﻟ َّﻨﻬ‪‬ـﺎرِ‬

‫ﺟﻌ‪‬ﻮنَ‪) 1‬و ﺟﻤﻌﻲ از اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ]از ﻳﻬـﻮد[ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪]» :‬ﺑﺮوﻳـﺪ در‬ ‫ﺧﺮَه‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻌ َّﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻳﺮْ ِ‬ ‫و‪‬اﻛ ُﻔﺮُوا آ ‪‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮ[ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬در آﻏﺎز روز‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورﻳﺪ و در ﭘﺎﻳﺎن روز‪ ،‬ﻛـﺎﻓﺮ‬ ‫ﺷﻮﻳﺪ ]و ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ![ ﺷﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ ]از آﻳﻴﻦ ﺧﻮد[ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ! ]زﻳﺮا ﺷـﻤﺎ را‪ ،‬اﻫـﻞ ﻛﺘـﺎب و‬ ‫آﮔﺎه از ﺑﺸﺎرات آﺳﻤﺎﻧﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺘﺰﻟـﺰل‬ ‫ﺳﺎزد‪([.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻛﻪ در ﻣﺠﺎزات ﻣﺤﺎرﺑﻴﻦ )ﺑﺮﻫﻢزﻧﻨﺪﮔﺎن اﻣﻨﻴـﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺑـﺎ ﺳـ ح( ﺑـﺎ‬

‫ﺻﺮاﺣﺖ و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺠﺎزات ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 2‬در ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺔ ﻗﻴﻮد ﺳﻴﺎﺳـﻲاش ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت و ﻋﺬاب ﺧﺎﻟﺪ اﺧﺮوي اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ م ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‬

‫ﻛﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔ اول‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪ 3.‬ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑـﻞﺗـﻮﺟﻬﻲ‬

‫از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان رد‪‬ه‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺑﻪﻗـﺪرترﺳـﻴﺪن ﺧﻠﻴﻔـﺔ اول‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ »وﺟﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺧ ﻓﺖ وي ﭼﻴﺴﺖ؟« واﺿﺢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ‬ ‫ﻫﻴﭻﻛﺪام از دو ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﭘﺎﺳـﺦ ﭘﺮﺳـﺶ‬ ‫اﺧﻴﺮ‪ ،‬واژة ﻧﻮﻇﻬﻮري ﺑﻪﻧﺎم اﺟﻤﺎع و اﻧﺘﺴﺎب ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻛﻪ »‪-‬ﺗﺠﺘﻤـﻊ اﻣﺘـﻲ‬ ‫ﻋﻠﻲ اﻟﺨﻄﺎء« ﺑﻮد و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺴﺎب ﺣﺪﻳﺜﻲ ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﻛـﻪ »ﻣـﻦ ﺑـﺪ‪‬ل‬ ‫دﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮه«‪ .‬ﻋﻠﻲ)ع( ﻛﻪ ﺑﺎب ﻋﻠﻢ ﻧﺒﻲ)ص( ﺑﻮد ﻫﻴﭻﻛﺪام از دو ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎدﺷـﺪه را از‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( رواﻳﺖ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و در ﺟﻮاﻣﻊ رواﺋـﻲ ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﺷـﻴﻌﻲ ﭼﻨـﻴﻦ اﺣـﺎدﻳﺜﻲ از‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان‪.72 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺎﺋﺪه‪.33 ،‬‬ ‫‪ .3‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.267‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫‪1‬‬

‫‪195‬‬

‫‪2‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ »ﻣﻦ ﺑﺪ‪‬ل دﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮه« را ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﺴـﺘﺪرك از‬

‫دﻋﺎﺋﻢ‪ 3‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻲﻫﻴﭻ ﺳﻨﺪي‪.‬‬

‫روﻳﺔ ﺧﻠﻴﻔﺔ اول‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ رد‪‬ه در زﻣﺎن دو ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺑﻌـﺪي اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در آن‬ ‫دوران‪ ،‬ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺧﺮوج ﺧﺸﻚ و ﺧﺎﻟﻲ از دﻳﻦ ﻧﺒﻮد؛ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ را‬ ‫ﺑﻪﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﺎ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺗﻤﺎم‪ ،‬از ﺧﺸﻮﻧﺖ آﻛﻨﺪه از ﺧﻄﺎي ﺧ ﻓﺖ در‬ ‫ﺴّﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﺸﻦُ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫ﺨ ُ‬ ‫ﺧﺸْﻨﺎء‪ ،‬ﻳ ْﻐ ُﻠﻆُ ﻛ ْﻠﻤ‪‬ﻬﺎ‪ ،‬و‪ ‬ﻳ ْ‬ ‫ﺣﻮ‪‬ز‪َ ¨‬‬ ‫ﺼﻴﺮَﻫﺎ ﻓﻲ ‪‬‬ ‫دﻫﺔ دوم ﻫﺠﺮي ﮔ ﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪َ :‬ﻓ ‪‬‬

‫و‪ ‬ﻳﻜ ُﺜﺮُ ا ْﻟﻌ‪‬ﺜﺎر‪ ‬ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬و‪ ‬ا‪ ْ-‬ﻋﺘ‪‬ﺬار‪ ‬ﻣﻨْﻬﺎ‪...» 4.‬ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪ ﻓﻀـﺎﻳﻲ ﺧﺸـﻦ ﻛﺸـﺎﻧﻴﺪه ]و ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ[ ﻛ ﻣﺶ درﺷﺖ و ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﺑـﺎ او دﺷـﻮار و ﻟﻐـﺰشﻫـﺎﻳﺶ ﻓـﺮاوان و‬

‫ﻣﻌﺬرتﺧﻮاﻫﻲاش زﻳﺎد ﺑﻮد‪ «.‬اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ‬ﻣـﻮرد‬ ‫ﻣ ﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ)ع( ﻫـﻴﺞ ﺳـﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒـﺮي در اداﻣـﺔ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻠﻔﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ در زﻣﻴﻨﺔ ﻗﺘﻞ اﻫﻞ رد‪‬ه و ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در دﺳـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺴﻠﺢ ﺧﻮد از ﻧﺎﻛﺜﻴﻦ ﺟﻤﻞ و ﻣﺎرﻗﻴﻦ ﻧﻬﺮوان و ﻗﺎﺳـﻄﻴﻦ ﺷـﺎم را ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﻴﺤﺔ ﻣﺴﻌﺪ¨ﺑﻦزﻳﺎد‪ ،‬اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق)ع( از ﭘﺪرش اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ)ع(‬ ‫رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬إن ﻋﻠﻴﺎ)ع( ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﻳﻨﺴﺐ أﺣﺪا ﻣﻦ أﻫﻞ ﺣﺮﺑـﻪ إﻟـﻲ اﻟﺸـﺮك و‪ -‬إﻟـﻲ‬

‫اﻟﻨﻔﺎق‪ ،‬وﻟﻜﻨﻪ ﻛﺎن ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻫﻢ إﺧﻮاﻧﻨﺎ ﺑﻐﻮا ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ 5.‬اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺴـﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ ]در‬ ‫زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ[ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ ﺑﻪ ﺷﺮك و ﻧﻔﺎق ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣـﻲﻓﺮﻣـﻮد »آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺮادران ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در زﻣـﺎن ﺧﻠﻔـﺎي اﻣـﻮي و‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬اﻟﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 75‬و ج ‪ ،9‬ص ‪.138‬‬ ‫‪ .2‬اﺑﻮاب ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،1‬ح ‪ ،2‬ج ‪ ،18‬ص ‪.163‬‬ ‫‪ .3‬دﻋﺎﺋﻢ ا‪-‬ﺳ م‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،480‬ح ‪.1717‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.3‬‬ ‫‪ .5‬ﻗﺮب ا‪-‬ﺳﻨﺎد‪ ،‬ص ‪ ،45‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌــﻺ‪ ،‬اﺑﻮاب ﺟﻬﺎد اﻟﻌﺪو و ﻣﺎ ﻳﻨﺎﺳﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،26‬ﺣـﺪﻳﺚ ‪ ،10‬ج ‪،15‬‬

‫ص ‪.83‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪196‬‬

‫ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺷﺪت اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺮاﻫﻲ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ع( ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳـﺘﻲ ﻳـﺎ ﺻـﺪور‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از ﺟﺎﻧﺐ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻓﻘـﻪ ﺷـﻴﻌﻪ راه ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ ﻛﺘـﺐ ﻓﻘﻬـﻲ‬ ‫ﻓﻘﻬﺎي اﻗﺪم ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻟﻬﺪاﻳــﻺ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ا‪-‬ﻧﺘﺼـﺎر ﺳـﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀـﻲ و اﻟﻤﺮاﺳـﻢ ﺳـ ر‬ ‫دﻳﻠﻤﻲ ﺣﻜﻢ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ واﻗـﻊ‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را در ﺿﻤﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﻬﺎد آوردهاﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﺆﻳـﺪ‬ ‫ﻗﺮاﺋﻦ ﻳﺎدﺷﺪه در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ )ﻗﺮاﺋﻨﻲ ﻛـﻪ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ارﺗـﺪاد در آنزﻣـﺎن‬ ‫ﺻﺮف ﺧﺮوج از دﻳﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮاﺋﻤﻲ دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ(‪،‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮاﻟﺼ ح ﺣﻠﺒﻲ‪1،‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻴﻬﻘﻲ ﻛﻴـﺪري‪ 2،‬ﻋ ءاﻟـﺪﻳﻦ ﺣﻠﺒـﻲ‪ 3،‬ﻳﺤـﻲ ﺑـﻦ‬

‫ﺳﻌﻴﺪ‪ 4‬و ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﻗﺘﺎل اﻫﻞ رد‪‬ه‪ .5‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ ﺷـﻴﻌﻪ ﻛـﻪ ﺣﻜـﻢ‬

‫ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﻣﺴﺘﻨﺪات آن رواﻳﺎت ﻧﺒﻮي اﻫﻞﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﺜﺎل ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ 6‬و ﺷﻬﻴﺪ اول‪ .7‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرات اول ﻛﺘـﺎب‬

‫اﻟﻤﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺒﺴﻮط ﺷﻴﺦ اﻟﻄﺎﺋﻔﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪:‬‬ ‫»]‪ [1‬و روي ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻲ)ص( أﻧﻪ ﻗﺎل ‪ -‬ﻳﺤﻞ دم اﻣﺮئ ﻣﺴﻠﻢ إ‪ -‬ﺑﺈﺣﺪي ﺛ ث‪ :‬ﻛﻔـﺮ‬ ‫ﺑﻌﺪ إﻳﻤﺎن‪ ،‬أو زﻧﺎ ﺑﻌﺪ إﺣﺼﺎن‪ ،‬أو ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ ﺑﻐﻴﺮ ﻧﻔﺲ‪ [2] ،‬و روي ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﻋﺒـﺎس أن‬ ‫اﻟﻨﺒﻲ)ص( ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺪل دﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮه‪ [3] .‬و روي أن ﻣﻌﺎذا ﻗﺪم اﻟﻴﻤﻦ و ﺑﻬـﺎ أﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ‬ ‫اﻷﺷﻌﺮي‪ ،‬ﻓﻘﻴﻞ ﻟﻪ إن ﻳﻬﻮدﻳﺎ أﺳﻠﻢ ﺛﻢ ارﺗﺪ ﻣﻨـﺬ ﺷـﻬﺮﻳﻦ ﻓﻘـﺎل‪ :‬واﷲ ‪ -‬ﺟﻠﺴـﺖ وﻓـﻲ‬ ‫‪ .1‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ص ‪.250‬‬ ‫‪ .2‬إﺻﺒﺎح اﻟﺸﻴﻌــﻺ‪ ،‬ص ‪.191‬‬ ‫‪ .3‬إﺷﺎر¨ اﻟﺴﺒﻖ‪ ،‬ص ‪.144‬‬ ‫‪ .4‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﺸﺮاﺋﻊ‪ ،‬ص ‪.240‬‬ ‫‪ .5‬اﻟﺨ ف‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 501‬ﺗﺎ ‪ 505‬و اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ 71‬ﺗﺎ ‪.74‬‬ ‫‪ .6‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 281‬و ج ‪ ،8‬ص ‪71‬؛ اﻟﺨ ف ج ‪ 5‬ص ‪.351‬‬ ‫‪ .7‬اﻟﺪروس‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.52‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫‪197‬‬

‫ﺑﻌﻀﻬﺎ ‪ -‬ﻧﺰﻟﺖ ﺣﺘﻲ ﻳﻘﺘﻞ ﻗﻀﻲ رﺳﻮلاﷲ)ص( ﺑﺬﻟﻚ ﻓﻘﺘﻞ وﻋﻠﻴﻪ إﺟﻤﺎع اﻷﻣـــﻺ‪[4] .‬‬ ‫و روي أن ﻗﻮﻣﺎ ﻗﺎﻟﻮا ﻟﻌﻠﻲ)ع( أﻧﺖ اﷲ ﻓﺄﺟﺞ ﻧﺎرا ﻓﺤﺮﻗﻬﻢ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘـﺎل اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس‪ :‬ﻟـﻮ‬ ‫ﻛﻨﺖ أﻧﺎ ﻟﻘﺘﻠﺘﻬﻢ ﺑﺎﻟﺴﻴﻒ‪ ،‬ﺳﻤﻌﺖ اﻟﻨﺒﻲ)ص( ﻳﻘﻮل ‪ -‬ﺗﻌﺬﺑﻮا ﺑﻌﺬاب اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑـﺪل دﻳﻨـﻪ‬ ‫ﻓﺎﻗﺘﻠﻮه‪ [5] .‬ﻓﻲ ﻫﺬه اﻟﻘﻀﻴــﻺ ﻗﻮل ﻋﻠﻲ)ع(‪ :‬ﻟﻤﺎ رأﻳﺖ اﻷﻣﺮ أﻣﺮا ﻣﻨﻜﺮا * أﺟﺠﺖ ﻧﺎري‬ ‫ودﻋﻮت ﻗﻨﺒﺮا‪ [6] .‬وروي أن ﺷﻴﺨﺎ ﺗﻨﺼﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﻪ ﻋﻠﻲ ﻋﻠﻴـﻪ اﻟﺴـ م ارﺗـﺪدت؟ ﻓﻘـﺎل‬ ‫ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﻪ ﻟﻌﻠﻚ أردت أن ﺗﺼﻴﺐ ﻣﺎ‪ -‬ﺛﻢ ﺗﺮﺟﻊ؟ ﻗﺎل‪ ،- :‬ﻗﺎل ﻟﻌﻠﻚ ارﺗﺪدت ﺑﺴﺒﺐ‬ ‫اﻣﺮأ¨ ﺧﻄﺒﺘﻬﺎ ﻓﺄﺑﺖ ﻋﻠﻴﻚ ﻓﺄردت أن ﺗﺘﺰوج ﺑﻬﺎ ﺛﻢ ﺗﺮﺟﻊ؟ ﻗﺎل‪ ،- :‬ﻗﺎل ﻓـﺎرﺟﻊ ﻗـﺎل ‪-‬‬ ‫ﺣﺘﻲ أﻟﻘﻲ اﻟﻤﺴﻴﺢ ﻓﻘﺘﻠﻪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ از ﺷﺶ رواﻳﺖ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ )ﺻﺎﺣﺐ دو ﻛﺘﺎب از ﻛﺘﺐ ارﺑﻌﺔ ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ( ﻣﻨﻘﻮل از ﺟﻮاﻣﻊ رواﺋﻲ اﻫﻞﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻦ ﺑﺪ‪‬ل دﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮه« رواﻳـﺖ ﻣﺪرﺳـﺔ‬ ‫ﺧﻠﻔﺎ از رﺳﻮل اﻛﺮم)ص( اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﻞﺑﻴﺖ ﻧﺒﻲ)ص( ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺘـﻲ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از ﻗﻴﻮد ﺳﻴﺎﺳﻲ اوﻟﻴﻪاش ﻣﻨﺘﺰع ﻣﻲﺷﻮد و از ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑـﺎ‬ ‫اﻟﺤﺎق ﺑﻪ دﺷﻤﻦ و دﻳﮕﺮ ﻗﻴﻮد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﺻﺮف ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم‬ ‫ﺑﻪﺑﻌﺪ رواﻳﺎﺗﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺪا ﺷﺪه از ﻗﻴﻮدش از اﺋﻤﻪ)ع( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷـﻮد و‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻲﺳﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﻣﺠﻬﻮل و ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨــﺶ ﺑﺰرﮔــﻲ از اﻳــﻦ رواﻳــﺎت ﺑــﻪ ﻏﻠـﻮ‪ ‬اﺧﺘﺼــﺎص دارد و ﺷــﻴﻮة ﻣﻮاﺟﻬــﺔ‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﺑﺎ ﻏﺎﻟﻴﺎن‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺎت را ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬ﺻﻨﻌﺖ ﺟﻌـﻞ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎل ﺑﻮدهاﻧﺪ آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺨﻨﺎ ا‪-‬ﺳﺘﺎد )رﺿﻮاناﷲﺗﻌﺎﻟﻲﻋﻠﻴﻪ( اﺣﺘﻤـﺎل ﺗﺒـﺪل ﻣﻮﺿـﻮع را اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﺻﺮف ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﻜـﺮ و اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ارﺗﺪاد اﻓﺮاد در آن روزﮔﺎر ‪‬‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ازﻧﻈﺮ ﻓﻜﺮي‪ ،‬از اﺳ م ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪ ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﻲﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻓﻮراً ﺑـﻪ‬ ‫‪ .1‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.281‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪198‬‬

‫ﺻﻒ دﺷﻤﻦ ﻣﺤﺎرب ﺑﺎ اﺳ م و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ در ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻧﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﻴـﺮد‪ .‬و‬ ‫در ﺟﻮاﻣﻊ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻋﺎدت دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ و ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ ﺑـﺮاي ﺣﻔﺎﻇـﺖ از‬ ‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ اﺷﺨﺎص و اﻗﻮام دﻳﮕﺮي ﻣﺘﺤﺪ و ﻫﻢﭘﻴﻤـﺎن ﺷـﻮد و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﻓـﺮادي دﺷـﻤﻦ ﻣﺤـﺎرب ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪«.‬؛‪» 1‬ﻣﻮﺿـﻮع ارﺗـﺪاد در ﻋﺼـﺮ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم)ص( و ﺣﺘﻲ اﺋﻤﻪ)ع( ﻓﺮاﺗـﺮ از ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻋﻘﻴـﺪه و ﻳـﺎ اﺑـﺮاز آن ﺑـﻮده اﺳـﺖ«‪.2‬‬

‫»ﺗﻌﺰﻳﺮات و ﺣﺪود داراي ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻏﻴﺒﻲ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻳﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫از ﻗﺮاﺋﻦ و ﺗﻌﺒﻴﺮات زﻳﺎدي ﻛﻪ در رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺪود و ﺗﻌﺰﻳﺮات وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ازاﻳﻦرو ﻗﺒ ً ﻳﺎدآوري ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﻨ ‪‬ﺒﻪ ﻣﺠـﺮﻣﻴﻦ‬ ‫و اﺻ ح آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻏﻴﺒﻲِ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﻓﻬﻢ دﻳﮕﺮي در آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫و ازﻃﺮﻓﻲ ﺗﺤﻮ‪-‬ت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺮمﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻧﺤﻮة ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از آﻧﻬـﺎ‬ ‫و روانﺷﻨﺎﺳﻲِ ﻣﺠﺮﻣﻴﻦ و ﻧﺤﻮة اﺻ ح و ﺗﺮﺑﻴﺖ آﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪﻧﺤـﻮي ﻛـﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﻨـﻮﻧﻲ آﺛـﺎر ﻣـﻮردﻧﻈﺮ ﺷـﺎرع را ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ و‬ ‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪﺷﻮد‪ :‬ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬زودﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ ﺷـﺎرع از‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي راﻳﺞ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ﻣـﺬﻛﻮر‪ ،‬اﮔـﺮ ﻓﻘﻴـﻪ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ادﻟﺔ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ازآنﺟﻬﺖ ﻛـﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳـﺪ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ اﺣﻜﺎم ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﻣﻮﺿﻮع آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻳﺎﻓﺘـﻪ و درﺣﻘﻴﻘـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮعِ ﺣﻜﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻃﺒﻖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻌﻀـﻲ‬ ‫اﺣﻜﺎم ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮِ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻧﻈﺮ دﻫﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣ ً ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﻳﺎت و رواﻳـﺎت و‬ ‫ﺿﻮاﺑﻂ اﺟﺘﻬﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺄﺛﻴﺮ از ﺟﻮ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺟﻮد‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺒﺪل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ )ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ راﻗـﻢ‬ ‫ﺳﻄﻮر ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ( ﻗﺪر ﻣﺘـﻴﻘﻦ آن‪ ،‬اﻳﺠـﺎد ﺷـﺒﻬﻪ در ﺑﻘـﺎي ﻣﻮﺿـﻮع اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،‬ص ‪.91‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.132‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺠﺎزتﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ص ‪ 86‬و ‪.87‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫‪199‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪة درء )ﺳﻘﻮط ﻣﺠﺎزات ﺣﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪ( اﺟﺎزة اﺟﺮاي اﺳﺘﺼﺤﺎب ﺑﻘﺎي‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن‪ ،‬ﺑﻘﺎي ﺣﻜﻢ را ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ اﻣﺮ ﻣﻄﺎع رﺳﻮل اﻛﺮم)ص( ﺣﺪود ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺒﻬﺎت رﻓﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﭼﻪ ﺷﺒﻬﻪاي اﻗﻮي از ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع؟‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ ﺑﺮاي ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ آﻧﭽﻨﺎنﻛـﻪ از ﺳـﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀـﻲ ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪ‪ 1‬از‬ ‫ﻣﻨﻔﺮدات اﻣﺎﻣﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬درﺣﻘﻴﻘﺖ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺪﻳﺸـﺔ ﻏﻠـﻮ‪ ‬ﻏﻴﺮاﻓﺮاﻃـﻲ در‬

‫ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﻀﺞ ﮔﺮﻓﺖ‪ 2‬ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪ و اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻧﻴﺰ‬

‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﻋﺪام ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ ﺑﺪون ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ‬ ‫ﻣﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ازاﻳﻦرو ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ در ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ و ﻳﻜﭙﺎرﭼـﻪﺗـﺮ از‬ ‫ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ارﺗﺪاد و آزادي اﻧﺪﻳﺸﻪ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﺪ‪» :‬ﭼﺮا ارﺗﺪاد را ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ آنرا ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻋﺮﺻـﺔ‬ ‫رﻗﺎﺑﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﻗﺮار دادهاﻳـﺪ؟ ارﺗـﺪاد ﻧـﻮﻋﻲ اﻧﻜـﺎر ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ‬ﻏﻴﺮﻗﺎﺑـﻞ اﻧﻜـﺎر اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﺮﺻﺔ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ و ﺟﺪال اﺣﺴﻦ و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺎﻳﺪ وارد ﺷﺪ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﻫﻤﻴﻦ روش را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﭼﻄﻮر ﺑﺎ‬ ‫او ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد؟ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ واﺿﺤﺎت را ﻣﻨﻜـﺮ ﺷـﻮد و اﻳـﻦ اﻧﻜـﺎرِ او ﺧﻄـﺮي‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻞ دراﻳﻦﻣﻮرد ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ اﻧﺴـﺎن ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻣﺮﻳﻀـﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮض او )ﻳﻌﻨﻲ اﻧﻜﺎر از روي ﻫﻮيوﻫﻮس و ﺣﺐ ﺑﻪ دﻧﻴـﺎ( ﻣﻮﺟـﺐ ﺳـﺮاﻳﺖ‬ ‫ﺑﻪ دﻳﮕﺮان و ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ دﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ا‪-‬ﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ص ‪.481‬‬ ‫‪ .2‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﻠﻤﺎي اﺑﺮار ﺗﻠﻘﻲ اوﻟﻴـﺔ اﺳـ م ﺷـﻴﻌﻲ از‬

‫اﺻﻞ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ﺳﻮم‪ ،‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ ،1385‬ص ‪ 92‬ﺗﺎ ‪.102‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪200‬‬

‫اوﻹً ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﻳﺎ ﺧﺮوج از آن ﻛﻪ در ﻟﺴﺎن ﻓﻘﻬﻲ از آن ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در‬ ‫ﻋﺮف ﺣﻘﻮق ذﻳﻞ ﻋﻨﻮان آزادي ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ از اﺳ م و ﭼﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﺳ م‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺳ م ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻳﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘـﺎدي دارﻧـﺪ‪ .‬داور ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻫـﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ در روز ﺑﺎزﭘﺴـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﺮا‬ ‫ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻧﻔﺲ ا‪-‬ﻣﺮي را ﺑﺎ ﺣﻘﻮق دﻧﻴﻮي ﺧﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﺑﺤﺚ در ﺣﻘﻮق دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺑﺎور وي‪ .‬ﻣﺪﻋﻴﺎت ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از اﺳ م ﺧﺎرج ﺷﺪه را ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ ﻧﻘـﺪ‬ ‫ﻛﺮد و ﺑﺎ ادﻟﺔ ﻣﺘﻘﻦ‪ ،‬ﺑﻲاﺳﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ را ﻋﻴـﺎن ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺔ ﺳـﺨﻦ در اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺠﺎزات و اﻋﺪام‪ ،‬دواي درد ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﻳﻨﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬در دﻧﻴﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺿﺮر اﺳ م‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻳﺪ اﮔﺮ اﺳﺘﺪ‪-‬ل و ﺟﺪال اﺣﺴﻦ و ﺑﺤﺚ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺎ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ ﭼـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻢ و ﻓﻀﺎ و ﺟـﻮي‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزم ﻛﻪ ﭘﺸﺖﭘﺎ زﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ و اﺳﺘﺪ‪-‬ل و ﺟـﺪال اﺣﺴـﻦ ﺑـﻲاﻋﺘﺒـﺎر ﺷـﻮﻧﺪ و‬ ‫ﺷﻨﻮﻧﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﻛﻮﺷﻢ در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧـﺒﺾ ﺗﻔﻜـﺮ را ﺑـﻪدﺳـﺖ ﮔﻴـﺮم و‬ ‫ﺑﻲﻣﻨﻄﻘﺎنِ ﻟﺠﻮج را ﺑﻪ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﻜﺸﺎﻧﻢ‪ .‬ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ اﻋﺪامِ ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﻨﺘﻘﺪ و ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫و ﻣﻌﺎﻧﺪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﻀﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺪام و ﻣﺠﺎزات و داغ و درﻓﺶ‪ ،‬ﻣﺸﻜ ت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺣـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪» ،‬ﻫﻮي و ﻫﻮس و ﺣﺐ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ« ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﺷـﻤﺎ ﻣﺠـﺎزات دارد‪ ،‬ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؟ و ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮﻣﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺪام ﻣﺴﺘﻨﺪ‬ ‫اﺳﺖ؟‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻴﻤﺎر اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎر را ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎﻟﺠـﺔ‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ ﻧﻪ ﻧﺴﺨﺔ ﺟﺰاﻳﻲاﻣﻨﻴﺘﻲ‪ .‬ﺿﺮورت اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛـﻪ‬

‫‪201‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫زﻣﺔ اﺟﺘﻬﺎد ﺑﺼﻴﺮ اﺳﺖ دراﻳﻦﻣﻮارد ﺑﻴﺸـﺘﺮ آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در دﻧﻴـﺎي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻛـﻪ‬‫ﺑﻪﻛﻤﻚ اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ و ﻣﺎﻫﻮاره و ﻏﻴﺮ آن‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﺑـﻪﺳـﺮﻋﺖ‪ ‬ﺑـﺮق و ﺑـﺎد ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﺟﺪاﺳﺎزي ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪﺷﻴﻮة ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺸﻢﻫﺎﻳﺘﺎن را ﺑﮕﺸـﺎﻳﻴﺪ و ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻓﺘﻮا دﻫﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲداﻧﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺨﻨﺎ ا‪-‬ﺳﺘﺎد دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎره ﻛـﻨﻢ‪» :‬ﻫـﺮ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻖ دارد ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮد را )ﺻﺤﻴﺢ ﻳﺎ ﻏﻠﻂ( ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺿﻤﻦ ﺑﻴـﺎن‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻘﻴﺪة دﻳﮕﺮان و ﻣﻘﺪﺳـﺎت آﻧـﺎن ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﻳـﺎ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺻﺮف ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و اﻧﺪﻳﺸﻪ اﮔﺮ از روي ﻋﻨـﺎد‬ ‫ﺗﺤﺮﻳﻒ و اﻓﺘﺮا ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ‪‬‬ ‫ﺑﺎ ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺟﺰاﻳﻲ و ﻛﻴﻔﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘ ً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎزات ﻛﻴﻔﺮي‬ ‫دﻧﻴﻮي در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺠﺮد اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ آن و ﻳﺎ اﺑﺮاز آن و ﻳﺎ‬ ‫اﻃ ع از اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﻔﻜﺮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻖ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻛﻴﻔﺮي‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ارﺗﺪاد‪ ،‬اﻓﺴﺎد‪ ،‬ﺗﻮﻫﻴﻦ‪ ،‬اﻓﺘﺮا و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً اﻳﻨﻜﻪ در دﻧﻴﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪﺳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫را ﻣﺠﺎزات و اﻋﺪام ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آﻳﺎ در ﻗﺮون اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﻳﻬﻮد‬ ‫و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ؟ در ﻛﺘـﺎب آﺳـﻤﺎﻧﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬ﭼـﺮا ﻓﻘﻬـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن در ﻓﻬـﻢ ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﺎي ﻳﻬﻮد و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درﺟﺎ ﺑﺰﻧﻨﺪ؟ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﭘﺎپ واﺗﻴﻜـﺎن و ﺧﺎﺧـﺎمﻫـﺎي‬ ‫ﻳﻬﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ص ‪.52‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ رﺳﻤﻲ آزادي ﻣﺬﻫﺒﻲ واﺗﻴﻜﺎن ﻣﻮرخ دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1965‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‪:‬‬ ‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻛﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ دو ﺑﺤﺚ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻓﻘﺪان ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ و ﻫﺪر ﺑﻮدن دم آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﮔﺰاره را ﻧﺎﺷـﻲ از ﻋـﺪم دﻗـﺖ ﻛﺎﻣـﻞ در آﻳـﺎت ﻗـﺮآن ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﻢاﻃ ﻋﻲ ﻳﺎ ﺿﻌﻒ ﻋﻠﻤﻲ ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﻫﻔـﺖ آﻳـﻪ از ﻗـﺮآن را ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻳﺎ ﻓﻘﻴﻬﺎن اﻫﻞﺳﻨﺖ ازﻗﺒﻴﻞ اﻣﺎم اﻟﻤﺸﻜﻜﻴﻦ ﻓﺨـﺮ رازي و آﻟﻮﺳـﻲ و ﺳﺮﺧﺴـﻲ‬ ‫ﺑﻪﻛﻤﻚ اﺳﺘﺼﺤﺎب ﺷﺮاﻳﻊ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ ذﻛﺮ ﻛﺮده و ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﺪ »ﺑﺮﺧﻲ ادﻋﺎي ﻇﻬﻮر آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪...‬‬ ‫ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻗﻄﻌﻲ و ﺟﺰﻣﻲ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻣﻨﺘﻔـﻲ‬ ‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﻳـﺎت‪،‬‬ ‫د‪-‬ﻟﺖ واﺿﺤﻲ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ‪-‬اﻗـﻞ از اﻳـﻦ آﻳـﺎت ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺆﻳ‪‬ـﺪ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪«.‬‬ ‫اﺳﺘﻈﻬﺎرات ﻗﺮآﻧﻲ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪان ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑـﻪ ﻧﻘـﺪ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣـﺪﻋﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﺒﻮده ﻛﻪ ﻣﻔﺴﺮ ﻳﺎ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪ ﻗﺮآن اﺳـﺘﻨﺎد ﻧﻜـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻋﺎ اﻳﻦ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﭘﺎﻳﺔ ﻗﺮآﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ دﻓـﺎﻋﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬ﺷـﻤﺎ‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪203‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ از ﺗﻔﺤﺺ ﻓﺮاوان اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻔـﺖ آﻳـﻪ ﻫـﻢ ﺑـﻴﺶ از ﻣﺆﻳـﺪ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺣﻜﻤـﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ از‬ ‫ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ در دﻧﻴﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﻮن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﺳﺖ‪ ،‬از‬ ‫آنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺤﺴﺎﻧﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺾ ﻗﻮاﻋـﺪ ﻣﺴـﻠّﻢ ﻛـ م و ﻓﻘـﻪ و ﺗﻔﺴـﻴﺮ در ﻣﺪرﺳـﺔ‬ ‫اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( را ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ اﻟﻄﺎﻳﻔﻪ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺴﻮط‪ 1‬ﻛﺘﺎب ا‪-‬رﺗﺪاد را ﺑﺎ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ ﺳﻪ آﻳﺔ ﻗﺮآن‬ ‫آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺮﺗﺪ‪ .‬ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ »وﻣﻦ ﻳﻜﻔﺮ ﺑﺎ‪-‬ﻳﻤﺎن ﻓﻘﺪ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻠﻪ وﻫﻮ ﻓﻲ‬

‫اﻵﺧﺮ¨ ﻣﻦ اﻟﺨﺎﺳﺮﻳﻦ«‪ 2‬وﻗﺎل »ان اﻟﺬﻳﻦ آﻣﻨﻮا ﺛﻢ ﻛﻔﺮوا ﺛﻢ آﻣﻨـﻮا ﺛـﻢ ﻛﻔـﺮوا ﺛـﻢ ازدادوا‬

‫ﻛﻔﺮا ﻟﻢ ﻳﻜﻦ اﷲ ﻟﻴﻐﻔﺮ ﻟﻬﻢ و‪ -‬ﻟﻴﻬﺪﻳﻬﻢ ﺳﺒﻴ «‪ 3‬وﻗﺎل ﺗﻌﺎﻟﻲ »وﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪد ﻣﻨﻜﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ‬ ‫ﻓﻴﻤﺖ وﻫﻮ ﻛﺎﻓﺮ ﻓﺄوﻟﺌﻚ ﺣﺒﻄﺖ أﻋﻤﺎﻟﻬﻢ ﻓﻲ اﻟﺪﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮ¨ و أوﻟﺌﻚ أﺻﺤﺎب اﻟﻨﺎر ﻫﻢ‬

‫ﻓﻴﻬﺎ ﺧﺎﻟﺪون«‪ 4‬ﻓﺪﻟﺖ ﻫﺬه اﻵﻳﺎت ﻛﻠﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﺧﻄﺮ ا‪-‬رﺗﺪاد‪ .‬ﻓﺈذا ﺛﺒﺖ أﻧﻬﺎ ﻣﺤﺮﻣــﻺ ﻓﻤﻦ‬ ‫ارﺗﺪ ﻋﻦ ا‪-‬ﺳ م ﻟﻢ ﻳﺨﻞ ﻣﻦ أﺣﺪ أﻣﺮﻳﻦ‪ :‬إﻣﺎ أن ﻳﻜﻮن رﺟ أو اﻣﺮأ¨‪ ،‬ﻓﺈن ﻛـﺎن رﺟـ ‬ ‫ﻗﺘﻞ ‪-‬ﺟﻤﺎع اﻷﻣــﻺ و روي‪ «...‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺗﻨﻬـﺎ ﺧﻄـﺮ ارﺗـﺪاد و‬

‫ﺣﺮﻣﺖ آن را درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﺴﺘﻨﺪش در ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬رواﻳـﺎت و اﺟﻤـﺎع‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺑﺮاي دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ)ص( ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬واﺿـﺢ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از دﺷﻨﺎم و ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ و اﺳﺎﺋﺔ ادب ﺑﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻬﻲ ﻛﺮده اﺳـﺖ‬ ‫و رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﺮام و ادب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( را ‪-‬زم داﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻛﺮدن ﺑﻲادﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﻧﺒﻮي ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺬاء ﺧﺪا و رﺳﻮل‪ ،‬ﻟﻌﻦ دﻧﻴﺎ و آﺧـﺮت‬

‫‪ .1‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.281‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺎﺋﺪه‪.5 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺴﺎء‪.137 ،‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬

‫‪204‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫و ﻋﺬاب اﻟﻴﻢ و ﺧﻮارﻛﻨﻨﺪة اﺧﺮوي در ﭘﻲ دارد ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺗ زﻣﻲ‬ ‫ﺑﺎ اﺷﺪ‪ ‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻠﻌﻮﻧﻲ واﺟﺐاﻟﻘﺘـﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻛـﺎﻓﺮﻳﻦ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻗﻀﻴﻦ ﻋﻬﺪاﷲ‪ ،‬ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻗﺎذﻓﻴﻦ ﻣﺤﺼـﻨﺎت و‬ ‫ﻗﺎﺗﻠﻴﻦ ﺑﻪﻋﻤﺪ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻠﻌﻮﻧﻴﻦ اﻟﻬﻲ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻠﻌﻮﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻋﻤﺪ ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام دارد و رﻣـﻲ ﻣﺤﺼـﻨﺎت ﻧﻴـﺰ ﻣﺠـﺎزات ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ دارد‪ .‬دارﻧـﺪﮔﺎن‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدات ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﻠﻌﻮنﺑﻮدن ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬آﻳﺎ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻗﺮآن اﺳﺖ؟‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪ ‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﻗﺮآن اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪي اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اول‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺻﻠﻲ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ)ص( ﺑﺮﺧـﻲ اﺧﺒـﺎر آﺣـﺎد‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺳﻮم‪ .‬ﻫﺮ رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬اﺧﺒﺎر ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮدود ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻲ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻔﺎد ﻣﻘﺪﻣﺔ اول اﺛﺒﺎت ﺷﺪ و ﻣﺸـﺨﺺ ﮔﺸـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻜﻢ‪ ،‬او‪ ً-‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً اﮔﺮ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠـﻲ ﺑـﺮﺧ ف آن ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻋﻘﻠﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً اﺟﻤﺎع ﻣﻨﻘﻮل ﻣﺪرﻛﻲ اﺳﺖ و ﻣﺪرﻛﻲ ﺟﺰ اﺧﺒﺎر وارده‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬راﺑﻌﺎً ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي اﺧﺒﺎر آﺣﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧـﺪﻛﻲ از آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ ﺳـﻨﺪاً‬ ‫ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻳﺎ ﻣﻮﺛﻘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺻﻠﻲ ﻗﺎﺋ ن ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻫﻤـﻴﻦ‬

‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﻪ‪ 61 ،‬و اﺣﺰاب‪.57 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪205‬‬

‫رواﻳﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دو ﻣﻘﺪﻣﺔ دﻳﮕﺮِ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻓﻮق‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺛﺒﺎت دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻃـﻲ‬ ‫دو ﺑﺨﺶ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازم‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ رواﻳﺎت‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻋﺪم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺷﺮط ﺣ ‪‬‬

‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ)ص( دوﻣﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﺳ م اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻨﺖ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ع( ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮط اﻋﺘﺒﺎر رواﻳﺎت ﺣـﺎﻛﻲ‬ ‫از ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺋﻤﻪ)ع( ﻋﺪم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺘﻜـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻞ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺻـﻮرتﺑﻨـﺪي‪ :‬ﻣﻘﺪﻣـﺔ اول‪ ،‬ﺳـﺎزﮔﺎري دروﻧـﻲ‪،‬‬ ‫ﺷﺮط ﻋﻘﻠﻲِ ﻫﺮ دﻳﻦ و آﺋﻴﻦِ ﻣﻮﺟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم‪ ،‬ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺳـﻨﮓ اول اﺳـ م‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن در ﻃﻮل دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳ م و ﻣﺎﻓﻮق ﻫﻤـﺔ آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ‪ :‬ﻛﻠﻴـﺔ اﺟـﺰاي‬ ‫ﻏﻴﺮﻗﺮآﻧﻲ اﺳ م‪ ،‬اﻋﻢ از ﺳﻨﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺳـﻴﺮة اﻫـﻞﺑﻴـﺖ)ع( و روش اﺻـﺤﺎب و‬ ‫اﺟﻤﺎع اﻣﺖ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻢ ﻗﺮآن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺔ اول ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ‬ ‫اﻣﺘﻨﺎع اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬از ﺑﺪﻳﻬﻴﺎت ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﻣـﻮرد اﻣﻀـﺎي‬ ‫ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﺔ دوم از او‪‬ﻟﻴﺎت ﺗﻔﻜﺮ اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ ﻧﻘـﻞ ﻣﺘـﻮاﺗﺮ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬لِ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﺳـﺘﺪ‪-‬لﻫـﺎي‬ ‫ﻧﻘﻠﻲ ﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( در ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرگﺗـﺮﻳﻦ اﺟ ﺳـﻴﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﺪر اﺳ م در ﺣﻀﻮر دهﻫﺎ ﻫـﺰار ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻌﻠـﻴﻢ داده ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( در‬ ‫ﺧﻄﺒﺔ ﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺬﻛﺮ داد‪ :‬ﻫﺮ ﺣﺪﻳﺜﻲ را ﻛﻪ از ﻣﻦ ﺷﻨﻴﺪﻳﺪ آنرا ﺑﻪ ﻛﺘـﺎب ﺧـﺪا‬ ‫ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﺪ و اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮآن ﺑﻮد ﺣﺪﻳﺚ ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ دروغ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺧﻄﺐ اﻟﻨﺒـﻲ)ص( ﺑﻤﻨـﻲ ﻓﻘـﺎل‪ :‬أﻳﻬـﺎ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪206‬‬

‫‪1‬‬

‫اﻟﻨﺎس ﻣﺎ ﺟﺎءﻛﻢ ﻋﻨﻲ ﻓﻮاﻓﻖ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻓﺄﻧﺎ ﻗﻠﺘﻪ‪ ،‬وﻣﺎ ﺟﺎءﻛﻢ ﻳﺨﺎﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻓﻠـﻢ أﻗﻠـﻪ« ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي ﻧﺒﻮي را ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ و در اﺳﺘﻨﺎد ﻗﻄﻌﻲ ﻣﻔﺎد‬ ‫آن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻟﺰوم ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻳﺎ ﻋﺪم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ‬ ‫آن در ﺳﻪ ﻣﺒﺤﺚ اﺻﻮﻟﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻄﺮح اﺳـﺖ‪ :‬ﺗـﺮﺟﻴﺢ در ﺧﺒـﺮﻳﻦ ﻣﺘﻌﺎرﺿـﻴﻦ‪ ،‬ﺷـﺮاﻳﻂ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ـﺖ اﺣﺎدﻳـﺚ‪ .‬اﮔﺮﭼـﻪ درﺑـﺎرة دو ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫ﺻﺤﺖ ﺷﺮط ﺿﻤﻦﻋﻘﺪ ‪-‬زم و ﺷـﺮاﻳﻂ ﺣ ‪‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﻤﺘﻌﻲ در ﺑﺎب ﺗﻌﺎدل و ﺗﺮاﺟﻴﺢ ﻋﻠﻢ اﺻﻮل و ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺎﺳـﺐ ﻓﻘـﻪ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل و دراﻳﻺ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺟﺎي ﺑﺤﺜﻲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ در ﺑﺎب ﺣ ‪‬‬ ‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺧﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎرة اﻳﻨﻜﻪ ﻟﺰوم ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻳﺎ ﻟـﺰوم ﻋـﺪمﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﻗـﺮآن‬ ‫ﻣ ك اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪر ﻣﺘﻴﻘﻦ‪ ،‬ﻋﺪم اﻋﺘﺒﺎر رواﻳـﺖ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻛﺘـﺎباﷲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻗـﺪر ﻣﺘـﻴﻘﻦ از‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻛﻠﻴﺔ رواﻳﺎت ﻣﻨﻘﻮل از ﺧﻮد‬ ‫را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﻋﺪمﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻗﻄﻌﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻤﻮده و اﻣﺮ ﻛﺮدهاﻧـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫رواﻳﺘﻲ از اﻳﺸﺎن رﺳﻴﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬ ‫آﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود و زﺧﺮف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺳـﻪ رواﻳـﺖ اﺷـﺎره‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع(‪ :‬ﻣﺎ واﻓﻖ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻓﺨـﺬوه وﻣـﺎ ﺧـﺎﻟﻒ ﻛﺘـﺎب اﷲ ﻓـﺪﻋﻮه‪ 2.‬اﻣـﺎم‬ ‫ﺻﺎدق)ع(‪ :‬ﻛﻞ ﺷﺊ ﻣﺮدود إﻟﻲ ﻛﺘﺎب اﷲ واﻟﺴﻨــﻺ‪ ،‬وﻛﻞ ﺣﺪﻳﺚ ‪ -‬ﻳﻮاﻓﻖ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻓﻬﻮ‬

‫زﺧﺮف‪ 3.‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(‪ :‬ﻣﺎ أﺗﺎﻛﻢ ﻋﻨﺎ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ ‪ -‬ﻳﺼﺪﻗﻪ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻓﻬﻮ ﺑﺎﻃـﻞ‪ 4.‬اﻳـﻦ‬

‫ﻣﻀﻤﻮن در رواﻳﺎت اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( اﮔﺮ »ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي« ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻳﻘﻴﻨﺎً »ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺟﻤﺎﻟﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ح ‪ ،130‬ج ‪ ،1‬ص ‪.221‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ح ‪ ،150‬ج ‪ 1‬ص ‪226‬؛ ا‪-‬ﻣﺎﻟﻲ ﺻﺪوق‪ ،‬ح ‪ ،608‬ص ‪.449‬‬ ‫‪ .3‬اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ح ‪ ،128‬ج ‪ ،1‬ص ‪.221‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ح ‪ ،129‬ج ‪ ،1‬ص ‪.221‬‬

‫‪207‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬ ‫دو‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ)ص( ﺑﺎ آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬

‫در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت دو ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲﭘﺮدازم‪ :‬اﺑﺘﺪا ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت دالّ ﺑﺮ اﻋﺪام‬ ‫و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ رﺳﻮل اﻛﺮم)ص( را ﺑﺎ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ و ﺳـﻨﺖ ﻣﺘـﻮاﺗﺮ‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ؛ آﻧﮕﺎه ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت اﻋﺪام و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑـﺎ ﻣﺤﻜﻤـﺎت‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﺷﻴﻮة ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻳﺬاء ﺻـﺎﺣﺐ‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ‬ ‫آﻳﺎ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ)ص( ﺑﺎ آﻳﺎت ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺳـﺎزﮔﺎري و ﻣﻮاﻓﻘـﺖ دارد؟‬ ‫آﻳﺎت ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬دو دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ﺳﺐ‪ ‬اﻟﻨﺒﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺑﺮﺳـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻇﻬﻮر ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﺸﺎن ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ رواﻳﺎت ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ درﺣﺪ ﻇﻬﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫دﺳﺘﺔ اول‪ ،‬آﻳﺎت ﺷﻴﻮة ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪.‬‬ ‫در آﻳﺎت اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺳﻮرة ﺣﺠﺮات ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲ آﻣـﻮزد ﻛـﻪ ﺻﺪاﻳﺸـﺎن را در ﺣﻀـﻮر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و‬ ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺑـﻪ‬

‫ﺣﺒﻂ و ﻧﺎﺑﻮدي اﻋﻤﺎل ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﺑﻪ آﻫﺴﺘﮕﻲ و ادب ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫـﺎي‬ ‫ﺗﻘﻮا ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ از ﭘﺸﺖ اﺗﺎقﻫﺎ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ را ﺻـﺪا ﻣـﻲزﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﺟـﺎي اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرش ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬از آداب و اﺧ ق ﺑﻲ اﻃ ﻋﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺻﺒﺮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﺧﺎرج ﺷﻮد آﻧﮕﺎه ﺣﺎﺟﺘﺸﺎن را ﺑﺎ وي در ﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﺬاردﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﻫـﻢ ﺑﻬﺘـﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬

‫ﺠ ‪‬ﻬﺮُوا ﻟَـﻪ‪ ‬ﺑِـﺎ ْﻟ َﻘﻮ‪‬لِ‬ ‫ﺻﻮ‪‬ت‪ ‬اﻟ َّﻨﺒِﻲ و‪‬ﻟَﺎ َﺗ ‪‬‬ ‫ﺻﻮ‪‬اﺗَﻜﻢ‪َ ‬ﻓﻮ‪‬قَ ‪‬‬ ‫ﺑﺨﺸﺎﻳﻨﺪه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ أَﻳﻬ‪‬ﺎ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻟَﺎ َﺗﺮْ َﻓﻌ‪‬ﻮا أَ ‪‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﻌﺮُونَ )اﻟﺤﺠﺮات ‪ (2‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤـﺎن آوردهاﻳـﺪ!‬ ‫ﺤ ‪‬ﺒﻂَ أَ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺎﻟُﻜﻢ‪ ‬و‪‬أَﻧ ُﺘﻢ‪ ‬ﻟَﺎ َﺗ ْ‬ ‫ﺠ ‪‬ﻬﺮِ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﻀ‪‬ﻜﻢ‪ ‬ﻟ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺾٍ أَن َﺗ ‪‬‬ ‫ﻛ ‪‬‬

‫ﺻﺪاي ﺧﻮد را ﻓﺮاﺗﺮ از ﺻﺪاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬و درﺑﺮاﺑـﺮ او ﺑﻠﻨـﺪ ﺳـﺨﻦ ﻣﮕﻮﻳﻴـﺪ ]و داد و ﻓﺮﻳـﺎد ﻧﺰﻧﻴـﺪ[‬

‫آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻤﺎ درﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻠﻨﺪ ﺻﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا اﻋﻤـﺎل ﺷـﻤﺎ ﻧـﺎﺑﻮد ﮔـﺮدد درﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﺤﻮي ﺷﺘﻢ و ﺳﺐ‪ ‬ﻧﺒﻲ از ﺑﻠﻨﺪﻛﺮدن ﺻﺪا در ﺣﻀﻮر اﻳﺸـﺎن ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮ‬ ‫ﻛﺮدن ﺻﺪا و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟـﻲ ﺷـﺘﻢ و ﺳـﺐ‪‬‬

‫ﻧﺒﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺒﻂ‪ ،‬ﺑﻲ اﺛﺮ ﺷﺪن ﻋﻤﻞ و ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪن آن اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ زاﻳـﻞﺷـﺪن‬

‫‪208‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺛﻮاب اﺧﺮوي و اﮔﺮ ﺷﺎﻣﻞ دﻧﻴﺎ ﻫﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺮﺗﺐ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﻈﺮه ﺑﺮ ﻋﻤﻞ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ از اﻳـﻦ آﻳـﺎت‪ ،‬ﺑـﻴﺶ از‬

‫اﻳﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ رواﻳﺎت ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺳﺐ‪ ‬اﻟﻨﺒﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ آﻳـﺎت ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ آﺛـﺎر‬ ‫دﻧﻴﻮي و اﺧﺮوي ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ازﻃﺮﻳﻖ ﺑﻠﻨﺪﻛﺮدن ﺻﺪا اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و رواﻳـﺎت ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺳﺐ‪ ‬اﻟﻨﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎً و ﺣﻜﻤﺎً ﺑﺎ ﻣﻔﺎد آﻳﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴﺘﻨﺪ د‪-‬ﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ‬

‫در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺣﻜﻤﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دﺳﺘﺔ دوم‪ ،‬اﺳﺘﻬﺰاء آﻳﺎت اﻟﻬﻲ و دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﺳﺘﻬﺰاﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ و دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟‬ ‫ﺴ َﺘ ‪‬ﻬﺰَأُ ِﺑﻬ‪‬ـﺎ َﻓﻠَـﺎ َﺗ ْﻘﻌ‪‬ـﺪ‪‬وا ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﻬ‪‬ـﻢ‪‬‬ ‫آﻳﺔ اول‪ :‬و‪َ ‬ﻗﺪ‪َ ‬ﻧﺰَّلَ ‪‬ﻋ َﻠﻴﻜﻢ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ اﻟْﻜﺘَﺎبِ أَنْ إِذَا ‪‬ﺳ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌ ُﺘﻢ‪ ‬آﻳﺎت‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻳﻜ َﻔﺮُ ِﺑﻬ‪‬ﺎ و‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﺟﻤ‪‬ﻴﻌ‪‬ـﺎ‬ ‫ﺟﻬ‪‬ـ َّﻨﻢ‪ ‬‬ ‫ﺣﺪ‪‬ﻳﺚ‪ ‬ﻏَﻴﺮِه‪ ‬إِ َﻧّﻜﻢ‪ ‬إِذًا ‪ّ‬ﻣ ْﺜ ُﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬إِنَّ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﺟ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻊ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻨَـﺎ ‪‬ﻓﻘ‪‬ﻴﻦَ و‪‬اﻟْﻜـﺎ ‪‬ﻓﺮِﻳﻦَ ﻓ‪‬ـﻲ ‪‬‬ ‫ﺣ َﺘّﻲ ﻳﺨُﻮﺿُﻮا ﻓ‪‬ﻲ ‪‬‬ ‫‪‬‬

‫)اﻟﻨﺴﺎء‪ (40‬ﺧﺪاوﻧﺪ ]اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را[ در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﻛﺮده ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺸـﻨﻮﻳﺪ اﻓـﺮادي آﻳـﺎت ﺧـﺪا را‬

‫اﻧﻜﺎر و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﻨﺸﻴﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ! وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﺜـﻞ آﻧـﺎن ﺧﻮاﻫﻴـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﻛﺎﻓﺮان را ﻫﻤﮕﻲ در دوزخ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻳﺎت اﻟﻬﻲ را اﻧﻜﺎر و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻌﻞ ﺿـﺪاﺧ ﻗﻲ ﻣﺸـﻐﻮﻟﻨﺪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﺨﻦ را ﻋﻮض ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬درﻏﻴﺮاﻳﻦ ﺻﻮرت ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑـﻪ رﻧـﮓ آﻧﻬـﺎ‬

‫درﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﻛﺎﻓﺮان ﺟﻬﻨﻢ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻴﺶ از ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي از ﻣﺠﻠﺲ اﺳـﺘﻬﺰاء‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻪاي ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻲﺷﻚ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﺳﺘﻬﺰاء و اﻧﻜﺎر آﻳﺎت اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣ َﺘّـﻲ ﻳﺨُﻮﺿُـﻮا ﻓ‪‬ـﻲ ﺣ‪‬ـﺪ‪‬ﻳﺚ‪ ‬ﻏَﻴـﺮِه‪ ‬و‪‬إِ ‪‬ﻣّـﺎ‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬و‪‬إِذَا ر‪‬أَﻳﺖ‪ ‬ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳﺨُﻮﺿُﻮنَ ﻓ‪‬ﻲ آﻳﺎ ‪‬ﺗﻨَﺎ َﻓﺄَ ‪‬ﻋﺮِض‪ ‬ﻋ ْﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬‬ ‫ﺸّﻴﻄَﺎنُ َﻓﻠَﺎ َﺗ ْﻘ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬اﻟﺬ‪ّ‬ﻛﺮَي ‪‬ﻣﻊ‪ ‬ا ْﻟ َﻘﻮ‪‬مِ اﻟ َﻈّﺎ ‪‬ﻟﻤ‪‬ﻴﻦَ )ا‪-‬ﻧﻌﺎم ‪ (68‬ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﺎﻧﻲ را دﻳﺪي ﻛـﻪ آﻳـﺎت‬ ‫ﻳﻨﺴ‪‬ﻴ َﻨّﻚ اﻟ َ‬

‫ﻣﺎ را اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ روي ﺑﮕﺮدان ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ و اﮔـﺮ ﺷـﻴﻄﺎن از ﻳـﺎد ﺗـﻮ ﺑﺒـﺮد‪،‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺲ از ﻳﺎدآﻣﺪن ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴ‪‬ﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻣﻨﺸﻴﻦ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻴﺰ در ﻗﺒﺎل اﺳﺘﻬﺰاﻛﻨﻨﺪﮔﺎنِ آﻳﺎت اﻟﻬﻲ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ اي ﺟﺰ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي از ﻣﺠﻠﺲ ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻇﻬﻮر اﻣﺮ در وﺟﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ وﻇﻴﻔﺔ اﻟﺰاﻣﻲ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي از ﻣﺠﻠﺲ اﺳـﺘﻬﺰاء ﻓﺮاﻣـﻮش ﺷـﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﻳﺎدآوردن ﺧﺮوج از ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠﻠﺴﻲ ‪-‬زم اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻬﺰاﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻇﺎﻟﻢ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﻴﺰ وﻇﻴﻔﻪاي زاﻳﺪ ﺑﺮ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي از ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺘﻬﺰاء )ازﻗﺒﻴﻞ ﻣﺠﺎزات( ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﺒّﻮا اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻋﺪ‪‬و‪‬ا ِﺑﻐَﻴـﺮِ ‪‬ﻋﻠْـﻢٍ ﻛـﺬَﻟ‪‬ﻚ ز‪‬ﻳ َﻨّـﺎ ﻟ‪‬ﻜـﻞِّ أُ ‪‬ﻣّـــﻺٍ‬ ‫ﺴ ‪‬ﺒّﻮا ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳﺪ‪‬ﻋ‪‬ﻮنَ ﻣ‪‬ﻦ د‪‬ونِ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻓَﻴ ‪‬‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬و‪‬ﻟَﺎ َﺗ ‪‬‬ ‫ﺟ ‪‬ﻌ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓَﻴ َﻨ ِّﺒ ُﺌﻬ‪‬ﻢ ِﺑﻤ‪‬ﺎ ﻛﺎﻧُﻮا ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻠُﻮنَ )ا‪-‬ﻧﻌﺎم ‪] (108‬ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮد[ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻏﻴـﺮ ﺧـﺪا را‬ ‫‪‬ﻋ ‪‬ﻤ َﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ّ‬إِﻟَﻲ ر‪ِّ ‬ﺑﻬِﻢ ‪ّ‬ﻣﺮْ ِ‬

‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﻴﺪ؛ ﻣﺒﺎدا آﻧﻬﺎ ]ﻧﻴﺰ[ از روي ]ﻇﻠﻢ و[ ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺧﺪا را دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ! اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﺑـﺮاي ﻫـﺮ‬ ‫اﻣ‪‬ﺘﻲ ﻋﻤﻠﺸﺎن را زﻳﻨﺖ دادﻳﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﻤﺔ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن اﺳـﺖ؛ و آﻧﻬـﺎ را از آﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﮔﺎه ﻣﻲﺳﺎزد ]و ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﻣﻲدﻫﺪ[‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪209‬‬

‫دﺳﺘﺔ اول‪ ،‬آﻳﺎت اﻳﺬاء ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‬

‫آﻳﺔ اول‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻳﻜﻲ از ﻛﻠﻴﺪيﺗﺮﻳﻦ آﻳﺎت رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ او ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ آزارﻫﺎي ﻛﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻛﻦ و ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﻛﻞ ﻛﻦ ﻛﻪ او ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪاﻓﻊ‬ ‫ﺸﺮًا و‪َ ‬ﻧﺬ‪‬ﻳﺮًا و‪‬د‪‬ا ‪‬ﻋﻴﺎ إِ َﻟﻲ اﻟ َﻠّـﻪ‪ِ ‬ﺑﺈِذْﻧ‪‬ـﻪ‪ ‬و‪‬ﺳ‪‬ـﺮَاﺟ‪‬ﺎ‬ ‫ﺗﻮﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ أَﻳﻬ‪‬ﺎ اﻟ َّﻨ ِﺒﻲ إِ َﻧّﺎ أَر‪ ‬ﺳ ْﻠﻨَﺎك ﺷَﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ا و‪ ‬ﻣ ‪‬ﺒ ‪ّ‬‬ ‫ﺸﺮِ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨﻴﻦَ ِﺑﺄَنَّ َﻟﻬ‪‬ﻢ ‪ّ‬ﻣﻦَ اﻟ َﻠّـﻪ‪َ ‬ﻓﻀْ ﻛ ِﺒﻴﺮًا و‪‬ﻟَﺎ ُﺗﻄ‪‬ـﻊِ ا ْﻟﻜـﺎ ‪‬ﻓﺮِﻳﻦَ و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻨَـﺎ ‪‬ﻓ ‪‬ﻘﻴﻦَ و‪‬د‪‬ع‪‬‬ ‫‪ّ‬ﻣ ‪‬ﻨﻴﺮًا و‪ ‬ﺑ ‪ّ‬‬

‫أَذَا ‪‬ﻫﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﺗﻮ‪‬ﻛﻞْ ‪‬ﻋ َﻠﻲ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ﻛ َﻔﻲ ﺑِﺎﻟ َﻠّــﻪ‪ ‬و‪‬ﻛـﻴ ‪ 1‬اي ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ! ﻣـﺎ ﺗـﻮ را ﮔـﻮاه ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻳﻢ و‬

‫ﺑﺸﺎرتدﻫﻨﺪه و اﻧﺬارﻛﻨﻨﺪه! و ﺗﻮ را دﻋﻮتﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺪا ﺑﻪﻓﺮﻣﺎن او ﻗـﺮار دادﻳـﻢ و‬ ‫ﭼﺮاﻏﻲ روﺷﻨﻲﺑﺨﺶ! و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺸﺎرت ده ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن از ﺳﻮي ﺧﺪا ﻓﻀﻞ ﺑﺰرﮔـﻲ‬ ‫ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣــﻖ ﻧﺪارﻧــﺪ ﺑــﻪ ﻣﻘﺪﺳــﺎت دﻳﮕــﺮ آﺋــﻴﻦﻫــﺎ و ادﻳــﺎن‪ ،‬دﺷــﻨﺎم دﻫﻨــﺪ و اﺳــﺎﺋﺔ ادب ﻛﻨﻨــﺪ‪.‬‬ ‫درﻏﻴﺮاﻳﻦ ﺻﻮرت آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻘﺪﺳـﺎت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣـﻮرد دﺷـﻨﺎم و اﺳـﺎﺋﺔ ادب ﻗـﺮار‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻫﻢ از ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻨﺎً اﺳﺎﺋﺔ ادﺑﺸـﺎن ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ‬

‫از دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ داوري درﺑﺎرة ادﻳﺎن و آﺋﻴﻦ ﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻗﻴﺎﻣـﺖ‬ ‫ﻣﻮﻛﻮل ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺒﻬﺔ اﺧﺘﺼﺎص ﺣﻜﻢ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺿﻌﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺪﻓﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ او‪ ،ً-‬ﻣﻮرد ﻣﺨﺼﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﻌﻠّﻞ اﺳﺖ‪ .‬در اﺣﻜﺎم ﻣﻌﻠّﻠﻪ ﺑﻘـﺎي ﺣﻜـﻢ ﺑـﻪ ﺑﻘـﺎي ﻋﻠـﺖ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ادﻋﺎي اﺧﺘﺼﺎص ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ و ادﻋﺎﻳﻲ ﺑ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﺔ آﻳﺎت دﺳﺘﺔ دوم‪ :‬وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺒﺎل اﺳﺘﻬﺰاء آﻳﺎت اﻟﻬﻲ‪ ،‬اﻋـﺮاض و ﻛﻨـﺎره ﮔﻴـﺮي از ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺿﺪاﺧ ﻗﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺠـﺎز ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺜـﻞ در دﺷـﻨﺎم و‬

‫اﺳﺘﻬﺰاء ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن و آﺋﻴﻦ ﻫﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﺎت ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ زاﻳﺪ ﺑﺮ ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي از ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫اﺳﺘﻬﺰاء‪ ،‬اﻧﻜﺎر و ﺳﺐ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪ ‬اﻟﻨﺒـﻲ ﭼـﻪ ﻧﺴـﺒﺘﻲ ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ آﻳﺎت دارﻧﺪ؟ اﮔﺮ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت‪ ،‬د‪-‬ﻟﺘﻲ ﺑﺮ »اﻧﺤﺼﺎر« ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي اﺳﺘﻬﺰاء ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ و دﺷـﻨﺎم ﺑـﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﺳﺎت در ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي از ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺬﻛﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫رواﻳﺎت در ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت اﻋﺪام و آﻳﺎت در ﻣﻘﺎم ﻧﻔﻲ آن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ آﻳـﺎت ﻇﻬـﻮري در اﻧﺤﺼـﺎر‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دراﻳﻦ ﺻﻮرت رواﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑـﺎ آﻳـﺎت ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ آﻳـﺎت‬

‫ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮب ﺧﻤﺮ در ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﺠﺎزات آن ﻛﻪ ﻣﻜﻤﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ ﻧﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﻲ‬

‫اﺳﺖ دﺳﺘﺔ دوم از آﻳﺎت ﻇﻬﻮري در اﻧﺤﺼﺎر ﭘﻴﺎﻣﺪ اﺳﺘﻬﺰاء آﻳﺎت اﻟﻬﻲ دارد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﮔﺮﭼﻪ آﻳﺎت‪ ،‬إﺷﻌﺎري‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺤﺼﺎر دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ إﺷﻌﺎر درﺣﺪ ﻇﻬﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ رواﻳـﺎت وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻳﺎت دﺳﺘﺔ دوم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬اﺣﺰاب‪ 45 ،‬ﺗﺎ ‪.48‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪210‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬و از ﻛﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻜﻦ و ﺑﻪ آزارﻫﺎي آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻨﺎ ﻣﻨﻤﺎ و ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﻛّـﻞ‬ ‫ﻛﻦ و ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺣﺎﻣﻲ و ﻣﺪاﻓﻊ ]ﺗﻮ[ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺟﺎزة ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﻳﺬاءﻫﺎ و آزارﻫـﺎي ﻛﻔـﺎر و ﻣﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ داده ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎرﺑﻪ و ﻣﻘﺎﺗﻠﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎزﻳﺪهاﻧﺪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻳـﺬاءﻫﺎ و آزارﻫـﺎ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺎ ﻗﻄـﻊ رﺣﻤـﺖ ﺧـﻮد در دﻧﻴـﺎ و‬ ‫آﺧﺮت‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و دﻳﻨﺶ را ﻳﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻋﻤﻮم اﻳﺬاء اﻳﻦ آﻳﻪ ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ را‬ ‫در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ اﻳﺬاء ﻗﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﻦَّ ‪‬ﻣﻦَ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ أُوﺗُﻮا ا ْﻟﻜﺘَﺎب‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ َﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠﻜﻢ‪‬‬ ‫ﺴﻜﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﻟ َﺘ ‪‬‬ ‫آﻳﺔ دوم‪َ :‬ﻟ ُﺘ ‪‬ﺒ َﻠﻮ‪‬نَّ ‪‬ﻓﻲ أَ ‪‬ﻣﻮ‪‬ا ‪‬ﻟﻜﻢ‪ ‬و‪‬أَﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫ﺼ ِﺒﺮُوا و‪َ ‬ﺗ َّﺘﻘُﻮا َﻓﺈِنَّ ذ ‪‬ﻟﻚ ‪‬ﻣﻦْ ﻋ‪‬ـﺰْمِ اﻟْـﺄُﻣ‪‬ﻮرِ‪ 1‬ﺑـﻪﻳﻘـﻴﻦ‬ ‫و‪ ‬ﻣﻦَ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ أَ ْﺷﺮَﻛﻮا أَذًي ﻛ ‪‬ﺜﻴﺮًا و‪‬إِن َﺗ ‪‬‬ ‫]ﻫﻤﺔ ﺷﻤﺎ[ در اﻣﻮال و ﺟﺎنﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ! و از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎب ]آﺳﻤﺎﻧﻲ[ داده ﺷﺪه ]ﻳﻬﻮد[‪ ،‬و ]ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ[ از ﻣﺸﺮﻛﺎن‪ ،‬ﺳـﺨﻨﺎن آزاردﻫﻨـﺪة‬ ‫ﻓﺮاوان ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﻨﻴﺪ! و اﮔﺮ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﻴﺸﻪ ﺳﺎزﻳﺪ‪] ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا[‬ ‫اﻳﻦ از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﺬاء ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺮوان ادﻳـﺎن ﭘﻴﺸـﻴﻦ در زﻣـﺮة آزﻣـﺎﻳﺶﻫـﺎي اﻟﻬـﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺬاء ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﻳﻦ آﻳﻪ اﻳﺬاء ﻟﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺨﻨﺎن آزار دﻫﻨﺪة ﻓـﺮاوان ﺧﻮاﻫﻴـﺪ‬ ‫ﺷﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ و اﺳﺘﻬﺰاء ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻨـﻲ‪ ،‬از ﻣﺼـﺎدﻳﻖ اﻳـﻦ آزارﻫـﺎي زﺑـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ آزارﻫﺎي زﺑـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﺻـﺒﺮ و ﺗﻘـﻮا ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻘـﻮا ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜﻞ ﻳﺎ ﻣﺠﺎزات ﺑﻪ اﺷﺪ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﺻﺒﺮ ﺗﺎ ﺳﺴﺖ و ﻣﺄﻳﻮس ﻧﺸﻮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﻳﺔ ﻗﺒـﻞ‪،‬‬ ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻮد اﻳﻦ آﻳﻪ ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣﺆﻣﻨـﺎن اﺳـﺖ و ﺻـﺮﻳﺤﺎً از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ درﺑﺮاﺑﺮ آزارﻫﺎي زﺑﺎﻧﻲ ﻣﺸﺮﻛﺎن و اﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﺗﻘﻮا ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫اﻗﺪام اﺿﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز از ﺣﺮﻳﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦﺷﺪة اﻟﻬﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان‪.186 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪211‬‬

‫ﺧﺮَ¨ و‪‬أَﻋ‪‬ـﺪ‪َ ّ‬ﻟﻬ‪‬ـﻢ‪‬‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬إِنَّ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳﺆْذُونَ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮ َﻟﻪ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻌ َﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ّ‬ﻧﻴﺎ و‪‬اﻟْـ‪ Ĥ‬‬ ‫‪‬ﻋﺬَاﺑ‪‬ﺎ ‪ّ‬ﻣ ِﻬﻴﻨًﺎ‪ 1‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش را آزار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را از رﺣﻤـﺖ ﺧـﻮد‬ ‫در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت دور ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻋﺬاب ﺧﻮارﻛﻨﻨﺪهاي آﻣﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ آزار ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬او‪ ً-‬در دﻧﻴﺎ ﻣﻮرد ﻟﻌﻨﺖ و از رﺣﻤﺖ‬ ‫ﺧﺪا ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً در آﺧﺮت ﻋ وه ﺑﺮ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬـﻲ ﺑـﺎ ﻋـﺬاب‬ ‫ﺧﻮارﻛﻨﻨﺪهاي ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ از ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي آزاردﻫﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا و‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﺣﻴﺚ اﻳﺬاء ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﺧﻴـﺮٍ َّﻟﻜـﻢ‪ ‬ﻳـﺆْ ‪‬ﻣﻦُ‬ ‫آﻳﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬و‪ ‬ﻣ ْﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳﺆْذُونَ اﻟ َّﻨ ِﺒﻲ و‪‬ﻳﻘُﻮﻟُﻮنَ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬أُذُنٌ ﻗُـﻞْ أُذُنُ َ‬ ‫ﺣﻤ‪‬ــﻺٌ ‪ّ‬ﻟ َّﻠﺬ‪‬ﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻣ‪‬ﻨﻜﻢ‪ ۚ ‬و‪‬ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳﺆْذُونَ ر‪‬ﺳ‪‬ـﻮلَ اﻟ َﻠّــﻪ‪َ ‬ﻟﻬ‪‬ـﻢ‪‬‬ ‫ﺑِﺎﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ﻳﺆْ ‪‬ﻣﻦُ ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨﻴﻦَ و‪‬ر‪ ‬‬

‫‪‬ﻋﺬَاب‪ ‬أَ ‪‬ﻟﻴﻢ‪ 2‬از آﻧﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ را آزار ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ و ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪» :‬او آدم‬ ‫ﺧﻮشﺑﺎوري اﺳﺖ!« ﺑﮕﻮ‪» :‬ﺧﻮشﺑﺎور ﺑﻮدن او ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎﺳﺖ! ]وﻟﻲ ﺑﺪاﻧﻴﺪ[ او ﺑﻪ ﺧﺪا‬ ‫اﻳﻤﺎن دارد؛ و ]ﺗﻨﻬﺎ[ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ از ﺷﻤﺎ ﻛﻪ‬ ‫اﻳﻤﺎن آوردهاﻧﺪ« و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا را آزار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب دردﻧﺎﻛﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ آﻳﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﺬاء ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪﺻـﻮرت ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴـﺰ‬ ‫رﺣﻤﺖ‪ ‬ﻧﺒﻮي را ﺧﻮشﺑﺎوري ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﻫﻴﻦ اﻳـﻦ ﺑـﻲادﺑـﺎن را ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﺣﻤﻞ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻛـ م ﺷـﻨﻮﻧﺪﮔﺎن از ﺳـﻮي ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( را ﺑـﻪﻧﻔـﻊ ﻣﺆﻣﻨـﺎن‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ذﻳﻞ آﻳﻪ وﻋﺪة ﻋﺬاب دردﻧﺎك اﻟﻬﻲ ﺑﻪ آزاردﻫﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎز‬ ‫از ﻋﺬاب ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﻴﻮﻃﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳـﺎﺋﺔ ادب را‬ ‫در ﺣﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( روا داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺒﺘﻞﺑﻦاﻟﺤﺎرث ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 3.‬ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﻗﻤـﻲ‬

‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻖ را ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻧﺒﺘﻞ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺧﺒـﺎر ﻣﺠﻠـﺲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ را ﻧـﺰد ﻣﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ‬ ‫‪ .1‬اﺣﺰاب‪.57 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮﺑﻪ‪.61 ،‬‬ ‫‪ .3‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪212‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺟﺎﺳﻮﺳﻲِ او را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫـﺪ و اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﻓﻖ را‬ ‫ﻓﺮدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﺷﻴﻄﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( از او‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ را ﭘﺮﺳﻴﺪ و او اﻧﻜﺎر ﻛﺮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ او دروغ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪروي ﺧﻮد ﻧﻴﺎورد‪ .‬اﺑﻦ ﻧﺒﺘﻞ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﺧﺒـﺮ داد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﺟﺎﺳﻮﺳﻲام را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدم و ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻢ ﺣﺮﻓﻢ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻧـﺎزل‬

‫ﺷﺪ‪ 1.‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت دﺳﺘﻮري از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات ﻧﺒﺘﻞ ﺑﻦ ﺣـﺎرث ﻳـﺎ ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ‬ ‫ﻧﺒﺘﻞ و ﻫﺮ ﻣﻨﺎﻓﻖ دﻳﮕﺮي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺻﺎدر ﻧﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻬ‪‬ـ َّﻨﻢ‪‬‬ ‫آﻳﺔ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬و‪ ‬ﻣ ْﻨﻬ‪‬ﻢ ‪‬ﻣّﻦ ﻳﻘُﻮلُ ا ْﺋﺬَن ‪ّ‬ﻟﻲ و‪‬ﻟَﺎ َﺗ ْﻔ ‪‬ﺘ ‪ّ‬ﻨﻲ أَﻟَﺎ ﻓ‪‬ـﻲ ا ْﻟ ‪‬ﻔ ْﺘﻨَـــﻺِ ﺳ‪‬ـ َﻘﻄُﻮا و‪‬إِنَّ ‪‬‬ ‫ﺤﻴﻄَــﻺٌ ﺑِﺎ ْﻟﻜﺎ ‪‬ﻓﺮِﻳﻦَ‪ 2‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟـﺎزه ده ]ﺗـﺎ در ﺟﻬـﺎد ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫َﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﻧﻜﻨﻴﻢ[‪ ،‬و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﻔﻜﻦ«! آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ آﻧﻬﺎ ]ﻫﻢاﻛﻨﻮن[ در ﮔﻨﺎه ﺳﻘﻮط ﻛـﺮدهاﻧـﺪ؛ و‬ ‫ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮان را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ «.‬در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ اﺳﺎﺋﺔ ادب دﻳﮕﺮي از ﺳﻮي ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ‬ ‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞِ دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ اﺟـﺎزه ﺑـﺪه‬ ‫در ﺟﻬﺎد ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﻧﻴﻔﺘﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻲادب ﺟﻬﺎد در راه ﺧـﺪا را ﮔﻨـﺎه‬ ‫ﻳﺎ زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﮔﻨﺎه ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮي اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻲادﺑﺎن ﻫﺘﺎك ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﺷﻤﺎ از ﻫﻢاﻛﻨﻮن در ﮔﻨﺎه ﺳـﻘﻮط ﻛـﺮده و‬ ‫در اﺣﺎﻃﺔ ﺟﻬﻨﻢ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ .‬اﺳﺎﺋﺔ ادب اﺷﺎرهﺷﺪه در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﺐ‪ ‬ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﻪﺟﺰ ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي و ﺳﻘﻮط در ﻓﺘﻨـﺔ دﻧﻴـﻮي ﺧﺒـﺮي از ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻓﻘﻲ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻣﺠﺎزات ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﺳﺘﺔ اول آﻳﺎت‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬آزاردﻫﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬در آﺧﺮت ﻣﺸﻤﻮل ﻋﺬاب ﺧﻮارﻛﻨﻨﺪة دردﻧﺎك و ﻣﺤـﺮوم‬ ‫از رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﺟﻬﻨﻢ آﻧﻬﺎ را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮﺑﻪ‪.49 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪213‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ و ﺑﻲاﺛﺮﺷﺪن آن از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻌﻞ ﻏﻴﺮاﺧ ﻗﻲ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺗ زﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻳﺎ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺷﺪن ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬آﻧﻬﺎ در دﻧﻴﺎ ﻣﻠﻌﻮن و ﻣﺤـﺮوم از رﺣﻤـﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد و در ﻓﺘﻨـﻪ‬ ‫ﺳﻘﻮط ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬در ﻫﻴﭻﻳﻚ از آﻳﺎت ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴـﻮي ﺑـﺮاي آزاردﻫﻨـﺪﮔﺎن ﺗﺸـﺮﻳﻊ‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ ،‬آزار ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ آﻳﺎت دوم و ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً آزار زﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﺳﺎً‪ ،‬ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻳﻘﻴﻨﺎً از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻗﻄﻌﻲ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ آﻳﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺑﻌﺎً‪ ،‬در آﻳﺔ اول‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺑﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ آزار ﻛـﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘـﺎن و در آﻳـﺔ دوم‪،‬‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺗﻘﻮا در ﻗﺒﺎل آزارﻫﺎي زﺑﺎﻧﻲ اﻣﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻣﻨﺎً‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﺎت در ﻟﺰوم ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺻﺒﺮ و ﺗﻘـﻮاي ﻣﺆﻣﻨـﺎن در ﻗﺒـﺎل‬ ‫آزارﻫﺎي ﻛﺎﻓﺮان و ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﻋـﺪم ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي آﻧﻬـﺎ از آﻳـﺎت ﻣﺤﻜـﻢ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﺳﻌﺎً‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮر ﻣﺪﻧﻲ و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫در دورة ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ و اوج ﻗﺪرت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﺎزل ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗـﻮﻫﻢ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺿﻌﻒ ﻳﺎ ﻓﻘﺪان ﻗﺪرت‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن را‬ ‫ﺻﺎدر ﻧﻜﺮده ﻣﻨﺘﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﺷﺮاً‪ ،‬رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻳﺎ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ آﻳـﺎت ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎر‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‬ ‫ﺑﻮدن وي ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ آﻳﺎت )اﻳﺬاء ﻧﺒﻲ( ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ آﻳﺎت ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺬاء آزار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ع( ﻣـ زم ﻣﻮﺿـﻮع رواﻳـﺎت ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﻳﻌﻨﻲ دﺷﻨﺎم و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‪-‬ﺧﺺ آزار و اﻳﺬاء آﻳـﺎت دوم و ﭼﻬـﺎرم‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪214‬‬

‫و ﭘﻨﺠﻢ ﺻﺮﻳﺤﺎً آزار زﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ اﻳﺬاء و آزار زﺑﺎﻧﻲ رﺳﻮلاﷲ)ص( ﺗـ زم‬ ‫دارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺒ‪‬ﻲ ﺑﻪ اﻳﺬاء ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﻳﺬاء زﺑﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺪون ﺳﺐ‪ ‬ﻣﺘﺼـﻮ‪‬ر‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻳﺬاء ﻏﻴﺮ زﺑﺎﻧﻲ ﻣ ﻛﺎً ﺑﻪ آﺛﺎر و ﻣﺠﺎزات ﺳﺐ‪ ‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺣﻜﻢ آﻳﺔ اول )ا‪-‬ﺣﺰاب ‪ ،(48‬ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑـﻪ اﻳـﺬاء ﻛﻔـﺎر و ﻣﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ‬ ‫)و‪‬د‪‬ع‪ ‬أَذَا ‪‬ﻫﻢ‪ (‬و ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺗﻮﻛﻞ و وﻛﺎﻟﺖ اﻟﻬﻲ )و‪َ ‬ﺗﻮ‪‬ﻛﻞْ ‪‬ﻋ َﻠﻲ اﻟ َﻠّــﻪ‪ ‬و‪‬ﻛﻔَـﻲ ﺑِﺎﻟ َﻠّــﻪ‪ ‬و‪‬ﻛـﻴ (‬ ‫د‪-‬ﻟﺖ دارد‪ .‬رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻗﺘـﻞ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ اﻋﺘﻨـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ازﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﻣﺠﺎزات وي اﺳﺖ‪ .‬آﻳﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﺬاﺋﺸﺎن ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﺑﺎش ﻛﻪ ﻣ زم ﺑـﺎ ﻋـﺪم ﻣﺠـﺎزات‬ ‫آﻧﻬﺎ از ﺳﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻋﺪاﻣﺸﺎن ﻛﻦ ﻛﻪ ﻣـ زم ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ و‬ ‫اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﺳﻮءادب آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﺎد آﻳﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ ﺑﻪ دو آﻳﺔ ﺳﻮرة ﻓﺮﻗـﺎن‬ ‫ﺣﻤ‪‬ـﻦِ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳ ‪‬ﻤﺸُﻮنَ ‪‬ﻋ َﻠﻲ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ ‪‬ﻫﻮ‪‬ﻧًـﺎ و‪‬إِذَا ﺧَـﺎ َﻃ ‪‬ﺒ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟﺠ‪‬ـﺎ ‪‬ﻫﻠُﻮنَ ﻗَـﺎﻟُﻮا‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬و‪ ‬ﻋﺒ‪‬ﺎد‪ ‬اﻟﺮَّ ‪‬‬

‫‪‬ﺳﻠَﺎﻣ‪‬ﺎ‪ 1‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ]ﺧﺎص ﺧﺪاوﻧﺪ[ رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﺑﻲﺗﻜﺒ‪‬ﺮ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ‬ ‫راه ﻣﻲروﻧﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺎﻫ ن آﻧﻬـﺎ را ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﺳـﺎزﻧﺪ ]و ﺳـﺨﻨﺎن ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ[‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺳ م ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ]و ﺑﺎ ﺑﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ و ﺑﺰرﮔـﻮاري ﻣـﻲﮔﺬرﻧـﺪ[‪ .‬و‪‬إِذَا ﻣ‪‬ـﺮُّوا‬ ‫ﺑِﺎﻟ َّﻠ ْﻐﻮِ ‪‬ﻣﺮُّوا ﻛﺮَاﻣ‪‬ﺎ‪ 2‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻐـﻮ و ﺑﻴﻬـﻮدﮔﻲ ﺑﺮﺧـﻮرد ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﻮاراﻧـﻪ از آن‬ ‫ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪.‬‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺪام ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ و‪‬د‪‬ع‪ ‬أَذَا ‪‬ﻫﻢ‪ ،‬و‪‬إِذَا ﺧَﺎ َﻃ ‪‬ﺒ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟﺠ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻠُﻮنَ‬

‫ﻗَﺎﻟُﻮا ‪‬ﺳﻠَﺎﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬و‪‬إِذَا ‪‬ﻣﺮُّوا ﺑِﺎﻟ َّﻠ ْﻐﻮِ ‪‬ﻣﺮُّوا ﻛﺮَاﻣ‪‬ﺎ اﺳـﺖ‪ .‬اﺧـ ق ﻗـﺮآن در ﻣﻮاﺟﻬـﻪ ﺑـﻪ دﺷـﻨﺎم و‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ و ﺳﺐ‪ ‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ و ﺳ مﮔﻔﺘﻦ و ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮاري از ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧـﻪ‬ ‫و اﻫﺎﻧﺖآﻣﻴﺰ ﮔﺬﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ وي اﻫﺎﻧـﺖ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ اﻋﺪام ﻛﻨﺪ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮازﻳﻦ ﻣﺤﻜﻢ ﻗﺮآﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻓﺮﻗﺎن‪.63 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻓﺮﻗﺎن‪.72 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪215‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺣﻜﻢ آﻳﺔ دوم )آل ﻋﻤﺮان ‪ (186‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﺗﻘـﻮا )و‪‬إِن َﺗﺼ‪‬ـ ِﺒﺮُوا و‪َ ‬ﺗ َّﺘﻘُـﻮا ﻓَـﺈِنَّ‬ ‫ذَ ‪‬ﻟﻚ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋﺰْمِ ا ْﻟﺄُﻣ‪‬ﻮرِ( در ﻗﺒﺎل اﻳﺬاء ﻓﺮاوان اﻫﻞ ﻛﺘﺎب و ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻪ وﻇﻴﻔـﺔ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ را در ﻗﺒﺎل اﻳﺬاء و آزارﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳـﻚ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻫﺎﻧـﺖ و‬ ‫اﺳﺎﺋﺔ ادب ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م)ص( در زﻣﺮة دردﻧﺎﻛﺘﺮﻳﻦ آزارﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺆﻣﻨﺎن را اﻣﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﺒﺮ و ﺗﻘﻮا ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋـﺰم ا‪-‬ﻣـﻮر ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺻـﺒﺮ ﺑـﺮ اﻳـﺬاء‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﺟـﺰ ﺗﺤﻤـﻞ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ و ﻛﻈﻢ ﻏﻴﻆ و واﮔﺬار ﻛﺮدن اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻫﻞ ﺗﻘﻮا در‬ ‫ﺤﺴ‪‬ـ ‪‬ﻨﻴﻦَ‪ 1‬و ﺧﺸـﻢ‬ ‫ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ :‬و‪‬ا ْﻟﻜﺎ ‪‬ﻇ ‪‬ﻤﻴﻦَ ا ْﻟ َﻐﻴﻆَ و‪‬ا ْﻟﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﻓﻴﻦَ ‪‬ﻋﻦِ اﻟ َﻨّﺎسِ و‪‬اﻟ َﻠّــﻪ‪ ‬ﻳﺤ‪‬ـﺐ‪ ّ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬

‫ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ؛ و از ﺧﻄﺎي ﻣﺮدم درﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ؛ و ﺧﺪا ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬ ‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮوﺑﺮدن ﺧﺸﻢ و درﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺧﻄـﺎي ﻣـﺮدم‪ .‬واﺿـﺢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺎب‪ ‬ﺧﻄﺎﻛﺎر را در ﺟﺎ اﻋﺪام ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺻﺒﺮ و ﺗﻘﻮاي اﻣﺮ ﺷﺪه در آﻳﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬ﻣﻔﺎد آﻳﺔ اول )ا‪-‬ﺣﺰاب ‪ (48‬وﻇﻴﻔﺔ وﺟﻮﺑﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳـﺖ‪ .‬ﺻـﻴﻐﺔ اﻣـﺮ‬ ‫)و‪‬د‪‬ع‪ ‬أَذَا ‪‬ﻫﻢ‪ (‬ﻇﺎﻫﺮ در وﺟﻮب اﺳﺖ و ﻛﻠﻴﺔ ﻗﺮاﺋﻦ ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻇﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻔﺎد آﻳﺔ دوم )آل ﻋﻤﺮان ‪ (186‬از ﺣﻴﺚ د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻳـﺎ اﺳـﺘﺤﺒﺎب ﺻـﺒﺮ و ﺗﻘـﻮا‬ ‫ﺟﺎي ﺑﺤﺚ دارد‪ .‬در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻋﺰم ا‪-‬ﻣﻮر ﻗﺮآﻧﻲ ﺻﺒﺮ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻫﻤﻴﻦ آﻳﺔ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺼﻠَﺎ¨َ و‪‬أْ ‪‬ﻣﺮْ ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﺮُوف‪ ‬و‪‬ا ْﻧﻪ‪ ‬ﻋﻦِ ا ْﻟﻤ‪‬ﻨﻜﺮِ و‪‬اﺻ‪‬ـ ِﺒﺮْ ‪‬ﻋﻠَـﻲ ﻣ‪‬ـﺎ‬ ‫ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ .‬دوﻣﻲ‪ :‬ﻳﺎ ‪‬ﺑ َﻨﻲ أَ ‪‬ﻗﻢِ اﻟ ‪ّ‬‬ ‫أَﺻ‪‬ﺎ ‪‬ﺑﻚ إِنَّ ذَ ‪‬ﻟﻚ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻋﺰْمِ ا ْﻟﺄُﻣ‪‬ﻮرِ‪ 2‬ﭘﺴﺮم! ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ ،‬و اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬـﻲازﻣﻨﻜـﺮ‬

‫ﻛﻦ‪ ،‬و درﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﺎﻳﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺷﻜﻴﺒﺎ ﺑﺎش ﻛﻪ اﻳﻦ از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ‪ ‬اﺳﺖ!‬ ‫در اﻳﻦ آﻳﻪ اﻗﺎﻣﺔ ﻧﻤﺎز و اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣـﻮرد ﺳـﻮم ﻋـﺰم‬ ‫ا‪-‬ﻣﻮر ﻛﻪ ﺻﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻋ وه ﺑﺮ ﻇﻬﻮر ﺻﻴﻐﺔ اﻣﺮ ﺑﻪواﺳﻄﺔ وﺣـﺪت ﺳـﻴﺎق‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان‪.134 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻟﻘﻤﺎن‪.17 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪216‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺻ ‪‬ﺒﺮَ و‪َ ‬ﻏ َﻔﺮَ إِنَّ ذَ ‪‬ﻟﻚ َﻟ ‪‬ﻤﻦْ ‪‬ﻋﺰْمِ ا ْﻟﺄُﻣ‪‬ﻮرِ اﻣ‪‬ﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ در وﺟﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﻣﻲ‪ :‬و‪َ ‬ﻟﻤ‪‬ﻦ ‪‬‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﻋﻔﻮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ از ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺮارزش اﺳﺖ!‬ ‫اﻳﻦ آﻳﻪ و آﻳﺔ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺻﺒﺮ و ﺑﺨﺸﺶ و ﺗﻘﻮا از ﻋﺰم ا‪-‬ﻣﻮر ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮب ﺻﺒﺮ در اﻳﻦ دو آﻳﻪ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻘﻮا و ﺑﺨﺸـﺶ‬ ‫اﻇﻬﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻔﺎد رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ اوﻟﻮﻳﺖ ﻏﻴﺮاﻟﺰاﻣﻲ ﺻـﺒﺮ و ﺗﻘـﻮا‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺤﺮز ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اوﻟﻮﻳﺖ اﻟﺰاﻣـﻲ ﻳﻌﻨـﻲ ﺻـﺒﺮ واﺟـﺐ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ ،‬رواﻳﺎت دالّ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑـﺎ آﻳـﺔ ﻣﺤﻜـﻢ ‪ 48‬ﺳـﻮرة‬ ‫اﺣﺰاب ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ آﻳﻪ درﺑﺎرة اﻳﺬاء از ﺟﺎﻧﺐ ﻛﻔﺎر و ﻣﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮرد ﻣﺨﺼﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺘﻔﺎد از آﻳﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ دو ﮔـﺮوه‬ ‫ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻄﻠﻖ اﻳﺬاء را ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ آﻳـﻪ اﮔﺮﭼـﻪ ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻀﻤﻮن آﻳﻪ ﻳﻘﻴﻨﺎً از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻧﺒﻲ)ص( ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻬﻲ از اﻃﺎﻋﺖ‬ ‫از ﻛﻔﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻛﻞ ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﺑـﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ آزارﻫـﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﻋـ وه ﺑـﺮ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺮدﻳﺪي در ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ آﻳﺔ ‪ 48‬ﺳﻮره اﺣﺰاب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ :‬آﻳﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎﺣﺐ ُ‬

‫ﺧ ُﻠﻖٍ ‪‬ﻋ ‪‬ﻈﻴﻢٍ‪ 2‬و ﺗﻮ اﺧ ق ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي داري‪.‬‬ ‫آﻳﺔ اول‪ :‬و‪‬إِ َّﻧﻚ َﻟ ‪‬ﻌ َﻠﻲ ُ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ داراي ﻣﻜﺎرم اﺧ ق اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺘﻤﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﻜـﺎرم اﺧـ ق‪ ،‬ﻫـﺪف ﺑﻌﺜـﺖ ﻧﺒـﻮي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬رﺋﻮس اﻳﻦ اﺧ ق ﻋﻈﻴﻢ در دﻳﮕﺮ آﻳﺎت اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺷﻮري‪.43 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻗﻠﻢ‪.4 ،‬‬

‫‪217‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬ ‫‪1‬‬

‫ﺣﻤ‪‬ــﻺً ‪ّ‬ﻟ ْﻠﻌ‪‬ﺎ َﻟ ‪‬ﻤﻴﻦَ و ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺟﺰ ﺑﺮاي رﺣﻤﺖ ﺟﻬﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ أَر‪ ‬ﺳ ْﻠﻨَﺎك إِ َﻟّﺎ ر‪ ‬‬ ‫ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤــﻺ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬رﺣﻤﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺆﻟﻔﺔ اﺧ ق ﻋﻈﻴﻢ ﻧﺒﻮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻤ‪‬ــﻺٍ ‪ّ‬ﻣﻦَ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻟ‪‬ﻨﺖ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﻟﻮ‪ ‬ﻛﻨﺖ‪َ ‬ﻓ ًﻈّﺎ َﻏ ‪‬ﻠﻴﻆَ ا ْﻟ َﻘ ْﻠﺐِ ﻟَﺎﻧ َﻔﻀُـﻮا ﻣ‪‬ـﻦْ‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪َ :‬ﻓ ِﺒﻤ‪‬ﺎ ر‪ ‬‬ ‫ﺣﻮ‪ ‬ﻟﻚ ﻓَﺎ ‪‬ﻋﻒ‪ ‬ﻋ ْﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬ا ‪‬ﺳ َﺘ ْﻐ ‪‬ﻔﺮْ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬ﺷَﺎوِر‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ﻓﻲ ا ْﻟﺄَ ‪‬ﻣﺮِ َﻓﺈِذَا ‪‬ﻋﺰَ ‪‬ﻣﺖ‪َ ‬ﻓ َﺘﻮ‪‬ﻛﻞْ ‪‬ﻋﻠَـﻲ اﻟ َﻠّــﻪ‪ ‬إِنَّ‬ ‫‪‬‬

‫ﺤﺐ‪ ّ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ َﺘﻮ‪‬ﻛ ‪‬ﻠﻴﻦَ‪ 2‬ﺑﻪ ]ﺑﺮﻛﺖ[ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ‪ ،‬درﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ]ﻣـﺮدم[ ﻧـﺮم ]و ﻣﻬﺮﺑـﺎن[‬ ‫اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻳ ‪‬‬

‫ﺷﺪي! و اﮔﺮ ﺧﺸﻦ و ﺳﻨﮕﺪل ﺑﻮدي‪ ،‬از اﻃﺮاف ﺗـﻮ‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺲ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ آﻣﺮزش ﺑﻄﻠﺐ! و در ﻛﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﻮرت ﻛـﻦ! اﻣـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻲ‪] ،‬ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺎش! و[ ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﻛﻞ ﻛﻦ! زﻳـﺮا ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘـﻮﻛ ن را دوﺳـﺖ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ﺟﺬب ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺳ م‪ ،‬زاﻳﻴﺪة ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻃﺒﻊ ﻧﺮم‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ رﺣﻤـﺖ‬ ‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ دوﻣﻴﻦ ﻣﺆﻟﻔﺔ اﺧ ق ﻋﻈﻴﻢ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺧﺸـﻮﻧﺖ و ﺳـﻨﮕﺪﻟﻲ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺟﺰ ﭘﺮاﻛﻨﺪهﺷﺪن ﻣﺮدم از اﻃﺮاف ﻓﺮد ﺳﻨﮕﺪل ﻧﺪارد‪ .‬اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸـﺶ‬ ‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺮدم و ﻣﺸﺎوره در اﻣﻮر ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺗﻮﻛﻞ ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي‬ ‫ﺑﻌﺪي اﻳﻦ اﺧ ق ﻋﻈـﻴﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺧـ ق ﻣﻠـﻮك و ﻓﺮاﻋﻨـﻪ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻫﺎن و‬ ‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮرﻫﺎ ﺗﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ دﺷﻨﺎم ﺑﮕﻮﻳـﺪ درﺟـﺎ او را ﺳـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻋﺪام ﺗﻮﻫﻴﻦﻛﻨﻨﺪه و دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه ﻣﺼﺪاق ﻓﻆّ ﻏﻠـﻴﻆاﻟﻘﻠـﺐ ﺑـﻮدن اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬ ‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺮاي ﻣﺮدم و ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ ﻫﻢ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬اﺧـ ق ﻋﻈـﻴﻢ‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺖ و ﻋﻔـﻮ از‬ ‫ﺗﻨﺪﺧﻮﻳﻲ ﺟﺎﻫ ن اﺳﺖ؛ آﻧﭽﻨﺎنﻛﻪ در ﻋﻔﻮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣ ّﻜﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻧﺒﻴﺎء‪.107 ،‬‬ ‫‪ .2‬آلﻋﻤﺮان‪.159 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪218‬‬

‫ﺴﻜﻢ‪ ‬ﻋﺰِﻳﺰٌ ‪‬ﻋ َﻠﻴـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﺎ ‪‬ﻋﻨ‪‬ـ ُّﺘﻢ‪ ‬ﺣ‪‬ـﺮِﻳﺺ‪ ‬ﻋﻠَـﻴﻜﻢ‬ ‫آﻳﺔ ﭼﻬﺎرم‪َ :‬ﻟ َﻘﺪ‪ ‬ﺟ‪‬ﺎء‪‬ﻛﻢ‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلٌ ‪ّ‬ﻣﻦْ أَﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫ﺣﻴﻢ‪ 1‬ﺑﻪﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬رﺳﻮﻟﻲ از ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﻮﻳﺘﺎن آﻣﺪ ﻛﻪ رﻧﺞﻫـﺎي ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨﻴﻦَ ر‪‬ء‪‬وف‪ ‬ر‪ ّ‬‬ ‫ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ اﺳﺖ؛ و اﺻﺮار ﺑﺮ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻤﺎ دارد؛ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬رﺋﻮف و ﻣﻬﺮﺑـﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از رﻧﺞ ﻣﺮدم رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻏﻢﺧﻮار ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ ﻫـﺪاﻳﺖ ﺑـﻮد ﻧـﻪ اﻧﺘﻘـﺎم‪،‬‬ ‫اﻫﻞ رﺣﻤﺖ و رأﻓﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻪ ﻣﺆﻟّﻔﺔ دﻳﮕﺮ از اﺧ ق ﻋﻈـﻴﻢ ﻧﺒـﻮي‬ ‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ و ﻣﻜﺎرم اﺧ ق ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺆﻟﻔـﻪﻫـﺎي زﻳـﺮ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﺳﺘﺔ دوم آﻳﺎت‪ُ :‬‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣـﺮدم‪ ،‬اﺳـﺘﻐﻔﺎر از‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻛـﻞ ﺑـﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬ﻏـﻢﺧـﻮار‬ ‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺎﺋﻖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻫﻞ رأﻓﺖ و ﺷﻔﻘﺖ ﺑﺮ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن‪ .‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﻮﻇـﻒ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻔــﻮ و ﮔﺬﺷــﺖ و اﺳــﺘﻐﻔﺎر و رﺣﻤ ـﺖ و رأﻓــﺖ ﺑــﻮده اﺳــﺖ‪ .‬اﻋــﺪام ﻓــﺮد ﻫ ّﺘــﺎك و‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ و ﻣﻜـﺎرم اﺧـ ق ﻧـﺪارد‪ .‬رواﻳـﺎت ﻗﺘـﻞ و‬ ‫دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه ﺑﻪ او ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ُ‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ آﻳﺎت اﺳـﺖ‪ .‬وﺟـﻪ ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎري ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ از ﺧﻄﺎﻫـﺎي ﻣـﺮدم و رﺣﻤـﺖ و رأﻓـﺖ‬ ‫ﺷﺮح اﺳﺖ‪- :‬زﻣﺔ ُ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺪام دﺷـﻨﺎمدﻫﻨـﺪه و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻳﻌﻨـﻲ ﻋـﺪم ﮔﺬﺷـﺖ و ﻋﻔـﻮ‪.‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎت ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ آﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻔﻲ و اﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اﻳﻦ آﻳﺎت درﻣﻮرد ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳـﺖ و ﺗﻜﻠﻴﻔـﻲ را ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻣﺆﻣﻨـﺎن‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ دﺷﻨﺎمدﻫﻨـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ُ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮد را ﺻﺎدر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻛﻠﻴﺔ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﻗﺘـﻞ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻋﻠـﻲ ﻧﻔـﺲ ﻧﺒـﻲ‪‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ از ﺣ ‪‬‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻧﺒـﻲ)ص( ﻣﺠـﺎز ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺖ و وﻟﻲ‪ ‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ُ‬ ‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﻪ‪.128 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪219‬‬

‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ‪ ‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴـﻞ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ُ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ رواﻳـﺎت‬ ‫ﻣﺠﺎز ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻘﻬﻲ اﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑـﺎ ﻣﺤﻜﻤـﺎت آﻳـﺎت ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻲرﺳـﺪ‪ :‬رواﻳـﺎت ﻗﺘـﻞ و‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬مﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ آﻳﺎت دو دﺳﺘﺔ ﻳﺎدﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬درﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺬاء و‬ ‫اﺳﺘﻬﺰاء و دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺟﺰ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل و ﻟﻌﻦ اﻟﻬﻲ در اﻳﻦ آﻳﺎت ﻧﺒـﻮد‪.‬‬ ‫وﻇﻴﻔﺔ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( در ﻗﺒﺎل اﻳﺬاء‪ ،‬ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ و ﺻﺒﺮ و ﺗﻘـﻮا‪ ،‬درﻗﺒـﺎل اﺳـﺘﻬﺰاء‬ ‫آﻳﺎت اﻟﻬﻲ ا‪‬ﻋﺮاض از ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻦ و ﻋﺪم ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜـﻞ درﻗﺒـﺎل‬ ‫ﺳﺐ‪ ‬و دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﻴﭻﻳﻚ از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮاي اﺳﺘﻬﺰاء و دﺷﻨﺎم ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪا و رﺳﻮل ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﻣﻜـﺎرم‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﻔﻮ از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣـﺮدم‪،‬‬ ‫اﺧ ق ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪه و ﺻﺎﺣﺐ ُ‬ ‫ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ و اﺳﺘﻐﻔﺎر از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺮدم و رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﻴـﺎن و رأﻓـﺖ ﺑـﺮاي ﻣﺆﻣﻨـﺎن‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎر ﺑـﺎ آﻳـﺎت‬ ‫ﻣﺤﻜﻤﺎت ‪ 48‬ﺳﻮرة اﺣﺰاب‪ 4 ،‬ﺳﻮرة ﻗﻠﻢ و ‪ 159‬ﺳﻮرة آلﻋﻤﺮان اﺳﺖ ﺑﻪﺗﻔﺼـﻴﻠﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ در اﺻﻞ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ اﺳـﺖ ﻧـﻪ در ﻋﻔـﻮ از‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺻﻞ ﻣﺠﺎزات‪.‬‬ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( و ﻋﻔﻮ ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺧ ق ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪي را ﺑﺎ ﺑﺪي ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ از‬ ‫ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﺮدم درﻣﻲﮔﺬﺷﺖ و آﻧﺎن را ﻣﻲﺑﺨﺸﻮد و ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻔـﻮ و ﺻـﻔﺢ )ﻛـﻪ ﺗﻮﺻـﻴﺔ‬ ‫ﺤ ‪‬ﺒّـﻮنَ أَن ﻳ ْﻐﻔ‪‬ـﺮَ اﻟ َﻠّــﻪ‪َ ‬ﻟﻜـﻢ‪ ۗ ‬و‪‬اﻟ َﻠّــﻪ‪َ ‬ﻏﻔُـﻮر‪‬‬ ‫ﺼ َﻔﺤ‪‬ﻮا أَﻟَﺎ ُﺗ ‪‬‬ ‫ﻗﺮآن اﺳﺖ( داﺷﺖ‪ :‬و‪ْ ‬ﻟﻴ ‪‬ﻌﻔُﻮا و‪ْ ‬ﻟﻴ ‪‬‬

‫‪220‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺣﻴﻢ‪ ‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻔﻮ ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ؛ آﻳـﺎ دوﺳـﺖ ﻧﻤـﻲدارﻳـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺷـﻤﺎ را‬ ‫ر‪ ّ‬‬ ‫ﺑﺒﺨﺸﺪ؟! و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ!‬ ‫آﻳﺎ اﻋﺪام ﺗﻮﻫﻴﻦﻛﻨﻨﺪه و دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه‪ ،‬اﺧ ق ﺷﺎﻫﺎن و ﻣﺴﺘﺒﺪﻳﻦ ﻧﻴﺴـﺖ؟ اﻳـﻦ ﭼـﻪ‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﻜـﺎرم اﺧـ ق رﺣﻤـــﻺ ﻟﻠﻌـﺎﻟﻤﻴﻦ دارد؟ در اﻳﻨﺠـﺎ ‪-‬زم اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﺣﻜﻤﺖﻫﺎي ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺷﻴﻮة ﻣﻮاﺟﺔ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﺑـﺎ ﭘﺪﻳـﺪة ﺳـﺐ‪ ‬و دﺷـﻨﺎم‬ ‫اﺳﺖ اﺷﺎره ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻣﺎم)ع( اﺻﺤﺎﺑﺶ را از ﺳـﺐ‪ ‬و دﺷـﻨﺎم ﺑـﻪ دﺷـﻤﻦ در ﻣﻴـﺪان ﺟﻨـﮓ‬

‫ﺑﻪﺷﺪت ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ‪ :‬إِ ‪ّ‬ﻧﻲ أَﻛـﺮَه‪َ ‬ﻟﻜـﻢ‪ ‬أَنْ َﺗﻜﻮﻧُـﻮا ﺳ‪‬ـ ‪‬ﺒّﺎ ِﺑﻴﻦَ‪ 2‬ﻣـﻦ ﺧـﻮش ﻧـﺪارم ﺷـﻤﺎ‬ ‫دﺷﻨﺎﻣﮕﻮ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫در واﻗﻌﻪاي دﻳﮕﺮ ﺳﻴﺪ رﺿﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻗَـﺎلَ ر‪‬ﺟ‪‬ـﻞٌ ﻣ‪‬ـﻦَ اَ ْﻟﺨَـﻮ‪‬ارِجِ‪:‬‬ ‫ﺐ‪ِ ‬ﺑﺴ‪‬ـﺐٍّ أَو‪ ‬ﻋﻔْـﻮ‪‬‬ ‫ﻗَﺎ َﺗ َﻠﻪ‪ ‬اَﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻛﺎﻓ‪‬ﺮاً ﻣ‪‬ﺎ أَ ْﻓ َﻘ ‪‬ﻬﻪ‪َ ‬ﻓﻮ‪َ ‬ﺛﺐ‪ ‬اَ ْﻟ َﻘﻮ‪‬م‪ ‬ﻟﻴ ْﻘ ُﺘﻠُﻮه‪َ ‬ﻓﻘَﺎلَ ع ر‪‬و‪‬ﻳﺪاً إِ َّﻧﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬ﺳ ّ‬

‫‪‬ﻋﻦْ ذَ ْﻧﺐٍ‪ 3‬ﻣﺮدي از ﺧﻮارج ﮔﻔﺖ ﺧﺪا او را درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ ﺑﻜﺸﺪ! ﭼﻪ ﻧﻴﻚ ﻓﻘـﻪ‬ ‫داﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻛﺸﺘﻦ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آرام ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎم را دﺷـﻨﺎﻣﻲ ﺑﺎﻳـﺪ و‬ ‫ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻮدن ﮔﻨﺎه ﺷﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪة داﻣﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳـﺖ و روش ﻣﻮاﺟﻬـﺔ او ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ راﻫﻨﻤﺎي ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻣﺠﺎزات ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ آﻳﺔ ﻣﺒﺎﻫﻠﻪ‪ 4‬وﻟﻲ‪ ‬را ﻧﻔﺲ ﻧﺒﻲ‪ ‬ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ وﻟـﻲاﷲ را‬

‫ﺳﺐ‪ ‬ﻛﺮد‪ .‬ﮔﻔﺖ ﺧﺪاﻳﺶ ﻛـﺎﻓﺮ ﺑﻜﺸـﺪ‪ ،‬دو دﺷـﻨﺎم ﺑﺴـﻴﺎر زﺷـﺖ ﺑـﻪ ﺧﻠﻴﻔـﻪ و وﺻـﻲ‪‬‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ .‬اﺻﺤﺎب ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﻮﻧﺶ را ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم)ع( ﭘﺎﺳـﺨﻲ داد ﻛـﻪ ﺗـﺎ اﺑـﺪ ﻓﺨـﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ دﺷﻨﺎم‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﻧﻴﺴﺖ! ﭘﺎﺳﺦ دﺷﻨﺎم‪ ،‬دﺷﻨﺎم اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺨﺸﺶ‪ .‬در اﻳـﻦ‬

‫‪ .1‬ﻧﻮر‪.22 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.206‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ‪.420‬‬ ‫‪ .4‬آلﻋﻤﺮان‪.61 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪221‬‬

‫ﻣﻮرد اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﻪﻣﺜﻞ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ آﻳﺔ ﻗﺮآن »ﻓﻤﻦ اﻋﺘﺪي ﻋﻠﻴﻜﻢ ﻓﺎﻋﺘﺪوا ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻤﺜـﻞ ﻣـﺎ‬

‫اﻋﺘﺪي ﻋﻠﻴﻜﻢ«‪ 1‬ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ دﺷﻨﺎﻣﻲ درﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻨﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺘﻞ و اﻋﺪام‬

‫درﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻨﺎم‪ .‬ﻣﻔﺎد اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﺻﻞ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺟـﺮم و ﻣﺠـﺎزات‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻪ درواﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻣﺠﺎزات و ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻧﻬﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬ ‫رواﻳﺎت دال ﺑﺮ ﻗﺘﻞ و ﺣﻠﻴﺖ ﺧﻮن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ آﻳﻪ از ﻗﺮآن ﻧﻴـﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺻـﺮﻳﺢ‬ ‫دارد‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺰﻳﻨﺔ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻋﻠﻲ)ع( ﻋﻔﻮ ﺑﻮد‪ .‬اﮔـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﻫـﻢ در ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻣﺸـﺎﺑﻬﻲ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻗﺮآﻧﻲ »ﻓﻠﻴﻌﻔﻮا و ﻟﻴﺼﻔﺤﻮا« ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻨﺪ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﻢ او‪ ً-‬ﻧﻘﻞ اﻳـﻦ ﺣـﺪﻳﺚ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﺆﻳﺪ اﺳﺖ ﻧﻪ دﻟﻴﻞ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺎﻟﻴــﻺاﻟﻤﻀﺎﻣﻴﻦ ﻛـﻪ ‪-‬ﻳﻤﻜـﻦ ان ﻳﻘـﻮل‬ ‫ﺑﻪ ﻏﻴﺮه)ع( ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و اﻣﺎم ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ را اﻣﻀﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن و‬ ‫ﺗﺠﻠﻲ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎب‪‬اﻟـﻮﻟﻲ ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام ﻧـﺪارد و‬ ‫ﺧﻮﻧﺶ ﻫﺪر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻌﻞ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﻋﻤﻞ ﺑﻪ وﺻﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻋﻠﻲ‪ :‬ﺛـ ث‬ ‫ﻣﻦ ﻣﻜﺎرم اﻷﺧ ق ﻓﻲ اﻟﺪﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮ¨‪ :‬أن ﺗﻌﻔـﻮ ﻋﻤـﻦ ﻇﻠﻤـﻚ‪ ،‬وﺗﺼـﻞ ﻣـﻦ ﻗﻄﻌـﻚ‪،‬‬

‫وﺗﺤﻠﻢ ﻋﻤﻦ ﺟﻬﻞ ﻋﻠﻴﻚ«‪ .2‬اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺴـﺘﻔﻴﺾ اﺳـﺖ و اﻣﻀـﺎي ﺳـﻴﺮة ‪‬ﻋﻘـ در‬

‫ﻓﻀﻴﻠﺖ اﺧ ﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ واﻋﻆ ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﻆ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ آﻳـﺎ ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻇـﺎﻟﻢ در‬ ‫ﺣﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ؟ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﻌﺎرض ﺑﺎ ﻗﺮآن و اﻳﻦﮔﻮﻧـﻪ رواﻳـﺎت ﻣﺆﻳ‪‬ـﺪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﻪاي از آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻗﺮآن و آزادي دﻳﻦ و ارﺗﺪاد‬ ‫آﻳﺎ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺮط اﻟﺰاﻣﻲ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺮآنﻣﺠﻴﺪ‬ ‫ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻋﺪم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻛﺘﺎب ﺧﺪا را ﺣﺎﺋﺰ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺠـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﺑـﺮاي‬ ‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.194 ،‬‬ ‫‪ .2‬وﺻﺎﻳﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻦ ‪-‬ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.357‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪222‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ را درﺑـﺎرة آزادي ﻣـﺬﻫﺐ و ﻋﻘﻴـﺪه‪ ،‬در ﺿـﻤﻦ‬ ‫ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺑﻪاﺟﻤﺎل ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ و رواﻳﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ را ﺑـﺎ آﻳـﺎت ﻫـﺮ دﺳـﺘﻪ‪ ،‬از‬ ‫ﺣﻴﺚ ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺳﻨﺠﻴﺪه و در اﻧﺘﻬـﺎ ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎري ﻣﺤﻜﻤـﺎت ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺑـﺎ‬ ‫رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ﺳﻪ دﺳﺘﺔ دﻳﮕﺮ از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﮔﺮﭼﻪ إﺷﻌﺎر در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ اﻣﺎ اﺛﺒﺎت ﻇﻬﻮرﺷـﺎن در ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮب اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﺸﻜ ﺗﻲ ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫دﺳﺘﺔ اول‪ :‬ﻧﻘﺪ ﺷﻴﻮة ﻣﻮاﺟﻬﺔ ارﺑﺎب ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ارادة ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﺧﺘ ف ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺸﺮي‪.‬‬ ‫آﻳﺔ اول‪ :‬وﻟﻮ ﺷﺎء رﺑﻚ ﻟﺠﻌﻞ اﻟﻨﺎس اﻣﻺ واﺣﺪ¨ و‪-‬ﻳﺰاﻟﻮن ﻣﺨﺘﻠﻔﻴﻦ إ‪ -‬ﻣﻦ رﺣﻢ رﺑﻚ و ﻟﺬﻟﻚ ﺧﻠﻘﻬـﻢ و‬ ‫ﺗﻤﺖ ﻛﻠﻤﻺ رﺑـﻚ ﻷﻣـﻸنّ ﺟﻬـﻨﻢ ﻣـﻦ اﻟﺠﻨـﻺ و اﻟﻨـﺎس أﺟﻤﻌـﻴﻦ )ﻫـﻮد ‪ 118‬و ‪ (119‬اﮔـﺮ ﭘﺮوردﮔـﺎرت‬ ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم را اﻣﺖ ﻫﺎي ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ داد وﻟﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن اﺧﺘ ف ﻣﻲ ورزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫]ﺑﺮ آﻧﺎن[ رﺣﻤﺖ آورد و ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ آﻧﺎن را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻋﺪة ﭘﺮوردﮔﺎرت ]ﭼﻨـﻴﻦ[ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﻨﻢ را ﻫﻤﻪ از ﺟﻦ و اﻧﺴﺎن آﻛﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ارادة اﻟﻬﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺤﻲ‬

‫اﺧﺘ ف ﻋﻘﺎﻳﺪ و ادﻳﺎن را در دﻧﻴﺎ ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﺎن را وﻋﺪة ﻋﺬاب ﺟﻬـﻨﻢ داده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺴﻄﻴﺢ اﺟﺒﺎري ﻋﻘﺎﻳﺪ و ادﻳﺎن در دﻧﻴﺎ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺮﺧ ف ﺑﻴﻨﺶ ﻗﺮآﻧـﻲ و اﺳـ ﻣﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜـﺮ ﻣﻮﺟـﻮد در‬ ‫ادﻳﺎت و ﻋﻘﺎﻳﺪ و رﻗﺎﺑﺖ آزادﻧﺔ آﻧﻬﺎ در دﻧﻴﺎ واﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬و ﻗﺎﻟﺖ اﻟﻴﻬﻮد ﻟﻴﺴﺖ اﻟﻨﺼﺎري ﻋﻠﻲ ﺷﻲء و ﻗﺎﻟﺖ اﻟﻨﺼـﺎري ﻟﻴﺴـﺖ اﻟﻴﻬـﻮد ﻋﻠـﻲ ﺷـﻲء و ﻫـﻢ‬ ‫ﻳﺘﻠﻮن اﻟﻜﺘﺎب ﻛﺬﻟﻚ ﻗﺎل اﻟﺬﻳﻦ ‪ -‬ﻳﻌﻠﻤﻮن ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻬﻢ ﻓﺎﷲ ﻳﺤﻜﻢ ﺑﻴـﻨﻬﻢ ﻳـﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣـــﻺ ﻓﻴﻤـﺎ ﻛـﺎﻧﻮا ﻓﻴـﻪ‬ ‫ﻳﺨﺘﻠﻔﻮن )ﺑﻘﺮه ‪ (113‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﺣﻖ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﺮ ﺣـﻖ‬

‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻛﺘﺎب ]آﺳﻤﺎﻧﻲ[ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﻧﻤـﻲداﻧﻨـﺪ ﺳـﺨﻨﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺨﻦ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﻴﺎﻣﺖ در آنﭼﻪ اﺧﺘ ف داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻴﻨﺸﺎن داوري ﺧﻮاﻫﺪﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ دﻳﻨﻲ‪ ،‬دﻳﻦ دﻳﮕﺮ را ﻫﻴﭻ وﭘﻮچ ﺑﺪاﻧﺪ ازﺳﻮي ﻗﺮآن ﻣـﺬﻣﺖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺮاي داوري آﺧـﺮت‬ ‫اﺳﺖ ﻧﻪ دﻧﻴﺎ‪ .‬در دﻧﻴﺎ ﻣﺮدم آزادﻧﺪ ﻫﺮ دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه اي را ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﺣﻖ را ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺮدم اﺳﺖ و آزﻣﺎﻳﺶ و اﺑﺘ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬ﻗﻞ ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻟﻜﺎﻓﺮون ‪ -‬اﻋﺒﺪ ﻣﺎ ﺗﻌﺒﺪون و ‪ -‬اﻧﺘﻢ ﻋﺎﺑﺪون ﻣﺎ اﻋﺒﺪ و ‪ -‬اﻧـﺎ ﻋﺎﺑـﺪ ﻣـﺎ ﻋﺒـﺪﺗﻢ و ‪-‬‬ ‫اﻧﺘﻢ ﻋﺎﺑﺪون ﻣﺎ اﻋﺒﺪ ﻟﻜﻢ دﻳﻨﻜﻢ وﻟﻲ دﻳﻦ )ﻛﺎﻓﺮون ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ (6‬ﻫﺎن اي ﻛﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻌﺒﻮد ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﻲ ﭘﺮﺳـﺘﻢ‬ ‫و ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺒﻮد ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﭘﺮﺳـﺘﻨﺪة آن ﭼـﻪ ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲ ﭘﺮﺳـﺘﻴﺪ ﻧﻴﺴـﺘﻢ‪ ،‬و ﺷـﻤﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺒﻮد ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را دﻳﻦ ﺷﻤﺎ و ﻣﺮا دﻳﻦ ﻣﻦ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪223‬‬

‫ﺳﻮرة ﻛﺎﻓﺮون ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪات آزادي دﻳـﻦ و ﻋﻘﻴـﺪه در ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬آﻳـﺎ ﻣﻮاﺟﻬـﺔ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ادﻳﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﺳﺘﺔ اول آﻳﺎت‪ :‬ارادة ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ اﺧﺘ ف ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺸﺮي و ﺗﻜﺜﺮ و ﺗﻨﻮع ادﻳـﺎن ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دار دﻧﻴﺎ دار اﺑﺘ و رﻗﺎﺑﺖ و اﻧﺘﺨـﺎب آزاداﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼـﻪ اﻳـﻦ آﻳـﺎت‬ ‫إﺷﻌﺎر در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دارد اﻣﺎ ﻇﻬﻮري در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ :‬ﺷﻴﻮهﻫﺎي دﻋﻮت دﻳﻨﻲ و آزاد اﻧﺪﻳﺸﻲ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ اول‪ :‬ادع إﻟﻲ ﺳﺒﻴﻞ رﺑﻚ ﺑﺎﻟﺤﻜﻤﻺ و اﻟﻤﻮﻋﻈﻺ اﻟﺤﺴﻨﻺ و ﺟﺎدﻟﻬﻢ ﺑﺎﻟﺘﻲ ﻫﻲ أﺣﺴﻦ‪ ،‬إن رﺑﻚ ﻫﻮ أﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺑﻤﻦ ﺿﻞ ﻋﻦ ﺳﺒﻴﻠﻪ و ﻫﻮ أﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻤﺘﻬﺪﻳﻦ )ﻧﺤﻞ ‪ (125‬ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ و ﭘﻨﺪﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮان و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻛﻦ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪﻛﺴـﺎﻧﻲ از‬ ‫راه او ﺑﻪدر اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و ﻫﻢ او ﺑﻪ راهﻳﺎﻓﺘﮕﺎن داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺮآن در دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻳﻦ‪ .‬ﻃﺮق ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﺳـﺘﻔﺎده از ﻋﻘـﻞ و ﺧـﺮد ﻣـﺮدم‪،‬‬ ‫ﺗﺬﻛﺮ و ﭘﻨﺪ ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه ﺟﺪال اﺣﺴﻦ‪ ،‬ارﻋﺎب در ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻳﺎ اﻛﺮاه و ﻗﺘﻞ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﺳ م دﻳﻦ‬

‫رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و دﻋﻮت دﻳﻨﻲ آن ﻧﻴﺰ رﺣﻴﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي ﺧـﺎرج ﺷـﺪن از دﻳـﻦ ﺑـﺎ‪-‬ﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻪ وﺟﻬﺔ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺮواﻧﺶ را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﺧﺮدورزي ﺧﻮاﻧـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ روشﻫﺎي ﺧﺸﻦ و ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ اﻓﺮاد در دﻳﻦ دارد؟‬ ‫ﺸﺮْ ‪‬ﻋﺒ‪‬ﺎد‪ ‬ا َﻟّـﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻳﺴ‪‬ـ َﺘ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮنَ‬ ‫ﺸﺮَي َﻓ ‪‬ﺒ ‪ّ‬‬ ‫ﺟ َﺘ َﻨﺒ‪‬ﻮا اﻟ َﻄّﺎﻏُﻮت‪ ‬أَن ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﺒﺪ‪‬وﻫ‪‬ﺎ و‪‬أَﻧَﺎﺑ‪‬ﻮا إِﻟَﻲ اﻟ َﻠّـﻪ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺒ ْ‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬و‪‬ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ا ‪‬‬ ‫ﺴ َﻨﻪ‪ ‬أُوﻟَـﺌ‪‬ﻚ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ‪‬ﻫﺪ‪‬ا ‪‬ﻫﻢ‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬أُوﻟَـﺌ‪‬ﻚ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬أُوﻟُﻮ ا ْﻟﺄَ ْﻟﺒ‪‬ﺎبِ )اﻟﺰﻣﺮ ‪ (18-17‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫ا ْﻟ َﻘﻮ‪‬لَ ﻓَﻴ َّﺘ ِﺒﻌ‪‬ﻮنَ أَ ‪‬‬ ‫از ﻋﺒﺎدت ﻃﺎﻏﻮت ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺎرت از آنِ آﻧﻬﺎﺳـﺖ؛ ﭘـﺲ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﻣـﺮا‬

‫ﺑﺸﺎرت ده! ﻫﻤﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن را ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻧﺪ و از ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ آﻧﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪا ﻫﺪاﻳﺘﺸﺎن ﻛﺮده‪ ،‬و آﻧﻬﺎ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻮل‪ ،‬اﺳﻢ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﺣﺴﻦ‪- ،‬زﻣﻪ اش ﺷﻨﻴﺪن ﺣﺴﻦ ﻫﺎ و اﺣﺴﻦ اﺳـﺖ و ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﻣﻨﻄﻘـﻲ آن‪،‬‬ ‫ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻗﻮل از ﻣﻴﺎن اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﺗﺒﻌﻴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺻـﻴﺔ ﻗـﺮآن‬ ‫ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ در ﻣﺤﻴﻄﻲ آزاد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اش ﺗﺮﺑﻴﺖ اوﻟﻮ ا‪-‬ﻟﺒﺎب اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴـﻲ‬

‫در اﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺑﺸﺮي ﺧﻄﺎ ﻛﺮد و اﺣﺴﻦ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻜﺮد ﻛﻪ اﻋﺪام ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻟﺠﺎﺟـﺖ و‬ ‫ﻋﻨﺎد ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﺪان ﺟﺤﻮد را ﺑﻪﺳﺰاي ﻋﻤﻠﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﺳﺘﺔ دوم آﻳﺎت‪ :‬ﺷﻴﻮة دﻋﻮت دﻳﻨﻲ ﻗﺮآن ﻣﺘﺮﻗﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻫﺎﺳﺖ‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ؛ ﻣﻮﻋﻈﺔ ﺣﺴﻨﻪ؛ ﺟﺪال‬ ‫اﺣﺴﻦ و اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻤﺎع اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎبِ اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬ﺳـﺰاﻳﺶ ﻣـﺮگ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻣﺮگ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ آﻳﺎت ﻧﻴﺰ إﺷـﻌﺎر ﺑـﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﺣﻜـﻢ‬ ‫اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺬﻣﺖ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‪.‬‬

‫‪224‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺼﺮ اﺟﺒﺎر در دﻳﻨﺪاري و ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬از دﻳﺮﺑﺎز ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ‬ ‫ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش ﺳﻪ ﺻﺤﻨﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ را ﻣﺬﻣﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ اول‪ :‬ﻗﺎل اﻟﻤ اﻟﺬﻳﻦ اﺳﺘﻜﺒﺮوا ﻣﻦ ﻗﻮﻣﻪ ﻟﻨﺨﺮﺟﻨّﻚ ﻳـﺎ ﺷـﻌﻴﺐ و اﻟـﺬﻳﻦ آﻣﻨـﻮا ﻣﻌـﻚ ﻣـﻦ ﻗﺮﻳﺘﻨـﺎ او‬ ‫ﻟﺘﻌﻮدنّ ﻓﻲ ﻣﻠﺘﻨﺎ ﻗﺎل او ﻟﻮ ﻛﻨﺎ ﻛﺎرﻫﻴﻦ )اﻋﺮاف ‪ (88‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﻮم او ﻛﻪ اﺳﺘﻜﺒﺎر ورزﻳﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬اي‬ ‫ﺷﻌﻴﺐ ﺗﻮ و ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﻮ اﻳﻤﺎن آورده اﻧﺪ را از ﺷﻬﺮﻣﺎن ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ آﺋﻴﻦ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻛﺮاﻫﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ؟‬ ‫اﺷﺮاف ﻣﺴﺘﻜﺒﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺷﻌﻴﺐ ﻧﺒﻲ)ع( و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﺼﺮ او را ﺑﺮ ﺳﺮ دو راﻫﻲ ﻗـﺮار دادﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺗﺒﻌﻴـﺪ را‬ ‫ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ارﺗﺪاد ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﺑﮕﺮاﻳﻨﺪ‪ .‬ﺷﻌﻴﺐ ﻧﺒـﻲ)ع(‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ دﻳﻨﻤﺎن را ﺑﺎ ﻛﺮاﻫﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻴﻢ؟ ﻣﮕﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و اﻳﻤـﺎن ﺑـﺎ اﻛـﺮاه و اﺟﺒـﺎر ﻣﻴﺴـﺮ‬

‫اﺳﺖ؟ ﻣﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ زور از دﻳﻨﻤﺎن دﺳﺖ ﺑﺮدارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻌﻴﺐ)ع( ﻣﻘﺒﻮل ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗـﻮان‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺟﺒﺎري ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺎﻃﻞ ﺑـﻪ ﺣـﻖ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ اﺟﺒـﺎري ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ آﻳﺔ ﻛﺮﻳﻤﺔ »‪ -‬اﻛﺮاه ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ« درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺧﺒﺮ از ﻧﻔﻲ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر در ﻣﻄﻠـﻖ ﻋﻘﻴـﺪه‬

‫و دﻳﻦ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﻣﺠﺎزات ﻛﺮدن آن ﻫﻢ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام‪ ،‬ﻛﺮاﻫﺖ را در ﺑﻘـﺎي دﻳـﻦ دﺧﻴـﻞ ﻛـﺮدن‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻔﺎد آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬ﻗﺎﻟﻮا آﻣﻨّﺎ ﺑﺮب‪ ‬اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ رب‪ ‬ﻣﻮﺳﻲ و ﻫﺎرون‪ ،‬ﻗﺎل ﻓﺮﻋﻮن آﻣﻨـﺘﻢ ﺑـﻪ ﻗﺒـﻞ أن آذن ﻟﻜـﻢ إن ﻫـﺬا‬ ‫ﻟﻤﻜﺮ ﻣﻜﺮﺗﻤﻮه ﻓﻲ اﻟﻤﺪﻳﻨﻪ ﻟﺘﺨﺮﺟﻮا ﻣﻨﻬﺎ أﻫﻠﻬﺎ ﻓﺴﻮف ﺗﻌﻠﻤﻮن ﻷﻗﻄﻌﻦّ أﻳﺪﻳﻜﻢ و أرﺟﻠﻜﻢ ﻣﻦ ﺧ ف ﺛﻢ‬ ‫‪-‬ﺻﻠﺒﻨّﻜﻢ أﺟﻤﻌﻴﻦ )اﻋﺮاف ‪ 121‬ﺗﺎ ‪] (124‬ﺳﺎﺣﺮان[ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﻳﻤﺎن آورﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻣﻮﺳﻲ و ﻫﺎرون‪ .‬ﻓﺮﻋﻮن ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه دﻫﻢ ﺑـﻪ او اﻳﻤـﺎن آوردﻳـﺪ؟ اﻳـﻦ ﻣﻜـﺮي‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺷﻬﺮ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪهاﻳﺪ ﺗﺎ اﻫﻞ ﺷﻬﺮ را از آن آواره ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪزودي ﺧﻮاﻫﻴـﺪ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﻳﺘﺎن را در ﺧ ف‪ ‬ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮﻳﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻫﻤﻪﺗﺎن را ﺑﻪ دار ﺧﻮاﻫﻢ زد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺣﺮان ﺑﺎ دﻳﺪن ﻣﻌﺠﺰپ ﻣﻮﺳﻲ ﻛﻠﻴﻢ اﻟﻠّﻪ)ع( ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻔـﺮ را رﻫـﺎ ﻛـﺮده و دﻳﻨﺸـﺎن را‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻋﻮن آﺷﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻗﺒـﻞ از اﺟـﺎزه از ﺣﻀـﺮت اﻳﺸـﺎن‬

‫اﻓﺮادي دﻳﻨﺸﺎن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده اﻧﺪ‪ .‬او ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺳﺎﺣﺮان را ﺗﻮﻃﺌﻪ اي ﺑـﺮاي آوارﮔـﻲ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﻛـﺮده و‬

‫ﺑ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪‬ﻳﻦ را اﻋ م ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻗﻄﻊ دﺳﺖ و ﭘﺎ و ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻦ‪ .‬ﺳﺰاي ارﺗﺪاد و ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳـﻦ‬ ‫در آﻳﻴﻦ ﻓﺮﻋﻮن اﻋﺪام اﺳﺖ؛ در دﻳﺎر ﻓﺮﻋﻮن ﻫﺮ ﻛﻪ دﻳﻨﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮآن اﻳـﻦ ﻣﻨﻄـﻖ‬ ‫را ﺑﺎور ﻧﺪارد و آن را ﻣﺬﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺮآن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻔﻲ اﻛـﺮاه و اﺟﺒـﺎر در دﻳـﻦ و ﺑـﻪ زﺑـﺎن دﻳﮕـﺮ‬

‫آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را اﻋﺪام ﻛﺮدن اﻗﺘﺪا ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻣﺮدود ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻲ ﻗﺮآن و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫و اﺋﻤﻪ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﺧ ف اﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﻓﺮﻋﻮﻧﻲ و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪225‬‬

‫دﺳﺘﺔ اول‪ :‬ﻧﻔﻲ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر در دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن‬

‫آﻳﺔ اول‪ - :‬اﻛﺮاه ﻓﻲ اﻟﺪ‪‬ﻳﻦ ﻗﺪ ﺗﺒﻴ‪‬ﻦ اﻟﺮّﺷﺪ ﻣﻦ اﻟﻐﻲ‪ ‬ﻓﻤﻦ ﻳﻜﻔﺮ ﺑﺎﻟﻄّﺎﻏﻮت و ﻳـﺆﻣﻦ‬ ‫ﺑﺎﷲ ﻓﻘﺪ اﺳﺘﻤﺴﻚ ﺑﺎﻟﻌﺮو¨ اﻟﻮﺛﻘﻲ ‪ -‬اﻧﻔﺼﺎم ﻟﻬﺎ واﷲ ﺳﻤﻴﻊ‪ ‬ﻋﻠـﻴﻢ‪) 1‬در دﻳـﻦ اﻛـﺮاه روا‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ راه از ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﺑﻪروﺷﻨﻲ آﺷﻜﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻃـﺎﻏﻮت‬ ‫ﻛﻔﺮ ورزد و ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻤﺎن آورد‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﺎوﻳﺰ اﺳﺘﻮاري دﺳﺖ زده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻨﻮاي داﻧﺎ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫آﻳﺔ ﻓﻮق ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻧﻔﻲ و ﻧﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ اﻳﻤﺎن را ﺑﺮ اﺟﺒﺎر و اﻛﺮاه‬ ‫و ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻧﺪاده و ﻧﻬﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﺮ اﻳﻤﺎنآوردن اﺟﺒﺎر ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻤﺎن و‬ ‫ﻛﻔﺮِ اﺟﺒﺎري‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد‪ .‬رد‪ ‬اﺟﺒﺎر در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﭘﺬﻳﺮش آزادي در اﻣـﺮ دﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ و ‪-‬زﻣﻪاش آزادي در دو اﻣـﺮ اﺳـﺖ‪ :‬آزادي در وارد ﺷـﺪن در دﻳـﻦ و آزادي در‬

‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬ﻗﺎل ﻓﺮﻋﻮن ذروﻧﻲ اﻗﺘﻞ ﻣﻮﺳﻲ و ﻟﻴﺪع رﺑﻪ إﻧﻲ أﺧﺎف أن ﻳﺒﺪ‪‬ل دﻳﻨﻜﻢ أو أن ﻳﻈﻬﺮ ﻓـﻲ اﻷرض‬ ‫اﻟﻔﺴﺎد )ﻏﺎﻓﺮ ‪ (26‬و ﻓﺮﻋﻮن ﮔﻔﺖ ﻣﺮا ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺗـﺎ ﻣﻮﺳـﻲ را ﺑﻜﺸـﻢ و او ﭘﺮوردﮔـﺎرش را ﺑﺨﻮاﻧـﺪ ﭼـﻪ!‬ ‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ ﻳﺎ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد آﺷﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در آﻳﻴﻦ ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ دﻳﻦ ﻣﺮدم )از ﻛﻔﺮ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن( ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ دارد‪ .‬او ﻣﻮﺳﻲ)ع( را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ اﻋﺪام‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﻦ ﻣﺮدم را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ و ﺑﻪ زﻋﻢ ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬در زﻣﻴﻦ ﻓﺴﺎد اﻳﺠـﺎد ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﻨﻄﻖ ﻓﺮﻋﻮن را ﻣﺮدود ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ .‬ﻣﺮدم در ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻨﺸﺎن آزادﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻛﺮاه و‬

‫اﺟﺒﺎر وا دارد ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ ﻳﺎ آن دﻳﻦ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬راه رﺷﺪ از ﮔﻤﺮاﻫﻲ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺠﺎزات اﻋـﺪام‬

‫ﺑﺮاي ارﺗﺪاد‪ ،‬ﭘﻴﺮوي از روش ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺮآن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ‪ ،‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﺳﺘﺔ ﺳﻮم آﻳﺎت‪ :‬از اﻳﻦ آﻳﺎت و آﻳﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ درﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ روش ﻣﺴﺘﻜﺒﺮان و ﻓﺮاﻋﻨـﻪ‬ ‫را در ﻗﺒﺎل ﭘﺪﻳﺪة ارﺗﺪاد و ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﻣﺬﻣﺖ ﻛﺮده و در ﻋﻴﻦ ﺣﻖ داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮدم را در ﺣﻴﺎت‬ ‫دﻧﻴﺎ در اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ اﺑﺘﺪاﻳﻲ و اﺳﺘﻤﺮاري و ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ در اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬آزاد ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‬

‫و داﺧﻞ ﺷﺪن و ﺧﺎرج ﺷﺪن از آن‪- ،‬زﻣﺔ ‪-‬ﻳﻨﻔﻚ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ اﺳـﺖ‪ .‬اﻋـﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ‬

‫ﺑﻪ روش ﻓﺮﻋﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ و اﺳﺘﻨﺎد آن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤـﻪ ﺑـﺎ ﻣﻔـﺎد اﻳـﻦ آﻳـﺎت‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﺑﺎرة اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﻜﺎل وارد اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت درﺑﺎرة ﻣﺠﺎزات ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦِ‬

‫ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﻦِ ﺣﻖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ درﺑﺎرة ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦِ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺳﺎﻛﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.256 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪226‬‬

‫ﺧﺎرجﺷﺪن از دﻳﻦ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم ﻣﺨ ‪‬ﻴﺮ ﺑﻴﻦ دﻳﻦ ﺧﺎص و ﻣﺮگ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻔـﻲ آزادي‬ ‫و ﭘﺬﻳﺮش اﻛﺮاه در اﻣﺮ دﻳﻦ‪ .‬اﮔﺮ اﻓﺮاد‪ ،‬آزاد ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻳﻨﻲ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻌـﺪ از ورود‬ ‫در دﻳﻦ آزاد ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ آن دﻳﻦ را وا ﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳﺸﺎن در دﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻛﺮاه‪ ،‬اﺟﺒﺎر و از ﺗـﺮس‬ ‫ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪ .‬درﻋﻴﻦﺣﺎل ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را رﺷﺪ و ﺣـﻖ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﻛﺮده و ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ و آﺷﻜﺎر ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ آدﻣﻴـﺎن را‬ ‫ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ ﻣﺠﺒﻮر ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫»ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻋﺪم اﻛﺮاه را ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻃ ﻗﻲ ﻛﻪ از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺑﻪدﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳ م اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاده؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﺸﺎر و اﻛﺮاه را ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎً از ﻛﻠﻴـﺔ‬ ‫ادﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ اﻟﻐﺎء ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻣﻮرد از ﻛﻠﻴﺔ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻓﻜﺎر ﻣﻨﺘﻔـﻲ اﻋـ م‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﻳﺖ و آزادي ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ﻃﺒﻴﻌﻲ و ذاﺗﻲ ﺑـﺎ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺑﺸـﺮ دارد‪ ،‬ﻧـﻪ‬

‫ﻗﺎﺑﻞ وﺿﻊ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ رﻓﻊ«‪» 1.‬ﻋﺪم اﺟﺒﺎر ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش دﻳـﻦ‪ ،‬ﺧـﻮد ﻳﻜـﻲ از اﺣﻜـﺎم‬ ‫دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ ﺷﺮاﻳﻊ و ﺣﺘﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﻛـﻪ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﻧـﻮح)ع( اﺳـﺖ‬

‫ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺷﺪه و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮده و ﻧﺴـﺦ ﻧﮕﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ 2«.‬ﺷـﺄن‬ ‫ﻧﺰول اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ 3.‬ﺑﺮﺧ ف ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻔﺴﺮان اﻫﻞﺳﻨﺖ آﻳـﺔ ﺷـﺮﻳﻔﺔ‬

‫»‪ -‬اﻛﺮاه ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ« ﺑﻪ آﻳﺎت ﺟﻬﺎد )اﻟﺘﻮﺑــﻺ ‪ (73‬ﻧﺴﺦ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪ 4‬و ﺗـﺎ ﻗﻴـﺎمِ ﻗﻴﺎﻣـﺖ‬

‫ﺳــﺮﻟﻮﺣﺔ آزادي دﻳــﻦ در ﺗﻌــﺎﻟﻴﻢ اﺳــ ﻣﻲ اﺳــﺖ‪ .‬ﺗﺮدﻳــﺪي ﻧﻴﺴــﺖ ﻛــﻪ درﻧﻈﺮﮔــﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﻳﻲ ازﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪام و ﺣﺒﺲ اَﺑﺪ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺨﻴﺮﻛـﺮدن ﻛﻔـﺎر ﺑـﻴﻦ اﺳـ م و‬ ‫ﻣﺮگ‪ ،‬از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺑﺎرز اﻛﺮاه در دﻳﻦ اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻲ و ﻣﻌﺎرض آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻬﺪي ﺣﺎﺋﺮي ﻳﺰدي‪ ،‬اﺳ م و اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ .‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﺔ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸـﻴ‪‬ﻊ‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،1341 ،4‬ص ‪76-‬‬ ‫‪.67‬‬

‫‪ .2‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.207‬‬ ‫‪ .3‬ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ج ‪ 3‬ص ‪ 363‬و ‪.364‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ 307 ،‬ﺗﺎ ‪.309‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪227‬‬

‫آﻳﺔ دوم‪ :‬وﻟﻮ ﺷﺎء رﺑﻚ ﻵﻣﻦ ﻣﻦ ﻓﻲ ا‪-‬رض ﻛﻠﻬﻢ ﺟﻤﻴﻌﺎ أﻓﺄﻧﺖ ﺗﻜﺮه اﻟﻨﺎس ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻳﻜﻮﻧﻮا ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‪) 1‬و اﮔﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻫﻞ زﻣﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬ ‫آﻳﺎ ﺗﻮ ]اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ[ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻛﺮاه واﻣﻲداري ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺷﻮﻧﺪ؟(‬ ‫ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ اﻳﻤﺎنآوردن ﺑﻪ ﺧﺪا و آﺧﺮت‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ارادة ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن‬ ‫آدﻣﻴﺎن ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ! دراﻳﻦﺻﻮرت اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﺪ و ﺛﻮاب و ﻋﻘـﺎب ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن ﻋﺒﺚ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن زﻣﺎﻧﻲ ارزش دارد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن آزاداﻧﻪ و ﻣﺨﺘﺎراﻧـﻪ آن‬ ‫را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از اﻳﻤﺎنﻧﻴـﺎوردن ﺑﺮﺧـﻲ اﻓـﺮاد ﻧﮕـﺮان ﻣـﻲﺷـﺪ و ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺸﺎن اﺻﺮار ﻣﻲورزﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣﻲﺷﺪ ﻛـﻪ وﻗﺘـﻲ ﺧـﺪاي ﺗـﻮ‬ ‫اﻛﺮاه ﺑﺮ اﻳﻤﺎن و دﻳﻦ را ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪه اﺳﺖ ﺗـﻮ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲﭘﺴـﻨﺪي؟ ﺑـﺮ ﺳـﺒﻴﻞ اﺳـﺘﻔﻬﺎم‬ ‫اﻧﻜﺎري ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ آﻳﺎ ﺗﻮ ﻣﺮدم را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ؟ و ﭘﺎﺳﺦ واﺿﺢ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر ﺑﺮ اﻳﻤﺎن آوردن و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن روا ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر در ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺎﻧﺪن و ﻓﺸـﺎر در اﺑﻘـﺎي اﻳﻤـﺎن روا ﺑﺎﺷـﺪ؟ اﻳﻤـﺎن آوردن و‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎاﻳﻦﻫﻤﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺟﺎزه ﻧﺪاده ﻛﺴﻲ را ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺣـﻖ ﻣﺠﺒـﻮر‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻓﺮاد را ﺑﻴﻦ اﺳ م و اﻋﺪام ﻣﺨﻴـﺮ ﻛـﺮد؟ ﻫﻜـﺬا ﻣـﺆﻣﻦ ﻣﺎﻧـﺪن و‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻜﺮدن اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﺸـﺪن ﺣـﻖ اﺳـﺖ‪ .‬آﻳـﺎ ﻣﺠـﺎزﻳﻢ ﺑـﺎ درﻧﻈﺮﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﻳﻲ ازﻗﺒﻴﻞ ﺣﺒﺲ اﺑﺪ و اﻋﺪام‪ ،‬اﻓﺮاد را ﺑـﺮ ﺑﻘـﺎي در اﺳـ م و اﻳﻤـﺎن ﻣﺠﺒـﻮر‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ؟‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬ﻗﺎل ﻳﺎ ﻗﻮم أرأﻳﺘﻢ إن ﻛﻨﺖ ﻋﻠﻲ ﺑﻴ ّﻨﻺ ﻣﻦ رﺑﻲ و آﺗـﺎﻧﻲ رﺣﻤـﻺ ﻣـﻦ ﻋﻨـﺪه‬ ‫ﻓﻌﻤﻴﺖ ﻋﻠﻴﻜﻢ اﻧﻠﺰﻣﻜﻤﻮﻫﺎ و أﻧﺘﻢ ﻟﻬﺎ ﻛﺎرﻫﻮن‪]) 2‬ﻧﻮح[ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻗﻮم ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻦ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺣﺠﺖ آﺷﻜﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و از ﺳﻮي ﺧﻮﻳﺶ رﺣﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ]اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ[ از ﺷﻤﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ‬ ‫‪ .1‬ﻳﻮﻧﺲ‪.99 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻮد‪.28 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪228‬‬

‫ﺷﻤﺎ آن را ﻧﺎﺧﻮش ﻣﻲدارﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن ﻣﻠﺰم ﻛﻨﻴﻢ؟( ﻧﻮح ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ع( آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎم‬ ‫اﻟﻬﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﻜـﺎر ﻣـﺮدمِ ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﻮاﺟـﻪ ﺷـﺪ و او را‬ ‫ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬او در اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎ ﻗﻮﻣﺶ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪﺑﺴـﺎ او‬ ‫از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺣﺠﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺣﺠـﺖ از دﻳـﺪ ﻣـﺮدم ﻣﺨﻔـﻲ ﻣﺎﻧـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﺮدم از ﺣﻖ اﺑﺮاز ﻛﺮاﻫﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ آنﻫﺎ را ﻣﻠـﺰم‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻖ ﻛﻨﺪ؟ اﺳﺘﻔﻬﺎم اﻧﻜﺎري اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺟـﺎزهاي‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺎزهاي ﻧﺪارد آﻳﺎ ﭘﻴﺮوان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﺠﺎزﻧﺪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻛﺮاﻫﺖ و‬ ‫زور ﺑﻪ اﺳ م وا دارﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺑـﺮ ﺑﻘـﺎي در اﻳﻤـﺎن و اﺳـ م وا‬ ‫دارﻧﺪ؟‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ آﻳﺎت دﺳﺘﺔ اول‪:‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺳﻪ آﻳﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة آﻣﺮة ﻗﺮآﻧﻲ را ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗـﻮان و ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ﻣﻜﺮه و ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد‪ .‬آزادي ﻣﺬﻫﺐ ﭼﻴـﺰي ﺟـﺰ ﻧﻔـﻲ اﻛـﺮاه و‬ ‫اﺟﺒﺎر در اﻳﻦ ﺣﻮزه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﺟـﺰ‬ ‫اﻛﺮاه در ﺑﻘﺎي در دﻳﻦ ﻧﺪارد و در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﺷﻜﺎر ﺑﺎ آﻳﺎت ﻧﻔﻲ اﻛﺮاه ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ :‬آزادي در اﺧﺘﻴﺎر ﻫﺪاﻳﺖ و ﺿﻼﻟﺖ در دﻧﻴﺎ‬

‫آﻳﺔ اول‪ :‬و ﻗﻞ اﻟﺤﻖ ﻣﻦ رﺑﻜﻢ ﻓﻤﻦ ﺷـﺎء ﻓﻠﻴـﺆﻣﻦ وﻣـﻦ ﺷـﺎء ﻓﻠﻴﻜﻔـﺮ إﻧـﺎ أﻋﺘـﺪﻧﺎ‬ ‫ﻟﻠﻈﺎﻟﻤﻴﻦ ﻧﺎرا‪) 1‬اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﺣﻖّ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد و ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺳﺘﻤﻜﺎران آﺗﺸﻲ ﻣﻬﻴـﺎ ﻛـﺮدهاﻳـﻢ(‪.‬‬ ‫ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﺳ م ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎاﻳﻦﻫﻤـﻪ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺑـﻪﺻـﺮاﺣﺖ اﻋـ م‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد و اﻳﻤﺎن آورد و ﻫﺮﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﭙﺬﻳﺮد و ﻛـﺎﻓﺮ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺰاي اﺧﺮوي ﻛﻔﺮ را ﮔﻮﺷﺰد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻳﺎ در دارِ اﺑـﺘ ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ دﻧﻴـﺎ‬

‫‪ .1‬ﻛﻬﻒ‪.29 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪229‬‬

‫ﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻨﺶ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد؟ اﮔـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻮد دﻳﮕـﺮ ﻫﺮﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﻛﻪ ﻛﻔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ در اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻣﺒﻨـﺎي آزادي‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ را در دﻧﻴﺎ و ﺳﺰاي اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎدرﺳﺖ را در آﺧﺮت ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺣـﻖ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺘﻴﻦ اﻟﻬﻲ را ﻓﺮوﻧﻬﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺧﺸـﻮﻧﺖ و اﺟﺒـﺎر و ﺗﻬﺪﻳـﺪ در دﻳﻨـﺪار‬ ‫ﻛﺮدن دﻳﮕﺮان رو آورﻧﺪ‪» .‬وﻣﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﻜﻔﺮ« ﺑﺎ وﺟﻮب اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﺗﻌـﺎرض آﺷـﻜﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬ﻗﻞ ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻟﻨﺎس ﻗﺪ ﺟﺎءﻛﻢ اﻟﺤﻖ ﻣﻦ رﺑﻜﻢ ﻓﻤـﻦ اﻫﺘـﺪي ﻓﺈﻧﻤـﺎ ﻳﻬﺘـﺪي‬ ‫ﻟﻨﻔﺴﻪ و ﻣﻦ ﺿﻞ ﻓﺈﻧّﻤﺎ ﻳﻀﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ و ﻣﺎ أﻧﺎ ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺑﻮﻛﻴﻞ‪) 1‬ﺑﮕﻮ اي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﻖ از ﺟﺎﻧﺐ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﻪ راﻫﻴﺎب ﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪﺳﻮد ﺧﻮﻳﺶ راﻫﻴﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﺑﻴﺮاﻫﻪ رود‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪزﻳﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮاﻫـﻪ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﻣـﻦ ﻧﮕﻬﺒـﺎن ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ (.‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن راه را ﺑﺎ ﺑﻴﺮاﻫﻪ و اﺳ م را ﺑﺎ ﻛﻔﺮ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻤﻲﺷـﻤﺎرد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎن آزاداﻧﻪ راه را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ ﻫﻨﺮ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ ﭘـﺎداش و ا‪ -‬اﻳﻨﻜـﻪ در دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﻓﺮاروي آدﻣﻴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ راه )راه راﺳﺖ( ﻗﺮار داده ﺷـﺪه و ﻫﻤﮕـﺎن ﻣﺠﺒـﻮر ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن راه ﺑﺮوﻧﺪ و ا‪ -‬زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ آزﻣـﺎﻳﺶ‬ ‫دﻧﻴﻮي و ﺛﻮاب و ﻋﻘﺎب اﺧﺮوي؟ اﺻﻞ اﺻﻴﻞ ﻣﻌﺎد ﺟﺰ ﺑﺎ آزادي ﻣﺬﻫﺐ در دﻧﻴـﺎ ﻣﻴﺴـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻓﺮاد را ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺧﺮوج از اﺳ م ﻳﺎ ﻋﻘﻴﺪة ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﺠﺎزاتﻛﺮدن در ﺗﻌﺎرض ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬إﻧﺎ أﻧﺰﻟﻨﺎ ﻋﻠﻴﻚ اﻟﻜﺘﺎب ﻟﻠﻨﺎس ﺑﺎﻟﺤﻖ ﻓﻤﻦ اﻫﺘﺪي ﻓﻠﻨﻔﺴﻪ وﻣﻦ ﺿﻞ ﻓﺈﻧﻤﺎ‬ ‫ﻳﻀﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ و ﻣﺎ أﻧﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﻮﻛﻴﻞ‪ 2‬ﻣـﺎ ﻛﺘـﺎب ]ﻗـﺮآن[ را ﺑـﻪ ﺣـﻖ ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم ﺑﺮﺗـﻮ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ راﻫﻴﺎب ﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪﺳﻮد ﺧـﻮﻳﺶ راﻫﻴـﺎب ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻴﺮاه ﻣﻲرود‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪزﻳﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮاﻫﻪ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻮ ﻧﮕﻬﺒﺎن آﻧﺎن ﻧﻴﺴـﺘﻲ‪(.‬‬ ‫‪ .1‬ﻳﻮﻧﺲ‪.108 ،‬‬ ‫‪ .2‬زﻣﺮ‪.41 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪230‬‬

‫ﻗﺮآن ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮدم در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ آزادﻧﺪ ﺣﻖ را ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻳـﺎ‬ ‫ﺣﻖ را زﻳﺮﭘﺎ ﻧﻬﻨﺪ و آﺧﺮت ﺳﺮاي ﭘﺎداش و ارزﻳﺎﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴـﺘﻴﻢ ﻛـﺎري ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪه اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم روا دارﻳـﻢ‪ .‬ﺧـﺪا و رﺳـﻮﻟﺶ ﻣـﺮدم را در‬ ‫ﭘﺬﻳﺮش دﻳﻦ‪ ،‬آزاد ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻖ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺬﻛﺮ دادﻧﺪ‪ .‬آﺧﺮت ﺳـﺮاي راﺣـﺖ و‬ ‫ﺳﻌﺎدت آﻧﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ آزاداﻧﻪ و ﺑﺎاﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺣﻖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺠـﺎزات ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و اﻓـﺮاد را‬ ‫ﺑﻪزور در دﻳﻦ ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ و ﺗﺨﻴﻴﺮ ﺑﻴﻦ ﺧﺮوج از اﺳ م و اﻋﺪام‪ ،‬در ﺗﻌﺎرض ﺻﺮﻳﺢ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻔﺎد اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬إﻧﻤﺎ اﻣﺮت أن أﻋﺒﺪ رب ﻫﺬه اﻟﺒﻠﺪ¨ اﻟﺬي ﺣﺮّﻣﻬﺎ و ﻟﻪ ﻛﻞ ﺷﻲء و اﻣﺮت‬ ‫أن أﻛﻮن ﻣﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ و أن أﺗﻠﻮا اﻟﻘﺮآن ﻓﻤﻦ اﻫﺘﺪي ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻳﻬﺘﺪي ﻟﻨﻔﺴـﻪ و ﻣـﻦ ﺿـﻞ‬ ‫ﻓﻘﻞ إﻧﻤﺎ أﻧﺎ ﻣﻦ اﻟﻤﻨﺬرﻳﻦ و ﻗﻞ اﻟﺤﻤﺪﻟﻠّﻪ ﺳﻴﺮﻳﻜﻢ آﻳﺎﺗﻪ ﻓﺘﻌﺮﻓﻮﻧﻬﺎ و ﻣﺎ رﺑﻚ ﺑﻐﺎﻓﻞ ﻋﻤﺎ‬

‫ﺗﻌﻤﻠﻮن‪) 1‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪام ﻛﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﻛﻪ آنرا ﺣﺮم ]اﻣـﻦ[ ﻗـﺮار داده‬

‫اﺳﺖ ﺑﭙﺮﺳﺘﻢ و ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ اوراﺳﺖ و ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪام ﻛﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﻢ و اﻳﻨﻜـﻪ ﻗـﺮآن‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﻛﺲ راﻫﻴﺎب ﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪﺳﻮد ﺧﻮﻳﺶ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫـﺮﻛﺲ ﺑﻴـﺮاه‬ ‫رود ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ از ﻫﺸﺪار دﻫﻨﺪﮔﺎﻧﻢ و ﺑﮕـﻮ ﺳـﭙﺎس ﺧﺪاوﻧـﺪ را ﺑـﻪزودي آﻳـﺎت‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ و آﻧﮕﺎه آﻧﻬﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳـﻴﺪ و ﭘﺮوردﮔـﺎرت از آﻧﭽـﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻴـﺪ‬ ‫ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ (.‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﺮدم را از ﻋﺎﻗﺒﺖ ادﻳـﺎن و ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺑﺎﻃـﻞ اﻧـﺬار ﻣـﻲدﻫـﺪ و‬ ‫ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲدارد‪ ،‬ﺑﺮ آﻧـﺎن ﻗـﺮآن ﺗـ وت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬دﻳـﻦ و ﻋﻘﻴـﺪة درﺳـﺖ را ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدﺗﺶ و آﻧﻜﻪ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ ﺧﻮد زﻳـﺎن دﻳـﺪه و در‬ ‫آﺧﺮت ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎﭘﺴﻨﺪش را ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧـﺎﻇﺮي ﺑﺼـﻴﺮ اﺳـﺖ و ﻫﻤـﺔ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎبﻫﺎ را ﺑﻪدﻗﺖ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬ﺧﺮوج از دﻳﻦ را ﺑﺎ اﻋﺪام ﻣﺠﺎزاتﻛﺮدن در ﺗﻌﺎرض‬ ‫ﺻ ﺑﻪ ﺑﻜﺸﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺬار ﺑﻪ ﺿﺎل در اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻫﺮ ﮔﻤﺮاﻫﻲ را ﺑﻪ ‪‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻤﻞ‪ 91 ،‬ﺗﺎ ‪.93‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪231‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﺣﻖ و اوﻟﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وي ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺎزهاي ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮان‬ ‫ﻛﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﺗﻌﺎرض ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺎ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﺳﺘﺔ دوم آﻳﺎت‪:‬‬ ‫اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ آزادي دﻧﻴﻮي در ﻫـﺪاﻳﺖ‬ ‫و ﺿ ﻟﺖ از ﻣﺒﺎﻧﻲ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ اﺳـﺖ‪ .‬آزادي ﻋﻘﻴـﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ ﺑـﺎ وﺿـﻊ‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻣﻮر اﻋﺘﻘﺎدي و دﻳﻨﻲ ﺑﻪوﻳﮋه وﺿﻊ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﺮوج از دﻳﻦ در ﺗﻌﺎرض ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﻜﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﺿﻞ ﻓﺈﻧّﻤﺎ ﻳﻀـﻞ ﻋﻠﻴﻬـﺎ و‬ ‫ﻣﺎ أﻧﺎ ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺑﻮﻛﻴﻞ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺿﻞ ﻓﻘﻞ إﻧﻤﺎ أﻧﺎ ﻣـﻦ اﻟﻤﻨـﺬرﻳﻦ« ﺑـﺎ ﻧﻔـﻲ ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي‬ ‫ﮔﻤﺮاه‪ ‬ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪه ﺗ زم دارد‪ ،‬و ا‪ -‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺠـﺎزات ﮔﻤﺮاﻫـﺎن اﻋـﻢ از ﻛـﺎﻓﺮ اﺻـﻠﻲ و‬ ‫ﻏﻴﺮاﺻﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﺎت ﻟﻐﻮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻓﺮاد را ﺑﻴﻦ ﺑﻘﺎي ﺑﺮ اﻳﻤﺎن و ﻣـﺮگ ﻳـﺎ‬ ‫ﺣﺒﺲ اَﺑﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ ﻣﺨﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ آﻧﮕﺎه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻓﻤﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﻜﻔﺮ«؟‬ ‫اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻣـﻦ ﺿـﻞ ﻓﺈﻧّﻤـﺎ‬ ‫ﻳﻀﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ و ﻣﺎ أﻧﺎ ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺑﻮﻛﻴﻞ«‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﭼﻨﻴﻦ آﻳﻪاي ﻟﻐﻮ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺬار وﻗﺘﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ و در آﺧﺮت ﻋﺬاب اﻟﻴﻢ در‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام‪ ،‬اﻧﺬار ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﻲ وﻛﺎﻟﺖ ﺑـﻲﻣﻌﻨـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬رواﻳـﺎت‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن وي در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺤﻜﻤـﺎت آﻳـﺎت‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت ﻫﻴﭻ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ در ﻛﻔﺮ و ﺿ ﻟﺖ اﺑﺘـﺪاﻳﻲ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﻛﺎﻓﺮ اﺻﻠﻲ و ﻏﻴﺮاﺻﻠﻲ را ﻳﻜﺴﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬وﻇﻴﻔﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺑﻼغ ﺣﻖ ﻧﻪ اﺟﺒﺎر ﺑﺮ ﺣﻖ‬

‫در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺷﺄن و ﺟﺎﻳﮕﺎه رﻓﻴﻊ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( در ارﺗﺒﺎط ﺑـﺎ دﻳـﻦ ﻣـﺮدم ﺑـﻪدﻗـﺖ‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻇﻴﻔﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺎمآوري‪ ،‬اﺑ غ‪ ،‬ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﺣﻖ اﺟﺒﺎر‬ ‫و اﻛﺮاه ﻣﺮدم در ﭘﺬﻳﺮش دﻳﻦ ﺣﻖ را ﻧﺪارد‪:‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪232‬‬ ‫‪1‬‬

‫آﻳﺔ اول‪ :‬ﻓﺬﻛﺮ إﻧّﻤﺎ أﻧﺖ ﻣﺬﻛﺮ ﻟﺴﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﻤﺼﻴﻄﺮ )ﭘﺲ ﺗﺬﻛﺮ ﺑﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧـﺎ ﺗـﻮ‬ ‫ﺗﺬﻛﺮدﻫﻨﺪهاي و ﺗﻮ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﻴﻄﺮه ﻧﺪاري( وﻇﻴﻔﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺑ غ ﭘﻴﺎم دﻳﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬او ﺣـﻖ‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و از ﻣﺰاﻳﺎي ﻓﺮاوان ﺣﻖّ ﺑﻬـﺮهﻣﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺮﻛﻪ ﻧﺨﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و اﻟﺒﺘﻪ زﻳﺎنﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﻴﺮاﻫـﻪرﻓـﺘﻦ را ﻣﺘﺤﻤـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺠﻠﻲ آﺛﺎر ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ در ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ و دﻧﻴـﺎ ﺳـﺮاي آزﻣـﺎﻳﺶ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﻠﻄﻪ و اﺟﺒﺎري ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻤﺎنآوردن ﻳﺎ ﺑـﺮ اﻳﻤـﺎن ﻣﺎﻧـﺪن وادارﺷـﺎن‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺎزهاي ﻧﺪارد‪ ،‬آﻳﺎ ﭘﻴﺮوان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺣـﻖ دارﻧـﺪ آزادي ﻣـﺮدم را در‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﺳﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ؟‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬ﻧﺤﻦ أﻋﻠﻢ ﺑﻤﺎ ﻳﻘﻮﻟﻮن و ﻣﺎ أﻧﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﺠﺒ‪‬ﺎر ﻓـﺬﻛّﺮ ﺑـﺎﻟﻘﺮآن ﻣـﻦ ﻳﺨـﺎف‬ ‫وﻋﻴﺪ‪) 2‬ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ آﮔﺎهﺗﺮﻳﻢ و ﺗﻮ ﺑﺮ آﻧﺎن زورﮔﻮ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﭘـﺲ ﻫـﺮﻛﺲ ﻛـﻪ از‬ ‫وﻋﺪة ﻋﺬاب ﻣﻦ ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﭘﻨﺪ ﺑﺪه‪(.‬‬ ‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬و ﻣﺎ أرﺳﻠﻨﺎك إ‪ -‬ﻣﺒﺸّﺮا و ﻧﺬﻳﺮا ﻗﻞ ﻣﺎ أﺳﺌﻠﻜﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ أﺟﺮ إ‪ -‬ﻣﻦ ﺷـﺎء‬ ‫أن ﻳﺘﺨﺬ إﻟﻲ رﺑﻪ ﺳﺒﻴ و ﺗﻮﻛﻞ ﻋﻠﻲ اﻟﺤﻲ اﻟﺬي ‪-‬ﻳﻤﻮت و ﺳـﺒﺢ ﺑﺤﻤـﺪه و ﻛﻔـﻲ ﺑـﻪ‬

‫ﺑﺬﻧﻮب ﻋﺒﺎده ﺧﺒﻴﺮا‪) 3‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺟﺰ ﻣﮋدهرﺳﺎﻧﻨﺪه و ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﮕـﻮ ﺑـﺮاي‬

‫آن از ﺷﻤﺎ ﻣﺰدي ﻧﻤﻲﻃﻠﺒﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪﺳـﻮي ﭘﺮوردﮔـﺎرش راﻫـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ]ﺧﺪاوﻧﺪ[ زﻧﺪهاي ﻛﻪ ﻧﻤﻲﻣﻴﺮد ﺗﻮﻛﻞ ﻛﻦ و ﺷﺎﻛﺮاﻧﻪ او را ﺗﺴﺒﻴﺢ ﺑﮕـﻮي‬ ‫و او ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺲ آﮔﺎه اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻏﺎﺷﻴﻪ‪ 21 ،‬ﺗﺎ ‪.22‬‬ ‫‪ .2‬ق‪.45 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﻓﺮﻗﺎن‪ 56 ،‬ﺗﺎ ‪.58‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪233‬‬

‫آﻳﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬و إن ﻣﺎ ﻧﺮﻳﻨّﻚ ﺑﻌﺾ اﻟﺬي ﻧﻌﺪﻫﻢ او ﻧﺘﻮﻓّﻴﻨّﻚ ﻓﺈﻧﻤ‪‬ـﺎ ﻋﻠﻴـﻚ اﻟـﺒ غ و‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﺎ اﻟﺤﺴﺎب‪) 1‬اﮔﺮ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن وﻋﺪه دادهاﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﺟﺎن ﺗـﻮ را‬ ‫]ﭘﻴﺶ از آن[ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎمرﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﺗﻮ و ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ‪(.‬‬ ‫آﻳﺔ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬و ﻣﺎ ﻋﻠﻲ اﻟﺮﺳﻮل إ‪ -‬اﻟﺒ غ واﷲ ﻳﻌﻠﻢ ﻣﺎ ﺗﺒﺪون و ﻣﺎ ﺗﻜﺘﻤﻮن‪) 2‬ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺟﺰ ﭘﻴﺎمرﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﻲداﻧـﺪ آﻧﭽـﻪ را آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲﻛﻨﻴـﺪ و آﻧﭽـﻪ ﭘﻨﻬـﺎن‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪(.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ آﻳﺎت دﺳﺘﺔ ﺳﻮم‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻫﻢ در ﺳﻮر ﻣﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ در ﺳﻮر ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ در آﺧـﺮﻳﻦ ﺳـﻮرة‬ ‫ﻧﺎزلﺷﺪه ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ .‬اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ اﻧﺴـﺎن ﻋـﺎﻟﻢ اﺳـ م اﺳـﺖ درﻗﺒـﺎل دﻳـﻦ‬ ‫دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺷﺄﻧﻲ ﺟﺰ ﺑﺸﺎرت و اﻧﺬار ﻧﺪارد‪ ،‬آﻳﺎ دﻳﮕﺮان ﻣﺠﺎزﻧﺪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﻳـﻦ ﻣـﺮدم‪،‬‬ ‫ﺷﺄﻧﻲ ﺟﺰ ﺗﺸﻮﻳﻖ و اﻧﺬار ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و آزادي ﻣﺮدم در دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه را ﺳﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ؟ اﮔﺮ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ارزﻳﺎﺑﻲ دﻳﻦِ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻛﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ و اﺑ غ و اراﺋﺔ ﻃﺮﻳـﻖ‪ ،‬ﻛـﺎر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﻠﺐ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻦ ﻣﺮدم و ﻋﻘﺎب و ﭘﺎداش اﺧﺮوي را ﺑﻪ ﺻﺤﻦ دﻧﻴـﺎ ﻛﺸـﺎﻧﻴﺪن‪،‬‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﺧﺪاﻳﻲﻛﺮدن اﺳﺖ؛ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﺪه و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﻧﺸـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬در ﺗﻌﺎرض ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻦ دﺳﺘﻪ آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻣﺔ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﻘﻂ ﺗﺬﻛﺮ دﻫﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻴﻄﺮهاي ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ‬‫ﻫﺸﺪار دﻫﻨﺪه و ﻣﮋدهرﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑ غ ﭘﻴﺎم ﺑﻪﻋﻬﺪة او و ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ ﺑـﻪﻋﻬـﺪة ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ورود و ﺧﺮوج در دﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮد ﺑـﻴﻦ ﺑﻘـﺎي در‬ ‫دﻳﻦ و ﻣﺮگ ﻣﺨﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ در اﻧﺘﻈﺎر ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از اﺳ م ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻓﻘﻂ ﺗﺬﻛﺮ دﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛـﻪ‬ ‫‪ .1‬رﻋﺪ‪.40 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺎﺋﺪه‪.99 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪234‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻓﻘﻂ اﻧﺬار دﻫﻨـﺪه و اﺑـ غﻛﻨﻨـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺴـﺎب ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را در دﻧﻴـﺎ رﺳـﻴﺪن‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﭼـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﺑ غ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﺗﻮ و ﺣﺴﺎب ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺎ )ﺧﺪا( ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﻓﺮض ﺻﺤﺖ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻣﻜـﺎن اﺟـﺮاي‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ‬ ‫را ﺑﻪ اﻣﺮ اﻟﻬﻲ اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ :‬ﻣﺠـﺎزات دزد و ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻋﻔﺖ و ﺑﺮﻫﻢزﻧﻨﺪة اﻣﻨﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ آن‪- ،‬زﻣـﺔ ﻧﻈـﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ در‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ اﺑ غ ﭘﻴﺎم اﻟﻬﻲ و اﻧﺬار و اﻣﺜﺎل آن ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺮﺧ ف ﻣﻮازﻳﻦ ﻳﺎدﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻗـﺮار ﺑﺎﺷـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﻓـﺮاد را ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﺑﺮ ﺑﻘﺎي در اﺳ م ﻣﺠﺒﻮر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺔ آﻳﺎت اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﻟﻐﻮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺣـﺎل‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮ ﺟﺮاﺋﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺎﻟﻲﻓﺎﺳﺪي ﻧﻤﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫دﻧﻴﻮيِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳـﺖ و دﻗﻴﻘـﺎً در ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﻛﻠﻴـﺔ‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻛﻠﻴﺪي اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺘﺄﻣﻞ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻋﺪم ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‬

‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﻔﺮ را ﻣﺬﻣﻮم داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖِ ﻣﺘـﻴﻦِ ﺧـﻮد‪،‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ از ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺳﻮء اﺧﺮوي آﻧﻬﺎ ﺧﺒﺮ داده و ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ازﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪام و ﺣﺒﺲ‬ ‫اَﺑﺪ را ﺑﺮ ارﺗﺪاد ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣ َّﺘﻲ ﻳﺮُد‪ّ‬وﻛﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ د‪‬ﻳ ‪‬ﻨﻜﻢ‪ ‬إِنِ اﺳ‪‬ـ َﺘﻄَﺎﻋ‪‬ﻮا و‪‬ﻣ‪‬ـﻦ ﻳﺮْﺗَـﺪ‪‬د‪‬‬ ‫آﻳﺔ اول‪ :‬و‪‬ﻟَﺎ ﻳﺰَاﻟُﻮنَ ﻳﻘَﺎ ‪‬ﺗﻠُﻮ َﻧﻜﻢ‪ ‬‬ ‫ﺧﺮَ¨ِ و‪‬أُوﻟَــ ‪‬ﺌﻚ‬ ‫ﺣ ِﺒ َﻄﺖ‪ ‬أَ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺎ ُﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ّ‬ﻧﻴﺎ و‪‬اﻟْـ‪ Ĥ‬‬ ‫ﻣ‪‬ﻨﻜﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦ د‪‬ﻳ ‪‬ﻨﻪ‪َ ‬ﻓﻴ ‪‬ﻤﺖ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻛﺎ ‪‬ﻓﺮٌ َﻓﺄُو َﻟ ٰـ ‪‬ﺌﻚ ‪‬‬

‫ﺻﺤ‪‬ﺎب‪ ‬اﻟ َﻨّﺎرِ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻓﻴﻬ‪‬ﺎ ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪‬ونَ‪) 1‬و ﻣﺸﺮﻛﺎن‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ اﮔـﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ‬ ‫أَ ‪‬‬

‫ﺷﻤﺎ را از آﻳﻴﻨﺘﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از آﻳﻴﻨﺶ ﺑﺮﮔﺮدد و در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ ﺑﻤﻴﺮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬

‫‪ .1‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪235‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ ]ﮔﺬﺷﺘﺔ[ او‪ ،‬در دﻧﻴـﺎ و آﺧـﺮت‪ ،‬ﺑﺮﺑـﺎد ﻣـﻲرود؛ و آﻧـﺎن اﻫـﻞ دوزﺧﻨـﺪ؛ و‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ در آن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ (.‬آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ دو ﺑﺨﺶ دارد‪ .‬ﺑﺨﺶ اول درﺑﺎرة ﺟﻨﮓ در ﻣـﺎه‬ ‫ﺣﺮام و ﻫﺘﻚ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و اﺧﺮاج ﺳﺎﻛﻨﺎن آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم درﺑﺎرة ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺎت اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬در ﺻﺪرِ ﺑﺨـﺶ دوم ﻏـﺮض ﻛـﺎﻓﺮان و ﻣﺸـﺮﻛﺎنِ ﺻـﺪر اﺳـ م از ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺧﺎرجﻛﺮدن اﻳﺸﺎن از دﻳﻨﺸﺎن داﻧﺴﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ارﺗـﺪاد‪ ‬ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺑﺤﺚ اﻳﻦ آﻳﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ دارد‪ .‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‪،‬‬ ‫ارﺗﺪاد ﮔﺮوﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﺎﻳﺮ ﺟﻤﻊ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳـﺖ‪) .‬اوﻟﺌـﻚ و‬ ‫ﺿﻤﻴﺮ ﺟﻤﻊ در ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺗﺪ(‪.‬‬ ‫دو‪ .‬آﻳﻪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ از ﻣﺮگ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﻬﻮر واژة »ﻓﻴﻤﺖ« در ﻣﺮگ ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻪ در اﻋﺪام و ﻗﺘﻞ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد )اﻋﺪام ﺷﻮد( ﻣﻲﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ﻣـﻦ ﻳﺮﺗـﺪد‬ ‫ﻣﻨﻜﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ ﻓﻴﻘﺘﻞ او ﻓﻴﺼﻠﺐ« از ﻋﺒﺎرت »ﻓﻴﻤﺖ و ﻫﻮ ﻛﺎﻓﺮ« ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻣﻜﺎن داﺷﺖ از ارﺗﺪاد ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﻮد و ﺑﺮﮔﺮدد و در ﺣﺎل اﻳﻤﺎن ﺑﻤﻴﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮد‪ ،‬اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣـﺬﻛﻮر در آﻳـﻪ را ﭘﻴـﺪا ﻛﻨـﺪ ﺻ‪‬ـﺮف ارﺗـﺪاد‪ ،‬ﻛـﺎﻓﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻘﺎي ﺑﺮ ارﺗﺪاد ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ ‪-‬زم اﺳﺖ‪ .‬ﻋـ وه ﺑـﺮ اﻳـﻦ‪ ،‬آﻳـﻪ د‪-‬ﻟـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ ﺗﻮﺑﺔ او ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد و ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻋﻤﻞ او ﺣﺒﻂ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫اﺧﺮوي ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺗﻮﺑﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺠﺎزات ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﺷﺪه در آﻳﻪ‪ ،‬ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در دﻧﻴـﺎ و آﺧـﺮت‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺒﻂ‪ ،‬ﺑﻄ ن ﻋﻤﻞ و ﺳﻘﻮط آن از ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻔﺮ‪ ،‬ﺣﻴﺎت ﻃﻴﺒـﻪ و‬ ‫ﻧﻮر اﻳﻤﺎﻧﻲ را از دﺳﺖ داده‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲاش ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺿﻨﻚ و ﺿﻴﻖ ﻣﻲﺷـﻮد و اﻋﻤـﺎﻟﺶ از‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ در ﺳﻌﺎدت او ﺳﺎﻗﻂ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺮﺧ ف ﻣـﺆﻣﻦ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻞ دﻧﻴـﻮي او ﻣـﺆﺛﺮ در‬ ‫ﺳﻌﺎدﺗﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻔﺮ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﻤﭽﻮن اﻳﻤـﺎﻧﺶ ﻣـﻲﻣﻴـﺮد‪ .‬او ﺑـﺎ اﻧﺘﺨـﺎبِ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪236‬‬

‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺷﻘﺎوت را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳـﺖ‪ .‬درﺑـﺎرة ﺣـﺒﻂ و ﻟـﻮازم آن‬ ‫ﻣﺴﺘﻘ ً در اﻧﺘﻬﺎي ﻫﻤﻴﻦ دﺳﺘﻪ از آﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻮد در ﻋﺬاب دوزخ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﻮد در ﻋﺬاب‪ ،‬ﺳﺰاي‬ ‫ﻛﺎﻓﺮان اﺳﺖ و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻛﻔﺮ را ﺑﺮ اﻳﻤﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﻫﻤﮕﻲ اﻣﻮر اﺧﺮوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ دوم‪ :‬ﻛﻴﻒ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻬﺪ‪‬ي اﻟ َﻠّـﻪ‪َ ‬ﻗﻮ‪‬ﻣ‪‬ـﺎ ﻛﻔَـﺮُوا ‪‬ﺑﻌ‪‬ـﺪ‪ ‬إِﻳﻤ‪‬ـﺎ ‪‬ﻧ ِﻬﻢ‪ ‬و‪‬ﺷَـ ِﻬﺪ‪‬وا أَنَّ اﻟﺮَّﺳ‪‬ـﻮلَ ﺣ‪‬ـﻖٌّ‬ ‫ﺟﺰَاؤُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬أَنَّ ‪‬ﻋ َﻠﻴ ِﻬﻢ‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻌﻨَــﻺَ اﻟ َﻠّــﻪ‪‬‬ ‫و‪‬ﺟ‪‬ﺎء‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﺒﻴﻨَﺎت‪ ‬و‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻟَﺎ ﻳ ‪‬ﻬﺪ‪‬ي ا ْﻟ َﻘﻮ‪‬م‪ ‬اﻟ َﻈّﺎ ‪‬ﻟ ‪‬ﻤﻴﻦَ أُوﻟَـ ‪‬ﺌﻚ ‪‬‬ ‫ﺨ َّﻔﻒ‪ ‬ﻋ ْﻨ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻌﺬَاب‪ ‬و‪‬ﻟَﺎ ﻫ‪‬ـﻢ‪ ‬ﻳﻨﻈَـﺮُونَ إِ َﻟّـﺎ‬ ‫ﺟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﻴﻦَ ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪‬ﻳﻦَ ‪‬ﻓﻴﻬ‪‬ﺎ ﻟَﺎ ﻳ َ‬ ‫و‪‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻠَﺎ ‪‬ﺋﻜــﻺِ و‪‬اﻟ َﻨّﺎسِ أَ ‪‬‬ ‫ﺣﻴﻢ‪ ‬إِنَّ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻛ َﻔﺮُوا ‪‬ﺑﻌ‪‬ـﺪ‪ ‬إِﻳﻤ‪‬ـﺎ ‪‬ﻧ ِﻬﻢ‪‬‬ ‫ﺻ َﻠﺤ‪‬ﻮا َﻓﺈِنَّ اﻟ َﻠّـﻪ‪َ ‬ﻏﻔُﻮر‪ ‬ر‪ ّ‬‬ ‫ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ﺗَﺎﺑ‪‬ﻮا ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ و‪‬أَ ‪‬‬

‫ﻀّﺎ ُﻟّﻮنَ‪) 1‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺟﻤﻌﻴﺘـﻲ را‬ ‫ُﺛﻢ‪ ّ‬از‪‬د‪‬اد‪‬وا ﻛ ْﻔﺮًا َﻟّﻦ ُﺗ ْﻘ ‪‬ﺒﻞَ َﺗﻮ‪ ‬ﺑ ُﺘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬أُوﻟَـ ‪‬ﺌﻚ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬اﻟ َ‬ ‫ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻤﺎن و ﮔﻮاﻫﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ رﺳﻮل و آﻣﺪن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي روﺷـﻦ‬

‫ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ؟! و ﺧﺪا‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺳﺘﻤﻜﺎران را ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد! ﻛﻴﻔﺮ آﻧﻬـﺎ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻌﻦ ]و ﻃﺮد[ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدم ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻮاره در‬ ‫اﻳﻦ ﻟﻌﻦ ]و ﻃﺮد و ﻧﻔﺮﻳﻦ[ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ؛ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻬﻠـﺖ داده‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ و اﺻـ ح ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ؛ ]و در ﻣﻘـﺎم ﺟﺒـﺮان‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮﺑﺔ آﻧﻬﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ؛[ زﻳـﺮا ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬آﻣﺮزﻧـﺪه و‬ ‫ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻤﺎن ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ]ﺧﻮد[ اﻓﺰودﻧـﺪ‪] ،‬و‬ ‫در اﻳﻦ راه اﺻﺮار ورزﻳﺪﻧﺪ‪ [،‬ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺗﻮﺑﺔ آﻧﺎن‪] ،‬ﻛﻪ از روي ﻧﺎﭼﺎري ﻳﺎ در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﻣﺮگ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ [،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ و آﻧﻬﺎ ﮔﻤﺮاﻫﺎن ]واﻗﻌﻲ[اﻧﺪ ]ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﻢ راه ﺧـﺪا را‬ ‫ﮔﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ راه ﺗﻮﺑﻪ را![‪(.‬‬ ‫در اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻃﻲ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان‪ 86 ،‬ﺗﺎ ‪.90‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪237‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻜﻨﺪ و ﺧﻮد را اﺻ ح ﻧﻨﻤﺎﻳﺪ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي زﻳﺮ واﻗﻊ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻳﻚ‪ .‬ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﻣﺸﻤﻮل ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ دو‪ .‬ﻣﺸـﻤﻮل ﻟﻌﻨـﺖ اﺑـﺪي‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﺳﻪ‪ .‬ﻣﺸﻤﻮل ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻪ‬ ‫وي ﻣﻬﻠﺖ ﻧﻴﺰ داده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮده و ﺧﻮد را اﺻ ح ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸـﺎﻳﻨﺪه و ﻣﻬﺮﺑـﺎن‬ ‫اﺳﺖ و ﻣﺸﻤﻮل آﺛﺎر و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ ﻓﻮق ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪‬ي ﻛﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﺗﻮﺑﻪ و اﺻ ح‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﻔـﺮ ﺧـﻮد ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳـﺪ‪ ،‬او‪ ً-‬ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﺗﻮﺑـﻪ و‬ ‫اﺻ ح ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﮔﻤﺮاه واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻗﺘﻞ ﺑﻮد؛ اﻣﻜﺎن ﺗﻮﺑﻪ و اﺻ ح و ازدﻳﺎد ﻛﻔﺮ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﭘﺲ از اﻧﻐﻤﺎر در ﻛﻔﺮ ﻫﻢ ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ارﺗﺪاد‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﺧﺮوج از دﻳﻦ ﺑﻌﺪ از وﺿﻮح ﻛﺎﻣﻞ ﺣﻖ و ﻣﺸﺎﻫﺪة‬ ‫ﺑﻴﻨﺎت اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ارﺗﺪاد‪ ‬ﻋﻤﻠﻲ و ﻋﻨﺎدي‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ‪.‬‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ از ﺳﺮ ﻧﺎﭼﺎري و در ﻣـﺮض اﺣﺘﻀـﺎر ﻧﺒﺎﺷـﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺗﻮﺑﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ازدﻳﺎد ﻛﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺗﻮﺑﻪ را ﺳﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﺴﺎً‪ ،‬در اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ارﺗﺪادي اﻋـﻢ از اﺑﺘـﺪاﻳﻲ و اﺳـﺘﻤﺮاري‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات‬ ‫دﻧﻴﻮي ازﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪام و ﺣﺒﺲ اَﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎدﺳﺎً‪ ،‬آﺛﺎر دﻧﻴـﻮي ارﺗـﺪاد‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴـﺖ از ﻫـﺪاﻳﺖ اﻟﻬـﻲ‪ ،‬ﻣﺸـﻤﻮل ﻟﻌـﻦ ﺧـﺪا و‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدم ﺷﺪن و ﻋﺪم ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺗﻮﺑﻪ درﺻﻮرت ﺗﻜﺮارِ ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺑﻌﺎً‪ ،‬در اﻳﻦ آﻳﺎت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻳﺔ ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﺑﺤﺚ از ﻗﻮم ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻴﺮ ﺟﻤﻊ در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ آﻳﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪238‬‬

‫آﻳﺔ ﺳﻮم‪ :‬إِنَّ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ُﺛﻢ‪ ّ‬ﻛ َﻔﺮُوا ُﺛﻢ‪ ّ‬آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ُﺛﻢ‪ ّ‬ﻛ َﻔﺮُوا ُﺛﻢ‪ ّ‬از‪‬د‪‬اد‪‬وا ﻛ ْﻔﺮًا َّﻟﻢ‪ ‬ﻳﻜﻦِ اﻟ َﻠّــﻪ‪‬‬ ‫‪‬ﻟﻴ ْﻐ ‪‬ﻔﺮَ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬ﻟَﺎ ‪‬ﻟﻴ ‪‬ﻬﺪ‪‬ﻳ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﺳ ِﺒﻴ ‪) 1‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﻛـﺎﻓﺮ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺎز ﻫـﻢ‬ ‫اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮﺑﺎر ﻛﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪ ،‬ﺧـﺪا ﻫﺮﮔـﺰ آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ راه ]راﺳﺖ[ ﻫﺪاﻳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد(‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﺗﺒﻴـﻴﻦ آﻳـﺔ ‪90‬‬ ‫ﺳﻮرة آلﻋﻤﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ آﻳﻪ‪ ،‬دوﺑﺎر از دﻳﻦ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﻣﻨﻐﻤﺮ در ﻛﻔـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دو ﻣﺠﺎزات ﺑﺮاي وي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اول‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﺑﺨﺸﺶ اﻟﻬـﻲ؛‬ ‫دوم‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﻧﻪ ﻣﻔﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن ارﺗـﺪاد دوﺑـﺎره و ازدﻳـﺎد ﻛﻔـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﻴﺰ از ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﻗﺒﻴﻞ اﻋـﺪام و ﺣـﺒﺲ اَﺑـﺪ ﺧﺒـﺮي‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺮَ¨ِ ‪‬ﻣﻦَ ا ْﻟﺨَﺎﺳ‪‬ـﺮِﻳﻦَ‪) 2‬و‬ ‫ﺣ ِﺒﻂَ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤ ُﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻫﻮ‪ ‬ﻓﻲ اﻟْ‪ Ĥ‬‬ ‫آﻳﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬و‪‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳﻜ ُﻔﺮْ ﺑِﺎ ْﻟﺈِﻳﻤ‪‬ﺎنِ َﻓ َﻘﺪ‪ ‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ آﻧﭽﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد‪ ،‬اﻋﻤﺎل او ﺗﺒﺎه ﻣﻲﮔﺮدد؛ و در ﺳﺮاي‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬از زﻳﺎﻧﻜﺎران ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ (.‬در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬دو اﺛﺮ ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﺑﻌﺪ از اﻳﻤـﺎن ﻣﺘﺮﺗـﺐ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬اول ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻞ؛ دوم‪ ،‬ﺧﺴﺎرت اﺧﺮوي‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ذﻳﻞ آﻳﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮﻳﻨـﻪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﺰ در آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻃ ق آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ دﻧﻴـﺎ و آﺧـﺮت‬ ‫ﺷﻮد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻳﺔ ‪ 217‬ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه‪ .‬در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﻴﺰ از ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻳﺎ أَﻳﻬ‪‬ﺎ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻣ‪‬ﻦ ﻳﺮْ َﺗﺪ‪ ّ‬ﻣ‪‬ﻨﻜﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ـﻦ د‪‬ﻳﻨ‪‬ـﻪ‪َ ‬ﻓﺴ‪‬ـﻮ‪‬ف‪ ‬ﻳـﺄْ ‪‬ﺗﻲ اﻟ َﻠّــﻪ‪ِ ‬ﺑﻘَـﻮ‪‬مٍ‬ ‫ﺤ ‪‬ﺒّﻮ َﻧﻪ‪ ‬أَذ‪َ ‬ﻟّــﻺٍ ‪‬ﻋ َﻠﻲ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨﻴﻦَ أَ ‪‬ﻋﺰَّ¨ٍ ‪‬ﻋ َﻠﻲ ا ْﻟﻜﺎ ‪‬ﻓﺮِﻳﻦَ ﻳﺠ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ونَ ‪‬ﻓﻲ ‪‬ﺳ ِﺒﻴﻞِ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ﻟَـﺎ‬ ‫ﺤ ‪ّ‬ﺒ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﻳ ‪‬‬

‫ﻀﻞُ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻳﺆْ ‪‬ﺗﻴﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻳﺸَﺎء‪ ‬و‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ا ‪‬ﺳﻊ‪ ‬ﻋ ‪‬ﻠﻴﻢ‪) 3‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻳﺨَﺎﻓُﻮنَ َﻟﻮ‪‬ﻣ‪‬ــﻺَ ﻟَﺎ ‪‬ﺋﻢٍ ذَ ‪‬ﻟﻚ َﻓ ْ‬ ‫اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﻫﺮﻛﺲ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬از آﻳﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدد‪] ،‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا زﻳـﺎﻧﻲ ﻧﻤـﻲرﺳـﺎﻧﺪ[؛‬ ‫‪ .1‬ﻧﺴﺎء‪.137 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺎﺋﺪه‪.5 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺎﺋﺪه‪.54 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪239‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ را ﻣﻲآورد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را دوﺳﺖ دارد و آﻧﺎن ]ﻧﻴـﺰ[ او را دوﺳـﺖ دارﻧـﺪ‪،‬‬ ‫درﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺘﻮاﺿﻊ‪ ،‬و درﺑﺮاﺑﺮ ﻛـﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳـﺨﺖ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﻧـﺪ؛ آﻧﻬـﺎ در راه ﺧـﺪا‬ ‫ﺟﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و از ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﻴﭻ ﻣ ﻣﺘﮕﺮي ﻫﺮاﺳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ]و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ[ ﻣﻲدﻫﺪ؛ و ]ﻓﻀﻞ[ ﺧﺪا وﺳﻴﻊ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧـﺪ داﻧﺎﺳـﺖ‪(.‬‬ ‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻓﻘﻂ از ارادة ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺆﻣﻨﺎنِ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﺟـﺎي اﻫـﻞ‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺷﺪه و ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ‪-‬ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫اﻳﺸﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﺗـﻮان ادراك اﻳـﻦ ﺣﻘﻴﻘـﺖ را‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﻠﻔُﻮنَ ﺑِﺎﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ﻗَﺎﻟُﻮا و‪َ ‬ﻟ َﻘﺪ‪ ‬ﻗَﺎﻟُﻮا ﻛ ‪‬ﻠﻤ‪‬ــﻺَ ا ْﻟﻜﻔْـﺮِ و‪‬ﻛﻔَـﺮُوا ‪‬ﺑﻌ‪‬ـﺪ‪ ‬إِﺳ‪‬ـﻠَﺎ ‪‬ﻣ ِﻬﻢ‪‬‬ ‫آﻳﺔ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻳ ‪‬‬ ‫و‪ ‬ﻫ ‪‬ﻤّﻮا ِﺑﻤ‪‬ﺎ َﻟﻢ‪ ‬ﻳﻨَﺎﻟُﻮا و‪‬ﻣ‪‬ﺎ َﻧ َﻘﻤ‪‬ﻮا إِ َﻟّﺎ أَنْ أَ ْﻏﻨَﺎ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮ ُﻟﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـﻦ َﻓﻀْـ ‪‬ﻠﻪ‪ ‬ﻓَـﺈِن ﻳﺘُﻮﺑ‪‬ـﻮا ﻳـﻚ‬ ‫ﺧﺮَ¨ِ و‪‬ﻣ‪‬ﺎ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ ﻣ‪‬ﻦ‬ ‫ﺧﻴﺮًا َّﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ۖ ‬و‪‬إِن ﻳ َﺘﻮ‪َّ ‬ﻟﻮ‪‬ا ﻳ ‪‬ﻌﺬ‪ ّ‬ﺑ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻋﺬَاﺑ‪‬ﺎ أَ ‪‬ﻟﻴﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻓﻲ اﻟﺪ‪ْ ّ‬ﻧﻴﺎ و‪‬اﻟْ‪ Ĥ‬‬ ‫َ‬

‫ﺼﻴﺮٍ‪) 1‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮرﻧـﺪ ﻛـﻪ ]در ﻏﻴـﺎب ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺳـﺨﻨﺎن ﻧﺎدرﺳـﺖ[‬ ‫و‪ ‬ﻟﻲ و‪‬ﻟَﺎ َﻧ ‪‬‬ ‫ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﺳﺨﻨﺎن ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ و ﭘـﺲ از اﺳـ مآوردﻧﺸـﺎن‪ ،‬ﻛـﺎﻓﺮ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ]ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ[ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻧﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ از اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎم‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ]و ﻛﺮم[ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑـﻲﻧﻴـﺎز ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ! ]ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎل[ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻧﻬـﺎ را در‬ ‫دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات دردﻧﺎﻛﻲ ﻛﻴﻔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ و در ﺳﺮاﺳـﺮ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻧـﻪ وﻟـﻲ‪ ‬و‬ ‫ﺣﺎﻣﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻳﺎوري!( آﻳﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﺧﺎرﺟﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻇﻬـﺎر ﻛﻔـﺮ‬

‫ﻛﺮده و ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوة ﺗﺒﻮك اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺮور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴـﺎن(‪ ،‬ﺑـﺎاﻳﻦﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺑﺎب ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪروي آﻧﻬﺎ ﻣﻔﺘﻮح ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﻗـﺪام ﺑـﻪ اﺳـﺘﻬﺰاء و ﻟﻌـﺐ ﺑـﻪ ادﻋـﺎي‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻳﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺮور و ﻧﻴﺰ ارﺗﺪاد ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ اﻋﺪام ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬درﺻﻮرت ﻋﺪمﺗﻮﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫آﺛﺎر ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ارﺗﺪاد و ﺳﻮءﻗﺼﺪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اول‪ ،‬ﻋﺬاب اﻟـﻴﻢ در‬ ‫‪ .1‬ﺗﻮﺑﻪ‪.74 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪240‬‬

‫دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت؛ دوم‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از و‪-‬ﻳﺖ و ﻧﺼﺮت اﻟﻬﻲ در زﻣﻴﻦ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﻔـﺎد‬ ‫اﻳﻦ آﻳﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻖ ارﺗﺪاد ﻧﻴﺴﺖ ﺑـﻪ دو دﻟﻴـﻞ‪ :‬او‪ ،ً-‬ﻣﻔـﺎد آن ﻗﻀـﻴﺔ ﺣﻘﻴﻘﻴـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺎﻛﻲ از ﻗﻀﻴﺔ ﺧﺎرﺟﻴﻪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮك اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻗـﺮاﺋﻦ ﻣﺘﻌـﺪد در‬ ‫ﻣﺘﻦ آﻳﻪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻋ وه ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﺑﻌﺪ از اﻳﻤﺎن و ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺳﻮءﻗﺼﺪي را ﻫﻢ‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )ﻫﻤ‪‬ﻮا ﺑﻤﺎ ﻟﻢ ﻳﻨﺎﻟﻮا( و آﺛﺎر ذﻳﻞ آﻳﻪ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ دو ﻣﺆﻟﻔﺔ ارﺗـﺪاد و‬ ‫اﻳﻦ اﻗﺪام ﺑﺎر ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ارﺗﺪاد ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﻫـﻴﭻ ﮔـﺰارش ﺗـﺎرﻳﺨﻲ دال ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺎ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺟﻨﮕﻴﺪه ﻳﺎ آﻧﺎن را ﻛﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫آﻳﺔ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣ‪‬ﻦ ﻛ َﻔﺮَ ﺑِﺎﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬إِﻳﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻧﻪ‪ ‬إِ َﻟّﺎ ‪‬ﻣﻦْ أُﻛﺮِه‪ ‬و‪َ ‬ﻗ ْﻠ ‪‬ﺒﻪ‪ ‬ﻣ ْﻄ ‪‬ﻤ ‪‬ﺌﻦٌّ ﺑِﺎ ْﻟﺈِﻳﻤ‪‬ـﺎنِ و‪‬ﻟَــﻜﻦ‬ ‫ﻀﺐ‪ّ ‬ﻣﻦَ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻋﺬَاب‪ ‬ﻋ ‪‬ﻈﻴﻢ‪) 1‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺻﺪ‪‬ر‪‬ا َﻓ ‪‬ﻌ َﻠﻴ ِﻬﻢ‪َ ‬ﻏ َ‬ ‫‪‬ﻣّﻦ َﺷﺮَح‪ ‬ﺑِﺎ ْﻟﻜ ْﻔﺮِ ‪‬‬ ‫اﻳﻤﺎن ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮﻧﺪ )ﺑﻪﺟﺰ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧـﺪ درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ ﻗﻠﺒﺸـﺎن آرام و‬ ‫ﺑﺎاﻳﻤﺎن اﺳﺖ( آري‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺳﻴﻨﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش ﻛﻔﺮ ﮔﺸﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﻀﺐ ﺧﺪا ﺑـﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ و ﻋﺬاب ﻋﻈﻴﻤﻲ در اﻧﺘﻈﺎرﺷﺎن!( اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺑﻪ دو ﻧﻜﺘـﻪ اﺷـﺎره ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪:‬‬ ‫اول‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎنراﻧﺪن ﻛﻠﻤﺔ ﻛﻔﺮ ﺑﻪ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣ ك‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻗﻠﺒﻲ ﻓﺮد اﺳـﺖ و‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ‬اﻛﺮاﻫﻲِ زﺑﺎﻧﻲ در ﻛﻨﺎر اﻃﻤﻴﻨﺎنِ ﻗﻠﺒﻲ‪ ،‬اﺛﺮي ﻧﺪارد‪ .‬دوم‪ ،‬ﻛﻔﺮِ اﺧﺘﻴﺎري ﺑﻌﺪ از اﻳﻤﺎن‬ ‫و ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺷﺪن دو اﺛﺮ دارد‪ :‬اول‪ ،‬ﻣﻐﻀﻮب ﺧﺪاوﻧﺪ واﻗﻊﺷﺪن؛ دوم‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﻋﺬاب ﻋﻈﻴﻢ‬ ‫اﺧﺮوي ﺷﺪن‪ .‬ﺑﻪﻗﺮﻳﻨﺔ ﺧﺴﺮان اﺧﺮوي در دﻧﺒﺎﻟﺔ ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻳﻦ اﻓﺮاد در آﻳـﺔ ‪ 109‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ در ﻋﺬاب دﻧﻴﻮي‪ ،‬ﻋـﺬاب ﻇﻬـﻮر در اﺧـﺮوي دارد‪ .‬در اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﻧﻴـﺰ از‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺸﻴﻄَﺎنُ ‪‬ﺳﻮ‪ّ‬لَ‬ ‫آﻳﺔ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬إِنَّ ا َّﻟﺬ‪‬ﻳﻦَ ار‪َ ‬ﺗﺪ‪ّ‬وا ‪‬ﻋ َﻠﻲ أَد‪‬ﺑ‪‬ﺎرِﻫ‪‬ﻢ ‪‬ﻣّﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ َﺗ ‪‬ﺒﻴﻦَ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻬﺪ‪‬ي اﻟ َّ‬ ‫َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬أَ ‪‬ﻣ َﻠﻲ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻚ ِﺑﺄَ َّﻧ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻗَﺎﻟُﻮا ‪‬ﻟ َّﻠﺬ‪‬ﻳﻦَ ﻛﺮِﻫ‪‬ﻮا ﻣ‪‬ﺎ َﻧﺰَّلَ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﺳ‪‬ـ ُﻨ ‪‬ﻄﻴ ‪‬ﻌﻜﻢ‪ ‬ﻓ‪‬ـﻲ ‪‬ﺑﻌ‪‬ـﺾِ اﻟْـﺄَ ‪‬ﻣﺮِ‬ ‫ﻀﺮِﺑ‪‬ﻮنَ و‪‬ﺟ‪‬ـﻮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬أَد‪‬ﺑ‪‬ـﺎر‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ذَﻟ‪‬ـﻚ‬ ‫و‪‬اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻌ َﻠﻢ‪ ‬إِ ‪‬ﺳﺮَار‪ ‬ﻫﻢ‪َ ‬ﻓﻜﻴﻒ‪ ‬إِذَا َﺗﻮ‪َّ ‬ﻓ ْﺘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﻠَﺎ ‪‬ﺋﻜــﻺُ ﻳ ْ‬

‫‪ .1‬ﻧﺤﻞ‪.106 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪1‬‬

‫‪241‬‬

‫ﺣ ‪‬ﺒﻂَ أَ ‪‬ﻋﻤ‪‬ـﺎ َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪) ‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺨﻂَ اﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬و‪‬ﻛﺮِﻫ‪‬ـﻮا رِﺿْـﻮ‪‬ا َﻧﻪ‪ ‬ﻓَـﺄَ ‪‬‬ ‫ِﺑﺄَ َّﻧ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ا َّﺗ ‪‬ﺒﻌ‪‬ﻮا ﻣ‪‬ﺎ أَ ‪‬ﺳ َ‬ ‫روﺷﻦﺷﺪن ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺑـﻪ ﺣـﻖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﻴﻄﺎن اﻋﻤـﺎل زﺷﺘﺸـﺎن را در‬ ‫ﻧﻈﺮﺷﺎن زﻳﻨﺖ داده و آﻧﺎن را ﺑﺎ آرزوﻫﺎي ﻃﻮ‪-‬ﻧﻲ ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ اﺳﺖ! اﻳﻦ ﺑﻪﺧـﺎﻃﺮ آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰول وﺣﻲ اﻟﻬﻲ را ﻛﺮاﻫﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ در ﺑﻌﻀـﻲ از اﻣـﻮر‬ ‫از ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؟ﺣﺎل آﻧﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن ]ﻣـﺮگ[ ﺑـﺮ‬ ‫ﺻﻮرت و ﭘﺸﺖ آﻧﺎن ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺸﺎن را ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ؟! اﻳﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬـﺎ از‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪﺧﺸﻢ ﻣﻲآورد ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸـﻨﻮدي اوﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻛﺮاﻫﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ ازاﻳـﻦرو ]ﺧﺪاوﻧـﺪ[ اﻋﻤﺎﻟﺸـﺎن را ﻧـﺎﺑﻮد ﻛـﺮد!« درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬ ‫ﭘﻨﻬﺎﻧﻜﺎري آﻧﺎن را ﻣﻲداﻧﺪ‪ (.‬آﻳﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﺔ ذﻳﻞ آن‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﺧﺎرﺟﻴـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺻـﻴﻐﺔ‬ ‫ﺟﻤﻊ و ارﺗﺒﺎط اﻓﺮاد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳ م ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ارﺗـﺪاد ﻧﻴـﺰ ارﺗـﺪاد‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ و ﻋﻨﺎدي اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨـﺔ »ﻣـﻦ ﺑﻌـﺪ ﻣـﺎ‬ ‫ﺗﺒﻴﻦ ﻟﻬﻢ اﻟﻬﺪي« و ذﻳﻞ آﻳﻪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﭼﻨﻴﻦ ارﺗﺪادي ﺗﺴﻮﻳﻞ و ﻓﺮﻳﺐ ﺷـﻴﻄﺎن ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦﺣﺎل در آﻳﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﻛﻴﻔﺮ دﻧﻴﻮي ﺑـﻪوﻳـﮋه وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ اﻳﺸـﺎن‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي آﻳﺎت ارﺗﺪاد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬آﺛﺎر دﻧﻴﻮي ارﺗﺪاد‪ :‬ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ؛‪ 2‬ﻣﻠﻌـﻮن داﺋﻤـﻲ ﺧـﺪا و ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و‬ ‫ﻣﺮدم؛‪ 3‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ؛‪ 4‬ﻣﻐﻀﻮب ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮدن؛‪ 5‬ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺒﻮدن؛‬ ‫ﺗﺴﻮﻳﻞ و ﻓﺮﻳﺐ ﺷﻴﻄﺎن‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪ‪ 25 ،‬ﺗﺎ ‪.28‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬ ‫‪ .3‬آلﻋﻤﺮان‪.87 ،‬‬ ‫‪ .4‬آلﻋﻤﺮان‪86 ،‬؛ ﻧﺴﺎء‪.137 ،‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﺤﻞ‪.106 ،‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﺎﺋﺪه‪.54 ،‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪242‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ب‪ .‬آﺛﺎر اﺧﺮوي ارﺗﺪاد‪ :‬ﺣﺒﻂ اﻋﻤـﺎل؛ ﻋـﺬاب ﻋﻈـﻴﻢ؛ ﺧﻠـﻮد در ﻋـﺬاب دوزخ؛‬

‫‪4‬‬

‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﺗﺨﻔﻴـﻒ ﻋـﺬاب و ﻣﻬﻠـﺖ؛‪ 5‬ﻣﺤﺮوﻣﻴـﺖ از ﻣﻐﻔـﺮت اﻟﻬـﻲ؛‪ 6‬ﺧﺴـﺮان در‬ ‫آﺧﺮت‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ج‪ .‬در اﻛﺜﺮ آﻳﺎت‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺮوﻫﻲ و ﺑﻪ ﺻﻴﻐﺔ ﺟﻤﻊ ﻣﻄﺮح اﺳـﺖ‪ 8.‬در دو‬ ‫آﻳﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻔﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫د‪ .‬ارﺗﺪاد‪ ‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬از ﺳﺮ ﻋﻨﺎد و ﺟﺤﺪ و ﺑﻌﺪ از آﺷﻜﺎر ﺑﻮدن ﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫ﻫـ‪ .‬ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش اﺳـﺖ‪ 11.‬درﺻـﻮرت ازدﻳـﺎد ﻛﻔـﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴـﻖ ﺗﻮﺑـﻪ ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫از ﺑﻴﻦ آﺛﺎر دﻧﻴﻮيِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﻳﻲ ازﻗﺒﻴﻞ زﻧﺪان و ﺷـ ق و اﻋـﺪام و ﺗﺒﻌﻴـﺪ و‬ ‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ .‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﻫـﺪاﻳﺖ اﻟﻬـﻲ‪ ،‬ﻣﻐﻀـﻮبِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبِ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺒﻮدن‪ ،‬ﻓﺮﻳﺐ ﺷﻴﻄﺎن را ﺧﻮردن‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺪام ﺗ زﻣـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي و ﺣﺪود ﺷـﺮﻋﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻟﻌﻨـﺖ اﻟﻬـﻲ ﻳﻌﻨـﻲ دورﻛـﺮدن از رﺣﻤـﺖ و‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪ‪.25 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه‪217 ،‬؛ ﻣﺎﺋﺪه‪.5 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺤﻞ‪.106 ،‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬ ‫‪ .5‬آلﻋﻤﺮان‪.88 ،‬‬ ‫‪ .6‬ﻧﺴﺎء‪.137 ،‬‬ ‫‪ .7‬ﻣﺎﺋﺪه‪.5 ،‬‬ ‫‪ .8‬ﺑﻘﺮه‪217 ،‬؛ آلﻋﻤﺮان‪ 86 ،‬و ‪90‬؛ ﻧﺴﺎء‪137 ،‬؛ ﺗﻮﺑﻪ‪74 ،‬؛ ﻧﺤﻞ‪106 ،‬؛ ﻣﺤﻤﺪ‪.25 ،‬‬ ‫‪ .9‬ﻣﺎﺋﺪه‪ 5 ،‬و ‪.54‬‬ ‫‪ .10‬آلﻋﻤﺮان‪86 ،‬؛ ﺗﻮﺑﻪ‪74 ،‬؛ ﻣﺤﻤﺪ‪.25 ،‬‬ ‫‪ .11‬آلﻋﻤﺮان‪89 ،‬؛ ﺗﻮﺑﻪ‪.74 ،‬‬ ‫‪ .12‬آلﻋﻤﺮان‪.90 ،‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪243‬‬

‫ﺳﻌﺎدت و ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ درﺧﻮاﺳﺘﻲ از ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﻣﻌﻠـﻮم اﺳـﺖ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺗ زﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ازﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪام و ﺣﺒﺲ اَﺑﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺒﻂ‪‬‬ ‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻃﻞﺷﺪن و ازدﺳﺖرﻓﺘﻦِ دﺧﺎﻟﺖ‪ ‬ﻋﻤﻞ در ﺳﻌﺎدت‪ .‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬در‬ ‫ﻛﻔﺮ ﺑﻤﻴﺮد‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻓﺮان ﺑﺎﻃﻞ و در ﺳﻌﺎدت او ﺑﻲاﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ .‬آﻧﭽﻨـﺎنﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﺮِ اﺻﻠﻲﺑﻮدن ﺑﻨﻔﺴﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﺎﻓﺮ ﻏﻴﺮاﺻﻠﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴـﺰ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪﻋ وه در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﻋﻤﺎل ﺷﺶ ﮔﺮوه ﻣﺸـﻤﻮل ﺣـﺒﻂ اﻋﻤـﺎل ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺸﺮﻛﺎن؛ ﻛﺎﻓﺮان؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن؛ ﻗﺎﺗ نِ »اﻧﺒﻴـﺎء و آﻣـﺮﻳﻦ ﺑـﻪ ﻗﺴـﻂ«؛ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﺻﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎاﻳﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﺻـﺪاي ﺑﻠﻨـﺪ درﺑﺮاﺑـﺮ او‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه ﻣﺮﺗﺪﻫﺎ‪.‬‬ ‫ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮاي ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻛﻔﺎرِ ﻗﺎﺗـﻞِ اﻧﺒﻴـﺎء‬

‫و آﻣﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻗﺴﻂ؛‪ 1‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ 2‬و ﻣﺮﺗﺪ‪ .3‬از اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎﻓﺮانِ ﻗﺎﺗﻞِ اﻧﺒﻴﺎء و آﻣﺮﻳﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﺴﻂ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻗﺘﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴـﻮي ﻫـﻢ ﻣـﻲرﺳـﻨﺪ‪ .‬ﺣـﺒﻂ‬ ‫اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗ زﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ و ﻣﺠﺎزات اﻋﺪام ﻧﺪارد و ا‪ -‬ﻫﻤﺔ ﻛﻔﺎر و ﻣﺸـﺮﻛﺎن‬ ‫و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﺑﻠﻨﺪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺻﺪا در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ م ﺷﺪه و اﻋـﺪام‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ!‬ ‫ﺗﺄﻣﻞ در ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻳﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺮ را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﻄﻠﻘﺎً اﻣﺮ ﻣﺬﻣﻮم‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺮدودي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﻔﺮ دوﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اول ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ وﻟـﻮ ﺑـﻪﻏﻠـﻂ‬ ‫ﻓﺮد ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﺧﺪا و آﺧﺮت و ﻧﻔﻲ اﺳ م ﻳﺎ ﺷﻚ در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﺳ م ﺑﺮﺳﺪ )ارﺗﺪاد ﻧﻈﺮي‬ ‫و ﻋﻠﻤــﻲ(‪ .‬دوم ﺑــﻪواﺳــﻄﺔ ﺷــﻬﻮت ﻋﻤﻠــﻲ‪ ،‬اﻧﺤــﺮاف ﺳﻴﺎﺳــﻲ‪ ،‬ﺗﺴــﻮﻳ ت ﺷــﻴﻄﺎﻧﻲ و‬ ‫‪ .1‬آلﻋﻤﺮان‪.22 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮﺑﻪ‪.69 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﻘﺮه‪.217 ،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪244‬‬

‫دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺘﻲ در ﻋﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ آنرا زﻳﺮﭘﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺪﻫـﺪ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ارﺗـﺪاد‬ ‫ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﺒﻬﺎت ﻋﻠﻤﻲ )ارﺗﺪاد ﻋﻤﻠﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ(‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺮاي ارﺗﺪاد ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﻈﺮي در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ دﻳﻨﻮي ﻧﻪ اﺧﺮوي‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ از ﻣﺰاﻳـﺎ و ﺑﺮﻛـﺎت وﺻـﻮل ﺑـﻪ ﺣـﻖ‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر وﺿﻌﻲ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﺮاي ارﺗﺪاد ﻋﻤﻠﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ )ﻳﻌﻨﻲ ارﺗﺪاد ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﺗﺒﻴﻦ ﻟﻪ اﻟﻬـﺪي( ﻣﺠـﺎزات‬ ‫اﺧﺮوي )ﺧﻠﻮد در ﻋﺬاب ﺟﻬﻨﻢ( ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﺮ ﺑـﺎر از ارﺗـﺪاد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺮاد ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ از ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪) ‬ﻣﻄﻠﻘﺎً( در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ازﻗﺒﻴـﻞ اﻋـﺪام و ﺣـﺒﺲ‬ ‫اَﺑﺪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ در دﺳـﺘﺔ ﭼﻬـﺎرم آﻳـﺎت‪ ،‬رﺳـﻴﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ آﻳﺎت ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻗﺮآن ﺗﻮاﻓـﻖ دارﻧـﺪ؟‬ ‫آﻳﺎ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺎ اﻳﻦ آﻳﺎت در ﺗﺨﺎﻟﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آﻳﺎت از ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ‬ ‫دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪﻫﺎ از ﻫﺪاﻳﺖ و ﻣﻐﻔﺮت اﻟﻬﻲ و از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤـﻞ در ﺳـﻌﺎدت ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ و از‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزت دﻧﻴﻮي ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رواﻳﺎت اﻣﺎ از وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮد ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺣـﺒﺲ ﺑـﺎ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﺔ زن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ رواﻳـﺎت ﺑـﺎ آﻳـﺎت ﻳﺎدﺷـﺪه‬ ‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺨﺎﻟﻒ ﭼﻄﻮر؟ اﮔﺮ آﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه د‪-‬ﻟﺖ ﺑـﺮ ﺣﺼـﺮ ﻣﺠـﺎزات ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺨﺎﻟﻔﻲ در ﻛﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً آﻳﺎت ﻣﺠﺎزات اﺧﺮوي را ﺑﻴﺎن ﻛـﺮده و‬ ‫رواﻳﺎت ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي را‪ .‬و اﮔﺮ ﻟﺴﺎن آﻳـﺎت ﺣﺼـﺮ و ﺳـﻘﻒ ﻣﺠـﺎزات ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫دراﻳﻦﺻﻮرت ﺗﺨﺎﻟﻒ ﺑﻴﻦ رواﻳﺎت و اﻳﻦدﺳﺘﻪ از آﻳﺎت ﺗﺨﺎﻟﻒ ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﻧﻔـﻲ و اﺛﺒـﺎت‬ ‫اﺳﺖ؛ آﻳﺎت‪ ،‬ﻧﺎﻓﻲِ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي و رواﻳﺎت‪ ،‬ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻳﺎ ﻟﺴﺎن آﻳﺎت ارﺗﺪاد ﺣﺼﺮ و ﺳﻘﻒ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﻳﻦ آﻳـﺎت‪ ،‬ﻇﻬـﻮر‬ ‫در ﺣﺼﺮ و ﺳﻘﻒ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﻦ ﻟﺒ‪‬ﻲ زﻳﺮ‪:‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‬

‫‪245‬‬

‫او‪ ،ً-‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﻘﺎم ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻣﺠﺎزات‪ ‬ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻛﺜﻴﺮا‪-‬ﺑﺘ ﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎم ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻣﺠﺎزات‪،‬‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺣﺼﺮ و ﺳﻘﻒ ﻣﺠﺎزات اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﻌﺪاً ﭼﻴﺰي اﺿـﺎﻓﻪ ﺷـﻮد ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎراﺗﻲ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻟﻌﻞ اﷲ ﻳﺤﺪث ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ اﻣﺮا« ﺗﻨﺒﻪ داده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻓﺘﺄﻣﻞ )اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻤـﺎم‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛﺘﺎبِ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻮ اول اﻟﻜ م(‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻇﻬﻮر دﻳﮕﺮ دﺳـﺘﻪﻫـﺎي آﻳـﺎت در آزادي ﻣـﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺗﺮدﻳـﺪي در ﻋـﺪم اﻣﻜـﺎن‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﺮ ﺧﺮوج از دﻳﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد و ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮ ﻇﻬـﻮر آﻳـﺎت ارﺗـﺪاد ﺑـﺮ‬ ‫ﺣﺼﺮِ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬د‪-‬ﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺘﺪﺑ‪‬ﺮ )اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ(‬ ‫درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ آﻳﺎت ارﺗﺪاد ﻗـﺮآن ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎر‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ادﻟﺔ ﻗﺮآﻧﻲ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ در آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣـﺬﻫﺐ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ در ﺿﻤﻦ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺮ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪:‬‬ ‫اول‪ :‬اﺳ م دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ را ﺑﺎ روﺷﻦﺗﺮﻳﻦ ﺿـﻮاﺑﻂ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﻣﻀﺮات ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوم‪ :‬اﺳ م ﺳﻌﺎدت واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن را در ﺗﺒﻌﻴﺖ از دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲداﻧﺪ‬ ‫و اﻧﺤﺮاف از آنرا ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺬﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ :‬از دﻳﺪﮔﺎه اﺳ م‪ ،‬ﻣـﺮدم در اﻧﺘﺨـﺎب دﻳـﻦ و ﻋﻘﻴـﺪه آزادﻧـﺪ و ﻫـﻴﭻﻛـﺲ را‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش دﻳﻦ ﺣﻖ و ﻋﻘﻴﺪة ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻜﺮه و ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﺳ م ﻛﺜﺮت ادﻳﺎن و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﺲ از دﻋﻮت اﻟﻬﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ را ﺑﻪرﺳـﻤﻴﺖ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ دﻋﻮت اﻟﻬﻲ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و اﻓـﺮادي ﺑـﺮ‬ ‫ﺿ ﻟﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﻤﺮاﻫﺎن دﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪246‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬از دﻳﺪﮔﺎه اﺳ م‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در دﻧﻴـﺎ آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ و ﻟﺠﻮﺟﺎﻧـﻪ دﻋـﻮت اﻟﻬـﻲ را‬ ‫اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاﻧﺪ در آﺧﺮت ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ :‬در اﺳ م‪ ،‬ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﺮاي دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺎﻃﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻨﻄﻖ اﺳ ﻣﻲ در دﻋﻮت دﻳﮕﺮان ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴـﺰ‪،‬‬ ‫رﺣﻴﻤﺎﻧﻪ و ﺑﻪدور از ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﺤﻜﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻛﺴﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻛﺮاه از ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ ﺑﺎز داﺷﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي‬ ‫ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺟﺤﺪ و ﻋﻨﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب اﺧﺮوي ﺷﺪﻳﺪي در ﭘﻲ دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ در اﺳ م اﻣﻀﺎء‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ و رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺑـﺎ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﻧﺎﺳـﺎزﮔﺎر‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎﺗﻤﻪ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪهاﻳﺪ‪» :‬از ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺒﻬﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮة اﺟﺘﻬـﺎديِ راﻳـﺞِ‬ ‫ﺣﻮزهﻫﺎ اﻧﺘﻘﺎد دارﻧﺪ و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﺟﻬـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻋﻠـﻢ‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻴﻮة ﺟﺪﻳﺪي را در اﺟﺘﻬﺎد ﭘﺎﻳﻪرﻳﺰي ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ ﻣﺠﺎل ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي ‪-‬زم اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ در اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﺎر آوردهاﻳﻢ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎدي ﻫﺰار ﺳﺎﻟﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﺮاﻳﻦاﺳـﺎس ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪي در ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﻜـﻢ ﻏﻴﺮﻣﻮﻗـﺖ‬ ‫اﺳﺖ و اﻳﻦﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲِ ﻣﺤﺾ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﻳـﻦ ﺟﻨﺒـﻪ را ﻧﻴـﺰ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮة ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺜﻴﺮي از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ اﺳﺖ و ﻧﺘﻴﺠـﺔ‬ ‫آن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺿﻤﺤ ل دﻳﻦ و ﭘﻨـﺎهﺑـﺮدن ﺑـﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺔ دﺳـﺖ ﺑﺸـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ اﻧﺪراس آﺛﺎر اﻫﻞﺑﻴﺖ و ﻓﻘﻪ اﺋﻤﺔ ﻃﺎﻫﺮﻳﻦ)ع( را ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد‪«.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬او‪ ،ً-‬ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ را »ﺷﺒﻬﻪ« اﻋ م ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣ زمِ ﺧﻮد را ﺣﻖّ ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺴـﺘﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺣﻖّ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﻛﺒﺮﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ وراي‬ ‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎدي ﻫﺰار ﺳﺎﻟﺔ روﺣﺎﻧﻴﺖ« ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎد ﺳﻨﺘﻲ ﻓﻘﻬﺎﺳـﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎرِ ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﺘﻲ در ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎد ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﻓـﻖ‬ ‫ﻧﺒﻮدهاﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺗﺮك اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء؛‬ ‫ب‪ .‬ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﻚرواﻳﺖ در ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م اﻋ مﻛﺮدن ﻣﺮﺗﺪ؛‬ ‫ج‪ .‬ﺟﻮاز ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ از ﻏﻴﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع؛‬ ‫د‪ .‬ﻏﻔﻠﺖ از ﺗﺒﺪل ﻣﻮﺿﻮع در اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد؛‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪248‬‬

‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﺒﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮآن‪.‬‬ ‫ﻫـ‪ .‬ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺗﺨﻄﻲ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺷﻤﺎ از ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎد ﺳﻨﺘﻲ ﻓﻘﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻬﺎد ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و ﺗﻜﻤﻴﻞ و ارﺗﻘﺎ ﻧﺪارد؟ ﭼﻪ‬ ‫دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﻧﺴﺪاد اﺟﺘﻬﺎد در اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻘﻪ‪ ،‬اﻗﺎﻣـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؟ در ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ در دو ﻣﻮﺿﻊ‪ ،‬ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪي اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻋﻴﺎن ﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ )ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ(‪.‬‬ ‫اول‪ .‬ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫دوم‪ .‬ﻋﺪم ﻟﺤﺎظ روح ﻗﺮآن ﺑﻪﻋﻨﻮان زﻣﻴﻨﺔ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ )ﺑﻪاﺟﻤﺎل(‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﻬـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻋﻠـﻢ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻣﺘـﻮن‬ ‫ﻣﺘﺤﻮل ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺎر‪ ،‬ﺟﺰ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻓﻘﻬﺎي ﺳﻠﻒ ﭼﻴﺰي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺼـﻠﺐ در‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﻧﺠﻤﺎد اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺎب اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻨﺴﺪ‪ ‬ﺷـﺪه و ﻓﻘـﻪ‪ ‬ﻗـﺮونِ ﻣﺎﺿـﻴﻪ ﺑـﻪ ﻣﺘـﺪﻳﻨﻴﻦ‬ ‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﻇﺎﻫﺮي اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ‪ ،‬ﻓﻬﻢ ﺑﺸﺮيِ ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋـﺮف زﻣﺎﻧـﺔ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در روش ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﺻﻮل اﺟﺘﻬﺎد‪ ،‬اﺣﻜـﺎم‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي دﻳﮕﺮي ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﻬﻢ ﺑﺸﺮيِ دﻳﮕﺮي از ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﻋﻘﻞ‬ ‫اﺳﺖ و اﻣﺘﻴﺎزات ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ دارد‪ .‬اﻧﺪراس آﺛﺎر اﻫـﻞﺑﻴـﺖ و ﻓﻘـﻪ اﺋﻤـﺔ‬ ‫اﻃﻬﺎر)ع( ﺑﺎ ﺗﻘﺪس ﻋﺮﻓﻴﺎت ﺣﺠﺎز و ﻋﺮاقِ ﻗﺮنِ اول ﺗﺎ ﺳﻮم و ﻏﻔﻠﺖ از ﻣﻮازﻳﻦ ﻗﺮآﻧـﻲ‬ ‫و ﺳﻨﺖ ﻗﻄﻌﻲ و اﺣﻜﺎم ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﺪ‪» :‬ﻓﺮﺻﺖ را ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺷﻤﺮده و اﻋ م ﻣـﻲﻧﻤـﺎﻳﻢ ﻛـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ ﻓﻘﻬـﻲ اﺋﻤـﺔ‬ ‫اﻃﻬﺎر)ع( ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺖ ﺗﺨﺼﺼﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه در اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع را دارد و دﻳﻦاﻧﺪﻳﺸﺎن و ﻓﻘﻪﭘﮋوﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻓﺎرغ از ﺟـﺎر و‬

‫ﺟﻨﺠﺎلﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ 1‬و ﺗﻤﺎﻳ ت ﻏﺮﺑﻲ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺗﺄﺳﻒ آوري از »ﺟﺎر و ﺟﻨﺠﺎل ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﺸـﺎت اﺧﻴـﺮ ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺑﻪﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺣﻤﺎﺳﻪ! ﻧﻬﻢ دي‪ ،‬اﻳﺮادﺷﺪه در آﻏﺎز درس ﺧﺎرجﺗﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮه در وبﺳﺎﻳﺖﺗﺎن اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪249‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺧﺎﺗﻤﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻋﺮﺿﺘﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬ ‫اوﻹً‪ ،‬از اﻳﻨﻜﻪ آﻣﺎدﮔﻲ ﻣﺮﻛﺰ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه اﻋـ م ﻛـﺮدهاﻳـﺪ‪ ،‬ﺗﺸـﻜﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺿﻤﻦ ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ادﻟﻪ و اﺳﺘﺪ‪-‬لﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﺎر اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻫﻤﮕﺎن در وبﺳﺎﻳﺖ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ‪ 1‬ﺑﺪون ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‬ ‫و ﻣﺆﺧﺮهاي ﻋﻴﻨﺎً ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ از اﻳﻦ ﺳـﻌﺔ ﺻـﺪر ﺑﺮﺧﻮردارﻳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ رﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫ﺟﻮاﺑﻴﻪ را در وبﺳﺎﻳﺖ ﺧﻮدﺗﺎن و رﺳﺎﻧﺔ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺨﺼﺼﻲﺗﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﻨﻴﺪ؟!‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﺔ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺸﺮي و ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺧـﺮد ﺟﻤﻌـﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺴـﺎن ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن در‬ ‫اوﺳﺎط ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب ﺑﺮوز ﻛﺮده و ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺤﻠـﻪﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن و ﮔـﺎه ﻣﺘﻌـﺎرض‬ ‫اﺳﺖ را ﻳﻜﺴﺮه رد‪ ‬ﻛﺮدن‪ ،‬از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺤﺠﺮ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﻴﻔﺘﮕﻲ و ﻛﻢاﻃ ﻋـﻲ اﺳـﺖ‪» .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﻗﺎل« را ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﻧﻪ »ﻣﻦ ﻗﺎل« را‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﻣﻦ ﭘﺮوﻧﺪة اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻣﻔﺘﻮح ﻣﻲداﻧـﻢ و از‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدات و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن اﻓﺮاد ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد ﻳﺎ ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ از ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع و ﻋﻘﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﺮﺧ ف ﻗـﺮآن و ﻋﻘـﻞ ﺑـﻮده و‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺢ و اﺟﺮاي آن ﺗﻨﻬﺎ در ﺻـ ﺣﻴﺖ‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜـﻢ ﻓﻘﻴـﻪ ﺟـﺎﻣﻊ ﺷـﺮاﻳﻂ ﻓﺘـﻮا‪ ،‬از ﻣﺤﻜﻤـﺔ ﺻـﺎﻟﺤﻪ ﻛﻔﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ ﻋﻴﻨﺎً در ﺳﺘﻮن اﻧﺪﻳﺸﺔ رﺳﺎﻧﺔ ﺟﺮس ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪:‬‬ ‫‪http://www.rahesabz.net/story/46249/‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪250‬‬

‫‪ .4‬در اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ و ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ اﺧﺒﺎر واﺣﺪ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻳﺎ ﻣﻮﺛﻘﻪ و ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪد‪-‬ﻳﻞ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﺔ زﻳﺮ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮاﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻨﻮان ﺛﺎﻧﻮي وﻫـﻦ اﺳـ م‬ ‫)ﻧﻔﻲ ﺿﺮر ﻳﺎ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ(‪.‬‬ ‫دوم‪ .‬ﻟﺰوم ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻒ در اﺟﺮاي ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻳﺎ دﺳﺖﻛﻢ ﺣﺪود ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ع(‪.‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ آﺣﺎد ﻣﻮﺛﻖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ وﺟـﻮب اﺣﺘﻴـﺎط در‬ ‫دﻣﺎء‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒـﺎر واﺣـﺪ ﻣﻮﺛـﻖ در اﻣـﻮر‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣﻬﻤﻪ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺒﺪل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪.‬‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎﺑ‪‬ﺎﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴـﻞ ﻋﻘﻠـﻲ ﻣﻮﻫـﻮنﺑـﻮدن اﻋـﺪام‬ ‫اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﺧﺮوج از دﻳﻦ و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﺧﺮوج از دﻳﻦ و ارﺗﺪاد ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .7‬اﻋﺪام اﻓﺮاد ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ و ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻨـﻲ‪ ،‬اﻣـﺮي‬ ‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﻟﺴﻺم‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪1‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﻲ‬ ‫‪ -‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬

‫ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ اﺑﻦ اﻟﺒﺮّاج‪ ،‬اﻟﻤﻬﺬّب‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1406 ،‬ق‪.‬‬‫ اﺣﻤﺪ ا‪-‬ردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪ_ و اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﺷﺮح ارﺷﺎد اﻹذﻫﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺠﺘﺒﻲ اﻟﻌﺮاﻗـﻲ‪،‬‬‫ﻋﻠﻲﭘﻨﺎه ا‪-‬ﺷﺘﻬﺎردي‪ ،‬و ﺣﺴﻴﻦ اﻟﻴﺰدي‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1403 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ أﻣﻴﻦ اﻷﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻓﺮاﺋﺪ اﻷﺻﻮل‪ ،‬إﻋﺪاد و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﺠﻨـﻺ ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺗـﺮاث‬‫اﻟﺸﻴﺦ اﻷﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﻜﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1419 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬اﻟﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬داراﻟﻔﻜﺮ‪1401 ،‬ق‪.‬‬‫ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻗﻲ‪ ،‬اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻖ اﻟﺴﻴﺪ ﺟ لاﻟﺪﻳﻦ اﻟﺤﺴﻴﻨﻲ‬‫)اﻟﻤﺤﺪث(‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1330 ،‬ش‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ از ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﺔ اﻳﻨﺘﺮﻧﺘـﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﺎم آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺮاي ﺗﺸـﻜﺮ از‬

‫ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن آﻧﻬﺎ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬

‫ اﻟﻤﻜﺘﺒــﻺ اﻟﺸﻴﻌﻴﻺ‪ www.shiaonlinelibrary.com :‬ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ را داﺷﺘﻪام‪.‬‬‫ ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻧﺸﺮ ﻣﻌﺎرف اﻫﻞاﻟﺒﻴﺖ)ع(‪www.ahlolbait.ir/main :‬‬‫ ﺗﻨﺰﻳﻞ ‪ www.tanzil.net‬ﺿﻤﻨﺎً در ﺗﺮﺟﻤﺔ آﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻋﻠـﻲاﻷﻏﻠـﺐ از ﺗﺮﺟﻤـﺔ آﻳـﺖاﷲ ﺷـﻴﺦ ﻧﺎﺻـﺮ‬‫ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي و ﻫﻤﻜﺎران اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ وﻳﺮاﻳﺶﻫﺎ‪.‬‬ ‫ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺠﺎزي ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺷﻴﺦ ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ ﻣﻨﺘﻈﺮي ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪ‬‫ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻣﻮﺳﻮياردﺑﻴﻠـﻲ‪ ،‬آﻳـﺖاﷲ ﺳـﻴﺪﻣﺤﻤﻮد ﻫﺎﺷـﻤﻲﺷـﺎﻫﺮودي‪ ،‬ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳﺮان و ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﻴﺔ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳﺮان‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪252‬‬

‫ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻟﺘﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻗﺎﻣﻮس اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1419 ،‬ق‪.‬‬‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺤﺮّ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌــﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺆﺳﺴﻺ آلاﻟﺒﻴﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴـ م‬‫ﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث‪ ،‬ﻗﻢ‪1414 ،‬ق‪.‬‬‫ اﻟﺴﻴﺪ ﺑﻦ اﻟﺰﻫﺮ¨ اﻟﺤﻠﺒـﻲ‪ ،‬ﻏﻨﻴـــﺔ اﻟﻨـﺰوع‪ ،‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ اﻟﺒﻬـﺎدري‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻺ اﻣـﺎم‬‫اﻟﺼﺎدق)ع(‪ ،‬ﻗﻢ‪1417 ،‬ق‪.‬‬ ‫ اﺑﻮاﻟﺼ ح اﻟﺤﻠﺒﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ ﻓـﻲ اﻟﻔﻘـﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ رﺿـﺎ اﺳـﺘﺎدي‪ ،‬اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒـﻺ ا‪-‬ﻣـﺎم‬‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﻟﻌﺎﻣﻺ‪.1403 ،‬‬ ‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﻦ اﺑﻲاﻟﻤﺠﺪ اﻟﺤﻠﺒﻲ‪ ،‬اﺷﺎر_ اﻟﺴﺒﻖ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﺒﻬـﺎدري‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻺ‬‫اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1414 ،‬ق‪.‬‬ ‫ اﺑﻦ ادرﻳﺲ اﻟﺤﻠﻲ‪ ،‬اﻟﺴﺮاﺋﺮ اﻟﺤﺎوي ﻟﺘﺤﺮﻳﺮ اﻟﻔﺘﺎوي‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1410 ،‬ق‪.‬‬‫ ﺣﺴﻴﻦ اﻟﺤﻠﻲ‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﻟﻌﺮو_ اﻟﻮﺛﻘﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮات ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺣﺴﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺗﻬﺮاﻧـﻲ )ﭼﻬﻠﺴـﺘﻮﻧﻲ(‪،‬‬‫ﻧﺠﻒ‪1382 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻳﺤﻴﻲ اﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﺤ ّﻠﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﺸﺮاﺋﻊ‪ ،‬اﻟﺘﺼﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺮاف ﺟﻌﻔـﺮ اﻟﺴـﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻺ‬‫ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء)ع(‪ ،‬ﻗﻢ‪1405 ،‬ق‪.‬‬ ‫ اﺑﻦ ﻓﻬﺪ اﻟﺤﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺬب اﻟﺒﺎرع‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﺘﺒﻲ اﻟﻌﺮاﻗﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻺ اﻟﻨﺸـﺮ ا‪-‬ﺳـ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬‫‪1407‬ق‪.‬‬ ‫ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ )اﻟﻤﺤﻘﻖ اﻟﺤﻠﻲ(‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻊ اﻹﺳﻺم‪ ،‬ﻣﻊ ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت اﻟﺴﻴﺪﺻﺎدق اﻟﺸـﻴﺮازي‪،‬‬‫اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺘﻘ ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1409 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ اﻟﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﺒﻌﺜﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1410 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ )اﻟﻌ ﻣﻺ اﻟﺤﻠﻲ(‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﺮاﻹﺣﻜﺎم اﻟﺸﺮﻋﻴﺔ‪ ،‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ اﻟﺒﻬـﺎدري‪،‬‬‫ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻣﺎم اﻟﺼﺎدق)ع(‪ ،‬ﻗﻢ‪1420 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻟﺸﻴﻌــﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1413 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ اﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻊ اﻟﺤﺠﺮي‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪253‬‬

‫ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﻟﺤﻤﻴﺮي‪ ،‬ﻗﺮب اﻹﺳﻨﺎد‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺆﺳﺴﻺ آلاﻟﺒﻴﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴـ م ‪-‬ﺣﻴـﺎء‬‫اﻟﺘﺮاث‪ ،‬ﻗﻢ‪1413 ،‬ق‪.‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪﻋﻠﻲ اﻟﺨﺎﻣﻨﺌﻲ‪ ،‬درراﻟﻔﻮاﺋﺪ ﻓﻲ أﺟﻮﺑﺔ اﻟﻘﺎﺋﺪ‪ ،‬داراﻟﻮﺳﻴﻠﻺ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪1413 ،‬ق‪.‬‬‫ ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ اﻟﺨﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻔﺎﻳــﺔ اﻹﺻﻮل‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺆﺳﺴﻺ آلاﻟﺒﻴﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴـ م ‪-‬ﺣﻴـﺎء‬‫اﻟﺘﺮاث‪1409 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ اﻟﺨﻮاﻧﺴﺎري‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻤﺪارك‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻲ اﻛﺒـﺮ ﻏﻔـﺎري‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒـﻺ اﻟﺼـﺪوق‪،‬‬‫ﺗﻬﺮان‪1355 ،‬ش‪.‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻟﻤﻮﺳﻮي اﻟﺨﻮﺋﻲ‪ ،‬اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬داراﻟﺰﻫﺮاء‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪1395 ،‬ق‪.‬‬‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻟﺘﻨﻘﻴﺢ ﻓﻲ ﺷﺮح اﻟﻌﺮو_ اﻟﻮﺛﻘﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻄﻬﺎر¨‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮات ﺑﻪ ﻗﻠـﻢ اﻟﻤﻴـﺮزا ﻋﻠـﻲ‬ ‫اﻟﻐﺮوي اﻟﺘﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬داراﻟﻬﺎدي ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻗﻢ‪1410 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﻜﻤﻠــﺔ اﻟﻤﻨﻬﺎج‪ ،‬ﻧﺠﻒ‪1396 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻟﻌﺮو_ اﻟﻮﺛﻘﻲ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب اﻟﺰﻛـﺎ¨‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳـﺮات ﺑـﻪ ﻗﻠـﻢ ﻣﺮﺗﻀـﻲ ﺑﺮوﺟـﺮدي‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﺪرﺳﻺ داراﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪1413 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ رﺟﺎل اﻟﺤﺪﻳﺚ وﺗﻔﺼﻴﻞ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺮوا_‪1413 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺪاراﻟﻘﻄﻨﻲ‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺠﺪي ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﺳﻴﺪ اﻟﺸﻮري‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ‬‫اﻟﻌﻠﻤﻴﻺ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪1417 ،‬ق‪.‬‬ ‫ اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﺮﺿﻲ‪ ،‬ﻧﻬﺞاﻟﺒﻺﻏﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺻﺒﺤﻲ اﻟﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪1980 ،‬م‪.‬‬‫ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺷﻔﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻗﺎﻣــﺔ اﻟﺤﺪود ﻓﻲ ﻫﺬه اﻋﺼﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺎه‬‫ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳ ﻣﻲ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ‪1427 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﻜﻲ )اﻟﺸﻬﻴﺪ ا‪-‬ول(‪ ،‬اﻟﺪروس اﻟﺸﺮﻋﻴــﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳـ ﻣﻲ‪،‬‬‫ﻗﻢ‪1412 ،‬ق‪.‬‬ ‫ زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )اﻟﺸﻬﻴﺪ اﻟﺜﺎﻧﻲ(‪ ،‬اﻟﺮﻋﺎﻳــﺔ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺪراﻳــﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻋﺒـﺪ اﻟﺤﺴـﻴﻦ‬‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﻘﺎل‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﻺ آﻳﻺاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ اﻟﻤﺮﻋﺸﻲ اﻟﻨﺠﻔﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1408 ،‬ق‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪254‬‬

‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺣﺎﺷﻴﺔ اﻹرﺷﺎد‪ ،‬ﻣﻨﻀﻢ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻏﺎﻳﻺ اﻟﻤﺮاد ﻓﻲ ﺷﺮح ﻧﻜـﺖ ا‪-‬رﺷـﺎد ﻟﻠﺸـﻬﻴﺪ‬ ‫ا‪-‬ول‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ رﺿﺎ ﻣﺨﺘﺎري‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ا‪-‬ﺑﺤﺎث واﻟﺪراﺳﺎت ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻺ‪ ،‬ﻗﻢ‪1373 ،‬ش‪.‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ اﻟﺼﺪر‪ ،‬ﺑﺤﻮث ﻓـﻲ ﻋﻠـﻢ اﻹﺻـﻮل‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳـﺮات ﺑـﻪ ﻗﻠـﻢ اﻟﺴـﻴﺪ ﻣﺤﻤـﻮد‬‫اﻟﻬﺎﺷﻤﻲ‪ ،‬ﻧﺤﻒ‪1396 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ اﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ )اﻟﺸـﻴﺦ اﻟﺼـﺪوق(‪ ،‬اﻹﻣـﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬‫ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﺒﻌﺜﻺ‪ ،‬ﻗﻢ‪1417 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻦ ﻹﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ اﻟﻐﻔﺎري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1392 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻟﻬﺪاﻳﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻧﺸﺮ ﻣﺆﺳﺴﻺ ا‪-‬ﻣﺎم اﻟﻬﺎدي)ع(‪ ،‬ﻗﻢ‪1418 ،‬ق‪.‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ اﻟﻄﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات ﺟﻤﺎﻋﻺ اﻟﻤﺪرﺳﻴﻦ ﻓﻲ‬‫اﻟﺤﻮز¨ اﻟﻌﻠﻤﻴﻺ ﻓﻲ ﻗﻢ‪.‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪ ﻋﻠﻲ اﻟﻄﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬رﻳﺎض اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1412 ،‬ق‪.‬‬‫ أﺑﻲ ﻋﻠﻲ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓـﻲ ﺗﻔﺴـﻴﺮاﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻺ اﻷﻋﻠﻤـﻲ‬‫ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪1415 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻷﻣﻢ واﻟﻤﻠﻮك‪1403 ،‬ق‪.‬‬‫اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻄﺎﺋﻔﻺ أﺑﻲﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﻲ‪ ،‬اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل اﻟﻤﻌـﺮوف ﺑﺮﺟـﺎل‬

‫اﻟﻜﺸﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ وﺗﻌﻠﻴﻖ ﻣﻴﺮداﻣﺎد ا‪-‬ﺳﺘﺮﺑﺎدي‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻟﺴﻴﺪ ﻣﻬﺪي اﻟﺮﺟﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻺ آلاﻟﺒﻴـﺖ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م‪ ،‬ﻗﻢ‪1404 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻹﺳﺘﺒﺼﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻌﻠﻴـﻖ اﻟﺴـﻴﺪ ﺣﺴـﻦ اﻟﻤﻮﺳـﻮي اﻟﺨﺮﺳـﺎن‪ ،‬داراﻟﻜﺘـﺐ‬ ‫ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1390 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻟﺘﺒﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺼﺤﻴﺢ أﺣﻤﺪ ﺣﺒﻴﺐ ﻗﺼﻴﺮ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ‪1409 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻌﻠﻴﻖ اﻟﺴﻴﺪﺣﺴﻦ اﻟﻤﻮﺳﻮي اﻟﺨﺮﺳـﺎن‪ ،‬داراﻟﻜﺘـﺐ‬ ‫ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1390 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻟﺨﻺف‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ وﻧﺸﺮ ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1407 ،‬ق‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪255‬‬

‫ــــــــــ ‪ ،‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻖ اﻟﺴﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪﺗﻘﻲ اﻟﻜﺸـﻔﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻜﺘﺒـﻺ اﻟﻤﺮﺗﻀـﻮﻳﻺ‬ ‫ﺣﻴﺎء اﻵﺛﺎر اﻟﺠﻌﻔﺮﻳﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1378 ،‬ق‪.‬‬‫ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻐﺰاﻟﻲ‪ ،‬اﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﺮوان‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪.‬‬‫ ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑـﻦ ﻫﺒـﻺاﷲ راوﻧـﺪي‪ ،‬ﻓﻘـﻪ اﻟﻘـﺮآن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ اﻟﺴـﻴﺪ اﺣﻤـﺪ اﻟﺤﺴـﻴﻨﻲ‬‫ا‪-‬ﺷﻜﻮري‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﻪ آﻳﻺاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ اﻟﻨﺠﻔﻲ اﻟﻤﺮﻋﺸﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1405 ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ -‬اﻟﻔﺎﺿﻞ اﻟﻬﻨﺪي ﺑﻬﺎء اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ا‪-‬ﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم ﻓـﻲ ﺷـﺮح ﻗﻮاﻋـﺪ‬

‫اﻹﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ وﻧﺸﺮ ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1416 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ )اﻟﻤﺤﻘﻖ اﻟﻜﺮﻛﻲ(‪ ،‬اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﺴﻮن‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒـﻺ اﻟﻤﺮﻋﺸـﻲ‬‫اﻟﻨﺠﻔﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪1409 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب اﻟﻜﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜـﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴـﻖ ﻋﻠـﻲاﻛﺒـﺮ اﻟﻐﻔـﺎري‪ ،‬داراﻟﻜﺘـﺐ‬‫ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1388 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻗﻄﺐاﻟﺪﻳﻦ اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ اﻟﻜﻴﺪري‪ ،‬إﺻﺒﺎح اﻟﺸﻴﻌﺔ ﺑﻤﺼـﺒﺎح اﻟﺸـﺮﻳﻌﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ اﻟﺸـﻴﺦ إﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬‫اﻟﺒﻬﺎدري‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻺ ا‪-‬ﻣﺎم اﻟﺼﺎدق)ع(‪ ،‬ﻗﻢ ‪1416‬ق‪.‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪ اﻟﮕﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮات اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدي اﻟﻤﻘـﺪس اﻟﻨﺠﻔـﻲ‪،‬‬‫ﻗﻢ‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺼـﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌـــﺔ ﻓـﻲ ﺷـﺮح ﺗﺤﺮﻳـﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠـــﺔ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب اﻷﻣـﺮ‬‫ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف و اﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻜﺮ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻘﻪ اﻷﺋـﻤ‪‬ﻺ اﻷﻃﻬﺎر ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م‪ ،‬ﻗﻢ‪1430 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌــﺔ ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠــﺔ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻘﻪ اﻷﺋـﻤ‪‬ﻺ‬ ‫اﻷﻃﻬﺎر ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م‪ ،‬ﻗﻢ‪1427 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﻣﺮآت اﻟﻌﻘﻮل ﻓﻲ ﺷﺮح اﺧﺒﺎر آل اﻟﺮﺳﻮل)ص(‪ ،‬داراﻟﻜﺘـﺐ ا‪-‬ﺳـ ﻣﻴﻺ‪،‬‬‫ﺗﻬﺮان‪1404 ،‬ق‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻺذ اﻷﺧﻴﺎر ﻓﻲ ﻓﻬﻢ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻹﺧﺒﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻣﻬـﺪي اﻟﺮﺟـﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻣ ﻜﺘﺒﻪ آﻳـﻺاﻟﻠﻪ‬ ‫اﻟﻤﺮﻋﺸﻲ اﻟﻌﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪1406 ،‬ق‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪256‬‬

‫ اﻟﺸﺮﻳﻒ اﻟﻤﺮﺗﻀﻲ ﻋﻠﻢاﻟﻬﺪي ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬اﻹﻧﺘﺼﺎر ﻓﻲ ﻣﺎاﻧﻔﺮدت ﺑﻪ اﻹﻣﺎﻣﻴﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‬‫وﻧﺸﺮ ﻣﺆﺳﺴﻺ اﻟﻨﺸﺮ ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1415 ،‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤـﺎن )اﻟﺸـﻴﺦ اﻟﻤﻔﻴـﺪ(‪ ،‬اﻟﻤﻘﻨﻌـﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ وﻧﺸـﺮ ﻣﺆﺳﺴـﻺ اﻟﻨﺸـﺮ‬‫ا‪-‬ﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1410 ،‬‬ ‫ اﻟﺴﻴﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ اﻟﻤﻮﺳﻮي ا‪-‬ردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪود و اﻟﺘﻌﺰﻳﺮات‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﻴـﺪ‪،‬‬‫ﻗﻢ‪1384 ،‬ش‪.‬‬ ‫ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ اﻟﻨﺠﻔﻲ‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜﻺم ﻓﻲ ﺷﺮح ﺷـﺮاﻳﻊاﻹﺳـﻺم‪ ،‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﻋﺒـﺎس ﻗﻮﭼـﺎﻧﻲ‪،‬‬‫داراﻟﻜﺘﺐ ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻺ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1367 ،‬ش‪.‬‬ ‫‪ -‬أﺑﻮ ﺣﻨﻴﻔﻺ اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻨﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺘﻤﻴﻤـﻲ اﻟﻤﻐﺮﺑـﻲ‪ ،‬دﻋـﺎﺋﻢ اﻹﺳـﻺم وذﻛـﺮ اﻟﺤـﻺل‬

‫واﻟﺤﺮام‪ ،‬واﻟﻘﻀﺎﻳﺎ واﻷﺣﻜﺎم ﻋﻦ أﻫﻞﺑﻴﺖ رﺳﻮلاﷲ)ص(‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ آﺻﻒ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ أﺻﻐﺮ ﻓﻴﻀـﻲ‪،‬‬ ‫دار اﻟﻤﻌﺎرف‪1383 ،‬ق‪.‬‬ ‫ ﺣﺴﻴﻦ اﻟﻨﻮري اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ وﻣﺴﺘﻨﺒﻂ اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻣﺆﺳﺴـﻺ آلاﻟﺒﻴـﺖ‬‫ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م ‪-‬ﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث‪ ،‬ﻗﻢ‪1408 ،‬ق‪.‬‬

‫ب‪ .‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ‬ ‫ ﺷﻴﺦ ﺑﻬﺎﺋﻲ )و ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﺳﺎوﺟﻲ(‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬‫‪ -‬ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روﻳﺎروﻳﻲﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪﮔﺮان اﻳﺮان ﺑﺎ دو روﻳﺔ ﺗﻤﺪن ﺑـﻮرژوازي‬

‫ﻏﺮب‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1372 ،‬ش‪.‬‬ ‫ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺎﻳﮕـﺎه اﻃـ عرﺳـﺎﻧﻲ ﻣﻘـﺎم ﻣﻌﻈـﻢ رﻫﺒـﺮي‬‫)ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‪ :‬ﺑﻬﺎر ‪.(1393‬‬ ‫ ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﻤﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺸﺘﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺮﺗﻀﻲ رﺿﻮي‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﻛﻴﻬـﺎن‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬‫‪1371‬ش‪.‬‬ ‫ ﻧﺎﺻﺮﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ در ﻧﻈﻢ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1384 ،‬ش‪.‬‬‫‪ -‬ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‪ ،‬ﺣﻖ اﻟﻨﺎس‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﻮﻳﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1387 ،‬ش‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪257‬‬

‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﻮﻳﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1385 ،‬ش‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻘﻬﻲ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر )ﻋﻠـﻴﻬﻢاﻟﺴـ م(‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬ ‫‪1385‬ش‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﺣﺪود و ﻗﺼﺎص و دﻳﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻠﻲ ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻧﺸﺮ آﺛﺎر اﺳ ﻣﻲ‪،‬‬ ‫‪1362‬ش‪.‬‬ ‫ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي و ﻫﻤﻜﺎران‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻗﻢ‪1386 ،‬ش‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺳﻺﻣﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻗﻢ‪1387 ،‬ش‪.‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻗﻢ‪1383 ،‬ش‪.‬‬ ‫رﺣﻴﻢ ﻧﻮﺑﻬﺎر‪ ،‬اﺻﻞ ﻗﻀﺎﺋﻲﺑﻮدن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﺣﻖّ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻛﻤـﺔ ﻋﺎدﻹﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﺔ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺷﻬﺮ داﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1389 ،‬ش‪.‬‬

‫ج‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت ﻓﺎرﺳﻲ‬ ‫ ﻣﻬﺪي ﺣﺎﺋﺮي ﻳﺰدي‪ ،‬اﺳﻺم و اﻋﻺﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﺔ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴ‪‬ﻊ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪.1341 ،4‬‬‫ ﻣﺤﻤﺪ رﺋﻴﺲزاده‪] ،‬ﻣﺪﺧﻞ[ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﺔ ﺟﻬﺎن اﺳﻺم‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1384 ،‬‬‫‪ -‬ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮاﻣﻮشﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻋﻠﻤﺎي اﺑﺮار ﺗﻠﻘﻲ اوﻟﻴـﺔ اﺳـﻺم‬

‫ﺷﻴﻌﻲ از اﺻﻞ اﻣﺎﻣﺖ؛ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻣﺪرﺳﻪ؛ ﺳﺎل اول؛ ﺷﻤﺎره ﺳﻮم؛ اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪.1385‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ »آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﻣﺬﻫﺐ در اﺳﻺم و اﺳﻨﺎد ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ«‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘـﺎ‪-‬ت‬ ‫ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺗﻤﺪنﻫﺎ )اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ ،(1380‬اﻧﺘﺸـﺎرات داﻧﺸـﮕﺎه ﻣﻔﻴـﺪ‪ ،‬ﻗـﻢ‪،‬‬ ‫‪1380‬؛ ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،23‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺳﻔﻨﺪ ‪.1381‬‬ ‫ــــــــــ ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻠﻪاي‪ ،‬ﻣﺮوري اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻴﻔـﺮي‬

‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻺﻣﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﺮس‪ ،‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪.1389‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪258‬‬

‫ ﺳﻴﺪﻣﺼﻄﻔﻲ ﻣﺤﻘﻖداﻣﺎد‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻣﺎ‪ :‬اﺟﺮا ﻳﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞ؟ ﻣﺠﻠﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺣﻘﻮﻗﻲ‬‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ 25‬و ‪ ،26‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪.1378‬‬

‫د‪ .‬اﺳﻨﺎد‬ ‫ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ رﺳﻤﻲ آزادي ﻣﺬﻫﺒﻲ واﺗﻴﻜﺎن‪ ،‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪.1965‬‬‫ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻺﻣﻲ اﻳﺮان‪.1368 ،‬‬‫‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﺔ رﺳﻤﻲ‪.1392 ،‬‬

‫ﻫـ‪ .‬ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي اﻳﻨﺘﺮﻧﺘﻲ‬ ‫ ﺗﻨﺰﻳﻞ‪www.tanzil.net :‬‬‫ اﻟﻤﻜﺘﺒﻺ اﻟﺸﻴﻌﻴﻺ‪www.shiaonlinelibrary.com :‬‬‫ ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﻧﺸﺮ ﻣﻌﺎرف اﻫﻞاﻟﺒﻴﺖ)ع(‪www.ahlolbait.ir/main :‬‬‫ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬‫‪ -‬ﺟﺮس‪ ،‬ﺳﺘﻮن اﻧﺪﻳﺸﻪ‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪيِ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﺪﻫﺎي وارده ﺑﻪ دوﻣﻴﻦ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺧﻮد درﺑﺎرة ارﺗـﺪاد از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ »رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ« ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد‪ .‬در ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃـ عرﺳـﺎﻧﻲ وي‬ ‫ﺳﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ ﻋﻴﻨﺎً در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ درج ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ ﺧﻄﺎﺑﻪ در ﻣﺮاﺳﻢ اﻓﺘﺘﺎﺣﻴﺔ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﻗـﻢ ﻣـﻮرخ ‪ 28‬ﺷـﻬﺮﻳﻮر‬‫‪1391‬‬ ‫ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺟﻌﻔﺮي ﻣﻮرخ ‪ 15‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1391‬‬‫‪ -‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻟﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد ﻣﻮرخ ‪ 15‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪1392‬‬

‫‪1‬‬ ‫ﺧﻄﺎﺑﻪ در ﻣﺮاﺳﻢ اﻓﺘﺘﺎﺣﻴﺔ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ‬

‫‪1‬‬

‫‪...‬ﻧﻜﺘﺔ دوﻣﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻔﻞ ﻣﺤﺘﺮم ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ روزﻫﺎ در دﻧﻴﺎ‬ ‫ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻣﺴﺌﻠﺔ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم)ص( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻳﻚ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﺨﺮﻳﺐ دﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و از ﻗﻠﻢ ﺑﻬﺮه ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻣـﺮوز‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ روﺷﻦ و ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاﻛﺰ ﻓﻴﻠﻢﺳﺎزي دﻧﻴـﺎ ﭘـﺮوژة ﺗﺨﺮﻳـﺐ دﻳـﻦ را از راه‬ ‫ﻓﻴﻠﻢﺳﺎزي ﺷﺮوع ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ از راهﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ وارد ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫از راه ﻧﻔﻮذ در ﺣﻮزهﻫﺎ و داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﺤﻮر اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي از ﺑـﻴﻦ ﺑـﺮدن دﻳـﻦ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺪ‪‬سزداﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳـﻚ اﻣـﻮر و‬ ‫وﺟﻮد ﻣﻘﺪ‪‬س ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ زﻳﺮ ﺳﺆال ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﻴﻢاﻟﺸﺄن ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻘﺪ‪‬س اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪاﺳﺘﺶ در ﺣﺪ‪‬ي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ در ﺣﻀﻮر‬ ‫او ﺣﻖ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻗﺪاﺳﺘﺶ در ﺣﺪ‪‬ي اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻣﺎ ﻳ ْﻨ ‪‬ﻄﻖُ ‪‬ﻋﻦِ ا ْﻟﻬ‪‬ـﻮي إِنْ ﻫ‪‬ـﻮ‪‬‬ ‫ﺣﻲ« ﻧﻄﻖ او ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ وﺣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺗﻠﻘﻲ ﻛـﺮده ﻏﻴـﺮ از وﺣـﻲ ﭼﻴـﺰ‬ ‫ﺣﻲ ﻳﻮ ‪‬‬ ‫إِﻟﱠﺎ و‪ ‬‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻮﻳ‪‬ﺖ دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن ﺳـﺎلﻫـﺎ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻴﻢ؟‬ ‫ﻳﻚوﻗﺘﻲ در ﻗﺒﻞ از اﻧﻘ ب ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ اﻓﻴﻮن ﺗﻮدهﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم ﺿـﺮر‬ ‫دارد‪ .‬دﻳﻦ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﻀﺮّ ﻣﻬﻠﻚ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺠ‪‬ﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻗﺪام ﻳﻚ‬ ‫اﺛﺮ ﻇﺎﻫﺮي و ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌﺪ ﻛﻪ دﻳﺪﻧﺪ دﻳﻦ ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺎﻣﻊ ﺣﻀﻮر ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد و‬ ‫اﻳﻦ اﻧﻘ ب ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ را ﺑﻪوﺟﻮد آورد و ﻣﺪ‪‬ﻋﻴﺎن دﻳﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﺑﺸـﺮ در‬

‫‪ .1‬ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ ع رﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ .‬ﻧﻜﺘﺔ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ در ﺑﺰرﮔﺪاﺷـﺖ ﻋﻠـﻢ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫)‪(1391/6/28‬‬

‫‪262‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫دﻳﻦ دﺳﺘﻮر دارﻳﻢ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻪﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﻨﺪ؟ آﻣﺪﻧﺪ ﺳﺮاغ دﺳﺘﻮرات دﻳﻦ و ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ و إﻟﻘﺎء ﺷﺒﻬﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ اﻵن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻘﺪر درﻣﻮرد ﺣﺠﺎب ﻛﻪ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺴﻴﺎر واﺿـﺢ‬ ‫و ﺿﺮوري دﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن د‪-‬ﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد اﻟﻘﺎء ﺷﺒﻬﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻗـﺮآن‬ ‫اﺻ ً ﺑﺤﺚ ﺣﺠﺎب و ﭼﺎدر ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه! در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( ﻳـﻚ ﻋـﺪه از ﺟـﻮانﻫـﺎي‬ ‫ﻫﺮزه‪ ،‬زنﻫﺎ را اذﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﻳﻚ ﭼﻴﺰي ﺳﺮﺗﺎن ﺑﻴﻨﺪازﻳﺪ ﺗـﺎ ﺷـﻤﺎ را ﻧﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ‪.‬‬ ‫درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺠﺎب در آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺻﻞ داﺋﻤﻲ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﺤﻜﻢ ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﺎ آﻣﺪﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛ م ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ! ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺮفﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ زده ﺷﺪ‬ ‫و ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﻪاﺻﻄ ح روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ و ﻣﻄـﺮح ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻗـﺮآن‪،‬‬ ‫ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻣﻬﺬّب وارﺳﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛ م ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در ﺧﻮد‪ ‬ﻗﺮآن ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪ دﻳﺪﻧﺪ در ﻗﺮآن ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﻛﻨـﻴﻢ؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻗﺮآن را آورده ﺧﺮاب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺤﻮر؛ ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و دﺳﺘﻮرات‬ ‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻚزﻣﺎﻧﻲ اﻳﻦ زﻣﺰﻣﻪ را ﺳﺮ دادﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺮﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ و ﻣﻘﺘﻀـﻴﺎت آنزﻣـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﻲﮔﻔﺘـﻴﻢ ﻳـﻚ ﻣﻘـﺪار‬ ‫روﺷﻦﺗﺮ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻴﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ ﺳﺮ از اﻳﻦ درآورد ﻛﻪ ﻋﺮﻓﻲﻛﺮدن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮد أﺟﻨﺒﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ زن أﺟﻨﺒﻴﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣ ل ﺧﺪا ﺣﺮام ﺷﻮد و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ .‬ﺣﺎ‪-‬‬ ‫اﮔﺮ روز اول ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ ﻣﻘﺼﻮدﺗﺎن از ﻋﺮﻓﻲﻛﺮدن دﻳﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺤﻴﺢ دارد و اﺻ ً ارزش دﻳﻦ و ﻓﻘﻪ و اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻨﺴﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺪرت‬ ‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺟﺪﻳﺪي را در ﻫﺮ زﻣـﺎﻧﻲ دارد‪ .‬راﺟـﻊ ﺑـﻪ اﺳﺘﻨﺴـﺎخ و ﺷـﺒﻴﻪﺳـﺎزي‪،‬‬ ‫ﻗﻮيﺗﺮﻳﻦ و دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎ‪-‬ت را ﻓﻘﻬﺎي ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺪﻳـﺪي‬ ‫ﻛﻪ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ ﻓﻘﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮ دﻳﻦ را ﺑﺎ ادﻟﺔ ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦﻃﻮر‬ ‫ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻳﻬﻮدي ﻓﻘﻂ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺮﻓﻲﻛﺮدن دﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل دارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬دﻳﻦ ﻣﺎ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪ از دﻳﻦ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻴﺮ‪.‬‬ ‫دﻳﻦ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ دﻳﻦ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﺧﺎرج ﺷﺪ و اﻳﻦ را‬ ‫ﻫﻢ آﻣﺪ ﻋﻠﻨﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ ،‬ﺣﻜﻤﺶ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻪ اﮔﺮ آنرا ﻋﻠﻨﻲ ﻧﻜﻨﺪ ﻛﺎري ﺑﺎ او ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮ و‬ ‫ﺻﺪا راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻪ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ و ﭼﻪ اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻮرات و اﻧﺠﻴﻞ‬ ‫را ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬در ﻗﻀﻴﺔ رﻓﺘﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﻮه ﻃﻮر وﻗﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﺑﺮﮔﺸﺖ دﻳﺪ آن ‪ 75‬ﻧﻔﺮ‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪيِ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪263‬‬

‫ﻫﻤﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﮔﻮﺳﺎﻟﻪﭘﺮﺳﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎزه اﻳﻦ ‪ 75‬ﻧﻔﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ‪ 750‬ﻧﻔﺮ اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﻋﺮض ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﻜﺸﻴﺪ‬ ‫»ﻓﺎﻗﺘﻠﻮا أﻧﻔﺴﻜﻢ«‪ .‬ﻣﻲآﻳﻨﺪ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد ﻣﺸﻜﻞﺳﺎزي و إﻟﻘﺎء ﺷﺒﻬﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻛﻨـﻮن ﻫـﻢ ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﻴﻠﻢﺳﺎزي‪ ،‬اﻫﺪاف ﺧﻮد را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺎﺗﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎنﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻣـﺮوز ﭼﺸـﻢﻣـﺎن را ﺑـﺎز‬ ‫ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﻳﻚ ﻓﻴﻠﻢﺳﺎز در ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻳﻚ ﻏﻠﻄﻲ ﻛﺮده‪ ،‬ﻣﺎ ﭼﻪﻛﺎر ﺑـﻪ او دارﻳـﻢ؟‬ ‫اﻳﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ و ﺳﺎدهﻧﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ از زﻣﺎن اﻣﺎم)رض( ﻛﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﭼﻘﺪر ﻣﺤﻜـﻢ در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﻓﺘﻮاي ﻗﺘﻞ او را دادﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎنزﻣﺎن ﻋﺪهاي ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺣـﺎ‪-‬‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ر‪‬ﻣﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭼﺮا اﻳﻦﻃﻮر ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و ﺣﻜﻢ اﻣﺎم را ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ اﻣﺎم ﻣﺤﻜﻢ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻧﻪ! اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ و ﺣﻜﻢ آن ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ارﺗﺤﺎل اﻣﺎم)رض( ﺗ ش ﺷﺪ ﺣﻜﻢ اﻣﺎم را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻨﺪه در ﺟﺮﻳﺎن ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫آن ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ازﻧﻈﺮ دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻳﻚ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪ و ﻗﺪمﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧـﺎﻣﻮشﻛـﺮدن‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻣﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم واﻟﺪ ﻣﺎ)رﺿﻮاناﷲﺗﻌﺎﻟﻲﻋﻠﻴﻪ( اﻃ ﻋﻴﻪ دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ اﮔﺮ ﺧﻮد‬ ‫اﻣﺎم ﻫﻢ زﻧﺪه ﺑﻮد ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﺣﻜﻤﺶ را ﻟﻐﻮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﻠّﻢ اﻟﻬـﻲ اﺳـﺖ و ﺧـﻮد‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﻟﻐﻮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻜﻢ اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪﺷﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ دو ﭘﻴﺎم اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻳﻜﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻴﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻟﻐﻮ ﺣﻜﻢ ﺳـﻠﻤﺎنرﺷـﺪي‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪام‪.‬‬ ‫اﻣﺮوز در ﺧﻮد آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﻛﺰ ﻓﻴﻠﻢﺳﺎزي‪ ،‬ﻓﻴﻠﻢﻫﺎي زﻳـﺎدي را ﺑـﺮاي ﺗﺨﺮﻳـﺐ ﻫﻤـﺔ اﻧﺒﻴـﺎء‬ ‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م‪ .‬در ﻳﻚ ﺧﺒﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪم ﻛـﻪ ﻓﻴﻠﻤـﻲ را درﺑـﺎرة ﺣﻀـﺮت‬ ‫ﻣﻮﺳﻲ درﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻮﺳﺎﻳﻲ؟ ﻣﻮﺳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲآﻳﺪ در ﺣﻀﻮر ﻓﺮﻋﻮن ﺧﻢ ﻣﻲﺷﻮد و دﺳﺖ‬ ‫ﻓﺮﻋﻮن را ﻣﻲﺑﻮﺳﺪ و ﻳﻚ زﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮاﻫﺮزادة ﻓﺮﻋﻮن آﻧﺠﺎﺳﺖ و ﻣﻮﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ او‬ ‫ﻫﻢ ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻮﺳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﻳﻦ اﺳﺖ؟ درﻣﻮرد ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ ﻫـﻢ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر‪.‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺮح ﻓﻴﻠﻢﺳﺎزي در ﺧﺎرج‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻘﺪ‪‬سزداﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ اﻧﺒﻴـﺎء اﻟﻬـﻲ‬ ‫ﻳﻚ اﻓﺮاد ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻣﺜﻞ ﺑﻘﻴﺔ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬داراي ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎ و اﻣﻴﺎل ﺷﻬﻮاﻧﻲ‬ ‫و ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﻲﻫﺎ‪ .‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﻓﻴﻠﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﻣﻮﺟﻮد و ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه اﻳﻦ را اﻟﻘﺎء ﻛﻨﻨﺪ و ﻓﻘﻂ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﺗﺨﺮﻳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ اﻗﺘﻀﺎ دارد ﭼﻪﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻴﺪار ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ در درﺟﺔ اول ﻧﺨﺒﮕﺎن‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺪار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻓﺮﻣﺎن و اﺧﺘﻴﺎر آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪264‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫واﻗﻌﺎً اﮔﺮ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم اﺳ م ﻳﻚ ﻣﻘﺪار ﻣﺤﻜﻢﺗﺮ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﮔـﻮﻳﻢ ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﻧﺸﻮد! در ﻫﻤﻴﻦ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺜﻞ ﺣﺠﺎب و ارﺗﺪاد ﻧﺸﺴـﺖﻫـﺎي‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬درﻣﻮرد ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺎء ﻛﻪ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﺴﻠّﻢ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎز ﺷـﻨﻴﺪم ﻓﻴﻠﻤـﻲ‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت آدم درﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر اﻓﺘﻀﺎح‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄـﺮح ﺷـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣـﺎ‬ ‫ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﻴﻢ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎ را زود از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻓﺮاد ﻣﻘﺪ‪‬س و ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده را ﺑ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷـﺒﻬﻪ‬ ‫و اﺷﻜﺎل‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﺎ ﺟﻠﻮي ﺗﻘـﺪ‪‬سزداﻳـﻲ ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ دﻧﺒـﺎﻟﺶ ﻫﺴـﺘﻨﺪ را‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ اﻫﺎﻧﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ ﻛﻨﻨﺪ و ﻳـﻚ ﻓﻴﻠﻤـﻲ‬ ‫درﺳﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺧﺒﺮ دارم از ﺑﻌﻀـﻲ رﻣـﺎنﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي دارﻧﺪ ﻓﻴﻠﻢﺳﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﺳﺎﻧﺔ ﻣﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪاﻓﻜﻨﻲﻫـﺎ آنﻃـﻮر ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﻀﻴﺔ ارﺗﺪاد ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺪ روز و‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮنﻫﺎي ﺑﻲﺑﻲﺳﻲ و ﺳﻲانان ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮهﻛﺮدن و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺎ در رﺳﺎﻧﺔ ﻣﻠﻲ ﻧﺪﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻓﺎع و ﺟﻮاﺑﺶ داده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ارﺗﺤﺎل اﻣﺎم ﻫﻢ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و ازﺟﻤﻠـﻪ رﺳـﺎﻧﺔ ﻣﻠـﻲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻗﻀـﻴﺔ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬دﻳﻨﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣـﺔ ﺗﺤﻠﻴﻠـﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﻳـﺎ ﺷـﺎﻳﺪ ﻛـﻢ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﺒﺮي و ﺳﻴﺎﺳﻲ از آن ﭘﺨﺶ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﺑﻌﺎد اﻳﻦ ﺣﻜﻢ از ﺟﻬﺖ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮرﺳﻲ و از رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﺪ اﻣﺮوز ﻗﻀـﻴﻪ ﻃـﻮر‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ از ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﻦ ﻧﻈﺎم اﺳ ﻣﻲ و ﻣﺮدم ﻓﻬﻴﻢ اﻳﺮان ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻨﺸﺄ ﺑﻴﺪاري ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﺧﻮد‬ ‫در ﻣﺤﻜﻮﻣﻴ‪‬ﺖ اﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي ﻛﻮﺑﻨﺪهﺗﺮي از اﻳﺮان ﺑـﻪ ﮔـﻮش ﻣﺴـﺘﻜﺒﺮان‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪. ...‬‬

‫‪2‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮﻗﻲ درﻣﻮرد ﻓﺘﻮاي ارﺗﺪاد‬

‫‪1‬‬

‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 90‬و ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ« ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺸـﻮر آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن و ﺻـﺪور ﻧﺎﻣـﺔ‬ ‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﺮﺟـﻊ ﻣﺮﺣـﻮم ﺣﻀـﺮت‬ ‫آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ از اﻳﻦ اﺗﻔﺎق و ذﻛﺮ ﻣﺠﺪد ﻓﺘﻮاي ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ ﻟـﺰوم‬ ‫ﻗﺘﻞ »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ«‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎﻇﺮهاي ﻣﻜﺘﻮب ﻣﻴﺎن ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ و ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ازﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻛﺪﻳﻮر در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫از ﻧﻜﺎت ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات ﻣﻜﺘﻮب آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻄﺮوﺣﻪ ازﺟﺎﻧﺐ آﻗﺎﻳـﺎن‪ ،‬ﺻـﺒﻐﺔ‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ داﺷﺘﻪ و از ﻣﻨﻈﺮ ﺷﺮع ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺘﻞ ﻳـﻚ اﻧﺴـﺎن‬ ‫)ﻣﺮﺗﺪ( از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮق ﻋﺮﻓﻲ و ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺧﺼﻮﺻـﺎً آﻳـﻴﻦ دادرﺳـﻲ و رﻋﺎﻳـﺖ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺷـﻜﻠﻲ‬ ‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد ﻳﻚ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋ ﻗﻪﻣﻨﺪيام ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ارﺗﺪاد و ﻧﺤﻮة اﺟﺮاي آن‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺆال در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‬ ‫از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻓﺎﺿﻞ ﭘﺮﺳﻴﺪه ﺷﺪ و ﺟﻨﺎب اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺸﻐﻠﻪﻫﺎي ﻛﺎري و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺑـﻪ‬ ‫آن ﺳﺆا‪-‬ت ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪﻣﻘﺪار ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆا‪-‬ت ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻣﻄﺮوﺣﻪ از ﻃﺮف اﻳﻦﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﻧﻘﺪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﻓﺮﺻﺖ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﻓﻴﻖ دﻫﺪ آن را اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬ ‫در ذﻳﻞ ﻣﺘﻦ ﺳﺆا‪-‬ت و ﭘﺎﺳﺦ اﻳﺸﺎن ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺗﻘﺪﻳﻢ دوﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻬﻤﻦ ‪1391‬‬

‫ﺟﻨﺎب آﻗﺎي آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬ ‫‪ .1‬آدم ﺑﻬﺸﺘﻲ‪ ،‬وﺑ گ ﺣﺴﻴﻦ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﺣﻘﻮق‪ .‬در ﭘﺎﻳﮕـﺎه اﻃـ ع رﺳـﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤـﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿـﻞ‬ ‫ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻦ ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﻓﻮق ﻣﻨﻬﺎي ﻣﻘﺪﻣﺔ آن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪266‬‬

‫ﺳ م ﻋﻠﻴﻜﻢ‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺮض ﻣﻌﺬرت از ﺗﺼﺪﻳﻊ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺆال را ﻣﺤﻀﺮ ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ ﻃﺮح ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ اﻣﻴﺪوارم ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺆال اول‪:‬‬ ‫ﺑﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﺔ ﺣﻀﺮﺗﻌﺎﻟﻲ را درﺧﺼﻮص ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد و ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻪ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺎن ﺣﻀـﺮت‬ ‫آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ درﻣﻮرد آن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه داده ﺑﻮد ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ ﺷـﻤﺎ از‬ ‫ﺑﻪﻗﺘﻞرﺳﻴﺪن آن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﭘﺲ از ﺻﺪور آن ﺣﻜﻢ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮدم‪ .‬ﺳﺆال ﺑﻨﺪه درﺧﺼﻮص ﻣﺒﺎﺣﺚ‬ ‫ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺻﺪور ﺣﻜﻢ از ﻃﺮف ﻳﻚ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ )ﺣﻀـﺮت‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ( و اﺟﺮاي آن ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ و وﻗﻮع ﻳﻚ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻦ ﺑﻪ آن ﻣﺮﺟﻊ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل ﻧﻔﺲ ﻣﺤﺘﺮﻣﻪ ﻧﺒﻮده و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﺣﺘـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺻﺎدره واﺟﺐاﻟﻘﺘﻞ(‬ ‫در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا )و ﺑﺎ ﻟﺤﺎظ اﺻﻮﻟﻲ ﭼﻮن اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲﺑﻮدن ﺟـﺮم و ﻣﺠـﺎزات و ﺻـ ﺣﻴﺖ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ وﺳﺎﻳﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ( ﺻﺪور ﺣﻜـﻢ ازﺳـﻮي ﻣﺮاﺟـﻊ دﻳﻨـﻲ دﻟﻴﻠـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ )ﻧﻪ ﺷﺮﻋﻲ( ﻗﺘﻞ ﻧﺒﻮده و راﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺒﺎﺷﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺒﺐ و ﻣﻌﺎون ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻨﺪه ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﺣﺘﻲ در اﻳﺮان اﺳ ﻣﻲ ﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ دﻳﮕـﺮي را ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ و در ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت‪ ،‬آنرا اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﻳـﺪ‬ ‫)ﮔﺮﭼﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺛﺒﻮت ﺑﻪواﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﻣﻬﺪور ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ( ﺣﻜﻢ ﻗﺼﺎص ﻗﺎﺗﻞ ﺻـﺎدر ﻣـﻲﺷـﻮد‬ ‫)ﺗﺒﺼﺮة ‪ 2‬ﻣﺎدة ‪ 295‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎزات اﺳ ﻣﻲ(‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ در ﺣﻘـﻮق ﺑـﻴﻦ ﻛﺸـﻮرﻫﺎ ﺑـﺎ ﺷـﺪت‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد و ﺻﺪور ﺣﻜﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮاﺟﻊ ﺷﺮﻋﻲ ﮔﺮﭼﻪ راﻓﻊ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﺷـﺮﻋﻲ‬ ‫ﻗﺎﺗﻞ درﺑﺮاﺑﺮ ذات ﺑﺎري اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ درﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮﺟﻊ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﺟﻮد ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن ﻗﺘﻞ و ﺣﻜـﻢ ﺻـﺎدره‬ ‫ازﻃﺮف ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺛﺒﺎت راﺑﻄـﺔ ﺳـﺒﺒﻴﺖ ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ ﻣﺸـﻜﻞ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ راﺑﻄﺔ ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺗﺮﻏﻴﺐ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔـﺮ ﺟـﺎﻳﺰه را ﻫـﻢ ﻣـﺪﻧﻈﺮ ﻗـﺮار‬ ‫دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻄﻤﻴﻊ ﺑﻪ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ‪ ،‬ﺳﺆال اﺻﻠﻲام را ﺑﺎ ﻓﺮض اﻳﻨﻜﻪ واﻟﺪ ﻣﻜﺮﻣﺘﺎن زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺮح ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫اﮔﺮ ﻓﺮدا روزي‪ ،‬ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﭘﺪر ﺑﺎ ﻛﻴﻔﺮﺧﻮاﺳﺘﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛـﻪ )ﺑـﺎ‬ ‫ﺿﻢ ﺣﻜﻢ ﭘﺪر ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ ﺷﻤﺎ و اﻋﺘﺮاف ﻗﺎﺗﻞ ﻣﺒﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ وﺟﻮد آن ﺣﻜﻢ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ زده( ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟‬

‫‪267‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪيِ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫آﻳﺎ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن آن ﺣﻜﻢ و ﻗﺘﻞ را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻌﺎوﻧﺖ در ﻗﺘﻞ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ؟‬ ‫ﺳﺆال دوم‪:‬‬ ‫ﺑﻨﺪه ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ آﺷﻨﺎي ﺑﻪ ﺣﻘـﻮق ﻛـﻪ در ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻓﻘﻬـﻲ ﺻـ ﺣﻴﺖ ﻋﻠﻤـﻲ ﻣﺪاﺧﻠـﻪ و‬ ‫اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ درﻣﻮرد ﺻﺤﺖ ﻧﻈﺮات ﻣﺘﻔﺎوت را ﻧﺪارد )زﻳﺮا ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺑﺰرﮔﻮاران‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺤـﻖ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ و دﻳﮕﺮي را ﺗﺨﻄﺌﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﻠﺪﻳﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺟﻊ ﺧـﻮد‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ درﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮيء اﻟﺬﻣﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﻓﻘﻂ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻧـﺎﻇﺮ‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺪ آﺛـﺎر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻫﺴﺘﻢ و ﺳﺆال دوﻣﻢ ﻫﻢ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ آﺛﺎر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﺳـﺖ زﻳـﺮا ﻫـﺮ ﻣﻘﻠـﺪي دﻟﻴـﻞ‬ ‫ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺟﻊ ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲدارد و ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻨﺪه ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻫﺮ ﻣﺮﺟﻊ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮاري ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﺧﻮد اﻋﺘﻘﺎد ﻳﻘﻴﻨـﻲ ﻗﻠﺒـﻲ دارد و ﻣﻴـﺎن ﺧـﻮد و ﺧـﺪا داراي‬ ‫ﺣﺠﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل اﮔﺮ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﺎ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺮاﻧﻲ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺣﻜﻢ‬ ‫ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺧﻮد ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ )ﻣﺜ ً ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﺘﻮا ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻤﺎي اﻫﻞﺳﻨﺖ( آﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﺷـﻤﺎ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ ﻓﺘﻮا و ﺣﻜﻢ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺧﻮد‪ ،‬راﻓـﻊ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ ﺣﻘـﻮﻗﻲ اوﺳـﺖ؟ آﻳـﺎ ﻣﺮﺟـﻊ‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻖ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ را دارد؟‬ ‫درﺻﻮرت ﻗﺒﻮل ﺻ ﺣﻴﺖ دادﮔـﺎه ﺑـﺮاي رﺳـﻴﺪﮔﻲ‪ ،‬آﻳـﺎ دادﮔـﺎه ﺣـﻖ دارد ﻣﺮﺟـﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ‬ ‫ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪة ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ را ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ؟ }اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ‪ ‬او‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده و ﻳﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺮﺟﻊ ﻧﺒﻮده و ﺣﻖ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎرج از ﻣﻮﺿﻮع اﺳـﺖ زﻳـﺮا‬ ‫ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻜﻢ را ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻋﻤﻮم ﻣﻘﻠﺪﻳﻦ در ﺣﺪي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻬﻢ ﺑﺤـﺚﻫـﺎي‬ ‫ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﺮﺳﻨﺪ او ﻣﺮﺟﻌﺶ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و در اﻳﻦ ﺑﺰﻧﮕـﺎه ﻫـﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺤﻞ اﺧﺘ ف ﺻ ﺣﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ اوﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‪{.‬‬ ‫ﺳﺆال ﺳﻮم‪:‬‬ ‫آﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ارﺗﺪاد از ﺣﻘﻮق اﻟﻬﻲ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮاﺟـﻊ‪ ،‬ﺻـﺪور‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ در ﺣﻖاﷲ را ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﻲداﻧﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠـﺎﻧﻲ‪،‬‬ ‫ﻏﻴﺎﺑﻲ ﺑﻮده و ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺑﺎ اﺣﺘﺮام‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺟﻌﻔﺮي‬ ‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪268‬‬

‫ﺑﺎ ﺳ م و ﺗﺤﻴﺖ و ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ از ﺗﺄﺧﻴﺮ در ﺟﻮاب‬ ‫‪ .1‬ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ از اﺟﺮاء ﺣﻜﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ا‪ -‬ﻣﺠﺮد ﺑﻪﻗﺘﻞرﺳـﻴﺪن ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ اﻳﻦﺟﺎﻧﺐ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻤﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺤﺮﻳـﻚ و‬ ‫ﺗﺮﻏﻴﺐ درﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺣﻜﻢ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﻳﻚ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺆال اول ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻴﻌﻪ و ﺣﺘـﻲ‬ ‫اﺳ م ﻧﺪارد و از اﺣﻜﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺸﻮري ﻃﻮري ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي را ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻧﻤﻮدهاﻳﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﻄﻌﺎ آن ﻗﺎﻧﻮن ﺧﻄﺎ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗ ش در ﺗﺼﺤﻴﺢ آن ﻧﻤﺎﻳﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ آﮔﺎﻫـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺟﺰاﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧـﺪ آﻳـﺎ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺟﻌﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺟﺮاء اﻳﻦ ﻧﻮع از اﺣﻜﺎم ﻣﻨﺎﻓﺎت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ از ﺟﻨﺎﺑﻌـﺎﻟﻲ ﺳـﺆال‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﻳﻚ ﻛﺸﻮري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺠﺎب ﻛﻨﺪ اﻣﺎ ازﻧﻈـﺮ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﻮﺟـﻮد در آن‬ ‫ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﺳﺖ از ﺣﻜـﻢ ﺿـﺮوري‬ ‫ﺣﺠﺎب ﺑﺮداﺷﺖ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮﻳﺎد زد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻮد؟ ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه ﻣﺜﺎلﻫـﺎي‬ ‫زﻳﺎدي وﺟﻮد دارد و ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﺑﺤـﺚ ارﺗـﺪاد‬ ‫ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺆال دوم ﺑﺤﺚ ﻟﺰوم ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﻚ اﻣﺮ ﺿﺮوري اﺳﺖ و از ﺿﺮورﻳﺎت ﻓﻘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻏﻴﺮ از اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﻳﻚ ﻣﺮﺟﻊ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻣﺮﺟﻊ دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻄﻌﺎ در ﻣﻮارد اﺧﺘ ﻓﻲ ﺷﺨﺺ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻓﺘﻮاي ﻣﺮﺟﻊ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﺣﺘﻲ در ﺑـﺎب‬ ‫ﻣﻌﺎﻣ ت ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻣﻘﻠﺪ ﻣﺮﺟﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺻـﺤﻴﺢ و ﺧﺮﻳـﺪار ﻣﻘﻠـﺪ ﻣﺮﺟـﻊ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﺪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺑﺤﺚ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻛﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘ ﻓﻲ در آن ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﻮاردي ﻛﻪ در آن اﺳﺖ‬ ‫اﺧﺘ ف وﺟﻮد دارد ﻗﻴﺎس ﻣﻊاﻟﻔﺎرق اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ارﺗﺪاد از ﺣﻘﻮقاﷲ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺸﺮاﻳﻂ از اﻇﻬـﺎرات و ﻳـﺎ ﻣﻜﺘﻮﺑـﺎت‬ ‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را اﻋ م ﻛﻨﺪ و درﺧﺼـﻮص ارﺗـﺪاد ﭼـﻮن ﻣﺮﺗـﺪ‪‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻳﻦ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻠﻨﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده ﻟﺬا ﺻﺪور ﭼﻨـﻴﻦ ﺣﻜﻤـﻲ ﻋﻨـﻮان ﻏﻴـﺎﺑﻲ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻌﻨﻲ دارد ﻛﻪ اﺣﺘﻤـﺎل دﻓـﺎﻋﻲ درﺑﺮاﺑـﺮ آن اﺗﻬـﺎم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻲﺷﻮد ﻏﻴﺎﺑﻲ‪ .‬اﻣـﺎ در ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ارﺗـﺪاد‪ ‬ﺧـﻮد را اﻋـ م ﻛﻨـﺪ‬ ‫اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺮگ را دارد و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋ م اﻣﺮ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ‬

‫‪269‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪيِ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﺷﺒﻴﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣﻮرد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﺴﻖ او ﺑﻴ‪‬ﻦ و آﺷﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻏﻴﺒﺖ او ﺟﺎﻳﺰ اﺳـﺖ‬ ‫ﻳﺎ درﻣﻮرد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻋﺖ در دﻳﻦ ﻣﻲﮔﺬارد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ اﺗﻬـﺎم ﺑـﻪ او ﺟـﺎﻳﺰ اﺳـﺖ وﻟـﻮ‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻄﻠﻖ اﺗﻬﺎم ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﺗﻬﺎم درﺧﺼﻮص دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮريﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﻣـﻮارد دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد ارﺗﺪاد ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪3‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻟﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺎ ﺳ م و وﻗﺖﺑﺨﻴﺮ‬ ‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺎﻳﺖ ﺷﻤﺎ ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﺔ ﻳﻚ ﺣﻘﻮﻗﺪان درﺧﺼﻮص ﺣﻜـﻢ راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ و ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﺣﻀﺮﺗﻌﺎﻟﻲ را ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺳﺆاﻟﻢ در ﺧﺼـﻮص ﭘﺎﺳـﺦ ﺷﻤﺎﺳـﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻳـﺪ »درﺧﺼـﻮص‬ ‫ارﺗﺪاد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻳﻦ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻠﻨﻲ ﻣﻄـﺮح ﻛـﺮده‪ ،‬ﻟـﺬا ﺻـﺪور ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺣﻜﻤﻲ ﻋﻨﻮان ﻏﻴﺎﺑﻲ ﻧﺪارد‪ «.‬در ﻓﻘﻪ و ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻟـﺬا اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ‬ ‫ﻏﻴﺎﺑﻲ اﺳﺖ و در ﺣﻘﻮقاﷲ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ ﺟﻮازي ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺧﺼﻮص ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ »اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺷﺒﻴﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣﻮرد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﺴﻖ او ﺑ ‪‬ﻴﻦ و آﺷﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ او ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻳﺎ درﻣﻮرد ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﻋﺖ در دﻳﻦ ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺗﻬﺎم ﺑﻪ او‬ ‫ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ وﻟﻮ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻄﻠﻖ اﺗﻬﺎم ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﺗﻬﺎم درﺧﺼﻮص دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃـﻮري ﻛـﻪ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬درﻣﻮرد ارﺗﺪاد ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر اﺳﺖ‪ «.‬ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﺣﻀﺮﺗﻌﺎﻟﻲ اﻣﺮ ﺷﻴﺎع اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ اﻣﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺼﻲ ﺷﻴﺎع ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﺑﺮاي ﻗﺎﺿـﻲ‬ ‫ﻋﻠﻢآور ﺑﻮده و ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﺑﻪاﺳﺘﻨﺎد آن ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ؟ ﻣﺜ ً اﮔﺮ ﺷﺮابﺧﻮاري ﻛﺴﻲ ﺷـﻴﺎع ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮد ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻪاﺳﺘﻨﺎد اﻳﻦ ﺷﻴﺎع ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻜﻢ ﺷﺎرباﻟﺨﻤﺮ را ﺑﺮ او ﺟﺎري ﺳﺎزد؟‬ ‫از ﺷﻤﺎ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬ ‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫ﺳ م‪ ‬ﻋﻠﻴﻜﻢ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ در ﺣﻘﻮقاﷲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻏﻴـﺎﺑﻲ ﺻـﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴـﺖ ازاﻳـﻦﺟﻬـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎ‪-‬ﺗﻲ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً اﮔﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺴﻲ ادﻋﺎي ﺷﺮب ﺧﻤﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ او ادﻋـﺎ‬ ‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از روي اﻛﺮاه ﻳﺎ ﺑﻪﺟﻬﺖ ﻣﺪارا و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﺮﺗﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ‬ ‫ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از روي اﻛﺮاه ﻳﺎ ﺳﺒﻖ ﻟﺴﺎن ﺑﻮده‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺣﺪ ﺟﺎري ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻋﻤﺪه دﻟﻴﻞ در ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺎﺑﻲ در ﺣﻘﻮقاﷲ؛ ﻗﺎﻋﺪة درء اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ارﺗﺪاد ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻨﻲ و روﺷﻦ و آﺷﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ آن‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺮع ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻜﻢ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺻـﺎدر‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬ ‫‪ 15‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪1392‬‬

‫‪ .1‬ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪:‬‬ ‫راﻓﻖﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ اﻓﻜﺎر راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻮد وي و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻛﺘـﺎب‬ ‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« در ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ )اﻛﺘﺒـﺮ ‪(2006‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و درﻧﻬﺎﻳﺖ ﻗﺘﻞ وي اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻛﺘﺎب اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫دو ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي )اﺳﻢ ﻣﺴﺘﻌﺎر ﻳﻜﻲ از ﻣﺪاﻓﻌﻴﻦ ﻫﻢزﺑـﺎن راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ( در ﻧﻘـﺪ‬ ‫ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ اول و دوم ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ‪ ،‬دوﻣـﻴﻦ و ﺳـﻮﻣﻴﻦ ﭘﻴﻮﺳـﺖ ﻛﺘـﺎب را ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ دوم ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ از ﻧﺎﻣﺔ ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑـﺪون ذﻛـﺮ ﻧـﺎم‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﻗﺒﻞ از ﺗﺮور ﺑـﻪ اﻧﺘﺨـﺎب و ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﮔﻮﻧـﺎي ﺗﺒﺮﻳـﺰي‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬

‫اروﭘﺎ و ﻣﺎ‬

‫‪1‬‬

‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‬ ‫اروﭘﺎ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ؛ ﺑﻠﻜﻪ ازﻣﻨﻈﺮ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨـﻮي‪ ،‬اﻧﺴـﺎن را ﺑـﻪ ﺗﻔﻜـﺮ‬ ‫وادار ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ارزشﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ در اﺻﻞ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي ﻫﻤﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﺗﻜﺒﺮ در اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﺗﻜﺒﺮ ﮔﺎهوﺑﻴﮕﺎه ﺧﻮد‬ ‫را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺣﺘﻲ در ﻛﺴﻮت ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻋﻠﻨـﻲ ﻣﻴﻠﻴﺘـﺎرﻳﺰه و‬ ‫‪ .1‬ﻧﺸﺮﻳﺔ »ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ«‪ ،‬اﻛﺘﺒﺮ ‪2006‬؛ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮔﺮوه اﻳﻨﺘﺮﻧﺘﻲ ﻣﺒـﻴﻦ؛ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه در وبﺳـﺎﻳﺖ ﺗﺮﻳﺒـﻮن‪ 12 ،‬آذر‬ ‫‪1390‬ﺑﺎﻋﻨﻮان »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪ :‬اروﭘﺎ و ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﺟﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻓـﺪاي آن ﺷـﺪ« )ﺑـﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣـﻪاي از‬ ‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻧﮕﺎﻫﻲ‪ :‬از ﺳﻴﺪاﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي ﺗﺎ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ(‪.‬‬ ‫ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ ﻣﻮرخ ‪ 15‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 2006‬ﭼﺎپ ﺑﺎﻛﻮ ﺑﺎ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ از ﻣﻌﺘﺮﺿﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫»ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﻳﺰ! در ﺷﻤﺎرة اول ﺗﺎ ‪ 14‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ 2006‬ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ ﻣﻘﺎﻟﺔ راﻓﻴﻖ ﺗﻘﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اروﭘـﺎ‬ ‫و ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ راﻓﻴﻖ ﺗﻘﻲ از ﻛﺎرﻛﻨﺎن ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻲ از دهﻫﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎ‪-‬ﺗﺶ در اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲرﺳﺪ و ﻣﻘﺎﻟﺔ اروﭘﺎ و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺻﺮﻓﺎً ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧﻮاﺳـﺖ‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺠﺎﺳﺖ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم آﻣﺎدة ﭼﺎپ ﻛﺮدن ﺷﻤﺎرهاي از ﻧﺸﺮﻳﻪﻣﺎن ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘـﺎ و ﻣـﺎ« ﻧﻴـﺰ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻣﻴﺮ ﺻﺪاﻗﺖ اوﻏﻠﻮ ﺳﺮدﺑﻴﺮ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺑﻴﻤﺎري ﻳﻜﻲ از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهاش در ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن‬ ‫اﺛﺮﻫﺎي ﻫﻨﺮي و داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺻﺮف راﻓﻴﻖ ﺗﻘﻲ ﻛﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺸـﺮﻳﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم آﻣﺎدة ﻧﺸﺮ ﺷﺪن اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ )ﺷﻤﺎرة ﻗﺒﻠﻲ( ﻫﻤﻜـﺎر ﻓﻨـﻲ ﻧﺸـﺮﻳﻪ ﺑـﻪﮔﻤـﺎن اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﻘﺎﻟـﺔ‬ ‫ارﺳﺎلﺷﺪه ازﻃﺮﻳﻖ اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ ﺗﻮﺳﻂ راﻓﻴﻖ ﺗﻘﻲ اﺛـﺮ ﻫﻨـﺮي و داﺳـﺘﺎن دﻳﮕـﺮي از راﻓﻴـﻖ ﺗﻘـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬آنرا در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺻﻔﺤﺎت اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺟﺎي داده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« در اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﺸﺮﻳﺔ »ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ« اﻋ م ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺮ آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‬ ‫و ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻨﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﻴﻢ و در اﻓﻜﺎر ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻬﻴﻢ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ و ﺿﻤﻦ ﺗﻜﺬﻳﺐ آن‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻪرﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﻪ درﻣﻮرد اﻓﻜﺎر و ﻣ ﺣﻈﺎت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺻﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘﻲ« ﺑﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻢ اﻳﺠﺎدﺷﺪه در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﺷﺘﺒﺎه ﻓﻨﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« از ﺑﺮادران دﻳﻨﻲﻣﺎن ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ در‬ ‫ﻛﺸﻮر ﺧﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﻴـﺄت ﺗﺤﺮﻳﺮﻳـﺔ ﺻـﻨﻌﺖ ﻗﺰﺋﺘـﻲ« )ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎنﻧﻴﻮز‪ ،‬ﻣﻮرخ ‪ 16‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪.(2006‬‬

‫‪274‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻣﻬﺎﺟﻢ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺎﺑﺨﺸﻮدﻧﻲ اروﭘﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺪهﻫﺎي آزادي و ﺑﺸﺮدوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻛﻪ در اروﭘﺎ ﭘﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺮﺻﻪ ﻧﻬﺎده در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ واﻗﻌﻴﺖ و ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﻌﻨـﻮي آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﻳﺪهﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در اروﭘﺎ ﺟﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ دﻳﻦ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در اروﭘـﺎ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اروﭘﺎ ﻫﻤﻮاره ارزشﻫﺎي دروﻏـﻴﻦ ادﻳـﺎن دﻳﮕـﺮ ازﺟﻤﻠـﻪ اﺳـ م را رد ﻛـﺮده و‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺳ م‪ ،‬ﺣﻘﻪﺑﺎزي اﺧ ﻗﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﺸﺮدوﺳﺘﻲ اﺳـ م را ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﺎور ﻛـﺮد‪ .‬ﻣﻌﻴـﺎرﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺸﺮدوﺳﺘﻲ اﺳ ﻣﻲ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ درﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺮادﻫﺎي ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﻢ و دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ را ﻧـﺪارد‬ ‫ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده و ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬اﺳ م ﻫﻢﺷﻜﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ و ﺻـﺮﻓﺎً ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ .‬اﺳ م ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ازﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨـﻮي ﺑـﺮ اروﭘـﺎ‬ ‫ﭼﻴﺮه ﺷﻮد و ﻗﺪرت آنرا ﻧﻴﺰ ﻧﺪارد؛ ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ آنرا درون ﺗﺎﺑﻮﺗﻲ ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺶ ﺑﻴﺎﺑﻨـﺪ و دوﺑـﺎره ﺑـﻪ ﻣﺸـﺮقزﻣـﻴﻦ‬ ‫آوردﻧﺶ و ﺑﻪﺳﻮي ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺣﻀـﺮت ﻋﻴﺴـﻲ اﻳﻤـﺎن آورده اﺳـﺖ ﻫﺮﮔـﺰ‬ ‫دﻣﺎﻏﺶ را ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺎك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ 1‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘـﺪر ﻓﺘﻮاﻫـﺎي ﺟﻨـﮓ در‬ ‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺨﻠﻮﻗﻲ ﺗﺮﺳﻮ‪ 2‬اﺳﺖ‪ .‬اﺳ م ﺣـﺪاﻛﺜﺮ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ در اروﭘﺎ ﭘﻴﺶ ﺑﺮود‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﺸﻮري ﻫﻢ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ دو ﻧﻔﺮ ﺷﺨﺺ‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻳﺎ ﺗﺮورﻳﺴﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ اﺳ م را در آﻧﺠﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫اروﭘﺎ اﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از دﺳﺖ ﺷﺮق ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﺮق ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ آزادي اﻧﺴـﺎن را‬ ‫درك ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ آنرا ﻧﺨﻮاﺳﺖ‪ .‬آزادي اﻧﺴﺎن ازﻧﻈﺮ اﻫﻤﻴﺖ آن در ﻣﺸﺮقزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﻪاي اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﻲﺧـﺰد‪ .‬ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آزاديﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ از وي ﺳـﻠﺐ ﺷـﺪه‪،‬‬ ‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲﻫﺎي ﺧﻴﺎﻟﻲ در ﺳﻄﺢ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻇﻠﻤﺎﻧﻲ اﺳ م ﺑﺸﺎرت داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻓ ﻛﺖﻫـﺎ‬ ‫راه ﺳﺴﺖ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان راه ﺧﺮوج از ﺑﺎﺗ قﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺸﺎن داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺳ م ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫اﻳﺠﺎد اﺻﻮل رﻳﺎﻛﺎراﻧﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﻣﺸﺮقزﻣﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺴـﺘﻢ ﻃﻮاﻳـﻒ ﺑـﺪوي‪،‬‬ ‫ﻣﺸﺮقزﻣﻴﻦ را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ورﻃﺔ ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ و ﺗﻪﻣﺎﻧﺪة ﺗﻔﻜـﺮات و اﻳـﺪهﻫـﺎي روﺷـﻦ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺸﺮقزﻣﻴﻦ را ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺖ در ﺟﻬﺎن اﺳ م ﺻﺮﻓﺎً ﻋﺒـﺎرت از اﻓـﺰاﻳﺶ‬ ‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖﻫﺎ و ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲﻫﺎ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺗﺪرﻳﺠﻲ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻴﻨﻲاش را ﻫﻢ ﭘﺎك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺮه ﻫﻢ ﺧﻮرد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ‪ -‬ا‪ .‬ﺗﺮاﺑﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ‪ :‬ﺗﺮﺳﻨﺎك ‪ -‬ا‪ .‬ﺗﺮاﺑﻲ‪.‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪275‬‬

‫ﻏﺮب ﻫﻤﻮاره ﺗﺎﺑﻊ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ و ﺷﺮق ﻫﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻇـﺎﻫﺮي در‬ ‫ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﺷﺮق ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺧ ل ﺟﻬﺶﻫﺎي ﻏﺮب ﺑﻪﺳﻮي ﺟﻠﻮ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺷﺮق ﺑﻪﺳﻮي ﻋﻘﺐ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﻲدارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﺗ شﻫﺎي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن در اﻳﺠﺎد ﻧﻈﺎﻣﻲ ‪-‬ﺋﻴﻚ ﻣﺘﺄﺛﺮ از اروﭘﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺗ شﻫﺎي ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﺔ ﺧﻮد ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ ﻋﻀـﻮ ﺗـﺎما‪-‬ﺧﺘﻴـﺎر ﺧـﺎﻧﻮادة اروﭘـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﻟﺖ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳ ﻣﻲ دﻟﺘﻨﮓﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬اﺟﺒﺎري و ﺑﻪﻟﺤﺎظ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﮕﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳ م ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﺔ اﺟﺒﺎر‪ -‬ﺿﺮورﻳﺖ و ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪة ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﺷـﺮﻗﻲ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺘﻔﻜـﺮان‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ ادراك ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺘﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﻦ ﻣﺎ‪ ،‬اﺣﺘﺮام »ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ« رﻫﺒـﺮان‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ اﺳ م‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻣﻨﺎﻓﻊ »ﺗﺨﺖ و ﺗﺎج« آﻧﻬـﺎ ﻧﺎﺷـﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﺸﺮ رأيدﻫﻨﺪه ﺑﻪدرد اﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺧﻮرده و ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ رﻓـﻊ آن ﺿـﺮوري‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪاﻧﺪازة ﻓﺮﻗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﭘﺎپ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮ‪-‬ن دوﻟـﺖ آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫اﻧﺪازه از ﻣﺴﻠﻤﺎنﺑﻮدن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮك آذرﺑﺎﻳﺠـﺎﻧﻲ ﺣﺘـﻲ در ﺣﻴﻄـﺔ رژﻳـﻢ اﻓﺮاﻃـﻲ دﻳـﻦ‪ -‬ﺷـﻴﻌﻲ اﻳـﺮان ﻧﻴـﺰ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺗـﺎ‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲﺑﻮدن ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺸﺎرﻫﺎ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﺳﻮدﮔﻲﻫﺎ و ﺗ شﻫﺎ ﺑﺮاي ﻳﻜﺴﺎنﺳـﺎزي‬ ‫ﻗﻮﻣﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮوﻧﻴﺴﺖﻫﺎي ﻓﺎرس ﺑﻲاﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻢﺗﺒﺎران ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣـﺎ‪ ،‬ﻋﻤـﺪﺗﺎً‬ ‫ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ روﺣﻲ ﺑﺪون اﻳﻨﻜـﻪ ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ ﺗﻮﺿـﻴﺢ و اﺳـﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮد را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﺎﻳـﺪ اﺳـﺘﻔﺎدة ﺣـﺪاﻛﺜﺮ از آن ﺻـﻮرت ﮔﻴـﺮد‪ .‬در واﻗـﻊ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ در وﺟﻮد آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﻣﺎﻫﻴـﺖ اروﭘـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‬ ‫وﻟﻲ در ﺷﺨﺼﻴﺖ آن ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ وﺟﻮد دارد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻘﺼﺎن ﺑﻪﭼﺸﻢ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫وﺟﻮد ﺧﺼﻠﺖ ﺷﺮﻗﻲ در ﺷﺨﺼﻴﺖ آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ ﻫﻴﭻﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ارزشﻫﺎي آن اﺿﺎﻓﻪ‬ ‫ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫روﺳﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را از ﻏﺮب ﺟﺪا ﻛﻨﺪ و ﺣﺘﻲ در زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ در ﻣﻌﺮض ﺗﺠﺎوزﻫـﺎي‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﺔ ﻏﺮب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻄﺮ اول ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ از اﻳـﻦ ﺷـﺎﺧﻪ ﺑـﻪ آن ﺷـﺎﺧﻪ ﺑﭙـﺮد‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﻃﻊ و ﺑﺎ ﺟﺴﺎرت ﺣﺮف ﺧﻮد را زد‪ .‬وي ﻛﺎﻣ ً ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪدادن اروﭘﺎ ﺑﻪ روﺳﻴﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادﺑﻴﺎت روﺳﻲ ﻛﺎﻣ ً ﻣﺘﺄﺛﺮ از اروﭘﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ آزادي ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻫﻨﮕـﺎم‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬اروﭘﺎ را اﻟﮕﻮﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ارزشﻫـﺎي اروﭘـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻛﺸﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اروﭘﺎ اﺳﺖ و ﻓﻘـﻂ ﻣـﺪل‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪276‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ وﺣﺸﻴﮕﺮي ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺸـﺮي را رﻓـﻊ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎﻳـﺎت ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد و دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮي ﻧﻴﺎزي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦﺑﺎر در اروﭘﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن از ﺷـﺮ دور ﺷـﺪه و‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻴﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد‪ .‬اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﺬر از اﻧﻘ بﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ را ﺳﭙﺮي ﻛﺮد اﻣﺎ اﻳﻦ را ﻣﺎﻳـﺔ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺧﻮد ﻗﺮار داد و اﻳﻦﺑﺎر ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ »ﻧﻪ« ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺘﻨﺎع از اﻧﻘ بﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻏﺮب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮق اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺟﻮاﻣﻌﻲ زﻳﺒـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻧﻘ بﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻨﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ و آﺳﻴﺎي ﺟﻨـﻮب ﺷـﺮﻗﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﺸﺄتﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻋﻠﻢ اروﭘﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اروﭘﺎ ﻧﺒﻮد ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ دﻧﻴﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ دور زﻣﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺷﺮق ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺮ روي ﺷﺎخ ﮔـﺎو‬ ‫ﻗﺮار دارد‪.‬‬ ‫اروﭘﺎ ﻫﻢاﻳﻨﻚ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻌﻨﻮي‪ -‬ﻗﻮﻣﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ وزﻳﻦ را ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﺎﻧﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻣﻔﻴﺪ‪- ،‬زم و ‪-‬ﻳﻖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﻧﺴﺎن اروﭘﺎﻳﻲ درﺣﺎل دﻳﺪن ﺑﻬـﺮة‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻔﻜﺮ ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬زﻳـﺮا اﻳـﻦ اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎ و ﺗﺤﻘﻴـﻖﻫـﺎ ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ‬ ‫واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻴﺎت واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻲﻣﻨﻄﻘﻲ ﺟﺪاﺷﺪن از ﻋﻘﻞ و ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻔﻜﺮات اﻧﺴﺎن ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮاي ﺣﻴﺎت ﻧﺒﻮده و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻫﻢ ﻓﻬﻤﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﭼﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺎزي درﻧﻤﻲآورد و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮﻓﻴﮕﺮي‪ ،‬ﮔﻴﺠﻲ و ﻳـﺎ‬ ‫دﻳﻮاﻧﮕﻲ ﻧﻤﻲزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﺑﺎزﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ دروﻏﻴﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺷﺮﻗﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺣﺮﻓﻲ زده ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﺪ راه ﻳﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺮام آن اﺳﺖ ﻛﻪ روي آن را ﺑﻪ آﺧـﺮت‬ ‫ﻣﻌﻄﻮف ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻴﻠﺴﻮفﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺤﺪود درون اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ اﺳ م ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﻓﻀﻴﻠﺘﻲ ﺑﺮاي ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺧ ﻗﻴﺖ ﻧﻴﭽﻪ ﻓﻘﻂ در دور ﺑﻮدن او از دﻳﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﻗﺪر ﻛـﻪ در داﺳﺘﺎﻳﻮﻓﺴـﻜﻲ‬ ‫ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ دﻳﻦ ﺟﺎذﺑﻪدار دﻳﺪه ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮاي او واﺟﺐ ﻧﺒﻮد‪ .‬داﺳﺘﺎﻳﻮﻓﺴﻜﻲ دور ﻣﺎﻧـﺪه‬ ‫از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺟﺎﻟﺒﺘﺮ و رﻳﺸﻪدار ﻣﻲﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮ‪ ً-‬ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي درﻣﻮرد ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﺎ ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﺑﻲﺻﺒﺮي و ﮔﺎﻫﺎً ﺣﻤ ت‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ را در ﺣﺎﻟﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﻢ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻓﺸـﺎرﻫﺎ و ﺣﻤـ ت‬ ‫درﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻋ وه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﻫﻨﻮز اداﻣﻪ دارد‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدم ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ .‬اﺧﺘﻴﺎراﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮاﺷﻴﺪهاﻳﺪ آﻧﻘﺪر ﺷﻤﺎ را ﺳﺮﻣﺴﺖ‬

‫ﻓﻘﺎﻫﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺘﺎن را از دﻳﺪن ﺟﻨﺎﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺰدوري ﻓﺮﻳﺐﺧـﻮرده )ﻳﺤﺘﻤـﻞ ﺑـﻪ ﻓﺘـﻮاي‬

‫ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرﺗﺎن( ﺑﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ و اﻏﻤﺎض دول اﻳﺮان و آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﻋﺎﺟﺰ ﻛـﺮده‬

‫اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ آن ﻗﺪرت دﻳﻨﻲ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻗﺎﺿﻲ ﻳﺎ ﻣﻔﺘـﻲ ﻳـﺎ ﺷـﻴﺦا‪-‬ﺳـ م ﭼـﻪ؟‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ اﺳ م ﺑﻪ ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﻳﻨﻬﺎ ﺣﻖ ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎدات و ﺑﻴﺎن اﺣﻜﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪرﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪﻧﻲ اﺳﺖ و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳ ﻣﻲ آنرا ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده و ﻫﻴﭻﻳﻚ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻣـﺪﻋﻲ ﺣـﻖ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن ﻳﺎ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﺴﻲ ﺷﻮد و ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺪﻳﺸﻪورزي ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭘﻴﺎم اﺧﻴﺮﺗﺎن‪ 3‬در ﺗﺒﺮﻳﻚ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﻪﻗﺘﻞرﺳﺎﻧﺪن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ »راﻓﻖ ﺗﻘـﻲ« را ﻧﺪﻳـﺪه‬ ‫ﺑﻮدم‪ ،‬دﻟﻴﻞ و اﻧﮕﻴﺰهاي ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻜﺘﻮب ﻧﺪاﺷﺘﻢ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺴﺒﺐ اﻳﻦ ﻛﺎر اﮔﺮ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬

‫دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﻏﻴﺒﮕﻮي آن دﻧﻴﺎﻳﺶ ﻧﻴﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﻣﻄﻤﺌـﻨﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦﻛـﺎر در ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻧﻴﻚﻧﺎﻣﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺧﺮﻳﺪ‪ ...‬اﮔﺮ ﻣﺴﺒﺐ‪ ،‬اﻳﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺷﺎﻧﺲ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬ ‫و دﻳﺎﻟﻮگ ﺑﺎ اﻳﻦ دوﻟﺖ را ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻫﻨﻮز ﺷﻬﺮوﻧﺪ اﻳﻦ دوﻟﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺑـﻪدﻧﺒـﺎل‬

‫رﻋﻴﺖﻫﺎي ﻣﻄﻴﻊ و ﺳﺮﺑﻪزﻳﺮ و ﻣﻘﻠﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺼﻮر و ﺳﺒﺐ در ﺟﻤﻬﻮري‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﺪاﻗﻞ دو ﻣﻘﺎﻟﻪ دراﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻳﻢ و اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدريﻣﺎن‬ ‫ﺑﻮده و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن زﺑﺎن راﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ زﺑﺎن ﻣﺎدريﺗﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭘﻴـﺎم اﺧﻴﺮﺗـﺎن‬ ‫ﺟﺎي ﺷﻜﻲ ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻟﻘﺎب ﺑﻠﻨﺪﺑﺎ‪-‬ﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد ﺗﺮاﺷـﻴﺪهاﻳـﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫‪ .1‬ﺟﺮس‪ 14 ،‬آذر ‪1390‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‪ ،‬ا‪-‬ﺳ م و اﻟﻨﺼﺮاﻧﻴﻪ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﻪ اﻟﺜﺎﻟﺜﻺ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،1922 ،‬ص ‪.59‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﻴﺎﻧﻴﻪ ﺣﻀﺮت آﻳﺖاﷲ ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ داﻣﺖ ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ درﻣـﻮرد اﺟـﺮاي ﺣﻜـﻢ ارﺗـﺪاد راﻓـﻖ‬ ‫ﺗﻘﻲاف‪] .‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ اول از ﺑﺨﺶ اول ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب[‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪278‬‬

‫ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﻌﻨﻮياﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﺴﻲ ﭘﺪراﻧﻪ و ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻣﻮروﺛﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ...‬و ﭘﻴﺎم اﺧﻴﺮﺗﺎن‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﻤﺎ را در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ...‬اﻣﺎ از‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﮕﺬرﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺷـﻤﺎ و ﻧـﻪ ﺻـﺎﺣﺐ ﻓﺘـﻮا ﻫـﻢ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬

‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬مﺑﻮدن ﻣﻘﺘﻮل را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎ د‪-‬ﻳﻞ ﻓﺮاوان دارﻳﻢ ﺑﺮ ﻣﺤﻘـﻮناﻟـﺪ‪‬م ﺑـﻮدن راﻓـﻖ‬ ‫ﺗﻘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻮﺷﻪاي از آن ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫***‬ ‫ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را از ﻣﻨﻈﺮي ﺑﺮوندﻳﻨﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺘﺪ و روشﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوتﺗﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﺎص اﻳﻦ ﻣﻜﺘﻮب )ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ( ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﺑﻠﻨﺪﺑﺎ‪-‬ﻳﻲ در‬ ‫دﻳﻦ دارد و ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﺟﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻢ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ زﺑـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاﻳﺶ‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم اﻳـﻦ ﺑﺎﻋـﺚ ﻣ ﻟـﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن ﻋـﺎم ﻧﺸـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﻫﺮ ﺑﺤﺜﻲ در ﻣﺘﻮن اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﻣﺘﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻫﺮ ﻣﺤﻘﻘﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻗﺮآن‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ارﺗﺪاد را ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳ م ﺑﻪ ﻛﻔﺮ درﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ )ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ( ﺗﻌﺪاد آﻳﺎﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻌﺪود و آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ارﺗﺪاد و ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﺶ در آن آﻣﺪه‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎر و‬

‫در ﻣﻮاردي ﺣﺎﻣﻞ ﻣﻌﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮي ﻏﻴﺮ از ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻤﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﻗﺮآن ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه و ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را داﻣﻦ زدهاﻧﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ رواﻳﺎت ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ :‬آﻳﺎت ﺑﻘﺮه ‪ ،217‬ﻣﺎﺋﺪه ‪ ،21‬ﻧﺤﻞ ‪ 106‬و ﺗﻮﺑﻪ ‪74‬؛ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ در ﺷﺄن ﻧﺰوﻟﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮي ﻏﻴﺮ از ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و در آﻳﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪﻫﻤـﻴﻦ ﺗﻌـﺪاد‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ آﺛـﺎر‬

‫اﺧﺮوي ارﺗﺪاد اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎ و ﺗﺄوﻳـﻞﻫـﺎي ﺑﺸـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮارد‪» ،‬ﻗﻄﻊ ﻋﻠﻘﺔ زوﺟﻴﺖ« اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد درﺧﺼﻮص اﺗﻬﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ »ﻧﺼﺮﺣﺎﻣﺪ اﺑﻮزﻳﺪ« ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻣﺼـﺮي وارد ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺣـﺎل‬ ‫اﺟﺮا ﺑﻮد‪ .‬و ﻫﻤﺔ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺪان اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از آﻳﺔ ‪ 10‬ﺳﻮرة ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻛﻪ »و ‪ -‬ﺗﻤﺴﻜﻮا ﺑﻌﺼﻢ اﻟﻜﻮاﻓﺮ« ﻳﻌﻨﻲ زﻧﺎن ﻛﺎﻓﺮ را در ﻫﻤﺴﺮي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻧﺪارﻳﺪ‪) .‬ﺧﻄﺎب آﻳﻪ‬ ‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﺮدان اﺳﺖ( و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻴﺮت ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎ و ﺗﺄوﻳﻞﻫﺎي ﺑﺸﺮي ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫اﻳﻦ آﻳﻪ را ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺟﺪاﻳﻲ از ﻫﻤﺴﺮ ﻓﺮدي ﻛـﻪ ﻣﺘﻔـﺎوت ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﺪ آنﻫـﻢ ﺑـﺪون اﻃـ ع و‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺧﻮد زوﺟﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮ درﺧﺼﻮص ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻋﺪمﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﺔ ﻓﺮد ﻣﺮﺗﺪ‪‬‬ ‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻳﺎت ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش و ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش اﻳـﻦ ﺗﻮﺑـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪1‬‬

‫‪279‬‬

‫ﺧﺪا ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺔ ‪ 217‬ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﻪ را ﻣﻄﺮح ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و آﻳـﺔ ‪ 90‬ﺳـﻮرة‬

‫آلﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﺮ ﻋﺪمﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) .‬ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ ﭘﺲ از اﻳﻤﺎن ﻛﺎﻓﺮ ﺷـﺪﻧﺪ‬ ‫و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺗﻮﺑﺔ آﻧﻬﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﺷﻮد و آﻧﻬﺎ ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ (.‬و آﻳـﺔ‬

‫‪ 74‬ﺳﻮرة ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬و در آﻳـﺔ ‪ 137‬ﺳـﻮرة ﻧﺴـﺎء ﺑـﺮ‬ ‫ﻋﺪمﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬و‪ ...‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬درﺧﺼﻮص ﻣﺠﺎزات ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ آﻳﺔ ﻗﺮآﻧـﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻞ ﻣﺮگ ﻣﻲﻛﻮﺑﻨﺪ ﺑﻪ رواﻳﺎﺗﻲ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫آﻣﺪ‪.‬‬ ‫*** ‬ ‫»درﺑﺎرة ﺣﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻓﻘﻂ دو ﺣﺪﻳﺚ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻳﻜﻲ را »اوزاﻋـﻲ« ﺑـﺪون ﺳـﻨﺪ ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮده‬

‫ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﻀﺎﻓﺎً ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اوزاﻋﻲ ﻛﻪ راوي اﻳـﻦ رواﻳـﺖ اﺳـﺖ ﺧـﻮد از‬ ‫واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺧ ﻓﺖ اﻣﻮي و ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻌﻞ ﭼﻨـﻴﻦ ﺣـﺪﻳﺜﻲ درﺻـﺪد‬

‫ﺗﻮﺟﻴﻪ رﻓﺘﺎر ﺣﻜﺎم ﻇﺎﻟﻢ در ﺳﺮﻛﻮب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻮده ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﻗﻠﻤـﺪاد‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﻌﺪ از او ﺑﻪ ﺳﻨﺪﺳﺎزي ﺑﺮاي ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﭘـﺲ از دو ﻗـﺮن‬

‫آنرا در ﺻﺤﺎح ﺧﻮد وارد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ دوم درﺑﺎرة ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬از »ﻋﻜﺮﻣـﻪ« در ﺻـﺤﻴﺢ‬ ‫ﺑﺨﺎري ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻋﻜﺮﻣﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮدي ﻣﻨﺤﺮف و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ 2.‬و ﻫﻤﻴﻦ‬

‫ﺿﻌﻒ ادﻟﻪ و رواﻳﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﺻﺒﺤﻲﺻﺎﻟﺢ را ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬ ‫»درﺑﺎرة ﺟﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام‬ ‫ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺻﺎدر ﻛﺮد زﻳﺮا ﻧﺼﻮص ﻗﺮآﻧﻲ و‬ ‫ﻧﺒﻮي ﺑﺮ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد و ﺗﻨﻬﺎ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻲﺗﻮان ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﺮد و درﺑﺎرة ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﭼﻨﻴﻦ اﺟﻤﺎﻋﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺻﺮﻓﺎً‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻗﺘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫و اﻳﻦ را ﻫﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﺸﺎن را از ﻟـﺰوم ﺣﻜـﻢ ﻣـﺮگ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﺳـﻴﺎه‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮاﻗﺼﻲ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺞ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ را ﻫﻢ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﺳﻤﺸﺎن را‬ ‫ﻫﻢ رواﻳﺖ »ﺻﺤﻴﺤﻪ« ﻳﺎ رواﻳﺖ »ﻣﻮﺛﻘﻪ« ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ زﺑـﺎن ﻣﻨﺘﻘـﺪان اﺣﺘﻤـﺎﻟﻲ را ﺑﺒﻨﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬

‫‪ .1‬ﻧﻚ‪ .‬ﺑﻪ‪ :‬ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﻮﺳـﻮي ﻫﻤـﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻗـﻢ‪ ،‬دﻓﺘـﺮ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات اﺳ ﻣﻲ‪ ،1363 ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.253‬‬ ‫‪ .2‬ﺻﺒﺤﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر اﺣﻤﺪ؛ ﺣﺪاﻟﺮده‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪.61‬‬ ‫‪ .3‬ﺻﺒﺤﻲ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ؛ ا‪-‬ﺳ م و ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﺤﻀﺎره‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪.213‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪280‬‬

‫ﺑﺎاﻳﻦﺣﺎل ﺑﺎز ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎن ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ رواﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﻔﺎرش ﺣﻜـﺎمِ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ اﻳـﻦ‬

‫رواﻳﺎت و ﺑﺎ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻓﻘﻬﺎي اﺳ مﭘﻨﺎه ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﻜﺎم ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ )و ﻫﺴـﺘﻨﺪ( ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﺳ م‪ ،‬ﻓﻘﻂ از ﻋﻬﺪة ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺲ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﺎي ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬرد ﻓﻘﻬﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻨﺘﻘﺪان ارﺗﺪاد ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻧﻴـﺰ ﻣﺠﺒـﻮر‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﺟﺪﻳﺪي در دﻓﺎع از ارﺗﺪاد ﺑﺎزﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد‪ ‬اﻳـﻦ ﺗﻮﺟﻴﺤـﺎت ﺑـﺮ ﺳﺴـﺘﻲ‬

‫ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺻﺤﻪ ﻣﻲﮔﺬارد‪«.‬‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪهام اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و‬

‫ﻧﻮﻋﺎً اﺷﻜﺎ‪-‬ت را ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻧﻈﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺒﻬﺎت ﻣﻌﻘﻮل ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪاي ﺑﺮاي‬ ‫ارﺗﺪاد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ اﺳﺎﺗﻴﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﭘﺎﺳـﺦ‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ 1.‬و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ‪» :‬ﻃﺮح ﺷﺒﻬﺔ ﻣﻌﻘﻮل از ﻃﺮف اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ از ﻫﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ و ﻫﺘﻚ و ارﺗﺪاد ﻧﻤﻲﺷـﻮد‪ 2«.‬ﻳـﺎ ﻫﻤـﺎنﻃـﻮر ﻛـﻪ ﻣﻮﻟـﻮي ﮔﻔﺘـﻪ‪» :‬ﻛﻔـﺮ‬

‫ﺟﻬﻠﺴﺖ و ﻗﻀﺎي ﻛﻔﺮ ﻋﻠﻢ«‪ 3‬آﻳﺎ اﻳﻦﻫﻤﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﺑﻮدﺟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم دﻳﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺟﺎي ﻫﺪر رﻓﺘﻦ در ﺧﺮاﻓﺎت و ﻗﺘﻞ و ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬وﻗﻒ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ ﮔـﺮدد؟ و‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪:‬‬

‫»در ﻫﻴﭻﻳﻚ از آﻳﺎت ارﺗﺪاد‪ ،‬اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻦ از وﻋﻴـﺪ ﻋـﺬاب‬ ‫آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ...‬ارﺗﺪاد در ﺻﺪر اﺳ م ارﺗﺪاد ﻓﻜﺮي ﻧﺒﻮده؛ ﺑﻠﻜﻪ ارﺗﺪاد ﺳﻴﺎﺳﻲاﻗﺘﺼﺎدي ﻳﺎ ﻗﻮﻣﻲ‬ ‫و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﻮده‪ ...‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪر اﺳ م ﻛﺴﻲ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﺪ ارﺗﺪاد ﺑﺮ او ﺟﺎري ﻛـﺮده‬ ‫‪4‬‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬ ‫و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ‪» :‬ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻢ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺿـﺮوري دﻳـﻦ و ﻫـﻢ در اﻳﻨﻜـﻪ اﻧﻜـﺎر ﺿـﺮوري‪،‬‬

‫ﻣﻮﺟﺐ ارﺗﺪاد اﺳﺖ اﺧﺘ فﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ...‬در ﺑﻴﻦ ﻗﺪﻣﺎ اﺟﻤﺎﻋﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ 5.‬وﻗﺘﻲ در »اﻧﻜـﺎر«‬ ‫ﺿﺮوري دﻳﻦ اﺧﺘ فﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺪهاي ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﻳﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺣﺘﻲ ﺗﻌﻄﻴﻠﻲ ﻳـﻚ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻬﻲ را دﻟﻴﻞ ارﺗﺪاد ﻣﻲداﻧﻨﺪ؟ و دﻓﺎع از ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد آﻧﻘﺪر دﺷﻮار ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ آﻳـﺖاﷲ‬ ‫ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ ،‬آنرا در ﺣﺪ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲآورد‪» :‬ارﺗﺪاد ﻳﻚ ﻧﻮع ﻗﻴﺎم ﺿﺪ رژﻳﻢ‬ ‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺟﻨﺎﺗﻲ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪ ﺻﺒﺢ اﻣﺮوز‪.78/5/16 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﺔ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ‪.79/8/10 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬دﻓﺘﺮ ‪.1370 ،3‬‬ ‫‪ .4‬آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻣﻮﺳﻮي اردﺑﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،13‬ص ‪ 17‬ﺗﺎ ‪.20‬‬ ‫‪ .5‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،14‬ﺻﺺ ‪ 69‬ﺗﺎ‪.95‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪281‬‬

‫ﻛﺸﻮر اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺎزات آن اﻋﺪام اﺳﺖ‪ ...‬ﺣﻜﻢ‬

‫ﻣﺰﺑﻮر )ارﺗﺪاد( ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳ ﻣﻲ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬

‫او‪ ،ً-‬ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺮﺧ ف ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﻣﻜﺎرم‪ ،‬ﺣﻜـﻢ‬

‫اﻋﺪام از ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺸﻮرﻫﺎ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺠﺎزات ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رژﻳﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﻫﻢ اﻋﺪام ﻧﻴﺴﺖ‬

‫)ﺑﻪﺟﺰ در ﭼﻨﺪ ﻛﺸﻮر ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪه( و در ﺟﻬـﺎن اﻣـﺮوز‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ رژﻳـﻢ ﺣـﺎﻛﻢ‪ ،‬دﻟﻴﻠـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪرﺳﺪ ﺑﻪ اﻋﺪام‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻨﻜﻪ‬

‫ارﺗﺪاد ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻗﺪم ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴـﻴﺮ ﺑﺤـﺚ را‬ ‫ﻋﻮض ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺧﻮد آﻗﺎي ﻣﻜﺎرم و ﻧﻪ دﻳﮕﺮان ﺗﺎﻛﻨﻮن اراده و ﻳﺎ ﺟﺮﺋﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻛـﺎري را‬ ‫ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪.‬‬ ‫»اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ اﻋﺘﻘـﺎدي در درون دارد و در ﻣﻘـﺎم اﻇﻬـﺎر آن‬

‫ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪه؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﻳﺎ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺑﭙﺮدازد و درﺣﻘﻴﻘﺖ ﻗﻴﺎم ﺑﺮ ﺿﺪ‬ ‫رژﻳﻢ ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ 2«.‬آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ از ﻣﻮﺿـﻊ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪة آن ﻧﺸـﺄت‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺣﻤﺎﻳﺖ وي از ﺳﺮﻛﻮبﻫﺎي ﻣﻠﻲاﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن آﺷـﻜﺎر‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﻛـﺪام ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﻴﺎم ﻛﺮده ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﺤﻖ رﻳﺨﺘـﻪﺷـﺪن ﺧـﻮﻧﺶ ﺑﺎﺷـﺪ؟ ﺟﺎﻟـﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﻴﺔ اﻳﺮان ﺑﻪﺗﺎرﻳﺦ ‪ 79/3/29‬و ﺷﻤﺎرة ‪ 7/1948‬ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺔ دادﮔﺴﺘﺮيﻫﺎي‬ ‫اﻳﺮان ارﺳﺎل ﻛﺮده آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻗﻀﺎت‪ ...‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻠﻲ را ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺠﺎزات در ﻗﺎﻧﻮن اﺳـﺖ ﻟﻜـﻦ در ﺷـﺮع‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﺧﺎص ﺑﺮاي آن ﻣﻘﺮر ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺜﻞ ارﺗﺪاد ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات ﺷﺮﻋﻲ ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮدي ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ارﺗﺪاد اﺳﺖ اﮔﺮ در دادﮔﺎﻫﻲ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ آن‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ اﻣﺜﺎل ﭘﺪر ﺷﻤﺎ )ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ( ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ اﻋﺪام ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﻣـﺜ ً ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﻣﻮﺳﻮي اردﺑﻴﻠﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮد ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫـﻢ از ﻣﺼـﺎدﻳﻖ ﻋـﺪاﻟﺖ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ در اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺑﺎرزي از اﺳﺘﻔﺎدة ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﻣﺴـﺌﻠﺔ ارﺗـﺪاد در اﺳـﺘﻔﺎدة آﻳـﺖاﷲ‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﻲ از اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺣﺪاﻗﻞ در دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد را ﻣﻄـﺮح‬ ‫‪ .1‬ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ ،‬اﻷﻣﺜﻞ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﺎباﷲ اﻟﻤﻨﺰل‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ ا‪-‬ﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﻪ ا‪-‬وﻟﻲ‪1421 ،‬‬ ‫ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.587-586‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ ا‪-‬ﺳ ﻣﻴﻪ‪ ،1376 ،‬ﭼﺎپ ‪ ،16‬ج ‪ ،11‬ص ‪.428‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪282‬‬

‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﺸﻬﻮر »ﺳﻠﻤﺎن رﺷﺪي« اﺳﺖ و دﻳﮕـﺮي ﺣﻜـﻢ ارﺗـﺪاد »ﺟﺒﻬـﺔ‬

‫ﻣﻠﻲ«‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻘ ب ﺳﺎل ‪ ،57‬ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳ ﻣﻲ و ﻧﻈـﺮات ﻓﻘﻬـﺎي ﺣـﻮزه در‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ‪-‬ﻳﺤﺔ ﻗﺼﺎص ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺒﻬﺔ ﻣﻠﻲ ﺑﺎ ﻣﻄـﺮحﺷـﺪن اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻟﻮاﻳﺢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮد و آنرا ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻗﺼﺪ ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻀﺎوت درﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ‬ ‫آنروز ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ‪-‬ﻳﺤﻪاي ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﻳﻚ ﮔـﺮوه ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪،‬‬

‫درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ آن ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﺳـﺖ‪ .‬آﻳـﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨـﻲ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻳـﺎ ﺑﻬﺘـﺮ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻬﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ‪-‬ﻳﺤﻪ و ﻟﻮاﻳﺢ ﻣﺸـﺎﺑﻪ‬ ‫را ﺑﻪﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ آن ﮔﺮوه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﻫﻢ ﺑـﻪﻛﻠـﻲ از ﺻـﺤﻨﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﺣﺬف ﻛﻨﺪ‪ .‬او آﺷﻜﺎرا ﺧﻮدش را در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و از ﺟﺒﻬﺔ ﻣﻠﻲ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﻛﻪ از درﮔﺎه او درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﺘﺄﺛﺮم از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن اﻳﻦﻫﺎ ﮔﻮر ﺧﻮدﺷﺎن را ﻛﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ اﻳﻦﻃﻮر‬

‫ﺑﺸﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺣﺎ‪ -‬ﻫﻢ ﺗﻮﺑﻪ را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻢ‪«...‬‬

‫‪1‬‬

‫و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻳﻚ اﻃ ﻋﻴﻪ ﻛﻪ در آن ﺟﺒﻬﺔ ﻣﻠﻲ ﺑﺎ ‪-‬ﻳﺤﺔ ﻗﺼﺎص ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬آﻳـﺖاﷲ‬

‫ﺧﻤﻴﻨﻲ ﺑ ﻓﺎﺻﻠﻪ و در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ‪ 25‬ﺧﺮداد ‪ 60‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺒﻬﺔ ﻣﻠﻲ از اﻣﺮوز ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ارﺗﺪاد‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻪ ﺟﺒﻬﺔ ﻣﻠﻲ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻳﻦ اﻋ ﻣﻴﻪ را ﻧﺪادهاﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ آﻣﺪﻧﺪ در رادﻳﻮ‬ ‫اﻣﺮوز ﺑﻌﺪازﻇﻬﺮ آﻣﺪﻧﺪ در رادﻳﻮ اﻋ م ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ اﻃ ﻋﻴـﻪاي ﻛـﻪ ﺣﻜـﻢ ﺿـﺮوري‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻴﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬را ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻧﺪه اﻳﻦ اﻃ ﻋﻴﻪ از ﻣﺎ ﻧﺒﻮده‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻨﻬﺎ اﻋ م ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫از ﻣﺎ ﻧﺒﻮده‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﻣﺎ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ...‬ﺗﺎ آن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺎن را ﺑﻪ ﮔﻮر وارد ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬درِ ﺗﻮﺑـﻪ ﺑـﺎز‬ ‫اﺳﺖ‪ 2«.‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ آﻗﺎي ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و ﻗﺘـﻞ ﺳـﻠﻤﺎنرﺷـﺪي را ﺻـﺎدر‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﻪ »اﮔﺮ ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام او‬ ‫ﻟﻐﻮ ﻣﻲﺷﻮد؟« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺻﺪ درﺻﺪ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺳﻠﻤﺎنرﺷﺪي اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‬ ‫و زاﻫﺪ زﻣﺎن ﻫﻢ ﮔﺮدد ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫـﻢ‪ ‬ﺧـﻮد را ﺑـﻪﻛـﺎر‬ ‫‪3‬‬ ‫ﮔﻴﺮد ﺗﺎ او را ﺑﻪ درك واﺻﻞ ﮔﺮداﻧﺪ‪«.‬‬ ‫***‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺪروحاﷲ ﻣﻮﺳﻮي ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺻﺤﻴﻔﺔ ﻧﻮر‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﻧﺸﺮ آﺛﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،1374 ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪.461‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،14‬ص ‪ 461‬ﺗﺎ ‪.465‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،21‬ص ‪.268‬‬

‫‪283‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد در ﺳﺎزوﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺸﺮي و ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻏـﺮق‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﺸﺨﻴﺺ ارﺗﺪاد ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮي ﻓﺮدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺻـ ﺣﻴﺖ ﺑﺮرﺳـﻲ و‬

‫اﻋ م و ﺷﺎﻳﺪ اﺟﺮاي آنرا داده ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و در ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ اﻣﻜﺎن وﻗﻮع ﺳﻬﻮ ﻫﻤـﻮاره وﺟـﻮد‬

‫دارد‪ .‬ﺳﻨﮕﻴﻦﺑﻮدن و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان ﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ دﻗﺖ و اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺸﺮي ﺑﻮدن‪ ،‬راه را ﺑﺮاي ورود ﻋﻘﻞ و ﻋﺒـﺮتﮔﻴـﺮي از ﺗﺠـﺎرب‬ ‫ﺑﺸﺮي و اﻋ ن راهﻫﺎ و ﻧﻈﺮات ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﺸـﺎﻳﺪ‪» .‬ﻣﺒﻨـﺎي ﻋﻤـﺪة اﺣﻜـﺎم ﻓﻘﻬـﻲ ﺣﺘـﻲ در‬

‫ﻣﻌﺎﻣ ت و ﺳﻴﺎﺳﻴﺎت و ﺟﺰاﺋﻴﺎت ﻛﻪ ﻧﻮﻋﺎً اﺣﻜﺎم اﻣﻀﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﺳـﺖ ﻫﺮﭼﻨـﺪ‬

‫ﺠﻴ‪‬ﺖ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه از راه ﻋﻘﻞ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ 1«.‬ﻧﻜﺘـﺔ دﻳﮕـﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آﻳـﺎ‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ »ﻛﺎﻓﺮ ﻓﻘﻬﻲ« واﻗﻌﺎً در اﺳ م ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻫﻤـﺔ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﺗـﺎرﻳﺦ‬ ‫ازﻧﻈﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻪﺣﺴﺎب آﻣﺪهاﻧﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻀﺎوت را ﻫـﻢ از ﻧﺴـﻞﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي و ﭘﻮﻳﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﻣﺮاﺗﺐ دﻳﮕﺮ دﻳﻨﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ؟ ﻛﺎﻓﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﻧﺰد ﻋﺎرف ﻣﺆﻣﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﺎﻓﺮ ﻋـﺎرف ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫ﻣﺆﻣﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻛﺎﻓﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﺰد آن دو ﻣﺆﻣﻦ!‬ ‫ﻛﻔﺮ ﺗﻮ دﻳﻨﺴﺖ و دﻳﻨﺖ ﻧﻮر ﺟﺎن‬

‫اﻳﻤﻨﻲ وز ﺗﻮ ﺟﻬﺎﻧﻲ در اﻣﺎن‬

‫‪2‬‬

‫اﺻﺮار ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏـﻢ ﻣـﻮاردي ﻛـﻪ ﺑـﻪاﺟﻤـﺎل ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮدﻳﻢ‬ ‫ﺻﻮرت ﻋﻨﺎد ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ از ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻋﺮﻓﻲ در ﭘﺲ ﭘـﺮدة ﻓﻘﺎﻫـﺖ ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮ روز ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺬرد اﺻﺮار در اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﺘـﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﻓﻘﻬﺎ را ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺣﻜﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪» .‬اﮔﺮ ارﺗـﺪاد ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ و دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد درﺑﺎرة آن اﺟﺮا ﻧﻤﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت داﻣﻨﻪدار ﺿﺪ دﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺤﺮاف ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮي ﻧﻤﻲﺷﻮد از اﻧﺤﺮاف ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦﺟﻬﺖ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد درﺑﺎرة آﻧﺎن ﺟﺎري‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫***‬ ‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﻫﻴﭻ ﺟﺮﻣﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او ﺗﺤﺼﻴﻞﻛﺮده‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺰﺷﻚ ﺑﻮد‪ .‬در ادﺑﻴﺎت ﻣﻬﺎرت داﺷﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﺶ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑـﻮد‪ .‬درد ﺟﺎﻣﻌـﻪ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎ‪-‬ﺗﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ .‬واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﺰدور ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻨﺘﻘﺪ دوﻟﺖ آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن‬ ‫‪ .1‬ﻧﻚ‪ .‬ﺑﻪ‪ :‬ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻛﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎب اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،1378 ،47‬ص ‪.12‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬دﻓﺘﺮ دوم‪.1785 ،‬‬ ‫‪ .3‬آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺤﻜﻮﻣﻺ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﻺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬ص ‪.451‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪284‬‬

‫ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬و ﻣﻨﺘﻘﺪ ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮاﻛﻨﻲ‪ .‬درد ﻣﻠﺘﺶ را داﺷﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﻫﺮﻛﺪام از اﻳﻨﻬﺎ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن‬

‫ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ؟ او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻮاي ﭘﺪر ﺷﻤﺎ در ‪ ،2006‬ﺑﻪ اروﭘﺎ ﻳﺎ‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ رود‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎ‪ ً-‬زﻳﺮ ﭘﺎﻳﺶ ﻓﺮش ﻗﺮﻣﺰ ﻫﻢ ﭘﻬﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ او اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ ﻛـﺮد و ﻧﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﻤﺎ در ﻓﺘﻮاﻳﺘﺎن ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ﺑﻮد آن ﻣﻘﺎﻟـﻪ‪ ،‬ﻋﻠـﻲرﻏـﻢ زﺑـﺎن ﺗﻨـﺪش‪،‬‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ و اﻧﻜﺎري ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ آن ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد؟ آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻧﺪهاﻳﺪ؟ آﻳـﺎ ﻫﻤـﺔ‬

‫اﻳﻨﻬﺎ اﺗﻔﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ او ‪ 9‬روز ﻗﺒﻞ از ﺗﺮور‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﻪﺷﺪت اﻧﺘﻘﺎدي درﻣﻮرد اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد؟‬ ‫ﻣﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻄﻤﺌﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﺎص اﻳﻦ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮارد را ﻣﻲداﻧـﺪ و دﻳـﻨﺶ را‬

‫»داﻧﺴﺘﻪ« در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﺎﻛﻢ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺧ ﺻـﻪ ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮدم و‬ ‫درﺻﻮرت ﻋ ﻗﺔ آﻗﺎي ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﮔﺮ رﺿﺎﻳﺖ دﻫﻨﺪ و از آن ﻣﻘﺎم ﻋﻈﻤﺎ ﻛﻤﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻳﻨـﺪ‪،‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ روﺷﻦﺗﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي‬ ‫‪90/9/9‬‬

‫رد‪‬ﻳﻪاي ﺑﺮ ارﺗﺪاد‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ دوم ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪1‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ اﺷﺘﻐﺎل ﻓﻘﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ‪ ،‬اﻋ م و ﭘﻴﮕﻴﺮي اﻣﺮ و ﻧﻬﻲﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﺎن ﺧﺼﻠﺘﻲ ﺑﻪ اﻏﻠﺐ‬

‫ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﻛﻪ ﺟﺰ ﻣﻌـﺪودي در ﻣﻘـﺎم ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ‪ ،‬ﺑـﺪﺑﻴﻦ‪ ،‬ﻛـﻢﺣﻮﺻـﻠﻪ و ﺑـﻲﻃﺎﻗﺘﻨـﺪ و ﺑـﺮاي‬

‫ﺑﻪﻛﺮﺳﻲﻧﺸﺎﻧﺪن اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﺎﺗﺸﺎن و اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ و ﺧﻮاري رﻗﻴﺐ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛـﺎري ﻣـﻲزﻧﻨـﺪ و‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ ﻣﻴﺰ ﮔﻔﺘﮕﻮ را ﺗـﺮك ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و اﻓﻜـﺎر ﺧﻄﺮﻧـﺎﻛﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫آنﺳﻮي ﻣﻴﺰ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﺧﺼﺎﻳﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟـﻲ ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎﻧﺶ را از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﻬﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪:‬‬

‫»ﻣﺒﺎدا ﮔﺮد اﻳﻦ اﻣﻮر ﺑﮕﺮدي‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از زﻫـﺮ ﻗﺎﺗـﻞ ﻣـﻲﮔﺮﻳـﺰي از آﻧﻬـﺎ ﺑﮕﺮﻳـﺰ‪ .‬اﻳـﻦ درد‬ ‫ﺑﻲدرﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻓﻘﻴﻬﺎن را ﺑﻪ ﻣﻔﺎﺧﺮت و ﻣﺒﺎﻫﺎت ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 2«.‬و اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﻨﺎﻇﺮات ﺑﺎ ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﻨﺰﻟﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻴﻢ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ و ﻫﻨـﻮز ﺑـﻪﻳـﺎد دارم‬ ‫ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري آن ﻓﻘﻴﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰي )ﺷﻴﺦ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ( ﺑﺎ دﻛﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺳـﺮوش را‪ ،‬و ﻧﻤـﻲداﻧـﻢ‬ ‫ﺑﻴﺎن ﺗﻔﺎوت ﻃﻮﻃﻲ و زﻧﺒﻮر ﭼﺮا ﺑﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﻣﺎ ﮔﺮان آﻣﺪ ﻛﻪ در ﺳﻮﻣﻴﻦﻧﺎﻣﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧـﻴﻢ‪.‬‬ ‫و اﻛﻨﻮن‪» ،‬ﭘﺎﺳﺦ آﻳﺖاﷲ ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ)داﻣـﺖ ﺑﺮﻛﺎﺗـﻪ( ﺑـﻪ ﺷـﺒﻬﺎت‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻬﻲ ارﺗﺪاد«‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻨﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻗﺎي ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿـﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧـﻲ در ﭘﺎﺳـﺦ‬ ‫ﻫﻤﺪرس ﺳﺎﺑﻘﺶ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﺮده ﺑـﺮاي ﻣﻄﻠـﺐ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از درﻳﺎﻓﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ازﻃﺮف دﻓﺘﺮ اﻳﺸـﺎن ﺑـﻮدم‬ ‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪة ﻳﻜﻲ از آن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻮدم‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﺻﺮار اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻋﻨﺎد‪ .‬ﻣﻦ و اﺣﺘﻤﺎ‪ ً-‬ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳـﻢ‬ ‫در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﮕﺎرش ﻣﻜﺘﻮﺑﺎﺗﻤﺎن از آﻳﺎت و رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻳﺪ آﮔﺎه ﺑﻮدهاﻳـﻢ‪ .‬ﻧـﻮع اﺳـﺘﺪ‪-‬ل‬ ‫‪ .1‬ﺟﺮس‪ 11 ،‬دي ‪.1390‬‬ ‫‪ .2‬اﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.41‬‬

‫‪286‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن ارﺗﺪاد آﻧﻘﺪر ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻜﺮار آن آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ در‬

‫ﻣﻴﺎن آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪ رأي ﻣﺜﺎل آوردهاﻳﺪ ﭼﻨﺪﻳﻦ آﻳﻪ را ﻫﻢ از ﻗﻠﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ‬ ‫در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﭘﻴﺶ از ﺷﻤﺎ دﻳﺪه ﺑﻮدم‪ .‬و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎنِ ﻧﺎﻣﺔ اوﻟﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻗـﻮل‬

‫داده ﺑﻮدم ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﻴﺪ روﺷﻦﺗﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔـﺖ ﻋـﺮض ﻣـﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﻪﺟﺎي ﭼﻨﺪ آﻳﻪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را در اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﻪ دردﺳﺮ ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬دهﻫﺎ آﻳﺔ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬وﺟﻮد ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﻪﺟﺎي ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‪ ،‬دو ﻳﺎ ﺑﻴﺴﺖ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻫﺰاران رواﻳﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷـﻤﺎ‬ ‫»ﺻﺤﻴﺤﻪ« در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع وﺟﻮد ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻳﺎ اﮔﺮ ﻫﻤﺔ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺘـﺄﺧﺮ و ﻣﺘﻘـﺪم و ﻣﻌﺎﺻـﺮ در‬

‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻫﻢﺻﺪا ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‬ ‫را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم و ﺧﺪايِ اﺳ مِ ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺎزهاي ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﻧﮕﺎه ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺎ »ﺷﺒﻬﻪ« اﺳﺖ‬

‫و ﺧﻮدﻣﺎن »ﻣﺨﺎﻟﻒ«‪ ،‬و در ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن ﺣﺘﻲ از ﺷﻤﺎﺗﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺧﻮدداري ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﻀﺎي ﻏﺒﺎرآﻟﻮد‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬دﻟﻴﺮي و ﺷﺠﺎﻋﺖ اﻧﺪﻳﺸـﻪ و ﮔﻔﺘـﺎر ﻧﻴﺴـﺖ؛‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﺼﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻏـﺎز آﻣـﺪ و ﻣـﻦ از آن ﺗﺒـﺮي ﻣـﻲﺟـﻮﻳﻢ و ﺳـﻌﻲ ﻣـﻲﻛـﻨﻢ‬ ‫ﺧ ﺻﻪوار‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در ﻣﻜﺘﻮب اوﻟﻢ ﻧﮕﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮﻳﻢ و اﻳﺮادات ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻤﺎ را ﻧﺸﺎن دﻫﻢ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻦ در ﻧﺎﻣﺔ اوﻟﻢ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات ﺻﺮﻳﺤﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬در ﻗﺮآن وﺟﻮد ﻧـﺪارد اﻣـﺎ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎطﻫـﺎي ﺷﺨﺼـﻲ ﺷـﻤﺎ از ﺑﺮﺧـﻲ آﻳـﺎت و ﺗﻔﺴـﻴﺮﻫﺎ و‬ ‫ﺗﺄوﻳﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت رأي ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺪان اﺷـﺎرت ﻣـﻲﻛﻨﻴـﺪ و ﻋﻜـﺲ اﻳﻨﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻫﻴﭻرو دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﺪﺷـﻪاي در‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬وارد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ » ﻋﺪم دﻗﺖ ﻛﺎﻣﻞ در آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ و ﻳﺎ ﻛﻢاﻃ ﻋﻲ ﺑﺮﺧﻲ و ﺿﻌﻒ ﻋﻠﻤـﻲ ﮔـﺮوه دﻳﮕـﺮ« ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه ﺗـﺎ‬ ‫وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗ ‪‬ﺪ در ﻗﺮآن را ﻧﺒﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ د‪-‬ﻳﻞ ﻣﺤﻜﻢ ﺷـﻤﺎ ﻛـﻪ از ﻗـﺮآن اﺳـﺘﺨﺮاج‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ ﻛﺪاﻣﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪» .1-1‬از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ ‪ 54‬ﺳﻮرة ﻣﺒﺎرﻛﺔ ﺑﻘﺮه ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﺤﻖ ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺠﻞَ َﻓﺘُﻮﺑ‪‬ﻮا إِﻟَـﻲ ﺑ‪‬ـﺎرِ ‪‬ﺋﻜﻢ‪‬‬ ‫ﺴﻜﻢ‪ ‬ﺑِﺎ ﱢﺗﺨَﺎذ‪‬ﻛﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻌ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ؛ »و‪‬إِذْ ﻗَﺎلَ ﻣ‪‬ﻮ ‪‬ﺳﻲ ‪‬ﻟ َﻘﻮ‪ ‬ﻣﻪ‪ ‬ﻳﺎ َﻗﻮ‪‬مِ إِ ﱠﻧﻜﻢ‪َ ‬ﻇ َﻠ ‪‬ﻤ ُﺘﻢ‪ ‬أَﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫ﺧﻴﺮٌ َﻟﻜﻢ‪ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ﺑ‪‬ﺎرِ ‪‬ﺋﻜﻢ« ﻛﺜﻴﺮي از ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻌﺪ از ﻧﺠﺎت از ﻓﺮﻋﻮﻧﻴـﺎن و‬ ‫ﺴﻜﻢ‪ ‬ذَ ‪‬ﻟﻜﻢ‪َ ‬‬ ‫ﻓَﺎ ْﻗ ُﺘﻠُﻮا أَﻧ ُﻔ ‪‬‬ ‫ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن و رﻓﺘﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﻮه ﻃﻮر ﺑـﺮاي ﮔـﺮﻓﺘﻦ اﻟـﻮاح‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﮔﻮﺳـﺎﻟﺔ‬ ‫ﺳﺎﻣﺮي روي آوردﻧﺪ و از ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ آﻧـﺎن ﻓﺮﻣـﻮد‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪﺳﺒﺐ اﻳﻦ اﻧﺤﺮاف‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻇﻠﻢ ﻛﺮدﻳﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻴﺪ و ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬و‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد از اﻳﻦ »ﻗﺘﻞ« ﻛﺸﺘﻦ ﻧﻔﺲ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻧﻔﺲ و ﻫﻮاﻫﺎي ﺷـﻬﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺴـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﻘﺼـﻮد‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻗﺘﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﻌﻨﻲ ازﻫﺎق روح اﺳﺖ‪ «.‬اﻳﻦ آﻳﻪ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ دادهاﻳﺪ و ﺑﻪﻋﻨـﻮان اوﻟـﻴﻦ‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪287‬‬

‫آﻳﻪ ﺑﺮاي ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ درﺧﺼﻮص ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ و ﻗﻮﻣﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ رويآوردن ﺑﻪ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻣﻮﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻤﺎ از ﻓَﺎ ْﻗ ُﺘﻠُﻮا‬ ‫ﺴﻜﻢ‪ ...‬ﻧﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ ﻛﻪ ﻗﺘﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎ‪ ً-‬ﻫﻤﺔ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﻴﺶزﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و‬ ‫أَﻧ ُﻔ ‪‬‬

‫ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت درﺧﺼﻮص اﻳﻦ آﻳﻪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻢ ﺻﺮﻳﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﺻـﺮفﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻛﺮده و اوﻟﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻢ! ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬و ﺷﻤﺎ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل ﺧـﻮﻳﺶ را اﻋـﺘ ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬رواﻳﺘﻲ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ را ﻫﻢ در ذﻳﻞ اﻳﻦ آﻳﻪ اﻳﻦﭼﻨﻴﻦ آوردهاﻳـﺪ ﻛـﻪ‪» :‬در ذﻳـﻞ آﻳـﺔ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ از ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳـﻲ )ﻋﻠـﻲ ﻧﺒﻴﻨـﺎ و آﻟـﻪ و‬ ‫ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م( ﺳﺆال ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ اﺳﺖ؟ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻫﺮﻛﺪام دﻳﮕﺮي را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﺮادر و ﭘـﺪر و‬

‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ آﻣﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﻨﻴﺪ‪ 1«.‬آﻳﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺪ‪-‬لﻫﺎي ﭼﻮﺑﻴﻦ ﺧﻮد را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﻘﺒﻮ‪-‬ﻧﻴـﺪ؟‬ ‫آﻳﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﺘﻦ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن در ﺳﺎل ‪ 2011‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻤﺎ از آﻳﻪاي از ﻗﺮآن ﻛﻪ اﺷﺎرهاي‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺣﺘﻲ اﺳﻄﻮرهاي ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ دارد اﻛﺘﻔﺎ ﻛﻨﻴﻢ؟ آﻳﺎ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن در‬ ‫ﺗﻮرات ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه؟‪» :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮاي ﻧﺰول ﺗﻮرات در ﻛﻮه ﻃﻮر ﻣﻌﺘﻜﻒ‬

‫ﺷﺪه و ﻣﺪت ﻏﻴﺒﺖ او ﺑﻪﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﺎرون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﺧﺪاي ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻟﺬا ﻫﺎرون از آﻧـﺎن ﺧﻮاﺳـﺖ ﻫﺮﭼـﻪ ﺟـﻮاﻫﺮآ‪-‬ت ﻧـﺰد‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ دارﻧﺪ ﺑﻴﺎورﻧﺪ و آﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻫـﺎرون ﺟـﻮاﻫﺮات را ﺑـﻪﺷـﻜﻞ ﮔﻮﺳـﺎﻟﻪاي‬ ‫درآورد و ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ آنرا ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ ﻣﻮﺳﻲ از اﻳﻦ اﻧﺤﺮاف اﻃ ع ﻳﺎﻓـﺖ ﺳـﺨﺖ‬ ‫ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ازﺳﻮي ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮزﻧﺪان ‪-‬وي ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ ﻏﻴـﺮ‬ ‫ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻜﺸﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﺷـﺪ و در آن روز ﺳـﻪ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ از ﺑﻨـﻲاﺳـﺮاﺋﻴﻞ ﻛﺸـﺘﻪ‬

‫ﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪» .2-1‬ﻓﺨﺮ رازي در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ 3‬در ذﻳﻞ آﻳﺔ ‪ 217‬ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه‪ ...‬آورده اﺳﺖ‪... :‬ﻣﻘﺼـﻮد از‬ ‫ﺣﺒﻮط اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑـﻪ او ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﻮد و ﺑـﺎ ﻋـﺪم‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺘﺎل ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ «...‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺣﺒﻂ اﻋﻤﺎل در دﻧﻴﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در آﻳﻪ از »ﻣﺮگ« در ﻛﻔﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻲرود و ﻧﻪ »ﻗﺘﻞ« و ﺷﻤﺎ اﺻـﺮار دارﻳـﺪ ﺣﻜـﻢ ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬را‬

‫‪ .1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺧﺮوج‪ ،‬ﺑﺎب ‪.32‬‬ ‫‪ 40 / 6 .3‬ﭼﺎپ اول ﻣﺼﺮ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪288‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد و ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ ﻛ م ﺧﺪا ﺻﺎدر ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺷﺄن ﻧﺰول آﻳﺎت را ﻫﻢ ذﻛﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣـﺜ ً‬

‫اﻳﻦ آﻳﻪ درﺧﺼﻮص »ﺳﺮﻳﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ« ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺷﻜﺎل از اﺗﻬﺎم ﺟﻨﮓ در‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﺎه ﺣﺮام ﺑﻮده اﺳﺖ و رﺑﻄﻲ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .3-1‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ »ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺳﺮﺧﺴﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺒﺴـﻮط ﺧـﻮد‪ ...‬ﺑـﻪ آﻳـﺔ ‪ 16‬از ﺳـﻮرة‬

‫ﻣﺒﺎرﻛﺔ ﻓﺘﺢ ﺑﺮاي وﺟﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪‬ﻳﻦ اﺳـﺘﺪ‪-‬ل ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪ «.‬از ﻣـﺘﻦ آﻳـﻪ ﻫـﻴﭻ ﺣﻜﻤـﻲ‬ ‫درﺧﺼﻮص ارﺗﺪاد اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﻲﺷﻮد و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺳﺮﺧﺴﻲ و ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﺳﺴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4-1‬و اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ از ﻫﻤﺎن آﻳﺎت‪.‬‬ ‫‪ .5-1‬دوﺑﺎره آﻳﺔ ‪ 217‬ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه‪.‬‬

‫‪ .6-1‬آﻳﺔ ‪ 33‬ﺳﻮرة ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﻪ ﺻﺮاﺣﺖ آﻳﻪ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪرأي ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﺪ‪-‬لﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﺳﺴﺖ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫‪ .7-1‬آﻳﺔ ‪ 137‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء‪ .‬از اﻳﻦ آﻳﻪ ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺠـﺎزات دﻧﻴـﻮي ﺑـﺮاي ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬

‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ واﻗﻔﻴﺪ ﺑـﻪ رواﻳﺘـﻲ از اﻣـﺎم ﺻـﺎدق اﺷـﺎره ﻛـﺮدهاﻳـﺪ ﻛـﻪ از‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ وﺟـﻮب ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬اﺳـﺖ‪ .‬و ﭼـﻮن ﻫﻤـﺔ اﻳﻨﻬـﺎ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬لﻫﺎﻳﻲ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻴﺪ‪» :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷـﻦ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ را از آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪهاﻧﺪ‪ «.‬و ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﻴﺪ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬لﻫﺎي ﺳﺴﺖ ﺑﺮاي ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺣﺘﻲ ﺧﻮدﺗﺎن ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬درﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪» :‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزات دﻧﻴـﻮي ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻧـﺪارد‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ وارد ﻧﻤﻲﺳﺎزد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮآن‬ ‫ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰاران ﺣﻜﻢ در ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺣﺞ و ﻧﻤﺎز و زﻛﺎت و‪ ...‬اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ‬ ‫ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ «.‬و ﺑﺎ ﺧﺮوج از ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻘ ﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺗﺖ ﻣﻨﺘﻘـﺪان ﻣـﻲﭘﺮدازﻳـﺪ و از ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﺔ‬ ‫ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ ﺣﺪود دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑـﻪﺻـﺮاﺣﺖ ﺑﻴـﺎن‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ؟ آﻳﺎ ﺣﺪ زﻧﺎ و ﺳﺮﻗﺖ و ﻣﺤﺎرب و ﻣﻔﺴﺪ ﻓﻲاﻷرض را ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ آن‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ؟« اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴـﺪ ﭘﺎﺳـﺦ اﻳـﻦ ﺳـﺆا‪-‬ت را‬ ‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ر‪.‬ك‪ .‬ﺑﻪ‪ :‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.67‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪289‬‬

‫‪» .2‬ﺗﻌﺪاد رواﻳﺎت وارده در ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴـﺖ رواﻳـﺖ اﺳـﺖ‪ «.‬و ﺳـﭙﺲ ﺑﺮﺧـﻲ از آن‬

‫رواﻳﺎت ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﻤﺎ ﺻﺤﻴﺤﻪ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ ﻣـﺎ آن رواﻳـﺎت را ﻧﺪﻳـﺪه ﺑـﻮدﻳﻢ و ﺧﺒـﺮ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ درﺧﺼﻮص آن رواﻳﺎت‪ ،‬در ﻧﺎﻣﺔ اوﻟﻢ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ دادهام و ﻗﺼﺪ ﺗﻜﺮار ﻧـﺪارم‪ .‬در‬

‫ﻣﻄﻠﺒﺘﺎن ﺟﻤﻠﻪاي از ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪاي ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ دﻟﺨﻮاه ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻮر ﺧـﻮد‪ ،‬دوﺑـﺎر ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺟﻤﻠﻪاي از ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ﺑﺮاﻳﺘﺎن ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ درﺧﺼﻮص رواﻳـﺎت ﻛـﻪ اﻳﻨﻘـﺪر‬

‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ را ﻫﻢ در ﻧﻈﺮ آورﻳﻢ ﻛﻪ اﻛﺜـﺮ رواﻳـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎ اﻣـﺮوز ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺳﺮوﻛﺎر دارﻳﻢ ﺑﻌﺪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و اﮔـﺮ اﻳﺸـﺎن ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻈـﺮي درﺧﺼـﻮص‬

‫اﻧﺪك رواﻳﺎت زﻣﺎﻧﺶ دارد ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻪ ﻗﻀﺎوﺗﻲ از رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺜﻴﺮ راوﻳﺎن و ﻓﻘﻬﺎي واﺑﺴـﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ؟ »اﻗﺴﺎم راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ‪ .1 :‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ‪ .2‬اﺷﺘﺒﺎهﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‬ ‫‪ .3‬ﻧﺎآﮔﺎه‪ ‬ﺣﺪﻳﺚﻧﺎﺷﻨﺎس ‪ .4‬راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن ﺣﺎﻓﻆ‪ ...‬اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ ﺣـﻖ و‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ راﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ دروغ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺎﺳﺦ و ﺑﻌﻀـﻲ ﻣﻨﺴـﻮخ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ ﻋـﺎم‬

‫اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﻜﻢ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﭘﺎرهاي ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﺔ راﺳﺘﻴﻦ و ﭘﺎرهاي‬ ‫ﺗﻮﻫﻢ اﺳﺖ‪ 1«.‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻧﺎﺳـﺦ و ﻣﻨﺴـﻮخ و ﻣﺤﻜـﻢ و ﻣﺘﺸـﺎﺑﻪ و‪ ...‬ﻛـﻪ ﺣﻀـﺮت ﻋﻠـﻲ‬ ‫درﺧﺼﻮص رواﻳﺎت زﻣﺎﻧﺶ آورده‪ ،‬ﺑﻪﺑﺮﻛﺖ وﺟﻮد ﻓﻘﻬﺎ درﺧﺼﻮص ﺑﺴﻴﺎري از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ و دوﺑﺎره ﭘﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﻴﻮي در ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪﻧﺎم ﺧﺪا‪» :‬وﻗﺘﻲ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاران )ﻓﻘﻬـﺎ(‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ آﻳﺎت ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﺎخﺑﻪﺷﺎخ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺒﻲ آﻧـﺎن آﺷـﻜﺎرﺗﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ آﻳﺎﺗﻲ را ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم ﺑﺮآﻣﺪه از آن ﺑـﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ و ﻣﺼـﻠﺤﺖ آﻧـﺎن‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و در ﻋﻮض آﻳﺎت ﻧﺎﺳﺦ‪ ،‬آﻳﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺟﻬـﺖ ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎي اﻳﺸـﺎن ﻗـﺮار‬ ‫دارد‪ 2«.‬ﻣﺤﻤﺪ ارﻛﻮن ﻣﺜﺎل ﺟﺎﻟﺒﻲ دراﻳﻦﻣﻮرد دارد ﻛﻪ ﻧﺴﺦ ﻳـﺎ اﺑﻄـﺎل آﻳـﺎت ‪ 182-180‬و ‪240‬‬ ‫ﺳﻮرة ﺑﻘﺮه ﺗﻮﺳﻂ آﻳﺎت ‪ 11‬و ‪ 12‬ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻤـﺎﻳ ت ﻓﻘﻬـﺎ در ﻣﺤـﺪود ﻛـﺮدن‬

‫ارث‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺸﺘﻲ از ﺧﺮوار اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺟﻌﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻪ ﺑﻪﻗﻮل ﺷﻤﺎ و ﺑﺮﺧـﻲ ﻓﻘﻬـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ در‬ ‫اﻧﺤﺼﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ »ﻓﻘﻴﻬـﺎن اﻳـﻦ‬ ‫اﺟﺎزه را ﺑﻪ ﺧﻮد دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﺎزي ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ داﻧﺶ ارﺛﻲ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ‬

‫اﻟﺰاﻣﺎت و ﺷﺮاﻳﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲاﻗﺘﺼﺎدي ﺟﻮاﻣﻌﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ در آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻳـﺎ ﺑﻬﺘـﺮ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‬ ‫اﻟﺰاﻣﺎت و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺮآﻣﺪه از ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻋﺎدتﻫﺎ و ﺳﻨﺖﻫﺎي ﮔﺮوهﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ ﺑﻮد‪ 3«.‬راﺳﺘﻲ وﻗﺘﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﺗﺎاﻳﻦﺣـﺪ در اﺧﺘﻴـﺎر و‬ ‫‪ .1‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ ‪.210‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪ ارﻛﻮن‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻋﻘﻞ اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺧﻠﺠﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﻳﺪه‪ ،1379 ،‬ص ‪.46‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.58‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪290‬‬

‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮي اﺳﺖ )ﺑﺎ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﻴﻜﻲ( ﭼﺮا ﻓﻘﻬـﺎ اﺻـﺮار‬

‫دارﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﻮﻳﺶ از ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ را ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﺪا ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ؟ »وﻗﺘﻲ ﻃﺒﺮي ﻫﺮ‬ ‫واژه ﻳﺎ ﻋﺒﺎرت ﻗﺮآﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺮح دﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻣﻌﻤـﻮل ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎرت‬

‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ« آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﻧﮕﺎه ﺷﺮح ﺧـﻮد را از ﭘـﻲ آن ﻣـﻲآورد‪ ،‬ﺑـﻪﻫـﻴﭻروي اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ را ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺮح او ﺗﺎ ﭼﻪاﻧﺪازه درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺎ ﻛ م ﺧـﺪا ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ‬

‫دارد«‪ 1‬آﻳﺎ اﻧﻜﺎر ﺗﺎرﻳﺦﻣﻨﺪي و اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺎم ﺣﻜﻢ و ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻮﺳﻂ آدﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺶ از ﻓﻬﻢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻧﺎن از ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ‬

‫آدﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎﻳ ت و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﻨﺪ و ﻛﺴﻲ را ﻣﻬﻠـﺖ اﻋﺘـﺮاض و‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ؟ »اﻧﺪﻳﺸﺔ اﺳ ﻣﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎرﻳﺦﻣﻨﺪي ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮد را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ و ﻣﺘﻮن‬

‫ﺗﺄﺳﻴﺴﻲ و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ اﺳ م را ﻏﻴﺮﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ 2«.‬ﻣﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ‬ ‫در ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﺪ‪» :‬ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا ﻫﻴﭻ ﮔﺮوه و ﺷﺨﺼﻲ ﺻ ﺣﻴﺖ ﺟﻌﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻌﻞ ﻛﻨﺪ‪ «.‬و ‪-‬ﺑﺪ ﻓﻘﻂ ﺷﻤﺎ و ﻫﻢﻣﺴﻠﻜﺎنﺗﺎن ﺻ ﺣﻴﺖ‬ ‫دارﻳﺪ اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ را اﻋ م و اﺟﺮا ﻛﻨﻴﺪ و ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﺣﻖ ﻧﻘﺪ و اﻋﺘﺮاض ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ اﺟﺮاي دﻳﻦ ﺧﺪا ﻛﻨﻴﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ‬ ‫اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ؟ آﻳﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻛﻪ آزادي را ﺑﻪ ﻫﻤﺠﻨﺲﺑﺎزﻫـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ﻫﺪﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮ را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﺪ؟! ﺑﺎﻷﺧﺮه اﺷﻜﺎلﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻳﺎ ﺑﺎﻳـﺪ اﺳـ م را‬ ‫ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻳﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ «.‬ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را از‬ ‫ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﻓﻘﻪ )ﻛﻪ ﻋﻠﻤـﻲ دﻧﻴـﻮي و‬ ‫ﺑﺸﺮي و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻘ ﻧﻴﺖ و اﻟﺰاﻣﺎت ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪ 3(.‬ﻫﺴﺘﻴﺪ و در ﺣﺎل اﻧﻜﺎر ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﻫﺴـﺘﻴﺪ‬

‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮاي رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻘـﻮق ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎ ازﺟـﺎنﮔﺬﺷـﺘﮕﻲ و ﺻـﺮف ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ و آن ﻧﻴﺰ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻘ ﻧﻴﺖ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪاي‬ ‫ﻓﻮق ﺑﺸﺮي ارﺗﻘﺎ ﻣﻲدﻫﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﺎر آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻋﻴﻦ ﻛ م ﺧﺪا و اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ‪،‬‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ از آن ﻛ م‪ .‬اﮔﺮ آن اﻋ ﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺸﺮي اﺳﺖ آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻫﻢ اﺳـﺘﻨﺒﺎطﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1287‬ق‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﻳﻮﺳﻒ ﺧﺎن ﻣﺴﺘﺸﺎراﻟﺪوﻟﺔ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑـﻪﻧـﺎم »ﻳـﻚ‬

‫‪ .1‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.73‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪ ارﻛﻮن‪ ،‬ﻗﻀﺎﻳﺎ ﻓﻲ ﻧﻘﺪ اﻟﻌﻘﻞ اﻟﺪﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻒ ﻧﻔﻬﻢ ا‪-‬ﺳ م اﻟﻴﻮم؟‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻫﺎﺷﻢ ﺻـﺎﻟﺢ‪ ،‬داراﻟﻄﻠﻴﻌـﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻴﺮوت ‪ ،1998‬ص ‪.50‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﻚ‪ .‬ﺑﻪ‪ :‬اﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬رﺑﻊ اول‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب دوم‪.‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪291‬‬

‫ﻛﻠﻤﻪ« ﻧﻮﺷﺖ و ﻧﺴﺨﻪاي از آنرا ﺑﺮاي ﻣﻴﺮزا ﻓﺘﺤﻌﻠﻲ آﺧﻮﻧﺪزاده ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻮاد‬

‫اﻋ ﻣﻴﺔ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﺎ آﻳﺎت و رواﻳﺎت اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ و درواﻗـﻊ ﺗﻔﺴـﻴﺮي از آﻳـﺎت و رواﻳـﺎت‬ ‫اﺳ ﻣﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﻐﺎﻳﺮت و ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ‬

‫آﺧﻮﻧﺪزاده در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺘﺸﺎراﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻏﺎﻟـﺐ از آﻳـﺎت و رواﻳـﺎت‪ ،‬ﭼﻴـﺰ‬ ‫دﻳﮕﺮي اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻤﺎ ﺗﻔـﺎوت ﺑﺴـﻴﺎر دارد و درﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺿـﻤﻦ ﺗﺸـﻜﺮ از زﺣﻤـﺎت‬ ‫ﻣﺴﺘﺸﺎراﻟﺪوﻟﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﺠﺎل ﺑﻴـﺎن و اﺑـﺮاز وﺟـﻮد درﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﺪارد‪ .‬آﻳﺎ ﺣﻖ ﺑﺎ آﺧﻮﻧﺪزاده اﺳﺖ؟‬

‫‪» .4‬اي ﻣﻠﺤﺪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن دوﻟﺘﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳ م اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ در آن ﻣﺴـﺎوات و‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳ م اﺳﺖ‪ ...‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اي ﺑﻲﺷـﺮف‪ ،‬اي ﺑـﻲﻏﻴـﺮت ﺑﺒـﻴﻦ ﺻـﺎﺣﺐ‬ ‫ﺷﺮع‪ ...‬ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺷﺮف ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده و اﻣﺘﻴﺎز داده ﺗﻮ را‪ ،‬و ﺗﻮ ﺧﻮدت از ﺧـﻮدت ﺳـﻠﺐ اﻣﺘﻴـﺎز‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺠﻮس و ارﻣﻨﻲ و ﻳﻬﻮدي ﺑـﺮادر و ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑﺎﺷـﻢ‪ 1«.‬اﺳـﺘﺨﺮاج و‬ ‫اﻋ م اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻘﻬﺎ ﻛﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﺑﺸﺮي آﻧـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬از دﻳـﺪﮔﺎه آﻧـﺎن‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺮف ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﺮر ﻛﺮده‪ ،‬در ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدن از ﻣﺠﻮس و ارﻣﻨـﻲ و ﻳﻬـﻮدي و ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدن از ﻣﺨﺎﻟﻒ )اﻫﻞﺳﻨﺖ( ﻛﻪ »آﺑـﺮو و ﺣﺘـﻲ ﺟـﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﺣﺮﻣـﺖ‬

‫ﻧﺪارد« و ﭼﻘﺪر در ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻏﻴﺒﺖ و ﻫﺠﻮ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻗﻠﻢﻓﺮﺳـﺎﻳﻲ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﭘـﻨﺞﮔﺎﻧـﺔ‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﺣﻔﻆ دﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻧﺴﺐ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺟﺎن( ﺑﻪآﺳﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻓﻘﻬﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﺎ‬ ‫ﭼﻘﺪر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻲﺷﺮف و ﺑﻲﻏﻴﺮت ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪﮔﻔﺘﺔ ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧـﻮري‪ ،‬ﭼﻨـﻴﻦ اﻣﺘﻴـﺎزاﺗﻲ را از‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻠﺐ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺗﺤﻘﻴﺮ‪ ،‬اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺣﺘﻲ ﻗﺘﻞ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوتﺗﺮ از ﻣﺎ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ و ﻋﻘﻴﺪهاي ﻏﻴﺮ از ﻣﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺎي ﺷﻜﺮش ﺑﺎﻗﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻤﺎ و ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑـﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎﻃﺎت ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ ﺧﺪا‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻮع ﺑﺸـﺮ را اﻧﻜـﺎر ﻛﻨﻨـﺪ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻳـﻚ دوراﻫـﻲ‬ ‫وﺣﺸﺘﻨﺎك ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﺎ اﺳ م ﻳﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ! »اﺗﺨﺎذ و اﻧﺘﺨﺎب ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨـﺎي‬ ‫اﺻﻠﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺴـﺌﻠﻪاي ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﺮي ﻣﻴﻤﻮن و ﻣﺒﺎرك و ﻣﻘﺘﻀﺎي اواﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫‪ .5‬ﻋﺠﺐ آﻧﻜﻪ در ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣـﻮاﻓﻘﻢ و آن در اﺟـﺮاي ﺣـﺪود و ﺑﺤـﺚ ﺗﻮﻗـﻒ آن‬ ‫‪ .1‬ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در‪ :‬رﺳﺎﻳﻞ ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻛﻮﺷﺶ ﻏ ﻣﺤﺴﻴﻦ زرﮔﺮيﻧﮋاد‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫ﻛﻮﻳﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،1374‬ص ‪ 161‬و ‪.162‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻌﻨﻮي و ﻋﻘ ﻳﻲ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻛﻴﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،46‬ص ‪.13‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪292‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺪرس ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻤﺎ از ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣـﺪود در ﻋﺼـﺮ ﻏﻴﺒـﺖ ﻣﻌﺼـﻮم ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ و‬

‫ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﺷﻤﺮده ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕـﺬرﻳﻢ از ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ »ﻣﻌﺼـﻮم« و »ﻏﻴﺒـﺖ« ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﺮﻛﺪام ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻄﺮحﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﻳـﻦ‬

‫ﺑﺤﺚ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﺮﺧﻲ ﺣﺪود ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن از اﺻ ح و ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎ در ﻛﻴﻔﻴﺖ و‬ ‫اﺟﺮا ﺣﺪود ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ از ﺗﻮﻗﻒ آن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﺳﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‬ ‫ﺑﻪﺟﺎي ﺑﺤﺚﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺣﺪود و ﻗﺼـﺎص و در‬ ‫ﻛﻞ اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ ﺟﺰاﻳﻲ را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﮕﺬارﻳﻢ و ا‪ -‬اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻛـﻪ ﻛﺎرﻛﺮدﻫـﺎي ﺿـﺮوري‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي واﻫﻲ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ از ﺗﻮﻗﻒ و ﺟﺎﻳﺰ ﻧﺒﻮدن ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻮر در زﻣـﺎن‬ ‫ﻏﻴﺒﺖ دم ﻣﻲزدﻧﺪ ﻏﺰاﻟﻲ را ﭼﻨﺎن ﺑﻪﺧﺸﻢ آوردﻧﺪ ﻛﻪ آن ﺟﻤ ت ﺗﻨﺪ را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻴﺎن‬

‫ﻛﺮد )ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﺸﺮوطﻛﺮدن ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻜﺎم و اﻋﻤﺎل ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼـﻮم ﺑـﺮﺧ ف‬ ‫ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺷـﻴﻌﻴﺎن رواج ﺑﺴـﻴﺎر داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ( »ﻋﺠـﺐ آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫رواﻓﺾ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺮط دﻳﮕﺮي ﻫﻢ اﻓﺰودهاﻧﺪ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎ اﻣـﺎم ﻣﻌﺼـﻮم ﻛـﻪ اﻣـﺎم ﺣـﻖ اﺳـﺖ‬ ‫ﺧﺮوج ﻧﻜﻨﺪ اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﭘﺴﺖﺗـﺮ از آﻧﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻳﺸـﺎن ﮔﻔﺘﮕـﻮ ﺷـﻮد و‬ ‫ﺟﻮاﺑﺸﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﺔ ﺣﻘﻮق ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ دﻳـﻮان ﻗﻀـﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ‪ ...‬اﻛﻨﻮن زﻣﺎن ﻧﻬﻲ از ﺳﺘﻢ و ﻃﻠﺐ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﻖ ﻫﻨﻮز‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺧﺮوج ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﻦ اﺻﺮاري ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﻚ »ﺣﺪ« ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ ﻧﺪارم اﻣـﺎ از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫آﻗﺎي ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن از ﺣﺪ و ﻋﺪم ﺗﻮﻗﻒ آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮي‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ راهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در درون ﻓﻘﻪ ﺑﺮاي ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣﺪود ﻳﺎ ﺗﺨﻔﻴﻒ در آن وﺟﻮد دارد‬ ‫ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻋﺪة درء اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﻘـﻂ در ﺗﺸـﻴ‪‬ﻊ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد اﺗﻔـﺎق‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻧﻴﺰ اﺳﺖ‪» .‬ادرﺋﻮا اﻟﺤﺪود ﺑﺎﻟﺸﺒﻬﺎت« ﺑـﺎ ﺷـﺒﻬﺎت‪ ،‬ﺣـﺪود را دﻓـﻊ‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ‪ 2.‬اﺻﺮار آﻗﺎي ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬آنﻫﻢ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ از آن دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺮﻋﻜﺲ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪة درء اﺳﺖ و اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺷﺒﻬﺎت را ﺑﺎ ﺣﺪود دﻓﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!‬ ‫‪ .7‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬را ﺿﺮوري دﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه و اﻓﺰودهاﻳﺪ ﻛﻪ »اﻫﻞ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻲداﻧﻨـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺿﺮورﻳﺎت‪ ،‬اﺟﺘﻬﺎد راه ﻧﺪارد‪ «.‬او‪ ،ً-‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺿﺮوري دﻳﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‬ ‫ﺿﻌﻒ اﺳﺘﺪ‪-‬ل ﺷﻤﺎ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺎ ﻃﺮح ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺑـﻲﻧﻴـﺎز از ﺟﻮاﺑﮕـﻮﻳﻲ‬ ‫‪ .1‬اﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ا‪-‬ﻣﺮ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف و اﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻜﺮ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﺤﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬وﺳﺎﻳﻞ اﻟﺸﻴﻌﻺ اﻟﻲ ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻟﺸﺮﻳﻌﻺ‪ ،‬ج ‪ ،18‬ﺑﺎب ‪ ،24‬ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺣﺪود‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪.4‬‬

‫‪293‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺗﺪاد ﻧﻴﺰ ﺟﺰﺋـﻲ از آن اﺳـﺖ‪ ،‬داراي ﺗـﺎرﻳﺦﻣﻨـﺪي‬

‫ﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮد اﺳﺖ و اﺟﺘﻬﺎد و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﻋﻘ ﻧﻲ ﺑﺸﺮ ﻫﺮ آن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم‪،‬‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ل اراﺋﻪ دﻫﺪ‪» .‬و راﺳﺨﺎن در ﻋﻠﻢ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺮع اﺳـ م در ﺑـﺎب ﻧﻜـﺎح و ﻃـ ق و‬

‫ﻣﻌﺎﻣ ت و زﻳﻨﺖ و ﻟﺒﺎس و ﻗﻀﺎ و ﺣﺪود و ﻗﺴﻤﺖ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﭼﻴﺰي را ﻧﻴﺎورد ﻛﻪ اﻋﺮاب ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﻳﺎ‬ ‫در ﻗﺒﻮﻟﺶ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ...‬دﻳﺔ ﻗﺘﻞ در زﻣﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ده ﺷﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ده ﺷﺘﺮ دﺳـﺖ از‬ ‫آدﻣﻜﺸﻲ ﺑﺮﻧﻤﻲدارﻧﺪ آنرا ﺑﻪ ﺻﺪ ﺷﺘﺮ رﺳﺎﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢ آنرا ﻧﮕﺎه داﺷﺖ و ﻋـﻮض ﻧﻜـﺮد‪...‬‬ ‫ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ زاﻧﻴﺎن را ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و دﺳﺖ دزد را ﻣﻲﺑﺮﻳﺪﻧﺪ و ﻗﺎﺗﻞ را ﻣﻲﻛﺸـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗـﺮآن‬ ‫ﻫﻢ ﻫﻤﺎنﻫﺎ را آورد و اﻣﺜﺎل اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺨﻔﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ .8‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺧﺼﻮص ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻣﻨﺘﻘﺪان و ﻣﺘﻔﻜﺮان‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛـﻪ‬ ‫آﻳﺎ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي »ﻓﻜﺮ و ﺗﺄﻣﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮ« اﺳـﺖ؟ ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ ﺗﻜﻔﻴﺮﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﻴﻮي و ﺳﻄﺢ ﻓﻜﺮيﺷﺎن اﺳﺖ ﺳﺒﺐ‬

‫اﻳﺠﺎد ﻓﻀﺎي رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻬﺎ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل اﻣﻮر دﻧﻴﻮياﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻮﻣﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮياش ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ از واﺟﺒﺎت اﺳﺖ را ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺑﻬﺎﻧـﻪ ﻛـﻪ اﻳﻨﻬـﺎ ﻋﻠـﻮﻣﻲ‬ ‫دﻧﻴﻮياﻧﺪ و ﺑﻪدرد آﺧﺮت ﻧﻤﻲﺧﻮرﻧﺪ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛـﺮده و ﺗﺤﺼـﻴﻞ آﻧﻬـﺎ را واﺟـﺐ ﻧﻤـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫»‪...‬ﻃﺐ و ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﻧﺠﻮم و ﻋﺮوض و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﻫﻴﺌﺖ و ﺣﺴـﺎب‪ ،‬و از اﻳـﻦ ﻋﻠـﻮم ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﺑﻬﺠﺖ و ﺳﻌﺎدﺗﻲ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻘﺒﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺤﺼﻴﻞ آﻧﻬﺎ واﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮاﺗﻲ ﺳﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮآوري در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن در ﺗﺎرﻳﺦ‪،‬‬ ‫ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻠﮕﺮاف ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦﺷﺎه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻇﻞاﻟﺴﻠﻄﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳـﺪ ﻋﻠﻤـﺎ و‬ ‫ﻣﺮدم ﺣﺮﻓﻲ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻘﺪر ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ و ﺳﺨﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺜ ﺑﺎﻧﻚ را ﺑﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ! اﻳﻦ ﭼﻪ ﺣﺮف‬

‫‪2‬‬

‫رﻛﻴﻚ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ؟«‪ 3‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺲ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ‬ ‫‪‬ﻋﻘ ﻳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗ ش ﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﻄﺮ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎي آن‪ ،‬ﻣﻴـﺮزا ﺣﺴـﻦ‬ ‫رﺷﺪﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺪارس ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﻓﻘﻬﺎ ﮔﺮدﻳـﺪ و رﺷـﺪﻳﻪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺆﻣﻦ و ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ اﺳ م ﺑﻮد )ﺷﺮح اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ( ﺑﺎ ﺗﻜﻔﻴـﺮ و آزار‬ ‫و اذﻳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮري در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻇﻢا‪-‬ﺳ م ﻛﺮﻣـﺎﻧﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻮرا ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳ م ﻗﺴﻢ ﻣﻲدﻫﻢ آﻳﺎ ﻣﺪارس ﺟﺪﻳﺪه ﺧ ف ﺷﺮع ﻧﻴﺴـﺖ؟ و آﻳـﺎ‬

‫‪ .1‬ﺷﺎه وﻟﻲاﷲ دﻫﻠﻮي‪ ،‬ﺣﺠﻺاﷲ اﻟﺒﺎﻟﻐﻪ‪ ،‬داراﻟﺘﺮاث‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه ‪ 1355‬ق‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.105‬‬ ‫‪ .2‬ﻣ اﺣﻤﺪ ﻧﺮاﻗﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮاج اﻟﺴﻌﺎد¨‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ اﺳ ﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.48-47‬‬ ‫‪ .3‬اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ دوران ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺻﻔﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ اول ﺗﻬﺮان‪ 2535 ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﺎﺑﻚ‪ ،‬ص ‪.13‬‬

‫‪294‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ورود ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪارس‪ ،‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اﺿﻤﺤ ل دﻳـﻦ اﺳـ م ﻧﻴﺴـﺖ؟ آﻳـﺎ درس زﺑـﺎن ﺧﺎرﺟـﻪ و‬

‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺷﻴﻤﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﺎﮔﺮدان را ﺳﺨﻴﻒ و ﺿﻌﻴﻒ ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ؟«‪ 1‬و ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺪارس رﺷﺪﻳﻪ را در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺴﺘﻨﺪ و او ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ ﻓﺮار ﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺗ شﻫـﺎي ﻧﻮآوراﻧـﺔ‬ ‫رﺷﺪﻳﻪ در ﻣﺸﻬﺪ ﻧﻴﺰ ﺳﺒﺐ ﺗﻜﻔﻴﺮ او ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ اﺳﺒﺎبﻫﺎ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻜـﺮدم‪.‬‬ ‫از ورود ﺑﻪ ﺣﺮم ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻳﺎرت از ﺧﺎرج‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪم‪ .‬از ورود ﺑﻪ ﺣﻤﺎمﻫﺎ ﻗﺪﻏﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬

‫در ﻣﻨﺰل اﺳﺘﺤﻤﺎم ﻛﺮدم‪ .‬در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺑﻨﺎي ﻓﺤﺎﺷﻲ ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ 2«...‬و ﻫﻤـﻴﻦ ﻓﻀـﺎ‪ ،‬در ﺣـﻮزهﻫـﺎي‬ ‫ﻋﻠﻤﻴﻪ‪» :‬ﻋﻠﻤﺎ و ﻃ ب ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻣﻘـﺪس ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻛﺘـﺐ ﻣﻌﻘـﻮل را ﻣﻄﻠﻘـﺎً از ﻛﺘـﺐ ﻇـ ل‬

‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﺜﻨﻮي را در ﺣﺠﺮة ﻛﺴﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﺑﺎ او رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻧﻤـﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ 3«...‬و ﻣﻌﺪود ﻓﻘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪاش ﺷﻜﻮة ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ اﺻﻄﻬﺒﺎﻧﺎﺗﻲ ﺑﻪ آﻗﺎ ﻧﺠﻔﻲ ﻗﻮﭼﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪» :‬ﻣـﻦ از اﻳـﻦ ﻣﻌﻘـﻮل‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﮔﺮﻓﺘﻪام ﺑﻪ »ﺣﻜﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﻟﻲ ﻣﺮﺗﺒﺔ ‪-‬اﺑﺎﻟﻲﮔﺮي و ﺑﻲدﻳﺎﻧﺘﻲ و ﺑـﻲﻋﻠﻤـﻲ اﺳـﺖ« و‬

‫ازاﻳﻦرو ﺳﺎلﻫﺎ در ﮔﻮﺷﺔ اﻧـﺰوا ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮ و ﻓ ﻛـﺖ و ﻗـﺮضداري ﻣﺒـﺘ ﻳﻢ‪ 4«.‬در ﻫﻤـﺎن اﻳـﺎم‬ ‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺪﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲزاده ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﻓﻘﻬﺎ ﮔﺮدﻳﺪه و آﻳﺎت ﻋﻈﺎم ﺷﻴﺦ ﻋﺒـﺪاﷲ‬ ‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ و ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ »ﺿﺪﻳﺖ ﻣﺴﻠﻚ ﺗﻘـﻲزاده ﺑـﺎ اﺳـ ﻣﻴﺖ و ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ« داده و اﻓﺰودﻧﺪ‪» :‬از ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻘﺪس ﻣﻠﻲ‪ ...‬ﺧـﺎرج و ﻗﺎﻧﻮﻧـﺎً و ﺷـﺮﻋﺎً‬ ‫ﻣﻨﻌﺰل اﺳﺖ‪ ...‬و ﺗﺒﻌﻴﺪش از ﻣﻤﻠﻜﺖ اﻳـﺮان‪ ،‬ﻓـﻮراً ‪-‬زم و اﻧـﺪك ﻣﺴـﺎﻣﺤﻪ و ﺗﻬـﺎون ﺣـﺮام و‬ ‫دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ)ع( اﺳﺖ‪ 5«.‬ﺗﻘﻲزاده ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺷـﻮد اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ ﺗﺒﺮﻳـﺰ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﺑﻪﻣﺪت ﻳﻜﺴﺎل ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤـﺪاﻣﻴﻦ رﺳـﻮلزاده‪ ،‬در ﻳـﻚ اﺗـﺎق ﻣﺨﻔﻴﺎﻧـﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻨﺎن ﻓﻀﺎﻳﻲ از رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻜﻔﻴﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻧﺎﻣﺔ ﻳﻚ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮات ﮔﻤﻨﺎم ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﺗﻘﻲزاده ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ اﺳﺖ‪...» :‬از ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﻲ اﺳﺘﺪﻋﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارم ﻫﻤﻴﻦ‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺮﻳﻀﻪ را ﻓﻘﻂ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻫﻔﺘﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﻣﺎ ﺗﺎراج و ﺧﻮد‪ ‬ﺑﻨﺪه ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﻣﺜﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺳﺮم را ذﺑﺢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻘﺪر ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻫـﺮ‬

‫‪ .1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺪاري اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻇﻢ ا‪-‬ﺳ م ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬ص ‪322‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻦ رﺷﺪﻳﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات رﺷﺪﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﻲ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﺪه در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻲ ﻟﻨﺪن‪ ،‬ﺟﻠـﺪ اول‪،‬‬ ‫ص ‪ 111‬و ‪.112‬‬ ‫‪ .3‬آﻗﺎ ﻧﺠﻔﻲ ﻗﻮﭼﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺣﺖ ﺷﺮق‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ر‪.‬ع‪ .‬ﺷﺎﻛﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ دوم ‪ ،1362‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ص ‪.72‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.347‬‬ ‫‪ .5‬اوراق ﺗﺎزهﻳﺎب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ و ﻧﻘﺶ ﺗﻘﻲزاده‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،1359‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﺟﺎوﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ص ‪ 207‬و ‪.208‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪295‬‬

‫ﭼﻪ ﺗﺎﺟﺮ و ﺗﺎﺟﺮزاده در اﺳ ﻣﺒﻮل ﻫﺴﺖ ﻫﻤﻪاش ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺷـﻴﻄﺎن اﺑـﻦ ﺷـﻴﻄﺎن‪،‬‬

‫ﺑﻲﻧﺎﻣﻮس اﺑﻦ ﺑﻲ ﻧﺎﻣﻮساﻧﺪ‪ ...‬ﺧﺪاي ﻧﻜﺮده وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮﮔﻮن ﺷﺪ آنوﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻨﺪ؟ ﭼﻪ ﻧﻤﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر وﺣﺸﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺧﻮن ﻣﺎﻫﺎ را ﺣ ل ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪«.‬‬

‫و اﻳﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ را ﺑﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻣﺠﺪا‪-‬ﺳ م ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑﺮم ﻛﻪ ﺧﻮد رﺋﻴﺲ ﻃ ب ﺣﻮزة‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد و در ﻣﺘﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔـﺖ‪...» :‬ﻣﺸـﺮوﻃﻴﺖ را ﻛـﻪ‬

‫ﺑﻪﻛﻠﻲ ﺧﺎرج از اﻣﻮر دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻮد‪ ،‬داﺧـﻞ در اﻣـﻮر دﻳﺎﻧـﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ...‬ﻳﻜـﻲ از اﺳـﺒﺎب اﻧﺤﻄـﺎط‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ورود آﺧﻮﻧﺪﻫﺎ ﺑﻮد در او‪ ،‬و اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﺔ دﻳﮕﺮ ﻣﺠﻠﺲ و ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ در اﻳﻦ ﻣﻤﻠﻜﺖ‬

‫ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﻨﺲ ﻋﻤﺎﻣﻪﺑﻪﺳﺮ را در ﻣﺠﻠﺲ راه ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫‪2‬‬ ‫وﻛﺎﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻟﺴ م‪«.‬‬

‫‪ .9‬ﭼﻘﺪر ﺗﺄﺳﻒﺑﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺪرس ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ از ﻗﺘﻞ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﺷﺮﻣﻨﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫در ادﻋﺎي ﺗﻮﻫﻴﻦ راﻓﻖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢداﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ و ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ادﻋﺎﻳﻲ دارﻧـﺪ را ﺑـﻪ اراﺋـﺔ ﻣﺴـﺘﻨﺪات دﻋـﻮت ﻣـﻲﻛـﻨﻢ‪ .‬ﻣـﻦ ﻧﻴـﺰ ﻣﺴـﺘﻨﺪاﺗﻲ از ﻣﻘـﺎ‪-‬ت او و‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﺗﻮﻫﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻜﺮده و ﻫﻤﺔ آﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫‪3‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎﻳﻲ دارﻧﺪ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ در اﺧﺘﻴﺎر دارم‪.‬‬

‫‪ .10‬ﻓﺮﻣﻮدهاﻳﺪ ﻛﻪ »اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺎه ﻳﻚ داﺳـﺘﺎن از راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺘﻢ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ....‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮاي او ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎب اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺘﻮح ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ادوارد ﺑﺮاون‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،1361 ،‬ص ‪.170‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺠﺪا‪-‬ﺳ م ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ و ﺗﺤﺸﻴﺔ ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻠﻴﻞﭘﻮر‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات داﻧﺸـﮕﺎه اﺻـﻔﻬﺎن‪،‬‬ ‫ﭼﺎپ دوم‪ ،1356 ،‬ص ‪ 284‬ﺗﺎ ‪.288‬‬ ‫‪3 .http://www.contact.az/docs/2011/Interview/112011862az.htm‬‬ ‫‪http://kultaz.com/2007/12/29/rafiq-tagi-%E2%80%9Cmen-mehemmed-peygemberi‬‬‫‪tehqir-etmemisem%E2%80%9D/‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‬ ‫)‪ (1‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﻜﺮدهام«‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺟﻨﺎب راﻓﻖ‪ ،‬درﺧﺼﻮص دوران ﺣﺒﺲ ﺧﻮد ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﮕﻮﺋﻴﺪ؟‬

‫اﻳﻦ ﺣﺒﺲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﻗﺼﻪ ﺑﻮد‪ ...‬در زﻧﺪﮔﻲ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺎرﺑﻲ وﺟـﻮد دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ﺗﺠﺮﺑﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﻮﺳﺎن دﻳﮕﺮِ زﻧﺪان ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬ ‫‪ 7-6‬ﻣﺎه در زﻧﺪان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻣﺜﻞ ﻳﻚ داﻧﺸـﮕﺎه ﺑـﺰرگ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در ﻛـﻞ‪ ،‬زﻧـﺪان ﺑـﻪ‬ ‫رﺋﺎﻟﻴﺴﺖﺷﺪن و ﺑﺎزﺷﺪن ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺳ ّﻨﻤﺎن روﻣﺎﻧﺘﻴﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﻛـﺮدهاﻳـﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ راﻫﻲ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﻤﻮدهاي ﻣﻲﻧﮕﺮي ﻣﻲﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ وﺟـﻮد‬ ‫دارد‪ .‬دﻳﺪن آن ‪-‬زم اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در زﻧﺪان ﺑﻮدم ﻣﺜﻞ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲﭘﻴﻤﻮدم‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﻳـﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ را‬ ‫ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﮔﺬراﻧﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺮوﻳﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﺳﺒﺐ زﻧﺪاﻧﻲﺷﺪن ﺷﻤﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ در آنزﻣﺎن ﻣـﺘﻬﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻳـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ دراﻳﻦﺑﺎره ﭼﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟‬

‫‪ .1‬ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺘﻘﺪﻳﻦ ﻓﺘﻮاي ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ را ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﺮور اﻧﺠﺎم ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از آذري‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده و در اﺧﺘﻴﺎر ﺟﺮس ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻴﻔﺘﺔ اروﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪﻫـﺎ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻗﺼﺪ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﺳ م و ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﺣﻀـﺮت ﻣﺤﻤـﺪ را ﻧﺪاﺷـﺘﻪ« و اﮔـﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي او ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﺟﺮﻳﺤﻪدار ﺷﺪن ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪» ،‬در ﻣﺤﻀﺮ دادﮔﺎه از اﻳﺸﺎن ﻋﺬر ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳـﺖ«‪ .‬در اداﻣـﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ ﺑﻪﻫﻤﺮاه آدرس ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪﻫـﺎ ﻗـﺪﻣﻲ اﺳـﺖ در راه ﺗﻨـﻮﻳﺮ‬ ‫اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﺪاﻗﺔ اﻫﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺮوﻧﺪه ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ‪) .‬ﺟﺮس‪ 19 ،‬دي ‪(1390‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ 2007/12/29 :‬آدرس ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ‪:‬‬

‫‪http://kultaz.com/2007/12/29/rafiq-tagi-%E2%80%9Cmen-mehemmed-peygemberi‬‬‫‪tehqir-etmemisem%E2%80%9D./‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪297‬‬

‫ﻣﻦ در ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻜﺮ ﻧﻜﺮده و ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺼـﺪي‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﻘﻂ درﻣﻮرد آﻳﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻣـﻦ ﺗـ ش ﻛـﺮدم‬ ‫ﺟﻬﺖﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را ﻧﺸﺎن دﻫـﻢ‪ .‬ﻣـﺜ ً‪ ،‬اﻳـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ و ﻣﻮﺿـﻌﻲ ﻣﺘﻔـﺎوت از ﻳـﻚ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺑﻴﺎن اﻓﻜﺎر ﺷﺨﺼﻲاش اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌـﺔ‬ ‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻜﻲ ﻛﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺪﻏﻦﻛﺮدن آزادي ﺑﻴﺎن ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺮﻣـﺎل ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آزادي دروﻧﻲام اﻓﻜﺎرم را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم‪.‬‬

‫آﻳﺎ ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﺎاﻳﻤﺎن را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدهاﻳﺪ؟‬

‫ﻣﻦ در آن ﻣﻘﺎﻟﻪام ﻓﻘﻂ ﺧﺮاﻓﺎت را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدهام‪ .‬آﺧﻮﻧﺪزاده‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺟﻠﻴﻞ ﻣﺤﻤﺪﻗﻠﻲزاده و‬ ‫ﺻﺎﺑﺮ ﻫﻢ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺧﺮاﻓـﺎت را ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ‬

‫»ﻣﻜﺘﻮﺑﺎت ﻛﻤﺎلاﻟﺪوﻟﻪ«ي آﺧﻮﻧﺪزاده را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي راﻓﻖ ﺗﻘﻲ در ﻛﻨـﺎر آن‪،‬‬ ‫ﺣﺘﻲ ﻳﻚ در ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺘﻘﺎد از ﺧﺮاﻓﺎت و اﻓﺸﺎء آن ﺑﺮاي دﻳﻦ اﺳ م ﻫﻢ ﻣﻔﻴﺪ اﺳـﺖ‪.‬‬

‫دراﻳﻦﺻﻮرت اﺳ م اﺻﻴﻞ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻮﻫﺮة اﺳ م آﺷﻜﺎر ﺷﻮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﺧﺮاﻓﻲ ﺗﻨﻘﻴﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ارزشﻫﺎي اﺳ م اﺻﻴﻞ‪ ،‬اﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ و ﻣﺘﺮﻗـﻲاﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺎ‬ ‫ارزشﻫﺎي ﻣﻠﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدهام و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ‪ .‬ﺗ ش ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﻌﻀﻲ اﻋﻤﺎل اﺳ م را ﺑﻪﺟﺎ آورم‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻓﻘﺮا ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﻢ و در ﻛﻨﺎرﺷﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن دادﮔﺎه ﺧﻮد اﻋﻺم ﻛﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺘﺎن در ﺧﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺳـﺎﻟﻦ دادﮔـﺎه‬ ‫ﺣﺮفﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ درﻣﻮرد ﺷﻤﺎ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻫﻢ اﻧﺘﻈـﺎر دارﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺧﻄـﺮي ﺷـﻤﺎ را‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﺪ؟‬

‫ﻣﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ آﻧﭽﻪ رخ داد ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻮده دﻳﮕﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻤﺎ اﻓﻜﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴـﺖ‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮرده وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را اﻳﻦﻃﻮر ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎنﻫـﺎ از‬ ‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و از ﻣﻮرﭼﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﻛﻠﻤـﻪ ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪام ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮرده ﺑﻮد و ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪاﻳﻦدﻟﻴـﻞ در ﺳـﺎﻟﻦ دادﮔـﺎه‪ ،‬ﻋـﺬرﺧﻮاﻫﻲ‬ ‫ﻛﺮدم‪ .‬ﻣﻌﺬرتﺧﻮاﻫﻲﻛﺮدن‪ ،‬ﻛﺎر ﻗﺒﻴﺤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻢ ﻗﺼـﺪ ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﻫـﻴﭻﻛـﺲ را‬ ‫ﻧﺪارم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﭘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻓﻜﺎري ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦﺑﺎر رخ داده اﺳﺖ‪ .‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪام ﻫﻢ ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪدﻧﺒـﺎل‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ‪-‬زم ﺑﻮد )ﺗﺎ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ( ﻣـﻲﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨـﺶﻫـﺎﻳﻲ از آن ﻣﻘﺎﻟـﻪ را‬ ‫ﺑﺰرﮔﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« درﺑﺎرة دﻳﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬درﺑـﺎرة ارزشﻫـﺎي اروﭘـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دوران ﺣﺒﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ؟‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪298‬‬

‫در زﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻀﻴﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪام ﺑﺎﺷﺪ در ﻛﺎر ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻘـﺎ‪-‬ﺗﻲ ﻛـﻪ در ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎت‬

‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪ ﻳﻚﻳﻚ ﺑﻪدﺳﺘﻢ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻘﺎ‪-‬ت ﻛﻪ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت درﻣﻮرد زﻧـﺪاﻧﻲﺷـﺪن‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺪي در ﻣﻦ داﺷﺖ‪ .‬روزﻧﺎﻣـﻪاي ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﺧـﻮاﻫﻢ اﺳـﻤﺶ را ﺑﮕـﻮﻳﻢ‪،‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮم را در ﺻﻔﺤﺔ اول ﭼﺎپ ﻛﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ درﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺧﻮدم ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎر ﺧﻮدﻣﺎن وﻗﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻜـﺎرش ﺑـﻪ‬ ‫زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺪي در ﻣﻦ داﺷﺖ‪.‬‬

‫آﻳﺎ ﻫﻤﻜﺎراﻧﺘﺎن ﺑﻪاﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ ﺷﻤﺎ را ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ؟ دراﻳﻦﻣﻮرد ﭼﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟‬

‫در ﻛﻞ‪» ،‬آزادﻟﻴﻖ«‪» ،‬ﺻﺪاي آﻣﺮﻳﻜﺎ« و »رادﻳﻮ ﺑﻲﺑـﻲﺳـﻲ« ﺣﻤـﺎﻳﺘﻢ ﻛﺮدﻧـﺪ و درﺧﺼـﻮص‬ ‫وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ را ﻫﻢ ﺣﺲ ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻪﺧﺼﻮص‬

‫ﮔﺰارﺷﮕﺮان ﺑﺪون ﻣﺮز‪ ،‬ﺷﻮراي اروﭘﺎ‪ ،‬دﻳﺪهﺑﺎن ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺟﻬـﺎﻧﻲ روزﻧﺎﻣـﻪﻧﮕـﺎران و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻔﺎرﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺸﺎن ﺑﻪاﻧﺪازة ﻛـﺎﻓﻲ ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻛﻤـﻚﻫـﺎي‬ ‫وﻛ ي داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﻟﻴ ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬آرزو ﻋﺒﺪاﷲ ﻳﺌﻮا‪ ،‬ﺳـﻌﻴﺪه ﻗﻮﺟﺎﻣـﺎﻧﻠﻲ‪ ،‬ﻧـﻮوﻟ ﺟﻌﻔﺮاوﻏﻠـﻮ‪ ،‬رﻋﻨـﺎ‬ ‫ﺳﻌﺎدت دﻳﻦ اووا و دﻳﮕﺮان ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً وﻛ ي زن‪ ،‬ﻓﺪاﻛﺎري ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺪاﻛﺎرﻳﺸﺎن اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي آزادي ﻛﺎﻣﻞ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﺗ ش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﻜﻢ رﺋﻴﺲﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﭘﻨﺞ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر آزاد ﺷﺪﻧﺪ ﭼﻬﺎر روزﻧﺎﻣـﻪﻧﮕـﺎر ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ در‬ ‫زﻧﺪان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﺗﺎن دراﻳﻦﻣﻮرد ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫اﻳﻦ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺧﻴﻠـﻲ ﻧﺎراﺣـﺖﻛﻨﻨـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﻋﻔـﻮ ﺑﺎﻳـﺪ ﺷـﺎﻣﻞ ﻫﻤـﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻤـﺔ‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران و زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ آزاد ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﻴﻠﻲ دﻟﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺮزا ﺳﺎﻛﺖ‪ ،‬ﻋﻴﻦاﷲ‬ ‫ﻓﺘﺢاﷲ ﻳﺌﻮ‪ ،‬ﻏﻨﻴﻤﺖ زاﻫﺪ و ﻣﺸﻔﻖ ﺣﺴﻴﻦاف ﻫﻢ آزاد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻧﻬـﺎ ﻋﻔـﻮ‬ ‫ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪاﻳﻦﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺷﺎدي ﻣﺎ ﻧﻴﻤﻪﻛﺎره ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﻴﻠﻲ دﻟـﻢ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤﻜـﺎران زﻧـﺪاﻧﻲام‬ ‫ﺑﻪزودي آزاد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﻢ در ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻔﻮ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻫﻤﻜـﺎراﻧﻢ ﻫـﻢ آزاد ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﺎاﺳﺘﻌﺪادي دارﻳﻢ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻗﺪرﺷﺎن را ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ‪ ،‬زﻳﺎد ﻧﻤـﻲﺷـﻮد اﺗﻜـﺎء‬ ‫ﻛﺮد‪...‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲﻫﺎ‪ ،‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﺑﻪ راﻫﻲ ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺖ ﻛـﻪ »ﺳـﻠﻤﺎن رﺷـﺪي« از آن راه رﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﺗﺎن دراﻳﻦﻣﻮرد ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻦ ﻫﻴﭻﮔﺎه در ﻓﻜﺮ ﭘﻴﻤﻮدن راه »ﺳﻠﻤﺎن رﺷﺪي« ﻧﺒﻮدم و در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﻧﺨـﻮاﻫﻢ ﺑـﻮد‪ .‬ﻣـﻦ‬ ‫ﻫﻴﭻﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻜﺮي ﻧﻜﺮدهام‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺗﻮاﻧﻢ در وﻃﻨﻢ ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪﺻﻮرت‬ ‫ﻣﺪاوم در روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در ﻛﻞ‪ ،‬در آﻓﺮﻳﻨﺶ ادﺑﻲ ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ .‬آﺧـﺮ‬ ‫ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ داﺳﺘﺎﻳﻮﻓﺴﻜﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﻃﻮر ﻧﻨﻮﻳﺲ‪ ،‬آنﻃﻮر ﺑﻨﻮﻳﺲ‪.‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬ ‫)‪ (2‬ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ »ﺗﻬﺮان ﻋﺎﻟﻴﺸﺎن اوﻏﻠﻮ« ﺑﺎ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‬

‫‪299‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﺗﻬﺮان ﻋﺎﻟﻴﺸﺎن اوﻏﻠﻮ‪ :‬ﻳﻚ اﻧﺴﺎن در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﺳﻤﺶ »راﻓﻖ ﺗﻘﻲ«‪ .‬از ﻧﻈﺮ ادﺑﻴﺎت ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ‪ ،1970‬اواﻳﻞ ‪ 1980‬اوﻟﻴﻦ داﺳـﺘﺎنﻫـﺎﻳﺶ در ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎت‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮان را ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ‪ 1987‬ﺑﺎ ﻛﺘﺎب »ﺳﺘﺎرهﻫﺎي ﻣﺠﺎور« ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎآﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬ ‫داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ از آن ﻛﺘﺎب ﺣﺘﻲ اﻣﺮوز ﻫﻢ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺑﻪﺗﻜﺮار ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي »ﺑﻪﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫دﺷﻤﻨﻢ« )‪ (1991‬و »ﻣﺜﺒﺖ‪ .‬ﻣﻨﻔـﻲ« )‪ (1996‬ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪﻧﺪ ﺗـﺎ راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ در ادﺑﻴﺎﺗﻤـﺎن ﺑـﻪﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﻲ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻗﻄﻌﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬از ‪ 1990‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊﮔﻴـﺮيﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ او را ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺮد و او را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 2005‬ﻫﻢ ﭼﺎپ ﻛﺘﺎﺑﻲ دوﺟﻠﺪي از اﺷﻌﺎر و ﺣﻜﺎﻳﺎت اﻓﺮاﻃﻲ‪ ،‬ﺧﺒﺮ از آﻏﺎز دﻳـﺎﻟﻮگ او ﺑـﺎ‬ ‫دﻧﻴﺎ ﻣﻲداد‪ .‬اﺳﻤﺶ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪ ...‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮدﺗﺎن درﺧﺼﻮص اﻳـﻦ ﻃـﺮح ﻛـﻪ از دور‪ ،‬ﻋـﺎدي ﺑـﻪﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﭼﻴﺴﺖ‪ :‬در اﺻﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻇﺎﻫﺮش آنﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦﻃﻮر اﺳﺖ ﻣﺜﻺ‪...‬‬

‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﺨﺘﻴﺎر وﻫﺎبزاده درﻣﻮرد ﻣﻦ ﮔﻔﺘـﻪ‪ :‬ﻓﻘـﻂ از آن راﺿـﻲام ﻛـﻪ از‬ ‫ﺧﻮدم ﻧﺎراﺿﻲام‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮدهام ﻛﻢ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﻋﻮض‪ ،‬زﻣـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ و زﻣﺎن ﻛﻢ‪ .‬دﻳﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻢ ﻛـﺎر زﻳـﺎدي اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻧﺸﺪه‪ ،‬در آﻳﻨﺪه ﻫﻢ اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻦ ﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬روزﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﻓﻠﻚ ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﻠﻚ درﮔﻴﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﭘﻮﺷﻜﻴﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮاي آﻓﺮﻳﻨﺶِ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاﻳﺶ ﻧﻤـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺮﻳـﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻫﻖﻫﻖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﺒﺎدا اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺣﺮﻓﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺗﺼـﻮر ﻛـﻦ‬ ‫ﻛﻪ در ﻳﻚ ﭼﺸﻢ ﺑﺮﻫﻢزدن‪ ،‬ﻋﻤﺮم را ﺑﻪﻧﺴﺒﺖ ﺳﻪﭼﻬـﺎرم از دﺳـﺖ دادهام‪ .‬ﻫﻨـﻮز ﻧﮕﻔﺘـﻪام ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻪﭼﻬﺎرم واﻗﻌﻲ و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه )ﻳﻚﭼﻬﺎرم( ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮگ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﻦ ﭼﺸـﻢ و اﺑـﺮو‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻓﺮدا زﻧﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ .‬ﺧ ﺻﻪ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺮا ﻓﺮﻳﺐ داد‪ .‬زﻣﺎن دوﺳﺖ دارد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺧﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮي ﺷﻮد‪ ،‬زﻣﺎن آدم ﺟﺪي ﺳﺮش ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗ ش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪآﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﻸ‬ ‫ﻫﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺑﺮ زﻣﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﺪه آدم ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﺑﻲﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﻢ از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮﻣﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳـﻦ رﺳـﻴﺪهام اﻣـﺎ ﺗﺎﺑـﻪﺣـﺎل‬ ‫ﻧﺪﻳﺪهام ﻛﻪ دوﻟﺖ از اﻧﺴﺎن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬داﻳﻢ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎن ﻛﻮﺑﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻄﻮر ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣـﺮدهﻫـﺎ را‬ ‫‪ .1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ 2010/9/5 :‬آدرس ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪:‬‬ ‫‪http://kultaz.com/2010/09/05/tehran-elisanoglunun-rafiq-tagi-ile-sohbeti/‬‬

‫‪300‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫دوﻟﺖ ﻛﺸﺘﻪ و آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ را ﺧﺪا ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﻮاﻧـﺎت‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫در ﭘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ واﺳﻄﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬واﻟﺪﻳﻦ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻫﺎن ﻛﻮدﻛـﺎن‬ ‫ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ از ﻫﺴﺖ و ﻧﻴﺴﺖ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻢ ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﮔﺎﻫﻲ ﺳﻴﺮ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﺮده‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻴﺮﻫﺎ ﺧﻨﺪﻳﺪه و ﺑﺮاي ﮔﺮﺳﻨﻪﻫﺎ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻢ از اﺻﻮل راﻳﺞ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ در دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ اﻫﻤﻴﺖ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ راهﺣـﻞﻫـﺎي‬ ‫اﻓﺮاﻃﻲ روآوردهام‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻲ ﻧﺎآﺷﻜﺎر ﺑﺎ زﻣﺎن ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ‪ .‬اﺑﺘـﺪا آرزو ﻛـﺮدم زﻣـﺎن اﺑـﺪي ﻋﻤـﺮم‬ ‫ﻃﻮ‪-‬ﻧﻲﺗﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﺑﺪﻳﺖ ﻫﻨﻮز ﺳﺎﻛﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ راﺿﻲ اﺳـﺖ‪ .‬زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از دﺳـﺖ دادهام را‬ ‫دوﺑﺎره ﺑﻪدﺳﺖ آوردن‪ ،‬در ﻓﻜﺮ ﺗﻄﺒﻴﻖ آن ﺑﺎ آﻳﻨﺪهام‪ .‬ﺿﻤﻦ ﺣﻔـﻆ ﺳـ ﻣﺖ‪ ،‬زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﺻﺮف ﻣﻲﺷﻮد را ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﻲآﻧﻜﻪ در ﻗﻠﺒﻢ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻧﻔﺮت اﺧﺘﺼـﺎص دﻫـﻢ‪،‬‬ ‫دوﺳﺘﺎﻧﻢ را ﻏﺮﺑﺎل ﻛﻨﻢ و دﻳﺪار ﺑﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻳﻚﭘﻨﺠﻢ ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻢ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪاي ﻛـﻪ در ﺧـﻮدم‬ ‫ﺣﺒﺲ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺶ ﺳـﻨﮓ ﻣﺤـﻚ را ﺑـﺎزي ﻛﻨـﺪ‪ .‬در زﻧـﺪﮔﻲ دﻳﮕـﺮان ﻫـﻢ »روزﻫـﺎي‬ ‫ﺳﺨﺖ«ي ﺑﺮاي ﺑﺎزيﻛﺮدن ﻧﻘﺶ ﺳﻨﮓ ﻣﺤﻚ ﺑﻪاﻧﺪازة ﻛﺎﻓﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﻳـﻚ ﻛـ م‪ ،‬ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬ ‫زﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ آﻳﻨﺪهاش ﻳﻚ ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻮﺳـﻂ اﻧﺴـﺎن را‬ ‫ﺟﺎﺳﺎزي ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻤﺮ ﻛـ غ را آرزو ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ‪ ،‬و ﺧـﺪا ﻫﺮﭼـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺗ شﻫﺎﻳﻢ درواﻗﻊ ﺑﺮاي ﺑﻪﺣﻘﻴﻘﺖﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف ﻋﺒﺎرت از اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻀﻞ ﻋﻤﺮ را ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬اﻧﺪﻛﻲ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ... .‬در اﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻋ ﻣـﺖ ﭘﻴـﺮي در‬ ‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪ ،‬روآوردن ﺑﻪ اﻳﻦ راهﺣﻞﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﻳﻚ ﻧﻮآوري ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ]ﺷﺨﺺ[ آﮔﺎه ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت )ﻣﻬﺪي ﺑﻴﺎزﻳﺪ(‪ ،‬ﺑﻌـﺪ‬ ‫از اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب »ﻣﺜﺒﺖ‪ .‬ﻣﻨﻔﻲ« ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻌﻔﺮ ﺟﺒﺎرﻟﻲ ﻫﻴﭻﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺑـﻪاﻧـﺪازة راﻓـﻖ‬ ‫ﺗﻘﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮕﻲ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎﺗﻤﺎن ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮدﺗﺎن دراﻳﻦﺑـﺎره ﭼـﻪ ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻘﺪر ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪...‬‬

‫اﮔﺮ ﺷﻮﺧﻲ ﻓﺮض ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻖ ﻛﺮدهام از دﺳﺘﻢ دررﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ را ازﻧﻈﺮ ﻋﺪدي ﺑﻪ ﻣﻠﺖ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﻣـﻲﻛـﻨﻢ‪ .‬ﻓﻌـ ً ﺑﮕﺬارﻳـﺪ‬ ‫ﻣﻠﺘﻢ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻜﺮ دﻳﮕﺮ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﺶ را ﺑﻌﺪاً ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬روﺷﻦﺗﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻖ‬ ‫ﻛﺮدهام از رﺋﺎﻟﻴﺴﻢ دورﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ دون ﻛﻴﺸﻮت‪ .‬ﻣﻘﺪارﺷﺎن ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤـﺔ‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪301‬‬

‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎت در اﺻﻞ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن دوﻗﻄﺒﻲ ﺧﻴـﺮ و ﺷـﺮ‪ ،‬رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﺑـﺪون آن‪ ،‬ﺣﻴـﺎت ﺑﺸـﺮي‬ ‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﺎﻛﺠﺎآﺑﺎدي ﻣﻴﺎن ﺧﺪا و ﺷﻴﻄﺎن ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬آزادي ﻫﻤﻴﻦﻗﺪر اﺳﺖ‪ .‬آﻓـﺮﻳﻨﺶ ادﺑـﻲ ﻣـﻦ‪،‬‬ ‫ازﻧﻈﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ را ﺑﻪﻃﺮف اﺧ ق ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧـﺪا ﻫﺴـﺖ اﺧـ ق ﻫـﻢ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻴﺮت ﻛﺮدهام ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ درﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ زﺷﺘﻲﻫﺎ ﺑﺎزﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺧ ق اﻳﺠﺎد‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﻜﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺮﭼﻨﺪ ارزش اﺧ ق را ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ آن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي‬ ‫ﺣﻴﺎت ﻓﺮدي ﺑﺮﺗﺮ از ﺣﻴﺎت ﺑﺸﺮﻳﺖ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺧ ق ﻟﺰوﻣـﻲ ﭘﻴـﺪا ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در‬ ‫آنﺻﻮرت ﺧﺪا ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﺎدﺗﻲ روزﻣﺮه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﺳﺎﻟﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻗﻮتﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ اﺧ ق‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺧ ق ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖﻫﺎ ﺧ ص ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺜﺎل‪ .‬اﺧ ق در ﻧﺰد ﺗﺮزا‬ ‫آﻧﺎن ﻫﻤﺎن اﺧ ق ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اوﻣـﺎﻧﻴﺰم او‪ ،‬ﻣﺤـﺪودﻳﺖﻫـﺎ و ﻣﻤﻨﻮﻋﻴـﺖﻫـﺎ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﺳﺎس ﺗﻔﻜﺮ او‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺒﻌﻴﻀﺎت ﻣﻠﻲ‪ ،‬دﻳﻨـﻲ و ﻧـﮋادي‪ ،‬ﻣﺤﺒـﺖ ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ او ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻧﻈﻴﺮ »ﻣﺮﺗﺪ«‪» ،‬زﻧﺪﻳﻖ«‪» ،‬ﻛﺎﻓﺮ« ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ ﻛـﻪ ﻧـﺰد ﻣـﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫»ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر اﺟﺒﺎري« اﺳﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻋﺪامﻫﺎ ﺑﻲﻣﻌﻨﻲاﻧﺪ‪ .‬در ﻛﻞ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑـﺪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻧﻮاﻗﺺ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﺗﺌﻴﺴﺖ ﻫﻢ ﺑﻪاﻧﺪازة ﻣﺆﻣﻦ ﺑـﻪ ﻣﺤﺒـﺖ ﻧﻴـﺎز دارد‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر‪ ،‬ﻛﻬﻨﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اوﻣـﺎﻧﻴﺰم ﻛﻬﻨـﻪ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﺧ ق ﭘﻮﺳﻴﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﺎﻳﺪ از دﺳﺖﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﻇﻠﻢ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ دﺳﺖ ﺑـﺮدارد‪.‬‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﻦ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن آذرﺑﺎﻳﺠﺎﻧﻲ ﻫﻴﺠﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻮازن اﻋﻄﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻓـﺮﻳﻨﺶ ادﺑـﻲ ﻣـﻦ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻤــﺎري ﺧــﺎص ﺧــﻮد را دارد و ﻫــﺮ داﺳــﺘﺎﻧﻲ زﻳﺒــﺎﻳﻲ ﺳــﺎﺧﺘﺎر ﺧــﻮد را داراﺳــﺖ‪ .‬ﻋﻨﺎﺻــﺮ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪة آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰيﺷﺪه ﺷﺮح داد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛـﺪام از‬ ‫اﻳﻦ ﺷﺮحﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻢ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ .‬ﺣﺮف زﻳﺎد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﺑﻪﻧﺎم »ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه« وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﻋﻴـﺎر آن ﺑـﺎ ﺑﻴـﺎن ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣﺸـﺨﺺ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻳﻜﻲ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎﻳﺘﺎن ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ راﻫﻲ را ﻛﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﻴﻤﺎﻳـﺪ را‬ ‫ﻫﻤﻮاره از ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺧﺒﺮ دادهاﻳﺪ‪ .‬و اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﻨﺪة آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ راه اروﭘـﺎ واﺑﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫اﺻﻞ ﺧﻴﻠﻲﻫﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ راه ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﭼـﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﺧﺎﺻﻲ را ﻣﺪﻧﻈﺮ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺪري ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪام ﺣﺎ‪ -‬ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻳﻚ ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖ اﺳـﺖ و ﺑﺸـﺮﻳﺖ‬ ‫ﺣﻖ دارد از اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮدد‪ .‬اروﭘﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ دﻧﻴﻮي اﺳﺖ‪ .‬زﻣـﺎﻧﻲ ﺷـﺮق‬

‫‪302‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﻮد و اﻛﻨﻮن اروﭘﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺮق‪ .‬در ﻛﺮة زﻣﻴﻦ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ ﻣﻨﺰل ﺗﻚاﻃﺎﻗﻲ ﺑﺸﺮﻳﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻓ ﻛﺖﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺎندادن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓ ﻛﺖﻫﺎي ﺗﺼﻨﻌﻲ‪ ،‬ﻣـﻦ‬ ‫ﺷﺨﺼﺎً از ﮔﻠﻮﺑﺎﻟﻴﺰم ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ در ﻳﻚ ﺳﻴﺎرة ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲﻣﺎن را ﺳﺎﻣﺎن دﻫـﻴﻢ‪.‬‬ ‫در آنﺻﻮرت ﻫﻴﭻ ﺧﻠﻘﻲ دﭼﺎر اذﻳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻤﺎن ﺑﺮاي ﺻـﻠﺢ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺟﻨـﮓﻫـﺎ‬ ‫ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮاي ﺑﺸﺮﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻠﺪران ﺗﺎرﻳﺦ را ﻛﻪ ﻓﺎﺗﺢ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻳﻢ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺑﺴـﭙﺎرﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ در ﺗﺪرﻳﺲ آﻧﻬﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﺎً ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎور ﻛـﻨﻢ ﺑﺸـﺮﻳﺘﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦﻗـﺪر ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻋ ﻗﻪ دارد‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﺒﻬﻪ ﻣﻲﺷﻮم‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﺪ را در ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهام‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻦ ﺑﺮ اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺑﺎ اروﭘـﺎ در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺷﻌﺎر اﺳـﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ ﺻـﻤﻴﻤﻴﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻋـﺎدت اﺳـﺖ‪ .‬در اﺻـﻞ‪ ،‬آﻧﻬـﺎ از‬ ‫ارزشﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬و از ﺗﻄﺒﻴﻖ آن ارزشﻫﺎ در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي‬ ‫دوﻟﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﺷﻮهﺧﻮاري ﻋﺎدت ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ارزشﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ زﻳﺎنآور ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺧﻮدم را ﺑﻪ آب و آﺗﺶ ﻣﻲزﻧﻢ ﻛﻪ ﺑـﻪﻃـﺮف ارزشﻫـﺎي‬ ‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺣﻖ دارﻳﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻦ اﻛﻨﻮن در ﺷﺮق‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن در اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ آن اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ دوران ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪﺳﺮ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ را ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬ﺷﺮق ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻨﮓ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫از ﭘﺎي ﺑﺸﺮﻳﺖ آوﻳﺰان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ ﻋﺬابﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﮔﻔـﺘﻦ اﻳﻨﻬـﺎ را ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮدم واﺟﺐ ﻣﻲداﻧﻢ‪ .‬ﭼﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ اﻗﻠﻴﺖ ﺑـﺮاي ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﻲ اﻛﺜﺮﻳـﺖ در‬ ‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﺪهآل ﺑﻲﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﺮف وﻗﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫آن ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺎﻣﻠﻲ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ در ﻫﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ زﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از رﺋﺎﻟﻴﺰم ﮔﺬر ﻛﺮده‪ ،‬ﻣﺪرﻧﻴﺰم را درك ﻛﺮده و اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﭘﺴـﺖ ﻣـﺪرﻧﻴﺰم‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ .‬آﻓﺮﻳﻨﺶ ادﺑﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮات ﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﭼﻘﺪر ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ‬ ‫دارد؟‬

‫ﺗﻜﺎﻣﻞ داﺋﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف‪ .‬اﻳﻦ اواﺧﺮ در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﺘﻮراﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎ‪-‬ت »ﺧﺸﻢ‬ ‫آﺗﺎﺗﻮرك«‪» ،‬ﻣ ﻧﺼﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻮم و آﺧﻮﻧﺪوف دوم« او را ﺧﻮاﻧﺪه و از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻓﻜﺮي او ﺳﺨﻦ‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ‬

‫‪303‬‬

‫ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬در آﻓﺮﻳﻨﺶ ادﺑﻲ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺗﺨﻤﻴﻨﺎً ﻫﺮ ﺳﻪﻣﺎه ﻳﻜﺒﺎر‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗـﻲ در ﻛﻴﻔﻴـﺎت رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ و‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺧﻮدم اﻳﻦ را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﺷﻮم‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦﻃﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ آﻏـﺎزﻳﻨﻢ اﮔـﺮ ﺻـﺪ‬ ‫داﺳﺘﺎن ﻳﺎ رﻣﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﻳﻢ ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در آنﺻﻮرت ﺑﺪﺑﺨﺖﺗﺮﻳﻦ آدم دﻧﻴﺎﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻬ ‪‬ﻤﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻜﺎﻣﻠﺸﺎن ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎع اﻳﻦ را ﻣﻲﻓﻬﻤـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞ در آﻓﺮﻳﻨﺶ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮ ﺷﺪن داﺋﻤﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﻛﺜﻴﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﺸﺎن ﻓﺨﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﻲﺧﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردﺗﺎن ﺑﺎ واﻛﻨﺶ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن آﺛﺎرﺗﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ را ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲﻓﻬﻤﻴـﺪ؟ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﻳﺘﺎن‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ در ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي ادﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮ درﻣﻮردﺷﺎن ﻛـﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ آﻳﺎ ﺑﺮ ﭘﺮوﺳﺔ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﺘﺎن و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد؟ راﻓـﻖ ﺗﻘـﻲ ﺑـﺮاي ﭼـﻪﻛﺴـﻲ‬ ‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ و ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﺶ ﻛﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ارﺗﺒﺎط دارد و آﻧﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬

‫زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ در زﻧﺪان ﺑﻮدم اﻛﺮم اﮔﻠﻴﺴﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺘﺒﺎه راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ روﺑﻪروﻳﺶ را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ و آنرا درﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺒﺎرت ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ را درﻧﻈـﺮ ﮔﻴـﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ ﺧﺎرج از زﻣﺎن ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ و اﻓﻜﺎرش را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﺑـﻲزﻣـﺎن‬ ‫ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻛﺮدن او ‪-‬زم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣـﻲداﻧﻴـﺪ ﺳﺎﻧﺴـﻮر‪ ،‬ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫دردﺳﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻣﺮوزي ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدا از ﻃﻌﻨـﺔ او ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ رﻫﺎ ﺷﻮي‪ .‬آﻳﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ده‪-‬ﭘﺎﻧﺰده‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻨﺠﺎ‪ -‬ﺻﺪ ﺳﺎل ﻛﻬﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻣﺮوزي ﻛﺸﻮرش ﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﺑـﺮاي اﻧﺴـﺎن اﺳـﻄﻮرهاي ﻳـﺎ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎن‪ ،‬ﻋﺼﺮﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﻌﺎﺻﺮ ازﻧﻈﺮ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻲذوقﺗـﺮﻳﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺪونﺷـﻚ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آﻳﻨﺪه ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺒﻴﻦ‪ ،‬ﻫـﻢﺻـﺤﺒﺘﻲ ﺑـﺎ آﻧـﺎن‬ ‫راﺣﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻣﺮوز را درﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﻣﺨﺎﻃـﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮ ﺑﺪون آﻧﻜـﻪ او را درﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴـﺮي در اﺻـﻞ درﻧﻈـﺮش داري‪ .‬در آنﺻـﻮرت ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ارﺗﻘﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه رﻓﻴﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻈﺮات ﺟﺎﻟﺒﺘﺎن ﺗﺸﻜﺮ ﻣﺎ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪304‬‬

‫ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻤﻨﻮن‪.‬‬ ‫)‪ (3‬راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪» :‬اروﭘﺎ و ﻣﺎ« آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را از اﻳﺮانﺷﺪن ﺧﻼص ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫‪1‬‬

‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪... :‬و ﺑﻌﺪ ﻃﻮﻓﺎن »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ﺑﻪﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ‪... ،‬ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺷﺎﻧﺲ و زﻳﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ آﻳﺖاﷲﻫﺎ ﻣﺮا دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬در ﻋـﻮض ﺧـﺪا دوﺳـﺘﻢ دارد‪ .‬اﮔـﺮ از ﺑﻌﻀـﻲ ﺣـﺮفﻫـﺎﻳﻢ‬ ‫ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ در ﻋﻮض اﻋﻤﺎﻟﻢ را ﻣﻲﭘﺴﻨﺪد‪ .‬در آﻳﺖاﷲﻫﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪ :‬ﺣـﺮفﻫﺎﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ و اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻫﺰار ﭼﻬـﺮه درﻣـﻲآورﻧـﺪ‪ ،‬از ﺧﻮدﺷـﺎن ﻋﻠـﻢ‬ ‫درﻣﻲآورﻧﺪ و وﺣﺸﺖ ﻣﻲآﻓﺮﻳﻨﻨﺪ‪ .‬اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎ اﻛﺜﺮاً ﺑﻪ ﻣﺤﻮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از آنﺳـﻮي‬ ‫ﻣﺮز‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﺮگ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻲ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪهاﻧﺪ ﺗﻤﺎﻳـﻞ دارﻧـﺪ‪ .‬از راﻫﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه و ﻛﺸﺘﻦ را ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ...‬ﻣﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﻘﺎﻟﻪ )اروﭘﺎ و ﻣﺎ( ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻧﻴﺴـﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﺧﺮاﻓﺎت دﻳﻨﻲ روي آورد »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ‪-‬زم و ﺿﺮوري ﻣﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻮدﺷﺎن آنرا ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮده و ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻢ در دادﮔﺎه و ﻫـﻢ‬ ‫ﻗﺒﻞ از آن از ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﺎن ﻳـﻚ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ رخ داده ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ آن ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺟﻤﻠﻪﺑﻨـﺪيﻫـﺎ ﺑـﻮد و ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻨﻔﺮد ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪... .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ از اﻧﺴـﺎنﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﺮفﻫﺎﻳﻢ ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴﺎﺗﺸﺎن ﺑﺮﺧﻮرده ﺑﻮد ﻣﻤﻨﻮﻧﻢ‪ .‬ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﭙﺮي درﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪» .‬اروﭘﺎ و ﻣﺎ« آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را از اﻳﺮانﺷﺪن ﺧ ص ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ ﻃـﻮ‪-‬ﻧﻲ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺖ »ﻛـﻮﻟﻴﺲ« ﺑﻴﺸـﺘﺮ درﺧﺼـﻮص ﺟﺮﻳﺎﻧـﺎت ادﺑـﻲ ﺟﻤﻬـﻮري آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن ﺑـﻮد و‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﻟﺔ »اروﭘﺎ و ﻣﺎ« و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻌـﺪ از آن ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲ ﺷـﺪ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪) .‬ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي(‬ ‫آدرس ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪:‬‬ ‫_‪http://kulis.az/xeber_Rafiq_Ta%C4%9F%C4%B1-_%E2%80%9CAvropa‬‬ ‫‪v%C9%99_biz%E2%80%9D_Az%C9%99rbaycan%C4%B1_%C4%B0ran_olmaqd‬‬ ‫‪an_xilas_edir%E2%80%9D___1185.html‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪:‬‬ ‫آزادي ﺑﻴﺎن و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا‬

‫اﺳﻼم ﺑﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﻨﻊ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا‬

‫‪1‬‬

‫در درﺟﺔ اول ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ اﺳ م ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻗﻄﻌﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻫﻞﺑﻴـﺖ‬ ‫او و اﺳ م ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﺑﺮداﺷـﺖ ﻓﻘﻴﻬـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻛﺘـﺎب و ﺳـﻨﺖ( ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در رواﻳﺖ اول از اﺳ م‪ ،‬آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در رواﻳﺖ دوم‪ ،‬آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي آزادي ﺑﻴﺎن در ﺷﺮﻳﻌﺖ‬ ‫در اﺳ م ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬اﻋﺪام ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬دﺷـﻨﺎم و اﺳـﺘﻬﺰاء ﻣﻘﺪﺳـﺎت‪،‬‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻣﺮگ در ﭘﻲ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺑﻪوﻳﮋه اﺟﺮاي اﻳﻦ دو را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺟﺒﺎر و ﻣﺠﺎزات ﺗﻌﺰﻳﺮي ﺑﺮ ﻓﻌﻞ واﺟﺒﺎت و ﺗﺮك ﻣﺤﺮﻣﺎت را‬ ‫ﻣﺠﺎز ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻫﺮ دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ ﺣﺘﻲ ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﮕﺮ ﻣﺬاﻫﺐ اﺳ ﻣﻲ و ﺑﺮﺧـﻲ اﻓﻜـﺎر‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﻀﺮ و ﻣﻤﻨﻮع ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ‪ .‬اﻧﺘﺸـﺎر ﻛﺘـﺐ و دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷـﻮد در ﺣﻜـﻢ ﻛﺘـﺐ ﺿـ ل ﺑـﻮده و ﻣﻤﻨـﻮع‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬ﻣﻮازﻳﻦ آزادي ﺑﻴﺎن در اﺳﻼم‬ ‫درﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﺳ م ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻣﻮازﻳﻦ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ‪ ‬ﻗﻄﻌﻲِ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﻫﻞﺑﻴﺖ او‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫اﺻﻮل زﻳﺮ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪1 .A research project of the Dahrendorf Program for the Study of Freedom at St‬‬ ‫‪Antony’s College in the University of Oxford, 19 Jan 2012‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪308‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬اﺳ م اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد را دﻳﻦ اﻟﻬﻲ ﺣﻖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺗﻨﻮع و ﺗﻜﺜـﺮ ادﻳـﺎن و‬ ‫آﺋﻴﻦﻫﺎ اﻋﻢ از ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻛﻔﺮ و ﺷﺮك و اﻟﺤـﺎد را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان واﻗﻌﻴـﺖ در دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و داوري در ﺑﺎب ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ را ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻮﻛﻮل ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻣﺮدم در اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه آزادﻧﺪ و ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﻳﺎ اﻧﻜـﺎر‬ ‫دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪهاي ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد‪.‬‬ ‫پ‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﺑﻪواﺳﻄﺔ داﺷﺘﻦ دﻳﻦ ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﺎص ﻧﻤـﻲﺗـﻮان در دﻧﻴـﺎ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺟﺮم ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و داﺷﺘﻦ ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻨﻲ ﻓﻲﺣﺪ ﻧﻔﺴـﻪ ﺟـﺮم‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ت‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳـﻦ و ﺧـﺮوج از اﺳـ م ﻣﺠـﺎزات ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺪام ﺑـﺮاي ﺧـﺮوج از اﺳـ م‪ ،‬ﺧـ ف ﻣـﻮازﻳﻦ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ث‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﻌﻞ واﺟﺒﺎت ﻳﺎ ﺗﺮك ﻣﺤﺮﻣﺎت ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ج‪ .‬اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ازﺟﻤﻠﻪ اﺳ م آزاد اﺳﺖ و ﻣﺸـﻤﻮل ﻫـﻴﭻ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ در‬ ‫دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫چ‪ .‬اﻫﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻬﺰاء و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ازﺟﻤﻠـﻪ اﺳـ م‪ ،‬ﻛـﺎري ﻧﺎﺷﺎﻳﺴـﺖ و‬ ‫ﻧﻘﺾ ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﺑﻪ آن دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي اﻟﺤـﺎدي ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺺ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬اﻫﺎﻧﺖ )ﺳﺐ‪ (‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﻨﺪ ‪ 2‬ﻣﺎدة ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﺜﺎق ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺪﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ »ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دﻋﻮت ﺑـﻪ ﺗﻨﻔـﺮ‬ ‫ﻣﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﮋادي ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺮك ﺗﺒﻌـﻴﺾ ﻳـﺎ ﺧﺼـﻮﻣﺖ ﻳـﺎ اﻋﻤـﺎل ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‬

‫‪309‬‬

‫اﺳ م ﺑﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش آزادي ﺑﻴﺎن و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا‬

‫ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ «.‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔـﺮتزا«‬

‫‪1‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﺪاران را ﺗﺤﻘﻴﺮﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺟـﺮم ﺗﻠﻘـﻲ ﺷـﻮد و‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺎوز ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪاي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳـﺪ در دادﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﺪﻧﻲ در‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼﻔﻪ )اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﻲ از ﻣﻴﺎن ﺷـﻬﺮوﻧﺪان( ﺑـﻪﺣﻜـﻢ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺤﺎﻛﻤـﻪ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮاﺋﻤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً اﻋﺪام ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﺟﻤﺎﻋﻲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ‪-‬زم اﺳـﺖ ﺗﻮﺳـﻂ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻣﻨﻊ ﺷﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آزادي ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺎ‪-‬ت ﻣﺘﺤﺪة‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻗﺎﻧﻮﻧـﺎً ﻗﺎﻋـﺪة »ﮔﻔﺘـﺎر‬ ‫ﻧﻔﺮتزا« ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ آزادي ﺑﻴﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺑﻪﻋﻨﻮانﻣﺜﺎل در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي اﻓﺮاد را از اﻧﻮاع »ﮔﻔﺘـﺎر ﻧﻔـﺮتزا«‬ ‫ﻣﻨﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ اﺑﺮاز ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳـﺪآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﻧﺎﺳـﺰا و اﻫﺎﻧـﺖﺑـﺎر ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺷﺨﺎص را ﻧﺸـﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻨـﻮع ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺠـﺎزات ﮔﻔﺘـﺎر‬ ‫ﻧﻔﺮتزا ﺟﺮﻳﻤﺔ ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬زﻧﺪان ﻳﺎ ﻫﺮ دو را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻋﺪم ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ از ﻳﻚﺳﻮ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ازﺳﻮي دﻳﻦﻧﺎﺑﺎوران ﺳﺘﻴﺰهﺟﻮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ ﺧﺸﻦ ازﺳﻮي ﺑﺎورﻣﻨـﺪان ﺳـﻨﺘﻲ‬ ‫ادﻳﺎن ازﺟﻤﻠﻪ اﺳ م اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه و ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫زﻣﺔ دﻧﻴﺎي ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎ‪،‬‬‫ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﻚﭼﻬﺎرم اﻧﺴﺎنﻫـﺎي روي زﻣـﻴﻦ اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﻛـﺮد و از‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺧﺸﻦ و اﻓﺮاﻃﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎورﻣﻨﺪان ﺳﻨﺘﻲِ آن دﻳﻦ‪ ،‬در اﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزي رﻗﺎﺑﺖ اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ ﺑﺎ ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲﻣﻜﺎﻧﻲ و درﺟﺔ رﺷﺪﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫‪1 .Hate speech, Wikipedia, the free encyclopedia‬‬ ‫‪2 .Hate speech or free speech? What much of West bans is protected in U.S., by‬‬ ‫‪Adam Liptak, The New York Times, June 11, 2008.‬‬ ‫‪3 .Public Order Act 1986 at legislation.gov.uk‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪310‬‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري اﻧﺘﻘﺎدات‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺗﻠﻘـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬در ﺟﻮاﻣـﻊ ﺗﻮﺳـﻌﻪﻳﺎﻓﺘـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﺪيِ ﻧﻈـﺮي و‬ ‫ﻣﻴﺪاﻧﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و آزادي ﺑﻴـﺎن ﺗﻮأﻣـﺎً ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﺎﻟﻨﺪه را ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ دﻳﻨﺪار ﺳﻨﺘﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲاش را ﺑﻪ دﻳﮕـﺮان ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺤـﺪ‬ ‫دﻳﻦﻧﺎﺑﺎور ﻧﻴﺰ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻫﻨﺠﺎرﻫـﺎي ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ آدﻣﻴﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ‬ ‫و وﻇﺎﻳﻒ ﺑﺸﺮ در ﻗﺒﺎل ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨـﻲ و ﺑـﻲدﻳﻨـﻲ ازﻗﺒﻴـﻞ »ﻣﻴﺜـﺎق ﻣﺤـﻮ ﻫﻤـﺔ اﻧـﻮاع‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻴﺎج دارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ اﻋﺪام و ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ازﺳﻮي دﻳﻨﺪاران ﺑﺎﻳـﺪ ﻛـ ً ﻣﻠﻐـﻲ اﻋـ م ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ازﺳﻮي ﻣﻠﺤﺪان و دﻳـﻦﻧﺎﺑـﺎوران ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺟـﺮم و ﺿـﺪ‬ ‫ارزش‪ ،‬ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ دو ﮔﺮوه دﻳﻦدار و ﻣﻠﺤﺪ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ آزادي اﻧﺘﻘـﺎد را‬ ‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد ﺑﻪﺳﻮد ﻫﺮ دو ﮔـﺮوه اﺳـﺖ‪ .‬رﻗﺎﺑـﺖ ﺳـﺎﻟﻢ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬ ‫اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻴﻮة ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﭘﻴﺮوان دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن و آﺋﻴﻦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﺑﻪﻧﻈﺮم ﺳﻪ اﺻﻞ زﻳﺮ ‪-‬زﻣﺔ »اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎور« از ﻳﻚﺳﻮ و ‪-‬زﻣـﺔ ﺑـﺎور‬ ‫ﺗﻮأم ﺑﻪ اﺳ م و آزادي ﺑﻴﺎن ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ‬ ‫دوم‪ .‬ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻟﺤﺎدي ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺔ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا«‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻟﻐﻮ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ارﺗﺪاد ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺪام‬ ‫دي ‪1390‬‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‬

‫ﺑﺴﻢ اﻟّﻠﻪ اﻟﺮّﺣﻤﻦ اﻟﺮّﺣﻴﻢ‬ ‫ﺣﻀﺮات آﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺮاﺟـﻊ ﻣﺤﺘـﺮم ﺗﻘﻠﻴـﺪ آﻗﺎﻳـﺎن ﺟﻌﻔـﺮ ﺳـﺒﺤﺎﻧﻲﺗﺒﺮﻳـﺰي‪ ،‬ﻟﻄـﻒاﷲ‬ ‫ﺻﺎﻓﻲﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻋﻠﻮيﮔﺮﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻـﺮ ﻣﻜـﺎرمﺷـﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻢ ﻣﻠﻜـﻮﺗﻲ و‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮريﻫﻤﺪاﻧﻲ‬ ‫ﺳ م‪ ‬ﻋﻠﻴﻜﻢ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺤﻀﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﺗﺮاﻧﺔ ﻣﻮﻫﻦ ﻳﻚ ﺧﻮاﻧﻨﺪة اﻳﺮاﻧـﻲ ﻣﻘـﻴﻢ آﻟﻤـﺎن‪،1‬‬ ‫در اﺳﺘﻔﺘﺎي ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬اﺣﻜـﺎﻣﻲ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻮدن و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي ﺻـﺎدر ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺆﺳﺴﻪاي‪ 2‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻗﺘﻞ ﺧﻮاﻧﻨﺪة اﻳﻦ ﺗﺮاﻧﻪ ﻳﻚﺻﺪﻫﺰار د‪-‬ر ﺟﺎﻳﺰه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻏﺮض از ﺗﺼﺪﻳﻊ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﭘﻴﺎﻣـﺪﻫﺎي ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام ﺑـﺮاي اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳـﺎت و‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواداري دﻳﻨﻲ و ﻣﺪاراي ﻣـﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬در ﻛﻨـﺎر آزادي ﺑﻴـﺎن و ﻧﻘـﺪ‪ ،‬دو رﻛـﻦ ﻣـﺪﻧﻴﺖ‬

‫‪ .1‬ﺷﺎﻫﻴﻦ ﻧﺠﻔﻲ )ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ (1359‬ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﺗﺮاﻧﺔ »ﻧﻘﻲ«‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺷﻴﻌﻪآﻧ ﻳﻦ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪312‬‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ رﻛﻦ اول‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوان‬ ‫ﻫﺮ دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﺣﺘـﺮام ﮔﺬاﺷـﺖ و ﭘﺮﻫﻴـﺰ از ﺗﻤﺴـﺨﺮ و اﻫﺎﻧـﺖ و‬ ‫ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎورﻫﺎ و اﻋﺘﻘﺎدات از اﺻﻮل اوﻟﻴﺔ اﺧ ق و ﻣﺪﻧﻴﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ رﻛﻦ دوم‪ ،‬آزادي ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﻫﺮ اﻣـﺮي وﻟـﻮ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳـﺎت‬ ‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻫﻴﭻﻋﻨﻮان از ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ اﻣﻮر دﻳﻨﻲ ﻣﻤﺎﻧﻌﺘﻲ ﺻـﻮرت ﻧﮕﻴـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻫﺮ دو ﺳﻮ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﻓﺮاطﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫دو ﺟﺮﻳﺎن اﻓﺮاﻃﻲ‬ ‫از ﻳﻚﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ اﺷﺎﻋﺔ ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎ ﺗﺼﺎوﻳﺮ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑــﺎ ﺳﻮءاﺳــﺘﻔﺎده از آزادي ﺑﻴــﺎن و آزادي ﻋﻘﻴــﺪه‪ ،‬ﻋﻮاﻃــﻒ ﺻــﺪﻫﺎ ﻣﻴﻠﻴــﻮن دﻳﻨــﺪار را‬ ‫ﺟﺮﻳﺤﻪدار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻋﻢ آﻧـﺎن‪ ،‬دوران دﻳﻨـﺪاري ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪه و دﻳﻨـﺪاران اﮔـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ در دﻧﻴﺎي ﻣﺪرن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت آنرا ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪه ﺑﻪﻏﻠﻂ‪،‬‬ ‫آزاديِ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﮕﺮان و ﻟـﺰوم ﺑﺮدﺑـﺎري درﺑﺮاﺑـﺮ آنرا از ﻣﻘﺘﻀـﻴﺎت دﻧﻴـﺎي‬ ‫ﻣﺪرن ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻮﺷﻜﻨﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪاﻳﻦﺗﺮﺗﻴـﺐ در اﻳـﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‪،‬‬ ‫آزادي ﺑﻴﺎن ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻫﻴﭻ ﻣﺮزي ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬ ‫ازﺳﻮيدﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﻨﺪاران ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬﻫﺒﻲ‬ ‫را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻨﺪ و آنرا اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده‪ ،‬اﻣﻮر دﻳﻨﻲ را وراي ﺑﺤـﺚ و ﭘﺮﺳـﺶ‬ ‫و ﻧﻘﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﻳﺎ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت در ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد‬ ‫ﻳﺎ ﺳﺐ‪ ‬و دﺷﻨﺎم ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺋﻤﻪ)ع( ﺷﻤﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪ ‬ﻧﻴـﺰ ﻣﻬﺪوراﻟـﺪ‪‬م‬ ‫ﺑﻮده و اﻋﺪام او ﺣﺘﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬وﻟﻮ ﻋﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮِ اﻳـﻦ‬ ‫اﻓﺮاد‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺰﻳﻨﺔ اﻧﺘﻘﺎد و اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت درﺑﺎرة ﻣﻘﺪﺳﺎت را ﺑﺎ‪ -‬ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﺟﺮأت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد در ﺣـﺮﻳﻢ ﻗﺪﺳـﻲ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‪ ،‬رﻃـﺐ و ﻳـﺎﺑﺲ ﺑﺒﺎﻓـﺪ و ﺑـﻪ‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‬

‫‪313‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺪون ﺗﺨﺼﺺ ‪-‬زم ﺑﻪ اﻣﻮر دﻳﻨـﻲ اﻧﺘﻘـﺎد و ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﻣﺮدم را ﺳﺴﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪزﻋﻢ ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام ﻗﺎﺋـﻞﺷـﺪن و آنرا‬ ‫ﺑﻪدﺳﺖ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ﺳﭙﺮدن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﻣﻨﺘﻘـﺪان و اﻫﺎﻧـﺖﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن از ﺗـﺮس‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﺎن ﻫﻢ ﻛﻪ ﺷﺪه دم ﻓﺮو ﺑﻨﺪﻧﺪ و از اﻫﺎﻧﺖ و اﻧﺘﻘﺎد اﺟﺘﻨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎه‬ ‫آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺧﻮد اﺻـﺎﻟﺖ ﺑﺒﺨﺸـﺪ؛ او‪ً-‬‬ ‫ﻫﻴﭻ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ اﻣﻮر دﻳﻨﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت؛‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً دﻳﮕﺮ ﻋﻘﺎﻳـﺪ و ﺑﺎورﻫـﺎ ﻣـﻮرد ﻧﻘـﺪ و ﺣﺘـﻲ اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﻗـﺮار ﻧﻤـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرتدﻳﮕﺮ در اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﻴﭻ اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﻪ آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﺬﻫﺐ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻳﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃﻲ اول‪ ،‬رﺷﺪ دﻳﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃﻲ دوم اﺳﺖ‪ .‬و دﻳـﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃـﻲ دوم‬ ‫دﻳﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃﻲ اول را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ دو دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺤﻘﻖ رواداري دﻳﻨﻲ‬ ‫و آزادي ﺑﻴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻬﺎنِ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﮔﺮﭼﻪ دﻳﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃﻲ اول را ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻏـﺮب و‬ ‫دﻳﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃﻲ دوم را ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺷﺮق ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻫﻢ در ﻏﺮب و ﻫﻢ‬ ‫در ﺷﺮق‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﺟﺪي ﺑﻪ ﻫﺮ دو دﻳﺪﮔﺎه اﻓﺮاﻃﻲ و رﺷﺪ روﻳﻜﺮدي ﻣﻌﺘـﺪل و‬ ‫ﻣﻨﺼﻒ ﺑﻪ دو اﺻﻞ رواداري ﻣﺬﻫﺒﻲ و آزادي ﺑﻴﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﺳﻼم رﺣﻤﺎﻧﻲ‬ ‫رﺋﻮس دﻳﺪﮔﺎه ﺳﻮم از ﻣﻨﻈﺮ اﺳ ﻣﻲ را ﺑﻪﺷﻴﻮة زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﺰارش ﻧﻤﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺳ م اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد را دﻳﻦ ﺣﻖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗﻨـﻮع و ﺗﻜﺜـﺮ ادﻳـﺎن و‬ ‫آﺋﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻛﻔﺮ و ﺷﺮك و اﻟﺤـﺎد را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان واﻗﻌﻴـﺖ در دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﻫﻤﺔ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﻣﺮدم در اﻧﺘﺨﺎب دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه آزادﻧﺪ و ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﻳﺎ اﻧﻜـﺎر‬ ‫دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪهاي ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪314‬‬

‫پ‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﺑﻪواﺳﻄﺔ داﺷﺘﻦ دﻳﻦ ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﺎص ﻧﻤﻲﺗـﻮان در دﻧﻴـﺎ ﻣﺠـﺎزات‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺟﺮم‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و داﺷﺘﻦ ﻫـﺮ ﻋﻘﻴـﺪه و دﻳﻨـﻲ ﺟـﺮم ﻣﺤﺴـﻮب‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺮم ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻌﻞ ﻳﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻠﻲ ﻛﻪ در ﻗـﺎﻧﻮن ﺑـﺮاي آن‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ت‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻳﻦ و ﺧـﺮوج از اﺳـ م ﻣﺠـﺎزات ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺪام ﺑـﺮاي ﺧـﺮوج از اﺳـ م‪ ،‬ﺧـ ف ﻣـﻮازﻳﻦ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ث‪ .‬اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ اﺳ م‪ ،‬آزاد اﺳﺖ و ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻴﭻ ﻣﺠـﺎزاﺗﻲ در‬ ‫دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ج‪ .‬اﻫﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻬﺰاء و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ازﺟﻤﻠـﻪ اﺳـ م‪ ،‬ﻛـﺎري ﻧﺎﺷﺎﻳﺴـﺖ و‬ ‫ﻧﻘﺾ ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ آن دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي اﻟﺤﺎدي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺺ‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮزﺑﻨﺪي روﺷﻦ درﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻬﺰاء‪ ،‬ﻛﺎر دﺷﻮاري اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺢ ﻧﺒﻮده و ﻳﺎ ﻋﺮﻓﺎً ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺗﻠﻘﻲ‬ ‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﻘﺪ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻋﻘ ً‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎً و ﺷـﺮﻋﺎً ﺑـﺎ اﻫﺎﻧـﺖ و اﺳـﺘﻬﺰاء‬ ‫ﻫﻤﺴﻮ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ آﻧﻜﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﻨﺪ ‪ 2‬ﻣـﺎدة ﺑﻴﺴـﺘﻢ ﻣﻴﺜـﺎق ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﻣـﺪﻧﻲ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ »ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻨﻔﺮ ﻣﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻧـﮋادي ﻳـﺎ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻛـﻪ ﻣﺤـﺮك ﺗﺒﻌـﻴﺾ ﻳـﺎ‬ ‫ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻳﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ «.‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي‬

‫ﻣﺬﻫﺒﻲ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا«‪ 1‬اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﺪاران را ﺗﺤﻘﻴﺮﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺮم ﺗﻠﻘﻲ ﺷﻮد و ﻣﺮﺗﻜﺒﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺎوز ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪاي در دادﮔﺎﻫﻲ ﻣﺪﻧﻲ‬ ‫‪1 .hate speech‬‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‬

‫‪315‬‬

‫در ﺣﻀﻮر ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼﻔﻪ )اﻧﺘﺨﺎب ﺗﺼﺎدﻓﻲ از ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮوﻧﺪان( ﺑﻪﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺤﺎﻛﻤـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮاﺋﻤـﻲ‪ ،‬ﻫﺮﭼـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪاﺳـﺘﻨﺎد »ﻗﺎﻋـﺪة ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﺟـﺮم و‬ ‫ﻣﺠﺎزات« ﻣﺴﻠﻤﺎً اﻋﺪام ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﺟﻤﺎﻋﻲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ‪-‬زم اﺳﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻣﻨﻊ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﻣﻨﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺧﺪﺷﻪاي ﺑﻪ آزادي ﺑﻴـﺎن وارد ﻧﻤـﻲﺳـﺎزد‪ .‬اﻳـﺎ‪-‬ت ﻣﺘﺤـﺪة‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛـﻪ در آن ﻗﺎﻧﻮﻧـﺎً ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از‬ ‫»ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ آزادي ﺑﻴﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﻓﺮاد از اﻧﻮاع »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰا‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖﺑﺎر ﻛﻪ ﺑﺎورﻫﺎي‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺷﺨﺎص را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠـﺎزات ﮔﻔﺘـﺎر ﻧﻔـﺮتزا‪ ،‬ﺟﺮﻳﻤـﺔ‬ ‫ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬زﻧﺪان ﻳﺎ ﻫﺮ دو را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪﻣﻮﺟـﺐ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺠـﺎزات آﻟﻤـﺎن‪ ،‬دﺷـﻨﺎم ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﺠﺎزات دارد‪.‬‬ ‫ﻋﺪم ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ از ﻳﻚﺳﻮ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ازﺳﻮي دﻳﻦﺳﺘﻴﺰان‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ ﺧﺸﻦ ازﺳﻮي ﺑﺎورﻣﻨﺪان ﺳﻨﺘﻲ ادﻳﺎن‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ‬ ‫اﺳ م را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻣﺔ دﻧﻴﺎي ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎ‪،‬‬‫ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﻚﭼﻬﺎرم اﻧﺴﺎنﻫـﺎي روي زﻣـﻴﻦ اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﻛـﺮد و از‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺧﺸﻦ و اﻓﺮاﻃﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎورﻣﻨﺪان ﺳﻨﺘﻲ آن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑـﺮﺧ ف ﻓـﺮاﻣﻴﻦ آن‬ ‫دﻳﻦ‪ ،‬در اﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزي رﻗﺎﺑﺖ اﻳﻤﺎن و ﻛﻔﺮ ﺑﺎ ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲﻣﻜﺎﻧﻲ و درﺟﺔ رﺷﺪﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺘﻘﺎدات اﻫﺎﻧﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬در ﺟﻮاﻣـﻊ ﺗﻮﺳـﻌﻪﻳﺎﻓﺘـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﺪي ﻧﻈـﺮي و‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪316‬‬

‫ﻣﻴﺪاﻧﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و آزادي ﺑﻴـﺎن ﺗﻮأﻣـﺎً ﻧﻤـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﺎﻟﻨﺪه داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ دﻳﻨﺪار ﺳﻨﺘﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲاش را ﺑﻪ دﻳﮕـﺮان ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺤـﺪ‬ ‫دﻳﻦﻧﺎﺑﺎور ﻧﻴﺰ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻫﻨﺠﺎرﻫـﺎي ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ آدﻣﻴﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اﻋ ﻣﻴﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ‬ ‫و وﻇﺎﻳﻒ ﺑﺸﺮ در ﻗﺒﺎل ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨـﻲ و ﺑـﻲدﻳﻨـﻲ ازﻗﺒﻴـﻞ »ﻣﻴﺜـﺎق ﻣﺤـﻮ ﻫﻤـﺔ اﻧـﻮاع‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا« ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻴﺎج دارﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ دﻗﻴﻖ ﻣﺮز اﻧﺘﻘﺎد و ﺗﻮﻫﻴﻦ و اﺳﺘﻬﺰاء ﻋﻤـ ً ﺑﺴـﻴﺎر دﺷـﻮار اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫اﺟﻤﺎ‪ ً-‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ اﻋﺪام و ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ازﺳـﻮي دﻳﻨـﺪاران ﺑﺎﻳـﺪ ﻛـ ً‬ ‫ﻣﻠﻐﻲ اﻋ م ﺷﻮد‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ازﺳﻮي ﻣﻠﺤﺪان و دﻳﻦﻧﺎﺑﺎوران ﺑﻪﻋﻨﻮان‬ ‫ﺟﺮم و ﺿﺪ ارزش ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ دو ﮔﺮوه دﻳﻦدار و ﻣﻠﺤﺪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ آزادي‬ ‫اﻧﺘﻘﺎد را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺳﻮد ﻫـﺮ دو ﮔـﺮوه اﺳـﺖ‪ .‬رﻗﺎﺑـﺖ ﺳـﺎﻟﻢ‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻴﻮة ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎ ﭘﻴـﺮوان دﻳﮕـﺮ ادﻳـﺎن و‬ ‫آﺋﻴﻦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ اﻛﻨﻮن ‪-‬زم و ﻣﻠﺰوم ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻟﺒﺘﻪ ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ‬ ‫دوم‪ .‬ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ و اﻟﺤﺎدي ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ »ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا«‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻟﻐﻮ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ارﺗﺪاد و ﻟﻐﻮ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺠﺎزتﻫﺎي ﺧﺸﻦ ﺳﺐ‪ ‬و دﺷـﻨﺎم‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﺑﻪوﻳﮋه اﻋﺪام‬ ‫ﻣﺮدود ﺑﻮدن ﻓﺘﻮاي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدنِ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬‬

‫اﻛﻨﻮن درﻣﻮرد ﺧﺎص اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﺻﺮاﺣﺖ اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن را در ﻫﺮ ﻗﺎﻟﺒﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ آﻧﭽﻨﺎﻧﻜﻪ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‬

‫‪317‬‬

‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻫﻞﺳﻨﺖ را ﻧﻴﺰ ﻣﺮدود ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬اﺋﻤﺔ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ)ع(‬ ‫ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻫﻤﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎور ﺷﻴﻌﻴﺎن ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﻨﺒـﻊ ﻣﻌـﺎرف‬ ‫اﺳ ﻣﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺮي اﻫﺎﻧﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻠﻘﻲ اﻛﺜﺮ ﺑﺎورﻣﻨـﺪان ﻫﻤـﺎن‬ ‫دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﺮ ﻳﺎ ﻃﻨﺰ ﻳﺎ ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮر ﻳﺎ ﻗﺎﻟﺐﻫﺎي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻣﺠـﻮز‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﺤﻘﻴﺮ و اﺳﺘﻬﺰاء ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔـﺮ اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‪ ،‬ﺟـﺮم ﻣﺤﺴـﻮب‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺑﺎورﻫﺎي ﺳﻴﺼﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺷﻴﻌﻲ ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ﻧـﻴﻢ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻲ ﺟﺮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﻤﺔ ﺳﺨﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺠـﺎزات اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﻤﺴـﺨﺮ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘـﺎً اﻋـﺪام‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎزات را ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ ﺣـﺪاﻗﻞ ﻣـﻮازﻳﻦ‬ ‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺣﻘﻮﻗﻲ را دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺧﺸﻦ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻨﮕﺴﺎر و ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ را‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و اﻧﻜـﺎر ﻗـﺮار دادهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺤـﺚ اﺳـﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ در ﻧﻘـﺪ ﻣﺠـﺎزات اﻋـﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1390‬ﺑﻪوﺳـﻴﻠﺔ ﻳﻜـﻲ از اﻣﻀـﺎﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ در‬ ‫رﺳﺎﻟﻪاي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺧ ﺻـﺔ ﻧﻈـﺮ ﻣﻨﺘﻘـﺪان ﺣﻜـﻢ اﻋـﺪام ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و‬ ‫ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪاﺟﻤﺎل ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن اﻓﺮاد ﺑﻪاﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد ﻳﺎ ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒـﺮ‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ از ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع و ﻋﻘﻞ اﺳـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺧـ ف ﻗـﺮآن و ﻋﻘـﻞ ﺑـﻮده و‬ ‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ آن ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﻮﺟﺐ وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺢ و اﺟﺮاي آن ﺗﻨﻬﺎ در ﺻـ ﺣﻴﺖ‬ ‫ﺿﺎﺑﻄﻴﻦ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻴﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺘﻮا از ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬در اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ و ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ اﺧﺒﺎر واﺣﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮه و ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪318‬‬

‫‪ .5‬ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪ د‪-‬ﻳﻞ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﺔ زﻳﺮ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮاﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻨﻮان ﺛﺎﻧﻮي وﻫـﻦ اﺳـ م‬ ‫)ﻧﻔﻲ ﺿﺮر ﻳﺎ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ(‬ ‫دوم‪ .‬ﻟﺰوم ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻒ در اﺟﺮاي ﺣﺪ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻳﺎ دﺳﺖﻛﻢ ﺣﺪود ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر )ع(‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ آﺣﺎد ﻣﻮﺛﻖ ﺑﻪدﻟﻴﻞ وﺟـﻮب اﺣﺘﻴـﺎط در‬ ‫دﻣﺎء‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر واﺣﺪ ﻣﻮﺛﻖ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﭘﻨﺞ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺒﺪل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‬ ‫ﺠﻴ‪‬ﺖ اﺧﺒﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫ﺷﺶ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن‬ ‫ﻫﻔﺖ‪ .‬ﻧﻔﻲ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻮﻫﻮنﺑـﻮدن اﻋـﺪام‬ ‫اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺮوج از دﻳﻦ و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت‬ ‫‪ .6‬ﺧﺮوج از دﻳﻦ و ارﺗﺪاد ﻫﻴﭻ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .7‬اﻋﺪام اﻓﺮاد ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ ،‬اﺋﻤﻪ)ع( و ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻨﻲ‪،‬‬ ‫اﻣﺮي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‬

‫‪319‬‬

‫اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻣﻮازﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻟﻐﻮ و ﻳﺎوه‬ ‫از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺮآن از ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻋﺒﺎد اﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮده‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻫﻢ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﻳﺎوهﮔﻮﻳﻲ دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬ﺗﺮك ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ و ﮔﺬﺷﺘﻦ ﻛﺮﻳﻤﺎﻧﻪ از رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ :‬واذا ﻣﺮّوا ﺑـﺎﻟﻠﻐﻮ‬ ‫ﻣﺮوا ﻛﺮاﻣﺎ‪ 1‬واﻟﺬﻳﻦ ﻫﻢ ﻋﻦ اﻟﻠﻐﻮ ﻣﻌﺮﺿﻮن‪.2‬‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺧ ﻗﻲ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻗـﺮآن ﺑﺎﻳـﺪ ﭼﻨـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﭼـﻮن ﻳـﺎوهاي‬ ‫ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪) ،‬ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ( از آن درﮔﺬرﻧﺪ و ﮔﻮﻳﻨﺪ )ﻧﺘﻴﺠﺔ( اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﺧﻮدﻣـﺎن و‬ ‫)ﻧﺘﻴﺠﺔ( اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮدﺗﺎن اﺳﺖ )ﻫﺮﻛﺪام آزاد ﻫﺴﺘﻴﻢ( ﺳ ﻣﺖ ﺑﺎﺷـﻴﺪ‪ ،‬ﻣـﺎ‬ ‫در ﭘﻲ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻫ ن ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪.3‬‬ ‫در دوران ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺣﺪودي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﺧﺎص ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻣﺎﻣﺎن اﻫﻞﺑﻴـﺖ)ع( ﺑـﻪﺧﺼـﻮص ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﭘـﻨﺞﺳـﺎﻟﺔ اﻣـﺎم‬ ‫ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ؛ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ آن اﻣﺎم ﻧﻴﺰ در اوج اﻗﺘـﺪار ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲِ اﻳﺸـﺎن‪ ،‬از ﭼﻨـﺎن‬ ‫اﻣﻨﻴﺖ و آزادي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي رﺳﻤﻲ ﺟﻤﻌﻪ و ﺟﻤﺎﻋـﺖ‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻳﺸﺎن ﺷﻌﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺧﻠﻴﻔﺔ وﻗﺖ را ﺑﻪ ﺷـﺮك و اﻧﺤـﺮاف از اﺳـ م‬ ‫ﻣــﺘﻬﻢ ﺳــﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑــﺪون آﻧﻜــﻪ ﻛﺴــﻲ ﺑــﺎ آﻧﻬــﺎ ﻛــﺎري داﺷــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﺪ و ذرهاي از ﺣﻘــﻮق‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲﺷﺎن ﺑﻜﺎﻫﺪ‪.‬‬ ‫در ﺣﻜﻤﺖ ‪ 30‬ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺧﻮارج‪ ،‬اﻳﺸـﺎن را دﺷـﻨﺎم داده و‬ ‫ﮔﻔﺖ »اﻳﻦ ﻛﺎﻓﺮ را ﺧﺪا ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻋﺠﺐ داﻧﺎﺳﺖ!« اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( ﻫﺠـﻮم آوردﻧـﺪ‬ ‫او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﻪ ﺟﺮم ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ »اﻣﺎم« ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﺳﺖ ﻧﮕﻪدارﻳـﺪ‪ ،‬دﺷـﻨﺎﻣﻲ‬ ‫داده ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ دﺷﻨﺎم ﻳﺎ درﮔﺬﺷﺘﻦ از آن اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫‪ .1‬ﻓﺮﻗﺎن‪.72 ،‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪.3 ،‬‬ ‫‪ .3‬ﻗﺼﺺ‪ 53،‬ﺗﺎ ‪.55‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪320‬‬

‫او در اوج اﻗﺘﺪارش ﺑﻪ دﺷﻨﺎمﻫﺎي زﺑﺎﻧﻲ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﻤﻲداد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬ ‫‪ 14‬ﻗﺮن در روزﮔﺎر رﺷﺪ آزاديﻫﺎ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸـﺮ‪ ،‬ﺗﻬﻴـﻪﻛﻨﻨـﺪة ﺗﺮاﻧـﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﺎرف و ﺳﺨﻴﻒ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﺋﻤﺔ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ)ع( را ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﻗـﺮار داده‪ ،‬ﻣﺤﻜـﻮم ﺑـﻪ‬ ‫ارﺗﺪاد و اﻋﺪام ﻣﻲﺷﻮد؟!‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﺣﻜﻢ ﺗﺮور‬ ‫ﻋ وه ﺑﺮ اﺷﻜﺎ‪-‬ت ﻋﺪﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻗﺘـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬ﻳـﺎ‬ ‫ﺳﺎب‪ ‬وارد اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪور ﭼﻨﻴﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺸﻜ ت ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻣﺒﺘ ﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫از آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮﻣﻲ ﻛﻪ در رﺧﺪاد اﺧﻴﺮ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻓﺮدي ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠـﻲاﻟﻨﻘـﻲ)ع(‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ روا داﺷﺘﻪ ﺻﺎدر ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ »و‪-‬ﻳﺖ ﻋﺎﻣﺔ ﻓﻘﻴﻪ« ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﻜـﺮراً ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺧﻮد را از ﻣﺼﺪاق و‪-‬ﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ ﻫﻢ اﺑﺮاز داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ‪ ‬ﻓﻘﻴـﻪ‪ ‬ﻣﻘﺒـﻮل ﺷـﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺻـﺮاﺣﺖ‬ ‫اﺟﺮاي ﺣﺪود را ﻣﺨﺘﺺ وﻟﻲ‪ ‬اﻣﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .1‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ داﻣﻦزﻧﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻛﺔ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺧﺒﺮﮔـﺰاري ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ اﻳﺸـﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ و‬ ‫اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻧﻴﺰ از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺑﻮده‪ ،‬آﻳﺎ ورود در اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ در ﺗﻘﺴﻴﻢﻛـﺎر ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ‬ ‫واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻳﺎ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﺪون اذن وﻟﻲ‪ ‬ﻓﻘﻴﻪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ ﻣﻔﺘﻴـﺎن ﻣﺤﺘـﺮمِ‬ ‫ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‪ ،‬از ﻗﺎﺋ ن آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬ ‫دوم‪ .‬اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﻳﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺪون ﺣﻖ دﻓﺎع ﻣـﺘﻬﻢ ﻳـﺎ وﻛﻴـﻞ وي ﺻـﺎدر ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺣﻜﻢ اﻋﺪام را ﺑﻪدﺳﺖ ﻫﺮ ﻛﺲوﻧﺎﻛﺲ ﺳﭙﺮدن‪ ،‬ﺗﺎﻟﻲﻓﺎﺳﺪي ﻧﺪارد و ﺷـﺮﻋﺎً و‬ ‫ﻋﻘ ً ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﻣﺘﻬﻢ در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺧﺎرج از ﺳـﻴﻄﺮة ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺳـ ﻣﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﻛﺜـﺮ ﻓﻘﻬﻴـﺎن‬ ‫اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻴﻪ در ارض ﻋﺪو را ﻣﺠﺎز ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺘﻨﺪ اﻳـﻦ ﻋـﺪم ﺟـﻮاز در‬ ‫‪ .1‬رﺳﺎﻟﺔ اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﺣﻜﺎم ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ و‪-‬ﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ و ﺣﻜﻢ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﺳﺆال ‪.66‬‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد‬

‫‪321‬‬

‫رواﻳﺎت ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ اﻓﺮاد ﺑﻪ اردوي ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼـﺮا ﻣﻔﺘﻴـﺎن و ﺣﺎﻛﻤـﺎن‬ ‫ﻣﺤﺘﺮم ﺷﺮع‪ ،‬از اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﻏﻔﻠﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ؟‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ اﺟﺮاي ﺣﺪ )اﻋﺪام( ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻳﺎ ﺳـﺎب‪ ‬در ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ در زﻣـﺎن‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪﻃﻮر رﺳﻤﻲ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪﺷﻴﻮة اﻏﺘﻴـﺎل و ﻓﺘـﻚ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫»ﺗﺮور« ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻢ ﺻﺎدره‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺟﻮاز ﺗﺮور ﻓﺮد اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﭼﻨﺪ اﺷﻜﺎل ﺟﺪي دارد‪:‬‬ ‫او‪ ً-‬ﺣﻜﻢ ﺗﺮور ﺑﺎﻋﺚ وﻫﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺮوز ﻣـﻮج اﺳـ مﻫﺮاﺳـﻲ ﺑـﺎ اﻗـﺪاﻣﺎت‬ ‫ﺗﺮورﻳﺴﺘﻲ اﻟﻘﺎﻋﺪه وﺟﻬﺔ ﻏﺎﻟﺐ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻳـﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻓﺘـﺎوا و‬ ‫اﺣﻜﺎم ﻧﺴﻨﺠﻴﺪه‪ ،‬ﻗﺮار اﺳﺖ ﺗﺮورﻳﺴﺘﻲﺑﻮدن ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳ ﻣﻲ ﺗﻮﺳﻂ آﻗﺎﻳﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬ ‫ﺷﻮد؟!‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً ‪-‬زﻣﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﻘﻠﺪان ﺑـﺮاي اﺟـﺮاي آن اﺳـﺖ )رواﻧـﻪﻛـﺮدن‬ ‫ﺗﻴﻢﻫﺎي ﺗﺮور ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ(‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ اﺳـﺖ آﻗﺎﻳـﺎن اﻳـﻦ روش و ﻧﺘـﺎﻳﺞ زﻳﺎﻧﺒـﺎر آن را‬ ‫ﺑﺮاي اﺳ م‪ ،‬ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ و ﻛﺸﻮر ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪ ‬ﺑﺮاي اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺪﺳﺎت اﺳﺒﺎب ﺷـﻬﺮت و‬ ‫ﺛﺮوت اﻳﺸﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از اﻳـﻦ اﻓـﺮاد ﮔﻤﻨـﺎم ﺑـﺎ ﻓﺘـﺎوي و اﺣﻜـﺎم اﻋﺪاﻣﺸـﺎن‬ ‫ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ از ﻧﺮدﺑﺎن ﺷﻬﺮت و ﺛﺮوت ﺑﺎ‪ -‬رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻮس دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﻳﻚﺷﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آﻧﻬـﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را وﺳﻮﺳﻪ ﻛﺮده ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ اﻇﻬﺎرات ﻣﻮﻫﻦ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪﻫـﺎي اﻓﺮاﻃـﻲ ﺑﺮاﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و آﺛﺎر ﺧﺎﻟﻲ از ﻫﻨﺮﺷﺎن ﭘﺮﺗﻴﺮاژ ﺷﻮد‪ .‬آﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺣﻜﻢ ﺳـﻠﻤﺎنرﺷـﺪي‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮت و ﺛﺮوت اﻳﻦ ﻓﺮد ﻫﺘّﺎك ﻛﻤﻚ ﻛـﺮد ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻛـﺎﻫﺶ ﺗـﻮﻫﻴﻦ و ﻫﺘـﻚ اﺳـ م‬ ‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﻗﺘﻞ ﻓﺠﻴﻊ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ در ﻛﺸﻮر آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن ﺑـﻪ ﺣﻜـﻢ ﻳـﻚ ﻣﺮﺟـﻊ اﻳﺮاﻧـﻲ‬ ‫آﺑﺮوﻳﻲ ﺑﺮاي اﺳ م و ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد؟‬ ‫ﺷﺸﻢ‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮﻛﺎت ﺳﺨﻴﻒ‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﻏﻴﺮﻋﻘ ﻧﻲ و ﻫﻴﺠﺎﻧﻲ و اﻟﺒﺘﻪ ﻏﻴﺮاﺧ ﻗﻲ‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدة اﺑﺰاري از دﻳﻦ در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻗﺪرت و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻔﺎﺳﺪ و اﻋﻤﺎل ﻏﻴﺮاﻧﺴـﺎﻧﻲ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪322‬‬

‫ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻘﺎب دﻳﻦ ﺑﺮ ﭼﻬﺮه زده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘـﻲ دﻳـﻦ‪ ،‬اﺑـﺰار‬ ‫ﻗﺪرت و ﺗﻮﺟﻴﻪﮔﺮ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻣﺪاﺧ ت و ﻣﺤـﺪودﻳﺖآﻓﺮﻳﻨـﻲﻫـﺎي ﻏﻠـﻂ در زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﺮدم ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ و ﻧـﺎﻣﻮﺟﻬﻲ ازﻗﺒﻴـﻞ ﻣﺴـﺨﺮهﻛـﺮدن ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺪان دور از اﻧﺘﻈـﺎر ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ اﺳـ م را ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﺣﺎﻛﻤﺎن ﮔﺮهزدن اﻳﻦ ﺗﺎﻟﻲﻓﺎﺳﺪﻫﺎ را دارد‪ .‬ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪﺟـﺎي‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﺎن و ﻣﺮدم ﺧﺴﺘﻪ از ﺟﻮر »ﺟﺎﺋﺮانِ ﺑـﻪﻧـﺎم‬ ‫دﻳﻦ« ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ اﺳ م ﻣﺴﺎوي »ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ« ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺻـﺪور اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺷﻤﺎ ره ﺑﻪ ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ‪ .‬ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﻛﻤﻜـﻲ ﺑـﻪ ﺟـﺬب ﺟﻮاﻧـﺎن دلﺧﺴـﺘﻪ از‬ ‫اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ در دﻓﻊ آﻧﺎن از »اﺳ م رﺣﻤﺎﻧﻲ« ﻗﺪم ﺑﺮداﺷـﺘﻪاﻳـﺪ‪ .‬اﻛﻨـﻮن‬ ‫در ﻗﻢ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻨﺘﻲ ﺳـﺎﻛﺖ و ﺑـﻪدور از ﺳﻴﺎﺳـﺖ؛‬ ‫ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻨﺘﻘﺪ؛ و ﻣﺮاﺟﻊ ﺣﺎﻣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ .‬دو دﺳـﺘﺔ اول و دوم ﺑـﻪ اﺳـﺘﻔﺘﺎﻫﺎي ﻧﻬﺎدﻫـﺎي‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ وﻗﻌﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻨﮕﺮﻳـﺪ در ﺷـﺮاﻛﺖ ﺑـﺎ ﺣﻜـﻮﻣﺘﮕﺮان اﺳـﺒﺎب وﻫـﻦ‬ ‫اﺳ م ﺷﺪهاﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺳﻮء ﻓﺘﺎوا و اﺣﻜﺎم ﻣﺮگ را ﻣﻴﺎن ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮاﻳﺮاﻧﻲ و ﻧﻴﺰ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻋـﻢ از دﻳﻨـﺪار و رﻣﻴـﺪه از ﻣـﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻴـﺎن‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ و رﻧﺠﻴﺪه ﺧﺎﻃﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ آﻧﭽﻪ ﺷـﺮط ﺑـ غ ﺑـﻮد درﻣﻴـﺎن‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻴﻢ‪ .‬اﻣﻴﺪوارﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﺮاﻳﺾ ﻧﺎﺻﺤﺎﻧﺔ اﻳﻦ دﻟﺴﻮزان ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﻠَﺎح‪ ‬ﻣ‪‬ﺎ ا ‪‬ﺳ َﺘ َﻄ ‪‬ﻌﺖ‪ ‬و‪‬ﻣ‪‬ﺎ َﺗﻮ‪‬ﻓ‪‬ﻴﻘ‪‬ﻲ إِ َﻟّﺎ ﺑِﺎﻟ َﻠّـﻪ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪َ ‬ﺗﻮ‪َّ ‬ﻛ ْﻠﺖ‪ ‬و‪‬إِ َﻟ ‪‬ﻴﻪ‪ ‬أُﻧ‪‬ﻴﺐ‪‬‬ ‫إِنْ أُرِﻳﺪ‪ ‬إِ َﻟّﺎ ا ْﻟﺈِ ‪‬‬ ‫واﻟﺴ م ﻋﻠﻴﻜﻢ و رﺣﻤﻺ اﷲ و ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ ﺑﺎزرﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‪ ،‬ﺻﺪﻳﻘﻪ وﺳﻤﻘﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻲ اﺷﻜﻮري‬

‫ﺷﺸﻢ ﺧﺮداد ‪1391‬‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ‬

‫‪1‬‬

‫اﻧﺘﺸﺎر ﻓﻴﻠﻢ »ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن« در ﻓﻀﺎي اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ ﺑـﺎ زﻳﺮﻧـﻮﻳﺲ ﻋﺮﺑـﻲ و ﭘﻴﺎﻣـﺪﻫﺎي‬ ‫ﺧﻮﻧﻴﻦ آن‪ ،‬ﺑﺤﺚﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﻖ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺔ آزادي ﺑﻴﺎن ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻲ ﻛﻪ‬ ‫در اداﻣﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر اﺳ مﺷﻨﺎس و اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ و در‬ ‫آن ﺑﻪ دو ﻣﺴﺌﻠﺔ »اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن« و »ﺧﺸﻮﻧﺖﭘـﺬﻳﺮ ﺑـﻮدن اﺳـ م« ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻘﻴﺪة آﻗﺎي ﻛﺪﻳﻮر‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ در ﻗﺒﺎل ﻣﻨﺘﻘـﺪان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺷـﺎن و ﻗـﺮآن‪،‬‬ ‫ﻣﺪارا ﻛﻨﻨﺪ و در ﻗﺒﺎل ﺗﻮﻫﻴﻦﻛﻨﻨﺪﮔﺎن )ﻛﻪ وي آنرا از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا ﻣـﻲداﻧـﺪ(‬ ‫ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴـﺰِ ﺣﻘـﻮﻗﻲ و اﺧ ﻗـﻲ‪ ،‬اﻋﺘـﺮاض‬ ‫ﺧﻮد را اﺑﺮاز ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻳـﻦ »آﺛـﺎر‬ ‫ﻣﻮﻫﻦ« ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ را در اداﻣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫آﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻴﻠﻢ و ﻳﺎ ﺗﺮاﻧﻪ و ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮر ﻗﺼﺪ در ﺗﺤﺮﻳﻚ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارﻧﺪ؟‬

‫از ﻗﺼﺪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻓﻴﻠﻢِ ﻧﺎزل و ﻣﻮﻫﻦ‪ ،‬اﻃ ﻋﻲ ﻧﺪارم‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞآﻓﺮﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻘﺴـﻢاﻧـﺪ‪ .‬دﺳـﺘﺔ اول آﻧﻬـﺎ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺸﺎن اﺧﺘ ﻓﻲ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫ﭼﻨــﻴﻦ ﻧﻈــﺮي ﻧﺪارﻧــﺪ‪ .‬دﺳــﺘﺔ دوم آﻧﻬــﺎ ﻛــﻪ اﺗﻔــﺎقﻧﻈــﺮ ﻧﺴــﺒﻲ در ﻣﻴــﺎن ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن و‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﺧﺼﻮص ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺸﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬درﻣـﻮرد ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﻛـﻪ اﻓﻜـﺎر‬ ‫‪ 14 .1‬ﻣﻬﺮ ‪ ،1391‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ اﺣﻤﺪي‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد ﺧﺒﺮ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪324‬‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻲ آنرا ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ ﻣﻲداﻧﺪ ﭼﻪ درﻣﻮرد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م و ﭼﻪ درﻣﻮرد ﺣﻀﺮت ﻣﺴﻴﺢ‬ ‫و ﭼﻪ درﻣﻮرد دﻳﮕﺮ اﻣﻮر ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻤﺪي ﻳﺎ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﺑـﻪﻋﻬـﺪة ﻣﺮاﺟـﻊ ﺻـﺎﻟﺢ‬ ‫ﻗﻀﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮاﺋﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻫﻴﻦ اﺧﻴﺮ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﺮا ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ درﻗﺒﺎل ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺷﺎن ﺑﺮدﺑﺎرﻧـﺪ وﻟـﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎنﻫـﺎ‬ ‫اﻳﻦﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در دﻫﻪﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺳﺎﺑﻘﻪ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪاي ﻣﻨﺼـﻔﺎﻧﻪ و ﻋﻠﻤـﻲ اﻧﺠـﺎم‬ ‫دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آن ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﺪ و درﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴـﺰ ﻗﺒـﻞ از ﺳـﻴﻄﺮة ﻧﺴـﺒﻲ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻜﻮ‪-‬ر ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﺎ‪ ،‬اﻫﻞ ﻣﺪارا و ﻣﺒﺮا از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻗﺮون اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮون وﺳﻄﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣـﺪاراي ﻛﻠﻴﺴـﺎ و‬ ‫واﺗﻴﻜﺎن اﻣﺮوز ﺻﺮﻓﺎً از ﺳﺮ ﺑﺎور ﻣﺪارا ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺑﺮﺧـﻮرداري از اﻗﺘـﺪار‬ ‫زم‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﺤﻤﻞ و ﻣﺪارا ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﺪارا از ﺳﺮ ﻧﺎﭼﺎري را ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻧﻜﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻟﺤـﺎظ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺷﺎن ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ذﻛﺮ ﻣﺜﺎﻟﻲ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ راهﮔﺸﺎﺳﺖ‪ .‬در زﻣﻴﻨـﺔ رواﺑـﻂ ﺟﻨﺴـﻲ ﺧـﺎرج از ازدواج ﻳـﺎ‬ ‫ﻫﻤﺠﻨﺴﮕﺮاﻳﻲ ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﺴـﺎ ﭼﻴﺴـﺖ؟ ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﻣـﻮاﻓﻘﺘﻲ ﻧـﺪارد؛ ﺑﻠﻜـﻪ آنرا ﻧﺎﻣﺸـﺮوع و‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻨﺪ اﻣﺎ از ﺳﺮﻧﺎﭼﺎري ﻣﻤﺎﺷﺎت ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در ﻗـﺮون اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎنِ ﻣﻌﺘﻘﺪ‪ ،‬از ﻃﺮق ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻫﺎﻧـﺖ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ‬ ‫ﻋﻴﺴﻲﻣﺴﻴﺢ اﺑﺮاز ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺛﺎر ﻫﻨﺮيِ دﻳﻨـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ دﻓـﺎع از ﺑﺎورﻫـﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺘﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ از ﻳـﻚ ﺣﻴـﺚ‪ ،‬ﻣﺸـﺎﺑﻪ دوران‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻗﺒﻞ از ﻧﻮزاﻳﻲ اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ در اﺑﺘﺪاي آن راهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺮور ﺗـﺎرﻳﺦ‬

‫‪325‬‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺑـﺮد و ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ ﻃـﺮق‬ ‫ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻌﺔ ﺻﺪر ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻣﻨﺘﻘﺪان و ﺣﺘﻲ ﻫﺘﺎﻛﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻢ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﭼﻬﺎر دﻫﺔ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ اﺳ م‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﻏﺮب ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺌﻮري ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ ﺗﻤﺪنﻫﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎً ﺑﻴﻦ ﺗﻤـﺪن‬ ‫ﻏﺮب و ﺗﻤﺪن اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ازﺳﻮي ﻫﺎﻧﺘﻴﻨﮕﺘﻮن و ﻓﻮﻛﻮﻳﺎﻣﺎ و ﺑﺮﻧﺎرد ﻟﻮﺋﻴﺲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴـﺪ‬ ‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻗﺮون ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﺮﻳﺐ رﻗﻴﺐ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺘﻲ‪ ،‬در دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﺗﺌﻮري اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ و ﺗﺨﺮﻳـﺐ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ و ﺗﺤﺮﻳـﻒ‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م ﻧﻴﺰ ﺟﺰﺋﻲ از اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮﺷـﺒﺨﺘﺎﻧﻪ اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻏﺮﺑﻲﻫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺟﺪي دارد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري ﺟﺮﻳﺎنﻫـﺎي داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ و‬ ‫ﻣﻨﺼــﻒ ﻏﺮﺑــﻲ و ﻣﺴــﻴﺤﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧــﻮردي ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧــﻪ ﺑــﺎ ﺣﻀــﺮت ﻣﺤﻤــﺪ)ص( دارﻧــﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪﻋﻨﻮانﻣﺜﺎل ﻫﺎﻧﺲ ﻛﻮﻧﮓ‪ 1‬ﻣﺘﺄﻟﻪ ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‪ ،‬ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑـﺎور اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ)ص(ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﭘﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖﺷﺎن از اﺳﻺم ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ ﭼـﻪ‬ ‫دﺳﺘﺎوردي ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن دارد؟‬

‫در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﻴﻠﻢ ﻣﺸﻜﻮك و ﻣﻮﻫﻦ اﺧﻴﺮ‪ ،‬دهﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺗﻈـﺎﻫﺮات اﻋﺘﺮاﺿـﻲ‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﻔﻴﺮ و ﭼﻨﺪ دﻳﭙﻠﻤﺎت آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ در ﻟﻴﺒﻲ‪ ،‬ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺘﻨـﺪ‪ .‬آﺗـﺶﺳـﻮزي و‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻔﺎرتﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪوﻓـﻮر از رﺳـﺎﻧﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﺷﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ در اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ دوﻟـﺖ آﻣﺮﻳﻜـﺎ‬ ‫ﻳﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎً دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﻓﻴﻠﻢ ﻣـﻮﻫﻦ دﺳـﺖ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﻫﻴﭻ دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪاي اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه و ﻣﺪرﻛﻲ ﻫﻢ ﺗﺎﻛﻨﻮن درﺑﺎرة آن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻈﺎﻫﺮﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴـﺰ در ﺑﺮﺧـﻲ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﭘﻠﻴﺲ‪ ،‬اﺻ ً ﻣﻮﺟﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺸﺘﻦ اﻓﺮاد ﺑﻲﮔﻨﺎه و اﺑـﺮاز ﺧﺸـﻮﻧﺖ در ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬

‫‪1.Hans Kung‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪326‬‬

‫ﻋﻤﻞ ﺑﻲﺧﺮداﻧﻪ ﻛﺎري ﻧﺎدرﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـ ف ﺷـﺮع و اﺧـ ق اﺳـﺖ‪ .‬زﺷـﺘﻲ و ﭘﻠﺸـﺘﻲ را‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ زﺷﺘﻲ و ﭘﻠﺸﺘﻲ دﻳﮕﺮي ﭘﺎﺳﺦ داد ﻳـﺎ ﺗﺸـﺪﻳﺪ ﻛـﺮد‪ .‬ﺳـﻮزاﻧﺪن و ﻛﺸـﺘﻦ و‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻛﺎر ﺻﺤﻴﺤﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ درﺧﺼﻮص ﺳﺆال ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﭼﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺮي را ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن درﻗﺒـﺎل ﻳـﻚ ﭘﺪﻳـﺪة‬ ‫ﻏﻴﺮاﺧ ﻗﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎً آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﺗﻠﺨﻲ‬ ‫ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻃﺮف را ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺻﺮﻓﺎً ﺷﺨﺼـﻲ ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻛﻨـﻴﻢ و اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ را ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎنﻫـﺎ‪ ،‬آنﻫـﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ از ذات دﻳﻨﺸـﺎن ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﻛﻪ از ﺑﺴﻴﺎري رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﻲ ﺧ ف واﻗـﻊ‬ ‫و ﻏﻴﺮﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﺸـﻴﺶ ﺑـﻲﺧـﺮدي ﻛـﻪ در آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻛﻠﻴﺴـﺎي رﺳـﻤﻲ ﻛـﻮﭼﻜﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺮﻛـﺰ‬ ‫ﻗﺮآنﺳـﻮزي ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﻛـﺮده‪ ،‬ﮔﻔﺘـﻪ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن از ﺧﻮدﺷـﺎن ﺑـﻲﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و‬ ‫ﺑﻲاﺧ ﻗﻲ و ﻋﺪمﻣﺪارا ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻗﺒﻄـﻲ ﻳـﺎ ﻳﻬـﻮدي ﺷـﻬﺮوﻧﺪ‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻠﻤﻲ ﻣﻮﻫﻦ و ﺿﺪاﺧ ﻗﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ﺷﺸﺼﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و وﺟﺪان ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺟﺮﻳﺤﻪدار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻳـﺎ‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻳﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ ﻳﺎ ﻏﺮﺑﻲﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻣﻌﺪود اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺖ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﻏﺮب ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬درﻣﻮرد ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻴﺰ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻴﻢ و روش ﺧﺸﻦ و ﻏﻴﺮاﺧ ﻗﻲ‬ ‫و ﺧ فﺷﺮع ﺗﻌﺪادي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ را ﺑﻪ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ اﺳ م و ذات دﻳﻦ ﻧﺴـﺒﺖ‬ ‫ﻧﺪﻫﻴﻢ‪ .‬آﻧﻬﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﺮده ﻳﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﺴﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻧـﺪاده‬ ‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻮرزﻧﺪ ﻳﺎ آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﻳﺎ اﻓﺮاد ﺑﻲﮔﻨﺎه را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻧﻴﺎي ﺑﻬﺘﺮ و ﺳﺎﻟﻢﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻔﺮتﭘﺮاﻛﻨﻲﻫﺎ‬ ‫و ﻳﻚ ﺑﺎم و دو ﻫﻮا ﮔﻮﻳﻲﻫﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﻔﺮتﭘﺮاﻛﻨﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺟﺰ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻪدﻧﺒـﺎل‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ‬

‫‪327‬‬

‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﻔﺮتﭘﺮاﻛﻨﻲ‪ 1‬ﻋﻠﻴـﻪ ﺟﻨﺴـﻴﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻣﻴـﺖ‪ ،‬ﻣﻠﻴـﺖ‪ ،‬زﺑـﺎن‪ ،‬دﻳـﻦ و ﻋﻘﻴـﺪة‬

‫دﻳﮕﺮان‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﺬﻣﻮم‪ ،‬ﺿﺪ اﺧ ﻗﻲ‪ ،‬ﺟﺮم و ﻗﺎﺑـﻞ ﭘﻴﮕـﺮد ﺣﻘـﻮﻗﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي و ﻣﺠﺎزات ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮﻣـﻲ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﻧﺸـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﻓﺮادي ﻛﻪ از ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﺠﺮوح ﺷﺪهاﻧﺪ ﺷﺨﺼﺎً دﺳﺖﺑﻪﻛﺎر ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و‬ ‫ازﻃﺮق ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻲآﻓﺮﻳﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗـﺎﻧﻮن ﺣـﺎﻓﻆ ﺣﻘـﻮق و ﺟـﺎن و آﺑـﺮوي ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ از ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻢ از ﺧﺸـﻮﻧﺖ و‬ ‫ﻗﺘﻞ‪ .‬ﻓﺮد ﻳﺎ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﻫﻴﻦ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳـﻦ‬ ‫دادﮔﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻃﻲ را ﭘﺲ از دﻓﺎع در ﺣﻀﻮر ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼﻔﺔ ﺑﺎاﻧﺼﺎف‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم‬ ‫و ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮم در ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﻳﮕـﺮي اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎده‪ ،‬دوﻟـﺖﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺮدﻣﺸﺎن ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﻣﺮدﻣﺸﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻮازﻳﻦ ﺣﻘﻮق‬ ‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻛﻴﻔﺮي‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺗﻮﻫﻴﻦﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﭘﻴﮕﻴﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷـﻴﻮهاي ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﺎﻧﻊ از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻫﻢ رﻳﺸﺔ ﺗﻮﻫﻴﻦ را ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﺸﻜﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﻨﺪ دوم ﻣﺎدة ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﺜﺎق ﻣﺪﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺔ دول ﻋﻀﻮ ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ‪-‬زما‪-‬ﺟﺮاﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دﻋﻮت ﺑـﻪ ﺗﻨﻔـﺮ ﻣﻠـﻲ ﻳـﺎ ﻧـﮋادي ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺮك ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻳﺎ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻳﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻤﻨﻮع‬ ‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻊ از ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزاي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ اﻫﺎﻧﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ادﻳﺎن‪،‬‬ ‫آنﻫﻢ ادﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﭘﻴﺮو دارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ آزادي ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﻘﺎد از ادﻳﺎن‪ ،‬از ﻟـﻮازم‬ ‫آزادي ﺑﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ رﻋﺎﻳﺖ آن ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺧﻮد ادﻳـﺎن ﻫـﻢ ﻫﺴـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ آزادي‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ‪ ،‬آزادي ﺧﺸﻮﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ آزادي ﺑﻴﺎن‪ .‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﺗﻤﻴﻴﺰ آن از اﻧﺘﻘﺎد‪ ،‬وﻇﻴﻔﺔ‬ ‫ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼﻔﺔ دادﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪزﻋـﻢ دﻓـﺎع از آزادي ﺑﻴـﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ادﻳﺎن در آن ﺟﺮمِ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ ﻣـﺬﻣﺖ اﺧ ﻗـﻲ ﺑـﻪدﻧﺒـﺎل دارد‪ .‬در‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺟﺮﻳﻤﺔ ﻧﻘﺪي ﻳﺎ ﻣﺠﺎزات زﻧﺪان ﻛﻮﺗـﺎهﻣـﺪت ﺑـﺮاي ﻧﺎﻗﻀـﺎن‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا و ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Hate speech‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪328‬‬

‫ﻣﺸﻜﻞ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻴﻠﻢ ﻣﻮﻫﻦ‪ ،‬در ﻛﺸﻮري ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ادﻳﺎن در آن ﭘﻴﮕﺮد ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬـﺎ اﺧ ﻗـﺎً ﻣـﺮدود اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻘـﺺ‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬راه را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ اﻗﺪاﻣﺎت ﻏﻴﺮﻣﻮﺟـﻪ ﺧﺸـﻦ در ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﺑـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ و دﻳﮕﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺣﺎﺻﻞ از اﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑـﻪﻋﻠـﺖ اﻫﺎﻧـﺖ اﺳـﺖ ﻳـﺎ ﺑـﻪواﺳـﻄﺔ روح‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖﮔﺮاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ در اﺳﻺم وﺟﻮد دارد؟‬

‫ﻫﺮ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻠﻲ ﺑﻪ اﻫﺎﻧﺖ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻣﺴـﺎﻟﻤﺖآﻣﻴـﺰ ﻳـﺎ‬ ‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ او اﻫﺎﻧـﺖ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﻲ وﻗﺘﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ از ﻓـﺮد ﻳـﺎ ﮔﺮوﻫـﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎورﻫـﺎﻳﺶ ﻣـﻮرد‬ ‫اﻫﺎﻧــﺖ ﻗــﺮار ﮔﺮﻓﺘــﻪ اﺳــﺖ ﺣﻤﺎﻳــﺖ ﻛﻨــﺪ و دول ﻛﺸــﻮرﻫﺎي اﺳــ ﻣﻲ ﻧﻴــﺰ در ﻳــﺎﻓﺘﻦ‬ ‫راهﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﻔﻌ ﻧﻪ و ﺿﻌﻴﻒ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪- ،‬ﺟﺮم اﻓـﺮاد‬ ‫ﻳﺎ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ راه ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﺬﻣﻮم و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ رﻳﺸﺔ اﻳﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ از ﻛﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻋﻠـﺖ اﺻـﻠﻲ را ﺗـﻮﻫﻴﻦ و اﻫﺎﻧـﺖ و‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻲداﻧﻢ و ﻧﻪ وﺟﻮد ذات ﺧﺸﻮﻧﺖﮔﺮاﻳﻲ در دﻳﻦ اﺳ م؛ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫ﻣﺪﻋﻲ وﺟﻮد روﺣﻴﺔ ﺧﺸﻮﻧﺖﮔﺮاﻳﻲ در اﺳـ ماﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﮕـﻮﻳﻢ ﻏﺎﻟـﺐ اﻳـﻦ اﻓـﺮاد از‬

‫اورﻳﻨﺘﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ‪ 1‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ادﺑﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﻏﻴﺮﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪاي را ﻋﻠﻴﻪ اﺳ م ﺷﺮوع‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻜﺎم ﻣﺤﺪود ﻛﻪ در ﺷـﺮاﻳﻂ و زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن ﺧـﺎص ﺧـﻮد ﻣﻮﺟـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ از زﻣﻴﻨﺔ‪ 2‬ﺧﻮد ﺟﺪا ﻛـﺮده و ﺗﻌﻤـﻴﻢ دادهاﻧـﺪ و اﺳـ م را دﻳﻨـﻲ ﺧﺸـﻦ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬

‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮا‪ ،‬ﺳﻠﻔﻲ ﻳﺎ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮا ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧـﻮﻋﻲ ﻗﺸـﺮﻳﮕﺮي و‬ ‫ﺳﻄﺤﻲﻧﮕﺮي‪ ،‬اﺳ م را در ﺟﻬﺎد ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ و اﻋﻤـﺎل ﻗـﺪرت و اﺟـﺮاي اﺣﻜـﺎم ﺑـﺎ زور‬ ‫ﺧ ﺻﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻴﺰ در اﺷﺎﻋﺔ اﺳ م ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ دﻳﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺑﻲﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫‪1. Orientalists‬‬ ‫‪2. context‬‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ‬

‫‪329‬‬

‫ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎ ﺑﻪزﺣﻤﺖ ﺑﻪ ﻳﻚدرﺻﺪ ﻛﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺗﻌﻤﻴﻢ اﻧﺪﻳﺸﺔ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻛـﻞ‬ ‫ﺟﻬﺎن اﺳ م‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﻤﻴﻢ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻣﺮام ﻧﺌﻮﻓﺎﺷﻴﺴﺖﻫﺎي ﻧﮋادﮔﺮا ﺑـﻪ ﻛـﻞ ﻏـﺮب ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﻛﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از زاوﻳــﺔ دﻳﮕــﺮ‪ ،‬ﺧﺸــﻮﻧﺖ ﻳــﺎ ﺑﺮآﻣــﺪه از ﻗــﺪرت اﺳــﺖ و ﻳــﺎ ﺑﺮآﻣــﺪه از ﻓﺮﻫﻨــﮓ‬ ‫ﻋﻘﺐاﻓﺘﺎده‪ .‬ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﭼﺎر ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻳﺎ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪه ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻪﺷﺪن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺮخ‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ در آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮ‪ ً-‬ﺑﺎ‪-‬ﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻘﺐاﻓﺘﺎده ﺗﻠﻘﻲ دﻳﻨـﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ ﺧـﻮد را‬ ‫اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن ﻳـﺎ ﭘﺎﻛﺴـﺘﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت رﻓﺘﺎري داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت رﻓﺘﺎري ﺑﻪ ﻣﻴﺰان رﺷﺪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺸـﻮﻧﺖ‪،‬‬ ‫ذاﺗﻲِ دﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺎﻫﺪ ﺑـﺮوز ﻋـﻮارض ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺑـﻮدﻳﻢ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻮ ّﻟﺪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮم ‪-‬زم اﺳﺖ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻮاردي ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺶ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻳـﺎ ﻧـﺎﺗﻮ‬ ‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺎدهاﻧﮕﺎراﻧﺔ وﻗﺎﻳﻊ و ﻧﺴﺒﺖدادن ﻋﻜـﺲاﻟﻌﻤـﻞ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ ذات‬ ‫اﺳ م‪ ،‬ﺳﻄﺤﻲﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ آﻳﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪاي ﺑﺮاي اﺑﺮاز ﺧﺸﻮﻧﺖ درﻗﺒﺎل ﺗﻮﻫﻴﻦﻛﻨﻨﺪﮔﺎن وﺟﻮد دارد؟‬

‫در رﺳﺎﻟﺔ ﻣﻔﺼﻠﻲ ﻛﻪ دراﻳﻦﺑﺎره ﺑﺎﻋﻨﻮان »رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ«‬ ‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺷﺎره ﻛﺮدهام‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺘﺎواي و رواﻳﺖﻫﺎي ﺷـﻴﻌﻪ‬ ‫و ﺳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﺐ‪ ‬ﻳﺎ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﺮگ را ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد ﻛﻪ درﺟـﺎ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﺗﻮﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮاﺳﺖ‪ .‬در آن رﺳﺎﻟﻪ اﺛﺒﺎت ﻛﺮدهام او‪ ً-‬ارﺗﺪاد ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫دﻳﻦ‪ ،‬اﺻﻮ‪ ً-‬ﺟﺮم ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﺑﻪدﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑـﻪ اﻋـﺪام‪ .‬ﺳـﺐ‪ ‬و‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ در دادﮔﺎه ﺻﺎﻟﺤﻪ ﺑﺎ ﺣـﻖ دﻓـﺎع ﻣـﺘﻬﻢ ﺑـﺎ ﺣﻀـﻮر ﻫﻴﺌـﺖ‬ ‫ﻣﻨﺼﻔﻪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻﻛـﺲ ﺳـﺮِ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺣـﻖ ﻧـﺪارد ﻫﺮﭼـﻪ را ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷـﺖ‪،‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪330‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﺧﺎرج از دادﮔﺎه ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮﻣـﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﺠﺎزات ﺳﻨﮕﻴﻦ ازﻗﺒﻴﻞ اﻋﺪام و ﺣﺒﺲ اﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮد‪ ،‬درك ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺰرﮔﻮاراﻧـﻪ از ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن اﻫﺎﻧﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺮادي ﻛﻪ درﻗﺒﺎل ﺗﻮﻫﻴﻦﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑـﻪ ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﻠﻴﻞاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺪا ﻛﺮدن اﻳﻦ اﻓﺮاد از ﻛﻞ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻈﺮﺗﺎن ﻋﻠﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒ ً اﺷﺎره ﻛﺮدم‪ ،‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﻳـﻦ اﻓـﺮاد را از‬ ‫ﺑﻘﻴﻪ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ و ﺧـﻮد ﺳـﺎزﻧﺪﮔﺎن ﻓـﻴﻠﻢ را ﻣﺴـﺌﻮل ﻣـﻲداﻧـﺪ‪ ،‬دوﻟـﺖﻫـﺎي ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﺸﻴﻦ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺟﻠﻮي اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮدﺟﻮش ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬ ‫دراﻳﻦﻣﻮرد ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدم ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺑﺎم و دو ﻫﻮا‪ 1‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮنِ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ درﻣﻮرد ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و دول ﻏﺮﺑـﻲ ﺑـﻪ ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﻴﻠﻢﻫﺎ در ﻓﻀﺎي اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ و در ﺿﻤﻦِ ﺣﻤﺎﻳﺖ از آزادي ﺑﻴـﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦﻫﺎي ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان را ﺟﺮم ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺠـﺎل آن ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ دول‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻨﻊ ﻋﻤﻠﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬راهﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴـﺎﻟﻤﺖآﻣﻴـﺰ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺧﻮد ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن را ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻧﻴﺎي ﺑﺪون ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪارا و ﺳﻌﺔ ﺻﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪ و‬ ‫آراء ﻣﺘﻔﺎوت از ﺷﺮاﻳﻂ اوﻟﻴﺔ ﭼﻨﻴﻦ دﻧﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﺪ اﻳـﻦ ﻣـﺪارا ‪-‬زم‬ ‫اﺳﺖ ﻗﺪري ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻢ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺪارا را ﺗﺼﻮر ﻛﻨـﻴﻢ؛ اول ﻣـﺪارا درﻗﺒـﺎل‬ ‫ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ و دﻳﻦ ﻣﺘﻔﺎوت‪ .‬دوم ﻣﺪارا درﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎد و ﻧﻘﺪ دﻳﮕﺮان از ﻋﻘﻴـﺪه و دﻳـﻦ‬ ‫و ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻓﺮادي ﻣﻲآﻳﻨﺪ و دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ و ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺎ را ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗـﺮار‬ ‫‪1. double standard‬‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ‬

‫‪331‬‬

‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮم ﻣﺪارا درﻣﻘﺎﺑﻞ اﻫﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرم اﻫﺎﻧﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮآن اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ از و‪-‬ﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ را ﺑﻪ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﺗﻌﺒﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻮردي ﻛﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدم‪ ،‬ﻣﻮرد اول و دوم ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺪارا درﻗﺒﺎل اﻧﺪﻳﺸﺔ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺪارا درﻗﺒﺎل ﻧﻘﺪ دﻳﻦ‪ ،‬اﺧ ﻗﺎً و ﺷﺮﻋﺎً ﺑﺴﻴﺎر اﻣﺮ درﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮرد ﺳﻮم‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ دو ﻣﻮرد دﻳﮕﺮ ﺧﻠﻂ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻫﺎﻧـﺖ ﻣﺴـﻠﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻛﺘﺎب دﻳﻨﻲ اﺳﺖ؛ اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ اﺧ ﻗﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ و دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪارا ﻛﺮد؟‬ ‫ﻣﻦ اﮔﺮﭼﻪ از ﻣﺮوﺟﺎن ﻣﺪاراي ﻧﻮع اول و دوم ﻫﺴﺘﻢ اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻫﺎﻧﺖ )ﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎد( ﺑـﻪ‬ ‫اﺻﻞ و اﺳﺎس دﻳﻦ ﺣﺮف دارم‪ .‬درﺑﺮاﺑﺮ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻟﻬﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ؛ ﻧﻪ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺮح‪ ،‬ﻧﻪ اﻫﺎﻧﺖ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ اﺧ ﻗـﻲ و‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺮﺟـﻊ ﻗﻀـﺎﻳﻲ ﺷـﻜﺎﻳﺖ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪﻟﺤـﺎط‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻧﮋاد و اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﺟﻨﺴـﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻨـﻮع اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﺮا‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ )ﻧـﻪ اﻧﺘﻘـﺎد( ﺑـﻪ دﻳـﻦ ﻣﻤﻨـﻮع ﻧﺒﺎﺷـﺪ؟ ﻣﺠـﺎزات ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ‪ ،‬رﻳﺸـﺔ ﺧﺸـﻮﻧﺖ را‬ ‫ﻣﻲﺧﺸﻜﺎﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ازﻗﺒﻴﻞ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺿﺮورت وﺟـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﮔﻮﺷﺰد ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﺣﺘﻲ درﻗﺒﺎل ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﺎ ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ دﻋﻮت ﺑﻪ ﻣﺪارا ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﻗﺘﻞ و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻪﺳﻮي ﺗﺤـﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼـﺎدي‬ ‫دوﻟﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﺮوﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان آﻧﻬﺎ رﻋﺎﻳﺖ اﺧـ ق و رواداري ‪-‬زم را درﻗﺒـﺎل ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫اﺳ م و ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﺻﺖ دﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺿﺮر اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺎﺷﻲ از‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ آراء ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن را در ﻋﻤﻞ ﺑﭽﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻫﻤﮕـﺎن ﺑﺪاﻧﻨـﺪ اﻧﺘﻘـﺎد از‬ ‫ﻗﺮآن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺿﺮورﻳﺎت آزادي ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و ﻛﺘـﺎب آﺳـﻤﺎﻧﻲ‬ ‫اﺷﺎﻋﺔ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا و ﻣﺨﻞّ ﺑﻪ آزادي ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮة ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ‬

‫‪332‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ آﺛﺎرﺳﺨﻴﻒ و ﻣﻮﻫﻦ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺛﺎر ﻗـﻮي ﻫﻨـﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ در اﺷـﺎﻋﺔ رﺣﻤـﺖ و‬ ‫اﺧ ق ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺳﺎزﻧﺪة اوﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ‪ ‬ﻣﺪاﻓﻊ »ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ«‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺮوان ﻣﺬﻫﺐ اﻫﻞﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ)ص( و درسآﻣﻮﺧﺘﺔ ﺣـﻮزة‬ ‫ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪي ﻛﻪ در دﻓـﺎع از ﺧﻔﻘـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻧـﺎرواداري دﻳﻨـﻲ و‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ را ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ و ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫آراء و ﻓﺘﺎواي آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻴﺶﻗﺮاول اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮن ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳـﮋه‬ ‫ﻓﺘﺎواي ﻣﻮﻫﻮن ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ ﻋﻠﻴﻪ دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟـﺔ »اﻣـﺎم‪ ،‬ﭘﻴﺸـﻮاي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﻟﮕﻮي اﻳﻤﺎﻧﻲ؟« در اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻧﺘﻘﺎدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ از ﻫﻔﺖ ﺑﺨﺶ و ﻳﻚ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺤﻤﻞ ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺘﻔﺎوت؛ دوم‪ .‬ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻗـﻢ درﺑـﺎرة اﻇﻬـﺎر‬ ‫آراء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺬﻫﺒﻲ؛ ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻈﺮات ﻗﺒﻠﻲ آﻳـﺖاﷲ ﻣﻜـﺎرمﺷـﻴﺮازي درﺑـﺎرة آزادي ﺑﻴـﺎن؛‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﻧﺘﺸﺎر آراء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣـﺬﻫﺒﻲ؛ ﭘـﻨﺠﻢ‪ .‬ﻓﺘـﺎواي ﺟﺪﻳـﺪي‬ ‫درﺑﺎرة ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﻲ؛ ﺷﺸﻢ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي از ﻓﺘﺎوي ﻣﻀﻴﻖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻋﺎدي‪ ،‬و ﺑﺎ‪-‬ﺧﺮه ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺤﻤﻞ ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺘﻔﺎوت‬ ‫آﻳﺖاﷲاﻟﻌﻈﻤﻲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي )ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ (1305‬ﻳﻜـﻲ از ﻣﺮاﺟـﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬ ‫ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖﺗﺮﻳﻦ درس ﻓﻘﻪ در ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗـﻢ در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ‪ 27‬ﺟﻠﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺸﺎن و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺸﺎن ﺗﺪوﻳﻦ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ازﺟﻤﻠﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺷﺎﺧﺺ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳﺸـﺎن در رﻳﺰﺗـﺮﻳﻦ و ﺟﺰﺋـﻲﺗـﺮﻳﻦ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪334‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه دارﻧﺪ و آراء اﻳﺸﺎن را ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﺔ ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ در دوران ﻣﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه از ﻳﻚﺳـﻮ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ اﺳﺘﺎن ﻓﺎرس‪ ،‬و ازﺳﻮيدﻳﮕـﺮ در دوران ﻧﻮﺟـﻮاﻧﻲ ﭘـﺎي ﻣﻨﺒـﺮ اﻳﺸـﺎن در ﻣﺴـﺠﺪ‬ ‫وﻟﻲ‪‬ﻋﺼﺮ ﺷﻴﺮاز در ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺘﺎبﻫـﺎ و ﻣﺠﻠـﺔ ﻧﺠـﺎت‬ ‫ﻧﺴﻞ ﺟﻮان اﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ آراء ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬اﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮي و ﻣﻮاﺿﻊ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻣﻜﺎرم آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻫﻤﺪل ﻧﺒﻮدهام‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ واداﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻮاﺿﻊ ﺣﻀـﺮت اﻳﺸـﺎن ﭘـﺲ از اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫ﻳﺎدداﺷﺖ دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي ﺑﺎﻋﻨﻮان »اﻣﺎم‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻳـﺎ اﻟﮕـﻮي اﻳﻤـﺎﻧﻲ؟«‬

‫‪1‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺣﺼﻞ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪:‬‬ ‫»ﺟﺰو وﻇﺎﻳﻒ رﺳﻮ‪-‬ن اﻟﻬﻲ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﻳـﺎ ﺧﻠﻴﻔـﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫اﺻﻄ ﺣﺎً ﻧﺼﺐ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ادارة اﻣﻮر دﻧﻴﺎي ﻣﺮدم ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻪوﻳﮋه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺸﺮ از ﻫﻤﺔ ﻗﻴﻮد و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺟﻬﻞ و ﺑﺮدﮔـﻲ‬ ‫و اﺳﺎرت ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .2‬ﻧﺼﺐ ﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ‪ ،‬در ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻔﻬـﻮم ﺳـﻠﺐ آزادي و ﻧـﻮﻋﻲ از‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﺑﺮدﮔﻲ را دارد‪ .‬ازاﻳﻦرو ﻧﺎﻗﺾ ﻫﺪف ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل اﺳ م‪ ،‬ﻣﺬﻛﻮر در آﻳﺔ ‪157‬‬ ‫اﻋﺮاف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً رﺳـﻮل اﺳـ م‪ ،‬ﺧـﻮد ﻧـﺎﻗﺾ ﭘﻴـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ آورده اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﺐ ﻋﻤﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻲﺑﻜﺮ و ﻧﺼـﺐ ﻋﺜﻤـﺎن‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و آنرا ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑـﺎ ﻛﺘـﺎب و ﺳـﻨﺖ و ﻣﺘﻀـﺎد ﺑـﺎ اﺻـﻞ‬ ‫آزادي اﻧﺴﺎن ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺧﺪاي ﺗﻌـﺎﻟﻲ در ﻛﺘـﺎب ﻣﺠﻴـﺪش اﻧﺴـﺎن را در‬ ‫ﻗﺒﻮل دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪن در آن ﻳﺎ ﺧﺮوج از آن آزاد و ﻣﺨﻴﺮ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ اذن داده‬ ‫اﺳﺖ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺐ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ‬ ‫ﻣﺴﻠﻮبا‪-‬ﺧﺘﻴﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ؟! ﭘﺲ ﭘﻴﺎم ﻏﺪﻳﺮ ازﺳﻮي رﺳﻮل آزادي و رﻫﺎﻳﻲ و ﻋﺪل‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫وﻟﻲ‪ ‬و اﻣﺎم ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻴﺎم ﻗﻴﺎﻣﺖ؛ ﻧﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﻧﺼـﺐ ﺣـﺎﻛﻢ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﺮاي ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﻛﻮﺗﺎه‪«.‬‬ ‫‪ .1‬روزﻧﺎﻣﺔ ﺑﻬﺎر‪ 1 ،‬آﺑﺎن ‪.1392‬‬ ‫‪ .2‬اﻋﺮاف‪.157 ،‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪335‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺮاﺋﺘﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ازﺳﻮي ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﺔ درسﺧﻮاﻧﺪه از ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﺰاع ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ درﺑﺎرة ﺧ ﻓﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻣﻌﻨﺎي اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻔﻜﻴﻚ زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ از اﻟﮕﻮي اﻳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻜﺮ اﻧﺘﺼﺎب در زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻤﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﺪمﺗﻔﻜﻴﻚ اﻳﻦ دو ﻣﻨﺼﺐ و اﻧﺘﺼﺎﺑﻲداﻧﺴﺘﻦ اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ .‬ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻗﻢ درﺑﺎرة اﻇﻬﺎر آراء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺬﻫﺒﻲ‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﺳﺨﻨﻲ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻗﻢ در واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﺔ‬ ‫ﻳﺎدﺷﺪه ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎ‪.‬‬ ‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي در درس ﺧﺎرج ﻓﻘﻪ ﻣﻮرخ ‪ 8‬آﺑﺎن ‪ 92‬ﺧـﻮد اﻇﻬـﺎر‬ ‫داﺷﺖ‪» :‬در ﻳﻜﻲ از روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻤ ت ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻢﺳﺎﺑﻘﻪ ﻳﺎ ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪاي ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ‬ ‫ﺷﺪه و ﻣﺒﺎﺣﺚ زﺷﺘﻲ درﺑﺎرة و‪-‬ﻳﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺷﻮد‪«.‬‬ ‫‪ .2‬آﻳﺖاﷲ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮريﻫﻤﺪاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻫـﻢزﻣـﺎن در درس ﺧـﺎرج ﻓﻘـﻪ ﺧـﻮد ﮔﻔـﺖ‪:‬‬ ‫»آﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻗﺮآن درﻣﻮرد و‪-‬ﻳﺖ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ اﻣﺮ‬ ‫ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻛﺴﻲ ﺟﺮأت زﻳﺮ ﺳﺆال ﺑـﺮدﻧﺶ را ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ...‬ﻣﻨﻄـﻖ آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در زﻣﻴﻨﻪاي ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺨﺼﺺ در آن اﺳـﺖ‪ ،‬دﺧﺎﻟـﺖ ﻧﻜﻨـﺪ‪ «...‬ﺑـﺎ‪-‬ﺧﺮه‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟﻪ )دﻛﺘﺮ ﻏﺮوي( در ﺗـﺎرﻳﺦ ‪19‬‬ ‫آﺑﺎن ‪ 92‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻴـﻒ روزﻧﺎﻣـﻪ ﻗﻨﺎﻋـﺖ ﻧﺸـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫دو‪ .‬دور دوم ﺣﻤ ت اﻣﺎمﺟﻤﻌﺔ ﻧﺎﺋﻴﻦ در ﺧﻄﺎﺑﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﺎن اﻳﺮاد ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻳﺎدﺷﺪه را »ﻳﻚ وﻫﺎﺑﻲ ﺑﻲﺳﻮاد اﺟﻴﺮﺷـﺪة اﺟﺎﻧـﺐ« ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ در‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 30‬آذر ‪ 92‬ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از ﻫﻤﻔﻜﺮان‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ رﻫﻨﻤﻮد‪ ،‬راﻫﻲ ﺑﻴﻮت ﻣﺮاﺟـﻊ ﻗـﻢ‬ ‫ﺷﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪336‬‬

‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﮔﺰارش اراﺋﻪﺷـﺪه ازﺳـﻮي اﻣـﺎم ﺟﻤﻌـﺔ‬ ‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻧﺎﺋﻴﻦ و اﻗﺪاﻣﺎت اﻋﺘﺮاضآﻣﻴﺰ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﺗـﻮﻫﻴﻦآﻣﻴـﺰ‬ ‫روزﻧﺎﻣﺔ ﺑﻬﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻨﺪه ازﺟﻤﻠﻪ اﻓﺮادي ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺤﻜﻢ در اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ وارد‬ ‫ﺷﺪم و ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﮔ ﻳﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﺪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣـﺎ ﺑـﻪ وﻇﻴﻔـﺔ ﺧـﻮد‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻳﻢ؛ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﻮﻫﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ)ع( اﻫﺎﻧـﺖ ﻧﺸـﺪه؛ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻛـﻞ‬ ‫ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎ و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ «...‬اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﺑـﺎ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻠﻮي ﻃﻐﻴﺎن ﻗﻠﻢﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛـﺮد‪» :‬ﻗﻠـﻢ اﺑـﺰاري اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ و ﻫﻢ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ را ﺑـﻪدﻧﺒـﺎل داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ...‬ﺗﻬﻴـﻪ و‬ ‫اﻣﻀﺎي ﻃﻮﻣﺎر ازﺳﻮي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدﻣـﻲ در ﻣﺤﻜﻮﻣﻴـﺖ اﻳـﻦ اﻗـﺪام‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴـﺘﺔ‬ ‫ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر اﮔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻃ عرﺳﺎﻧﻲ و ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﺛـﺮ ﻣﻄﻠـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪«.‬‬ ‫‪ .2‬آﻳﺖاﷲ ﻟﻄﻒاﷲ ﺻﺎﻓﻲﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ ﺿﻤﻦ ﺗﻘﺪﻳﺮ از و‪-‬ﻳﺖﻣﺪاران ﻧـﺎﺋﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪:‬‬ ‫»اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎت ﺷﻤﺎ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﺳـﺖ و ﻣﺼـﺪاق ﺟﻬـﺎد ﻓـﻲ ﺳـﺒﻴﻞاﷲ اﺳـﺖ و ﺑـﺮاي‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻣﻮﺟﺐ اﻣﺘﺤﺎن‪ ...‬ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ و‪-‬ﻳﺖ و اﺋﻤﺔ اﻃﻬـﺎر)ع( و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ)ع(‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺮاﺑﺮ آن ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﻫﻤﻜـﺎري‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و ﻧﮕﺬارﻧﺪ اﻳﻦ اﻓﺮاد در ﻣﺴﺌﻠﺔ و‪-‬ﻳﺖ‪ ،‬رﺧﻨﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬ ‫‪ .3‬آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎً ﮔﻨـﺎه‪ ،‬از ﺟـﺎي ﻛﻮﭼـﻚ ﺷـﺮوع ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﺟﻠﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎر ﺗﻤﺎم ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ اﮔـﺮ در ﻣﻘـﺎﺑﻠﺶ ﺗﺴـﺎﻫﻞ و ﺗﺴـﺎﻣﺢ ﻧﺸـﺎن‬ ‫دادﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده )ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي( ﭘـﺪرش و ا‪-‬ن‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي وارﺳﺘﻪاي ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ را درك ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔـﺮ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ را ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻮع روﭘﻮﺷﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﻜﺎر‬ ‫و ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬و ا‪ -‬اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﻣـﺮدم را ﮔﻤـﺮاه ﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪«.‬‬ ‫‪ .4‬آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻋﻠﻮيﮔﺮﮔـﺎﻧﻲ‪» :‬ا‪-‬ن در ﻋﺼـﺮ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻣـﺎ‪ ،‬وﻫـﺎﺑﻲﻫـﺎ‪،‬‬ ‫دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪة وﻫﺎﺑﻲ و ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﺔ ﻫﺪﻓﺸـﺎن‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪337‬‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ و ﺧﻂ ﻣﺸﻲﺷﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ در دﻓـﺎع از دﻳـﻦِ ﺣـﻖ‪ ،‬ﻛﻮﺗـﺎه‬ ‫ﻧﻴﺎﻳﻴﻢ‪«.‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﭼﻜﻴﺪة ﻓﺮﻣﺎﻳﺸﺎت ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺣﻤ ت ﺷﺪﻳﺪ و ﻛﻢﺳـﺎﺑﻘﻪ ﺑـﻪ ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ؛ ﻣﺒﺎﺣـﺚ زﺷـﺘﻲ درﺑـﺎرة و‪-‬ﻳـﺖ‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ؛ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع(‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻞ ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و ﻓﻘﻬﺎ‬ ‫‪ .2‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻴﻒﻛﺮدن روزﻧﺎﻣﻪ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻠﻮي ﻃﻐﻴﺎن ﻗﻠﻢﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺨﺼﺺ در دﻳﻦ و ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ م اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﭘﺪرش‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي وارﺳﺘﻪاي ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ را درك‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺪرﻳﺲ ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ ازﺳﻮي اﻳﺸﺎن‪ ،‬روﭘﻮﺷـﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي اﻓﻜﺎرﺷـﺎن و ا‪ -‬اﻳﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم را ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﻫﻤﻔﻜﺮاﻧﺶ دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪة وﻫﺎﺑﻲﻫﺎ و ﺧﻂ ﻣﺸـﻲﺷـﺎن ﺑـﺮ ﺿـﺪ دﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬و‪-‬ﻳﺖ اﺋﻤﻪ)ع( ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺮاﺑﺮ آن ﻛﻮﺗـﺎه ﺑﻴﺎﻳـﺪ و ﺑـﻲﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﺬاﺷﺖ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻣﻨﺤﺮف در ﻣﺴﺌﻠﺔ و‪-‬ﻳﺖ رﺧﻨﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .7‬راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﻲ و دﻳﮕﺮ اﻗﺪاﻣﺎت اﻣﺎمﺟﻤﻌﺔ ﻧـﺎﺋﻴﻦ و ﻫﻤﻔﻜـﺮان‪ ،‬ﻣﺼـﺪاق ﺟﻬـﺎد ﻓـﻲ‬ ‫ﺳﺒﻴﻞاﷲ و ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ اﺟـﺮ و ﺛـﻮاب اﺧـﺮوي اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻬﻴـﻪ و اﻣﻀـﺎي ﻃﻮﻣـﺎر ازﺳـﻮي‬ ‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدﻣﻲ در ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ اﻳﻦ اﻗـﺪام‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ اﻃـ عرﺳـﺎﻧﻲ و ﺗﺒﻠﻴـﻎ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ‬ ‫‪ .1‬ﻣﺎﺣﺼﻞ ﻧﻈﺮ رﺳﻤﻲ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ را ﻣـﻲﺗـﻮان اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﮔـﺰارش ﻛـﺮد‪:‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻧﻈﺮ رﺳﻤﻲ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﺼﺪاق‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت‪ ،‬اﺷﺎﻋﺔ وﻫﺎﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﺑﻲاﻃ ﻋﻲ از اﺳ م و ﺗﺎرﻳﺦ و ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫دﻟﻴﻞ اﻧﺤﺮاف اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻤﻜﻦ از ﭘﺨﺶ آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد و ﻧﺎﺷﺮ و‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه را ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد ﺗﺎ ﺟﺴﺎرت ورود در اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ را ﭘﻴﺪا ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬اراﺋـﺔ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪338‬‬

‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ ﺧﻂ ﻗﺮﻣﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ و ﻓﻘﺎﻫﺖ رﺳﻤﻲ ﺑـﻪﻫـﻴﭻوﺟـﻪ‬ ‫آنرا ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .2 .‬اﻧﺼﺎف ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﻳﺎدﺷـﺪه ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ و اﻫﺎﻧﺘﻲ ﺑﻪ اﺣﺪي ﻧﺸﺪه؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﺑﺎ اﺟ ل و اﻛﺮام ﻳـﺎد‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺖﺧﻮاﻧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و ﭘﺪر وي‪ ،‬اﺧ ﻗﺎً ﻣﺬﻣﻮم و ﺷﺮﻋﺎً ﺧ ف ﺟﺮﻳﺎن إﺻﺎﻟﻺ‬ ‫اﻟﺼﺤﻺ در ﻗﻮل و ﻓﻌﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .3 .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻧﻈﺮ‬ ‫رﺳﻤﻲ را ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ع( ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ! آﻳﺎ ﻣﻌﻨﺎي اﻳـﻦ ﻣﺒﻨـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻈﺮات ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻧﻈﺮ رﺳﻤﻲ و درﻧﺘﻴﺠﻪ »ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ« ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻈﺮات ﻗﺒﻠﻲ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي درﺑﺎرة آزادي ﺑﻴﺎن‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي از دي ‪) 1357‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪاﻗﻞ دو ﻣﺎه ﻗﺒﻞ از ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘ ب(‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻔﺘﮕﻲ‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲدﻳﻨﻲ ﺧﻮد را در روزﻧﺎﻣﺔ ﻛﻴﻬﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ ازﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ و زﺑﺎﻧﻲ روان‪ ،‬درﺑﺎرة آزادي ﺑﻴﺎن و ﻗﻠﻢ ﻧﻴﺰ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮوري ﺑﺮ اﻳﻦ آراء‪ ،‬ﺧﺎﻟﻲ از ﻟﻄﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ »اﺧﺘﻨﺎق دﻳﮕﺮي« ﺑـﻪوﺟـﻮد آوردهاﻳـﺪ »ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮان از ﻣﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﺧﻮﻳﺶ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي درﺧﺸﺎن و اﻓﺘﺨﺎرآﻣﻴﺰي ﻛﻪ در اﻧﻘـ ب ﻣﻠـﺖ ﻣـﺎ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ در ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎرِ آن‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎدي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺷـﻬﺎﻣﺖ و ﺻـﺮاﺣﺖ‪،‬‬ ‫اﺷﻜﺎ‪-‬ت را ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ و ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﻪ رﻓﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﭙـﺮدازﻳﻢ و اﺟـﺎزه ﻧـﺪﻫﻴﻢ ﻛـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ »اﺧﺘﻨﺎق دﻳﮕﺮي« ﺑﻪوﺟﻮد آوردهاﻳﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮارﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ »در اﻳﻦ ﻧﻈـﺎم‬ ‫]ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ[ ﺗﻤﺎم آزاديﻫﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﺷـﺪه‪ ،‬آزادي ﺑﻴـﺎن‪ ،‬آزادي‬ ‫ﻗﻠﻢ‪ ،‬آزادي اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آزادي دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮط اﻳﻦ آزادي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻳـﺎن‬ ‫‪ .1‬آﻳﺖ اﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ 10 ،‬اﺻﻞ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘ ب‪ ،‬روزﻧﺎﻣﺔ ﻛﻴﻬـﺎن‪ ،‬ش ‪ ،10621‬ﭼﻬﺎرﺷـﻨﺒﻪ‬ ‫‪ 4‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1357‬ص ‪.3‬‬

‫‪339‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳ ﻣﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﭘﻴـﺮوان ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﻜﺘـﺐﻫـﺎ و ﻣـﺬﻫﺐﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﻗﺮار ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺻﺮﻳﺤﺎً اﻋ م ﻣـﻲﻛـﻨﻢ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت را در ذﻛﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮارﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘـﺔ ﺷـﻤﺎ ]ﺷـﺎﭘﻮر‬ ‫ﺑﺨﺘﻴﺎر[ ﺳﺎواك ﻣﺬﻫﺒﻲ درﺳـﺖ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً از ﻣـﺎ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ؛ ﺳـﺎواك‪ ،‬ﻣﺨﺼـﻮص‬ ‫رژﻳﻢﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪادي اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻚ رژﻳﻢ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻫﻤﭽﻮن اﺳ م‪ ...‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺧﺸـﻮﻧﺖ و اﻳﺠـﺎد رﻋـﺐ و وﺣﺸـﺖ و ﺗﻬﺪﻳـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺑـﻪﻛﺮﺳـﻲﻧﺸـﺎﻧﺪن‬ ‫اﻓﻜﺎرﺷﺎن ﺗ ش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ از ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﻣـﺮدم‬ ‫ﻛﺸﻮر ﺧﻮاﻫﺎن ﻳﻚ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻲ اﺳ ﻣﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ ﺑـﺎوﺟﻮد ﭼﻨـﻴﻦ اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﭼﺸـﻤﮕﻴﺮي‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ زﻳﺎنﺑﺨﺶ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا اﻛﺜﺮﻳﺖﻫـﺎ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬ ‫در ﻣﻌﺮض اﺗﻬﺎم ﺑﻪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞ از ﻫﺮﻛـﺎري ﻛـﻪ ﺑﻬﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫دﺷﻤﻦ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ج‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت را ﺗﺄﻣﻴﻦ و ﭘﺎﺳﺪاري ﻛﻨﻴﻢ »ﻫﺮ اﻧﺪازه ﺑـﻪ آزادي و‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ و اﺳﺘﻘ ل ﻋ ﻗﻪﻣﻨﺪﻳﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﻪ آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻋ ﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‬ ‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺳﻨﮕﺮ آزادي و رﻛﻦ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺪاوم اﻧﻘ باﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ زﻧﺠﻴﺮي ﺑﺮ دﺳﺖ‬ ‫و ﭘﺎي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﮔﺬارده ﺷﻮد‪ ،‬زﻧﺠﻴﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﻣﻠﺖ‪ ‬از ﺑﻨﺪ رﺳـﺘﺔ ﻣـﺎ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮ ﺧﻨﺠﺮي ﺑﺮ ﭘﻴﻜﺮ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻨﺠﺮي اﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﻠﻖ ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‪ ‬ﻣﺎ!‪ ...‬ﻓﻜـﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ روﺷﻦﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻨﻄﻘـﻲﺗـﺮﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﺮاي آزادي ﻛـﺮد‪ ،‬ﻫﻤـﺎن‬ ‫»ﻓﺮاﻫﻢﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﻤﺔ اﻣﻜﺎﻧﺎت و رﻓﻊ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺮاي رﺷـﺪ ﻓـﺮد و ﺟﺎﻣﻌـﻪ« اﺳـﺖ‪. ...‬‬ ‫آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺘﺮﻗﻲ اﺳﺖ و ﻫـﺮ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ‬ ‫ﺑﺮاي آن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﻳﻦ آزادي را ﺗﺄﻣﻴﻦ و ﭘﺎﺳـﺪاري ﻛﻨـﺪ و اﺣﺘﻴـﺎج ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ دﻟﻴﻠﺶ در ﺧﻮدش ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪«...‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ .1‬آﻳﺖ اﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ ،‬اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﺔ ﻛﻴﻬﺎن‪ ،‬ش ‪ ،10626‬ﭼﻬﺎرﺷـﻨﺒﻪ‬ ‫‪ 11‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1357‬ص ‪.8‬‬ ‫‪ .2‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺳﻨﺪ آزادي ﻳﺎ زﻧﺠﻴﺮ اﺳﺎرت؟‪ ،‬روزﻧﺎﻣﺔ ﻛﻴﻬﺎن‪ ،‬ش ‪ ،10728‬ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ‪ 20‬ﺧﺮداد ‪ ،1358‬ص ‪.6‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪340‬‬

‫د‪ .‬در ﻫﻴﭻ ﻧﻘﻄﻪاي از دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺘﻬﻤﺎن در ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫـﺎ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد »ﻣـﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ آﻳﺎ در ﻫـﻴﭻ ﻧﻘﻄـﻪاي از دﻧﻴـﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻣﺘﻬﻤـﺎن در ﺧﻴﺎﺑـﺎنﻫـﺎ و ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺷﻌﺎرﻫﺎي داغ و ﺗﻜﺎندادن ﻣﺴﻠﺴﻞﻫﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد؟ ﻳﺎ ﻫﻤﻪﺟـﺎي دﻧﻴـﺎ ﻣﻌﻤـﻮل اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺳﺮاغ دادﮔﺎهﻫﺎ ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻳـﺎ ﺑﺮﺿـﺪ ﻛﺴـﻲ‪،‬‬ ‫ﺣﻜﻢ ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻳﺎ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖ او را ﺻﺎدر ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪﻧﻴﺎزي ﺑﻪ دادﮔﺎه دارﻳﻢ؟ ﭘﺲ ﺑﻴﺎﻳﻴـﺪ‬ ‫ﻫﻤﺔ دادﮔﺎهﻫﺎ را ﺑﺮﭼﻴﻨﻴﻢ و ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺤﺎﻛﻤﺔ ﻣﺘﻬﻤﺎن‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ راﻫﭙﻴﻤﺎﻳﻲ ﺑﺰﻧﻴﻢ ﻛـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﻓﺎل اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﻤﺎﺷﺎ!«‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ اﺧﻴﺮ آﻳﺖاﷲ در ﻗﻀﻴﺔ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺳﻌﺎدﺗﻲ در اﻧﺘﻘـﺎد از ﺗﻌﻴـﻴﻦﺗﻜﻠﻴـﻒ‬ ‫ﻣﺘﻬﻢ ﺧﺎرج از دادﮔﺎه ﺑﺎ ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﺧﻴﺎﺑـﺎﻧﻲ »اﻋـﺪام ﺑﺎﻳـﺪ ﮔـﺮدد« و »آزاد ﺑﺎﻳـﺪ ﮔـﺮدد«‬ ‫ﻣﺨــﺎﻟﻔﻴﻦ و ﻣــﻮاﻓﻘﻴﻦ ﺑــﻮده اﺳــﺖ‪ .‬راﺳــﺘﻲ ﻣﻌﻈــﻢﻟــﻪ ﺑــﺎ ﻫﻤــﺎن ﻣﻨﻄــﻖ‪ ،‬ﺗﺸــﻮﻳﻖ ﺑــﻪ‬ ‫»ﻃﻮﻣﺎرﭘﺮاﻛﻨﻲ« ﻋﻠﻴﻪ دﻛﺘﺮ ﻏﺮوي ﺑﺮاي ﺗﺤﺖﻓﺸـﺎر ﻗـﺮاردادن دادﮔـﺎه را ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺗﺒﻴـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ؟‬ ‫‪ .2‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي درِ ﺑﺎغِ ﺳﺒﺰي ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫـﺎي ‪ 57‬و ‪ 58‬از آزادي ﻗﻠـﻢ و‬ ‫ﺑﻴﺎن و ﻧﻔﻲ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻧﻔﻲ ﻓﺸﺎر ﺑﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﭼﻨـﺪ دﻫـﺔ‬ ‫اﺧﻴﺮ ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ؟‬ ‫‪ .3‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺘﻔﻜﺮان و داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪﺷﺮﻃﻲ ﻛـﻪ ﺻـﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮ و ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن درﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ؛ و ا‪ -‬اﺧ ﻗﺎً ﻗﺎﺑـﻞ ﻣـﺬﻣﺖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺣﻀﺮت آﻳﺖاﷲ در ﺑﻴﺎﻧﺎت دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﻘﻴـﻪ ﻳـﺎ ﺗﻮرﻳـﻪ ﻓﺮﻣـﻮده‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دراﻳﻦﺻﻮرت ﻧﻘﺪ اﺧ ﻗﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎ و ﺑﻨﺎ ﻣﻀﺎﻋﻒ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﻣﻦ از دادﺳﺘﺎن ﻛﻞ اﻧﻘ ب ﺷﻜﺎﻳﺖ دارم! روزﻧﺎﻣﺔ ﻛﻴﻬﺎن‪ ،‬ش‪ ،10760‬ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ‪ 27‬ﺗﻴﺮ ‪ ،1358‬ص‪.8‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪341‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﻧﺘﺸﺎر آراء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺬﻫﺒﻲ‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي در ﺑﺤﺚ ﻛﺘﺐ ﺿ ل از ﻛﺘـﺎب ﻓﻘـﻪ اﺳـﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ ﺧـﻮد اﻧـﻮار‬ ‫اﻟﻔﻘﺎﻫﻺ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﺘﺠﺎر¨‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را دراﻳﻦزﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺧ ﺻـﺔ آن‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺣﻔﻆ ﻛﺘﺐ ﺿ ل ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ :‬اول‪ .‬ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺿ ل ﻣﺮدم‪ .‬دوم‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ﻣﻈ ّﻨﺔ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺐ ﺿ ل‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﺿ ﻟﺖ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﺿ ل‬ ‫در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮم‪ .‬ﻣﻈﻨّﻪاي در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﺿ ﻟﺖ ﻣـﺮدم ﻫﺴـﺖ‪ .‬ﭼﻬـﺎرم‪.‬‬ ‫ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻣﻮارد ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﻗﺼﺪ اﺿ ل‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻣﻈﻨّﻪ و اﺣﺘﻤﺎل اﺿ ل( در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوهﻫﺎي اول و دوم‪ ،‬ﺿﺮورياﻟﺤﺮﻣﻺ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺼـﺪ درﻣـﻮرد دوم ﻗﻬـﺮي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺮﻣﺖ ﮔﺮوه ﺳﻮم ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ ﮔﺮوه ﭼﻬﺎرم ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش آن ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﻧـﺎدر ﺟـﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬او‪ ً-‬ﺣﻔـﻆ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮﻋﻴﺖ‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺄﻟﻴﻒ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺨﺶ و دﻳﮕﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻛﺘﺐ ﺿ ل‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺣﻔـﻆ‬ ‫آنرا دارد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻴﺖ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺣﻜـﻢ ﺷـﺎﻣﻞ ﻫﻤـﺔ ﺗﻮﻟﻴـﺪات ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً ﺿ ل ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﻧـﺪارد‪ ،‬و ﻓﺴـﺎد و ﻓﺤﺸـﺎء و آﻧﭽـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ وﻫـﻦ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﻲﺷﻮد را در ﺑـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬در ﻫـﺮ ﺻـﻮرت‪ ،‬ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻣﺼـﺪاق‬ ‫ﺿ ﻟﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﻲ در ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ زﻣـﺎنﻫـﺎ‬ ‫ﻇﻮاﻫﺮي ﻣﻨﻜﺮ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺿ ﻟﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﻇـﻮاﻫﺮ‬ ‫ﺧ ف ﺑﺎﻃﻦ ﺻ ح و ﻫﺪاﻳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺐ ﺿ ل ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛـﻪ ﻗﺼـﺪ در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫ﻗﻬﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮرات و اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺤﺮف ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺰ ازاﻳـﻦﺟﻬـﺖ در زﻣـﺮة ﻛﺘـﺐ ﺿـ ل‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺐ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ در دﺳـﺖ ﻋﻠﻤـﺎ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮاﻟﻲ ﻓﺎﺳﺪة ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺴـﻢ دوم‪ ،‬ﻛﺘـﺎبﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻋﻮام ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺴـﺎد اﻓـﺮاد ﺿـﻌﻴﻒ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬از ﻛﺘـﺐ ﺿـ ل‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺮﻣﺖ ﺣﻔﻆ ﻳﺎ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻮاردي اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻣﻲﺷـﻮد ازﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻫﻞ ﺿ ﻟﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻫﺪاﻳﺖ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ راه درﺳﺖ‪ ،‬دﻓﻊ ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎي اﻳﺸـﺎن‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪342‬‬

‫از دﻳﮕﺮان‪ ،‬ارﺗﻜﺎب ﺗﻘﻴﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﺸﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻫﻠﺶ ﺟﺎﻳﺰ اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ اﻳﺸﺎن‪ ،‬و در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑـﻪﻣﻘـﺪار ﺿـﺮورت ﻣﻘﻴـﺪ ﻣـﻲﺷـﻮد و از اﻃـ ع‬ ‫ﻧﺎاﻫ ن ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪ .‬ﻋ وه ﺑﺮ ﻧﻬﻲﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬وﺟﻮب ﻣﺤﻮ ﻛﺘـﺐ ﺿـ ل ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﺟﻠﺪ ﻧﻔﻴﺲ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻴﺖ دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮﺟﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺿ ﻟﺖ ﺑﻪوﻳـﮋه در ﻣـﻮارد اﺧﺘ ﻓـﻲ ﻛﻴﺴـﺖ؟ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺳـﺆال‬ ‫ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﭘﺎﺳﺦ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ اﻳﺸـﺎن‪،‬‬ ‫ﻋﺮف ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ و ﻫﺮ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺻ ﺣﻴﺘﻲ دارد‪.‬‬ ‫‪ .2‬در ﺻﺪق ﻛﺘﺐ ﺿ ل‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﺿ ل ‪-‬زم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ﻣﻈﻨّﻪ ﻳـﺎ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل اﺿ ل داده ﺷﻮد ﻗﺼﺪ ﻗﻬﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺤﺮاف ﻳﺎ ﺳﺴﺘﻲ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﮔﺮدد از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻛﺘـﺐ‬ ‫ﺿ ل اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻇﻮاﻫﺮ ﻛﺘﺎﺑﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ﺗﺄوﻳـﻞ درﺳـﺘﻲ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻢ ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺐ دﻳﮕﺮ ادﻳـﺎن و ﻛﺘـﺐ دﻳﮕـﺮ ﻣـﺬاﻫﺐ‬ ‫اﺳ ﻣﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻀﻌﻴﻒ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣـﺬﻫﺐ ﺣﻘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺘـﺐ‬ ‫ﺿ ل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺗﻌﻤﻴﻢﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻜﻢ داده ﺷﺪه دﻟﻴـﻞ ﺻـﺮﻳﺢ ﻧﻘﻠـﻲ اﻋـﻢ از‬ ‫آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ اﻳﻦ ﺗﻌﻤﻴﻢﻫﺎي ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪:‬‬ ‫اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﺎص ﻓﻘﻴﻪ‪ .‬در اﻳﻦ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺮدمِ ﻋـﺎدي‪ ،‬ﺿـﻌﻴﻒاﻟـﻨﻔﺲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﻪﻣﺤﺾ اﻃ ع از ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﺬا ﺗﻨﻬﺎ راه ﺣﻔﻆ اﻋﺘﻘﺎدات اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻋﺪم اﻃ ع و ﺑﻲﺧﺒﺮ ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ ﺗـﻮدة ﻣـﺮدم اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﺑﺮداﺷﺖ رﺳﻤﻲ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ آنرا ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن از ﺟﻬﺎﻟﺖ و‬ ‫ﮔﻤﺮاﻫﻲ وي دارد‪ .‬او ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﺸـﻜﻴﻜﺎت و ﺷـﺒﻬﺎت ﺧـﻮد را ﺟﻬـﺖ ﻧﻘـﺪ و ﭘﺎﺳـﺦ‪،‬‬ ‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻠﻤﺎي اﻋ م اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﻴﭻ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴـﺖ ﺗﺸـﻜﻴﻜﺎت و‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪343‬‬

‫ﺷﺒﻬﺎت )ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺘﻔﺎوت( ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻮدة ﻣـﺮدم درﻣﻴـﺎن ﺑﮕـﺬارد و ﺑﺎﻋـﺚ‬ ‫ﮔﻤﺮاﻫﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻓﺘﺎواي ﺟﺪﻳﺪي درﺑﺎرة ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﻲ‬ ‫وبﺳﺎﻳﺖ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي اﺳﺘﻔﺎﺋﺎﺗﻲ از اﻳﺸﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧـﺔ‬ ‫اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﺎص و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﺘﺎواي ﻣﻀﻴﻖ ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ را در زﻣﻴﻨﺔ آزادي ﻗﻠﻢ و ﺑﻴﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﻳﻦ ﻓﺘﺎوا ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﻧﺘﺸﺎر ﺗﻔﻜﺮات اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ »ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﻜّﺮات اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ و ﺳﻮاﺑﻖ‬ ‫ﻓﻜﺮي ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﻧﻈﺮات اﻛﺜﺮﻳ‪‬ﺖ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و ﻓﻘﻪ ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﺮ ﻧﻈـﺎم ﻣﻘـﺪ‪‬س ﺟﻤﻬـﻮري‬ ‫اﺳ ﻣﻲ )ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺤﺚ و‪-‬ﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ( دارﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗـﻮان دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎ و ﻧﻈـﺮات آﻧﻬـﺎ را در‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺘﺸﺎر داد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣـﺮدم ﺑـﺎ ﺷـﻨﻴﺪن اﻗـﻮال ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ آنرا اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨﻨـﺪ؟‬ ‫درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳـﺔ ﺷـﺮﻳﻔﺔ » َﻓ ‪‬ﺒﺸﱢـﺮْ ﻋﺒـﺎد‪ * ‬اﻟّـﺬﻳﻦَ ‪‬ﻳﺴ‪‬ـ َﺘ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮنَ ا ْﻟﻘَـﻮ‪‬لَ‬ ‫ﺴﻨَﻪ« را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ؟ ﭘﺎﺳـﺦ‪ :‬اﻳـﻦ ﻛـﺎر درﺻـﻮرﺗﻲﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﺣ ‪‬‬ ‫َﻓ ‪‬ﻴ ﱠﺘ ِﺒﻌ‪‬ﻮنَ اَ ‪‬‬ ‫ﺑﺪآﻣﻮزي ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻛﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻋﻤـﺪﺗﺎً ازﻃﺮﻳـﻖ ﻧﺤـﻮة ﺑﻴـﺎن ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬ ‫ﻧﻈﺮات ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛـﻪ ﻧﻈـﺮات آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﻮذﻳﺎﻧـﻪ و‬ ‫ﻣﺨﺮّب و ﺗﻮأم ﺑﺎ دروغ و ﺗﻬﻤﺖ و ﺟﻮﺳﺎزي ﺑﻴﺎن ﻧﮕﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ؛ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﻣﻲﺗﻮان در ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮم ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ‬ ‫از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﻄﺢ ﺣﻮزه و داﻧﺸﮕﺎه و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد؛ زﻳﺮا اﺣﺘﻴﺎج ﺑـﻪ‬ ‫آﮔﺎﻫﻲﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪﻳﻘﻴﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﻳﻦ دو دﺳﺘﻪ از ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﺑﺮوز ﻣﺸﻜ ﺗﻲ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪«.‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ اﻓﻜﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن »ﺑﺮﺧﻲ در ﺑﻴﺎن ﻧﻈﺮات ﺑﺴﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤـﻮده‪ ،‬و ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺸﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻋـﺪ‪‬هاي ﺑـﺮاي ﺗﻨـﻮﻳﺮ اﻓﻜـﺎر ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬ﻧﻈـﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮان را )اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻲدﻳﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺿﺪ‪ ‬ﻧﻈﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و آنرا ﻧﻘـﺪ ﻧﻤـﻮده‪ ،‬و ﺑـﻪﻧـﻮﻋﻲ‬ ‫ﺗﻀﺎرب آراء ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ اﺋﻤﺔ ﻣﺎ )ﻫﻤﭽﻮن ﺣﻀﺮت ﺻﺎدق)ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م( و‬ ‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م( و ﻳﺎراﻧﺸﺎن در ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ زﻧﺎدﻗﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن( ﻛﺪام روش ﺑﻪﺻـ ح‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪344‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﺎدام ﻛﻪ ﻃﺮح ﻧﻈﺮات دﻳﮕﺮان‪ ،‬و ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ آن‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﻜﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از اﻳـﻦ روش اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮد‪ .‬و اﮔـﺮ در‬ ‫ﻣﻮاردي ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪«.‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﺒﺎرت )اﺧ ل در ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳ م( در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ »ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﺻـﻞ ‪24‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺮّر ﻣﻲدارد‪» :‬ﻧﺸﺮﻳﺎت و ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت در ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ آزادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺨﻞّ ﺑﻪ ﻣﺒـﺎﻧﻲ اﺳـ م‪ ،‬ﻳـﺎ ﺣﻘـﻮق ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ «.‬ﻟﻄﻔـﺎً‬ ‫ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﻘﺼﻮد از »إﺧ ل« و »ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳ م« ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳ م ﺑﻪﻣﻌﻨـﺎي‬ ‫اﺣﻜﺎم زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺿﺮورﻳ‪‬ﺎت دﻳﻨﻲ ﻳﺎ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻣﻌﻨـﺎي دﻳﮕـﺮي‬ ‫دارد؟ ب( آﻳﺎ ﻃﺮح ﺳﺆال‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﺳـ ﻣﻲ‪ ،‬اﺧـ ل‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد؟ ج( آﻳﺎ ﻣﻴﺎن ﻃﺮح ﺳﺆال و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﻣﺠ ت ﻋﻠﻤـﻲ و‬ ‫ﺗﺨﺼﺼﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﺮح آﻧﻬﺎ در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮﻗﻲ ﻫﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬اﻟﻒ( ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﺒﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳ م«‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺿﺮوري دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاه در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺘﻘـﺎدي ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻮﺣﻴـﺪ و‬ ‫ﻣﻌﺎد و ﻋﺼﻤﺖ اﻧﺒﻴﺎ و اﺋﻤﺔ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م( و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬و ﺧﻮاه در ﻓﺮوع دﻳـﻦ‬ ‫و اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳ م‪ ،‬و ﺧﻮاه در ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﺧ ﻗـﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﻈـﻮر از‬ ‫»اﺧ ل« ﻫﺮ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻮق‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﺠﺎد ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ و ﺷﻚ‪ ‬و ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ازﻃﺮﻳﻖ درج ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻜﺲ و ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮر‪ ،‬و‬ ‫ﻳﺎ ﻏﻴﺮ آن‪ .‬ب( اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺆال‪ ،‬ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺟـﻮاب ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﺧـ ل ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ اﮔـﺮ‬ ‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد ﺷﺒﻬﻪ در اﻓﻜﺎر ﻣـﺮدم ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬إﺧـ ل ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬و ﻣﻨﻈـﻮر از‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻴﺎن ﻳﻚ اﺣﺘﻤﺎل ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴـﺮد‪ ،‬إﺧـ ل‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ‪ ،‬روي آن ﺗﻜﻴﻪ ﺷﻮد ﻳﺎ ﺑﻪﻃﻮري ﻧﺸﺮ ﮔﺮدد ﻛـﻪ در ﺗﻀـﺎد‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺿﺮوري اﺳ م ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪ ،‬اﺧ ل ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ج( ﺑـﺪون ﺷـﻚ‬ ‫ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺗﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﮔﺎه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﻜﻞ إﺧ ل ﺑـﻪ ﻣﺒـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳ م ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﺧﺼﻮﺻﻲ اﻳﻦﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫‪ .4‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﺒﺎرت )ﻣﻘﺪﺳـﺎت اﺳـ ﻣﻲ( در ﻗـﺎﻧﻮن »در ﺑﺮﺧـﻲ از ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻤﻬـﻮري‬ ‫اﺳ ﻣﻲ از ﻋﺒﺎرت »ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳ ﻣﻲ« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‪ ،‬و اﺣﻜﺎﻣﻲ ﺑﺮ آن ﺑـﺎر ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪345‬‬

‫ﺑﺮاي روﺷﻦﺷﺪن اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻬﺎرﭼﻮﺑﺔ ﺷﻔﺎف در ﺳﻴﺎﺳـﺖﻫـﺎي‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬و ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ‪ ،‬ﻟﻄﻔﺎً ﺑﻪ ﺳﺆا‪-‬ت زﻳﺮ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳ ﻣﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي آن ﻣﻌﻴﺎري ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫و ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﻮرد اﺧﺘ ف را ﺑﺎ آن ﻣﻌﻴﺎر ﺳﻨﺠﻴﺪ؟‬ ‫ب( آﻳﺎ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳ ﻣﻲ‪ ،‬ﻋﺮف اﺳﺖ؟ و ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﺑـﻪ وﺟـﺪان‬ ‫اﻫﻞ ﻋﺮف ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺼﺎدﻳﻖ آنرا ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻳﺎ از اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ آن ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬ ‫ﺧﺒﺮوﻳ‪‬ﺖ و ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ؟ واﺿﺢ اﺳﺖ در ﺻﻮرت او‪‬ل‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ ﻣﻨﺼﻔﺔ دادﮔـﺎهﻫـﺎي‬ ‫رﺳﻴﺪﮔﻲﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺟﺮاﻳﻢ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن اﻓﻜـﺎر ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺻـ ﺣﻴ‪‬ﺖ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳـ ﻣﻲ را ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داﺷـﺖ‪ ،‬و در ﺻـﻮرت دو‪‬م‪ ،‬ارﺟـﺎع اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻳﺎ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺿﺮورت ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻟﻜﻦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻄـﺮح اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺻﻮرت دو‪‬م‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﺳ ﻣﻲ ﻣﻮرد اﺧـﺘ ف ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬ ‫ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬ ‫ج( آﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎد از اﺣﻜﺎم و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻗﺮآن و ﻋﺘﺮت‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻴﺮة اﺋﻤﺔ اﻃﻬﺎر)ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴـ م(‪،‬‬ ‫از ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻫﺎﻧﺖ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻧﻘـﺪ و ﺑﺮرﺳـﻲ آﻳـﺎت‪ ،‬رواﻳـﺎت‪ ،‬ﺳـﻴﺮه و اﺣﻜـﺎم ﻓﻘﻬـﻲ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس روشﻫﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮ از اﺳﻠﻮب ﻣﺘﺪاول ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻤـﺎي دﻳـﻦ‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻲ اﻫﺎﻧـﺖ اﺳـﺖ؟‬ ‫اﺻﻮ‪ ً-‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮر در ﭼﻪ ﺻﻮرت اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد؟ و‬ ‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﻮء ﻧﻴﺖ ﻣﻨﺘﻘﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﺪم ﻗﺼﺪ اﻫﺎﻧﺖ وي‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي در اﻳﻦ اﻣﺮ دارد؟‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬اﻟﻒ( اﻟﺒﺘّﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳ ﻣﻲ در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻣ ﺣﻈﺔ ﻗـﺮاﺋﻦ ﻣﻮﺟـﻮد‬ ‫در ﻛ م‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮ‪ ً-‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻫﻤـﺔ دﻳﻨـﺪاران‪ ،‬ﻣﺤﺘـﺮم اﺳـﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫»ﺧﺪا«‪» ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﺻﻠﻲاﷲ ﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪ(« »اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴ م(«‪» ،‬ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ«‪» ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ«‪،‬‬ ‫»ﻛﻌﺒﻪ«‪» ،‬اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻠّﻤﺔ اﺳ م«‪ ،‬و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ﺳـﺎت‬ ‫اﺳ ﻣﻲ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ب( ﻣﺮﺟﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ‪ ،‬ﻋﺮف اﻓﺮاد دﻳﻨﺪار و آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ در ﻣﻮارد ﭘﻴﭽﻴﺪه‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪346‬‬

‫ج( اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬اﻳﺮاد ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻲﺷـﻚ ﺟـﺰء‬ ‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ اﻫﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﺷﻜﺎل و اﻳﺮاد ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﭼﻨـﺎن ﺣﻜﻤـﻲ‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط زﻳﺮ ﺳﺆال ﺑـﺮود ﻧـﻪ ﺣﻜـﻢ اﻟﻬـﻲ‪ ،‬ﻣﺼـﺪاق‬ ‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳ ﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﺳﺘﻔﺘﺎي اول و دوم‪ ،‬دو ﭘﻬﻠﻮﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦﻫﻤﻪ ﺗﺼـﺮﻳﺢ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫)ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻛﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻤﻲ ﻓﻘﻬـﺎي ﻣﺤﺘـﺮم اﺳـﺖ( را‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮان در ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮم ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ اﻳﻦدﺳﺘﻪ از ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺤﺘﺮم‪،‬‬ ‫ﺻ ﺣﻴﺖ ورود در اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ را ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاش ﻫﻤﻴﻦ دﻛﺘﺮ ﻏﺮوي ﻛﻪ داراي ﻣﺪرك‬ ‫دﻛﺘﺮي ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳ ﻣﻲ از داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻦ ژوزف ﻟﺒﻨﺎن اﺳـﺖ و ﺣﻀـﺮت آﻳـﺖاﷲ ﻧـﻮري‬ ‫ﻫﻤﺪاﻧﻲ ﺻﺮﻳﺤﺎً وي را ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺨﺼﺺ در دﻳﻦ و ﺗﺎرﻳﺦ اﺳ م اﻋ م ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﻴـﺪ‬ ‫ﻣﺒﻬﻢ »ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ« )ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺴﺘﻨﺪش ﭼﻴﺴـﺖ( ﺑـﻪ ﻓﻘﻬـﺎي ﻣﺤﺘـﺮم اﺟـﺎزه‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻫﺮ ﻓﻜﺮي را ﻛﻪ ﻧﭙﺴﻨﺪﻧﺪ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﻨﻨﺪ‪ .2 .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳ م »ﺿﺮوري اﺳ م « ﻣﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺿﺮوري ﻫﻢ ﻛﻪ ﻋﺮﺿﻲ ﻋﺮﻳﺾ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﻛﺸـﺪار و ﻏﻴـﺮﻣﺘﻌﻴﻦ دارد‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺎز ﺟﺎ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﺳﻠﻴﻘﻪﻫﺎي ﺧﺎص ﻓﻘﻬﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮآﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﻬـﻲ )ﻧـﻪ ﺣﺘـﻲ‬ ‫اﺟﻤﺎع ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن( ﺿﺮوري ﺑﭙﻨﺪارد از ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳ م اﺳﺖ و ﺑﺤـﺚ ﻋﻤـﻮﻣﻲ درﺑـﺎرة‬ ‫آن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺧ ل »ﻫﺮ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻀـﻌﻴﻒ ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻓـﻮق‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ و ﺷﻚ‪ ‬و ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه از ﻃﺮﻳﻖ درج ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ‬ ‫داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻜﺲ و ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮر‪ ،‬و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ آن‪ «.‬ﺣﺘﻲ »اﮔﺮ )ﺳﺆال( ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠـﺎد ﺷـﺒﻬﻪ‬ ‫در اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬إﺧ ل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ «.‬و »ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ )روي ﺑﺮداﺷﺘﻲ(‬ ‫ﺗﻜﻴﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪﻃﻮري ﻧﺸﺮ ﮔﺮدد ﻛﻪ در ﺗﻀـﺎد‪ ‬ﺑـﺎ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺿـﺮوري اﺳـ م ﻣﺤﺴـﻮب‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬اﺧ ل ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ «.‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻮﺳﻊ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻴﺰي ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺬاق ﻓﻘﻴـﻪ‬ ‫ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮش ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬اﺧ ل ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳـ م ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺧـﻂ ﻗﺮﻣـﺰ‬ ‫اﻳﻦدﺳﺘﻪ از ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر در ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫـﻴﭻ ﻧﺸـﺮﻳﺔ اﺧﺘﺼﺎﺻـﻲ ﻫـﻢ‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ رﺳﻤﻲ در ﺣﻮزة اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﻴﺴـﺖ! ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬

‫‪347‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫ﻓﻲاﻟﺒﺪاﻫﻪ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .3 .‬اﻣﻮري ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻫﻤﺔ دﻳﻨﺪاران ﻣﺤﺘﺮم اﺳـﺖ و اﺣﻜـﺎم‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺔ اﺳ م ﺟﺰء »ﻣﻘﺪﺳﺎت اﺳ ﻣﻲ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺟﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻘﺪﺳـﺎت‪ ،‬ﻋـﺮف اﻓـﺮاد‬ ‫دﻳﻨﺪار و آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳ ﻣﻲ اﺳﺖ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮارد ﭘﻴﭽﻴﺪه‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫از ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻫﺮ اﻣـﺮ ﻣﺘﺼـﻠﺒﻲ در ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺪﺳﺎت ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺘﻔـﺎوت از آن ﻗﺎﺑـﻞ ﭘﻴﮕـﺮد ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه و‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻧﺸﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي از ﻓﺘﺎوي ﻣﻀﻴﻖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي ﻣﻄﻠﻖ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺘـﻲ‬ ‫اﻫﻞﻛﺘﺎب را ﻛﺎﻓﺮ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﻧﺠﺲ ﻣﻲداﻧﺪ‪» :‬ﻛﺎﻓﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬ﻳـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫اﺳ م)ص( را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ اﺣﺘﻴـﺎط ﻧﺠـﺲ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ادﻳﺎن آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎري اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ب‪ .‬ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻗﺎﺋ ن ﺑﻪ وﺣﺪت وﺟﻮد‪ .‬ﻣﻌﻈﻢﻟـﻪ ﻗـﺎﺋ ن ﺑـﻪ وﺣـﺪت وﺟـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫اﺣﺘﻴﺎط واﺟﺐ‪ ،‬ﻧﺠﺲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪» :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﻘﻴـﺪه ﺑـﻪ وﺣـﺪت وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﻳﻚ وﺟﻮد ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ و آن ﺧﺪاﺳﺖ و ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﺪا در اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮي ﺣﻠﻮل ﻛﺮده و ﺑﺎ آن‬ ‫ﻳﻜﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﺪا را ﺟﺴﻢ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎط واﺟﺐ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫پ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﺷﺘﺮاك در ﻓﻴﺲﺑﻮك‪ .‬اﻳﺸﺎن اﺷﺘﺮاك در ﻓﻴﺲﺑﻮك را ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم‬ ‫ﻋﺎدي ﺑﻪدﻟﻴﻞ »ﻧﺸﺮ ﮔﺴﺘﺮدة ﻓﺴﺎد و اﻧﻮاع ﮔﻨﺎﻫﺎن از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ« ﺣﺮام ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ت‪ .‬ﺣﺮﻣﺖ ﺧﺮﻳـﺪ و ﻓـﺮوش و ﻧﺼـﺐ آﻧـﺘﻦ ﻣـﺎﻫﻮاره »آوردن اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ وﺳـﺎﻳﻞ‬ ‫)آﻧﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻫﻮارهاي( در ﻣﻨﺎزل ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺟـﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴـﺖ و ﺧﺮﻳـﺪ و‬ ‫‪ .1‬رﺳﺎﻟﺔ ﺗﻮﺿﻴﺢاﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻧﺠﺎﺳﺎت‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ‪.113‬‬ ‫‪ .2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ‪.121‬‬ ‫‪ .3‬اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ‪.‬‬

‫‪348‬‬

‫ﻓﺮوش آن ﺣﺮام اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪1‬‬

‫ث‪ .‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﻣﻔﻴـﺪ ﻣـﺎﻫﻮاره‪» .‬ﭘﺮﺳـﺶ‪ :‬اﺳـﺘﻔﺎدة اﻓـﺮاد از‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺎﻫﻮارهاي ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮب ﻧﻴﺰ دارد؟ ﭘﺎﺳـﺦ‪:‬‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﻲﺿﺮر آن‪ ،‬وﺳـﻴﻠﻪاي‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺳﻮقدادن ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺣﻴﻠﻪﻫﺎي دﺷﻤﻨﺎن‬ ‫اﺳ م ﺑﺮاي ﻧﺸﺮ ﻓﺴﺎد در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬

‫‪2‬‬

‫ج‪ .‬ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈـﺎم »ﺑﺎﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻔﺎﺳـﺪ و اﻫـﺪاف‬ ‫ﺷﻮﻣﻲ« ﻛﻪ رادﻳﻮﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈـﺎم دارﻧـﺪ ﺑﺎﻳـﺪ از اﺳـﺘﻤﺎع و ﻣﻄﺎﻟﻌـﺔ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪«.‬‬

‫‪3‬‬

‫چ‪ .‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻄﻮط ﺗﻠﻔﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي‪» .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻣﻔﺎﺳـﺪ ﺗﻠﻔـﻦﻫـﺎي‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮي از ﻓﻮاﺋﺪ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ و ﻣﻨﺸﺄ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺟﺪﻳﺪي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣـﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و‬ ‫ﺿﺮورﺗﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺻﻞ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖﻫـﺎي ﺧﺼﻮﺻـﻲ و دوﻟﺘـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ از آن‬ ‫ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻜﻠﻔﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺮﻳﺪ آن اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪«.‬‬

‫‪4‬‬

‫ح‪ .‬ﻣﺨﺎﺑﺮة اﺧﺒﺎر ﺟﻌﻠﻲ‪» .‬ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺧﺒﺮ ﺟﻌﻠﻲ را ﻣﺨـﺎﺑﺮه ﻛـﺮد؟‬ ‫آﻳﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﺒﺮﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻈﺎم اﺳ ﻣﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺣﺘﻲ اﮔـﺮ رﻋﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻈﺎم‪ ،‬اﻓﺮاد‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﺪﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮر ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﺼـﻠﺤﺖ‬ ‫اﻫﻢ ﻧﻈﺎم و ﺟﺎﻣﻌﻪ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪«.‬‬

‫‪5‬‬

‫خ‪ .‬ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺣﺴﻴﻨﻴﺔ دراوﻳـﺶ ﻧﻌﻤـﺖاﻟﻠﻬـﻲ ﮔﻨﺎﺑـﺎدي‪ .‬ﺗﺨﺮﻳـﺐ ﺣﺴـﻴﻨﻴﺔ دراوﻳـﺶ‬ ‫ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﻲ ﮔﻨﺎﺑﺎدي در ﺳﺎل ‪ 1384‬در ﻗﻢ‪ ،‬ﺑﺮوﺟﺮد و ﻛﺮج‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺘﺎواي ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮاﺟـﻊ و‬

‫‪ .1‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬ ‫‪ 2‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪349‬‬

‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي رﺳﻤﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دراوﻳﺶ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﻲ ﮔﻨﺎﺑﺎدي‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷـﻴﺮازي‬ ‫را ﻣﺘﻬﻢ ردﻳﻒ اول اﻳﻦ ﺗﻀﻴﻴﻘﺎت و ﺗﺨﺮﻳﺒﺎت داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺘﺎواي آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي‪ .1 :‬ﻣﻄﻠـﻖ ﻏﻴﺮﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻴـﺰ ﻗـﺎﺋ ن ﺑـﻪ‬ ‫وﺣﺪت وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻴﺎط واﺟﺐ‪ ،‬ﻧﺠﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .2 .‬اﺷـﺘﺮاك در ﻓـﻴﺲﺑـﻮك‪ ،‬ﺧﺮﻳـﺪ و‬ ‫ﻓﺮوش آﻧﺘﻦ ﻣﺎﻫﻮاره‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺎﻫﻮاره‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈـﺎم و‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻄﻮط ﺗﻠﻔﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﺨﺎﺑﺮة ﺧﺒﺮ ﺟﻌﻠـﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﺼـﻠﺤﺖ‬ ‫اﻫﻢ ﻧﻈﺎم و ﺟﺎﻣﻌﻪ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .3 .‬اﻳﻦ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻃـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺪ و ﺗﻠﻘﻲاش از ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣـﺎﻫﻮاره و ﺗﻠﻔـﻦ ﺗﺼـﻮﻳﺮي‪ ،‬ﻓﺴـﺎد ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺧﺒﺮ ﺟﻌﻠﻲ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻈﺎم و ﺟﺎﻣﻌـﻪ را ﺟـﺎﻳﺰ ﺑﺪاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺸـﻜﻞ‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧ ﻗـﻲ‪ ،‬اﻧﺴـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺟﻬـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ و ﻣﻮﺿـﻮعﺷﻨﺎﺳـﻲ اﻳـﻦ ﻗﺒﻴـﻞ‬ ‫ﻓﺘﺎواﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻋﺎدي‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي ‪ 34‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬در ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ‪-‬ﻳﺤـﺔ‬ ‫آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻫﻴﺌـﺖ وزرا و ﺷـﻬﺮوﻧﺪان‬ ‫ﻋﺎدي ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺮور آن ﺧﺎﻟﻲ از ﻟﻄﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪» :‬ﻓﻜﺮﻣﻲﻛﻨﻢ اﻳﻦ ﺧﺮدهﮔﻴـﺮان‪ ،‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫روي ﻣﺎدة ‪ 17‬و ‪ 18‬و ‪- 19‬ﻳﺤﺔ ﻣﺰﺑﻮر ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸـﺮ ﻫـﺮ ﻣﻄﻠﺒـﻲ را ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫اﺳﺎس اﺳ م و اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻠﻢ آن و ﻳﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻧﻘ ب ﻣﻤﻨﻮع ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم‬ ‫ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺰرگ دﻳﻨﻲ را ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺸﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻋﻜﺲﻫﺎي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻋﻔﺖ را‬ ‫ﺟﺮم‪ .‬وﻟﻲ ﮔﻮﻳـﺎ اﻳـﻦ ﺧـﺮدهﮔﻴـﺮان ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ روز ﻗﺒـﻞ‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬ ‫ﻗﺮﻳﺐﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ رأي ﻣﺜﺒﺖ داد‪.‬‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ ﻣﻨﻬـﺎي اﺳـ م ﻣﻌﻨـﻲ دارد و ﻳـﺎ اﻧﻘـ ب را ﺑـﺎ آن ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎﻧﺶ ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺮﺳﺮي ﮔﺮﻓﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ رژﻳﻤﻲ ﺑﺮاﺳﺎس اﺳـ م ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫وﻟﻲ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﺶ در ﻧﺸﺮ ﻓﺴﺎد و ﻣﻄﺎﻟﺐ وﻳﺮاﻧﮕﺮ اﺧ ق و ﺗﺒﺎهﻛﻨﻨﺪة ﻋﻔﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ آزاد‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪350‬‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﺷﺘﺮﺳﻮاري دو‪-‬دو‪ -‬ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮب ﺑﻮد آن روز ﺑـﻪ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ رأي‬ ‫ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ اﮔﺮ ﺧﻮدﺷﺎن رأي ﻧﺪادهاﻧﺪ دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑـﻪ ﺟﻤﻬـﻮري‬ ‫اﺳ ﻣﻲ رأي ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان راه ﺧﻮد را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ‬ ‫راه را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴـﺰي از ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎت‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺎﻫﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ در ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎزة ﺳﺎزﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎرﺷﺎن واﻣﻲدارد‪ ...‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻪ ﺗﻔﺎوت‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ دﻳﺮوز اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻠﻴﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺟﺮم ﺑـﻮد و اﻣـﺮوز اﻫﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ ﻣﺮاﺟـﻊ‬ ‫ﺑﺰرگ روﺣﺎﻧﻲ؟ ﭼﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻋﺠﻴﺒﻲ؟ آن ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻪ ﺟﻠﻴﻞ ﺑﻮد و ﻧﻪ اﻋﻠﻲﺣﻀـﺮت و ﻧـﻪ‬ ‫وا‪-‬ﮔﻬﺮ! ﺑﻠﻜﻪ دزدان ﻏﺎرﺗﮕﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ را ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕـﺎن ﻓﺮوﺧﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ ﻛﻪ از ﻣﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻳـﻚ ﻋﻤـﺮ اﻣﺘﺤـﺎندادن‬ ‫ازﻃﺮف اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان رﻫﺒـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻫﻴﭻﻛﺪام از آﻧﻬﺎ داﻋﻴﻪ ﺑـﺮاي اﺷـﻐﺎل ﻳـﻚ ﻣﻨﺼـﺐ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ رﺳﻤﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ داﺋﻤﺎً در ﻛﻨﺎر ﻣﺮدﻣﻨـﺪ و ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﻧﺎﻇﺮ‪... .‬ﻧﻤﻲداﻧـﻢ اﻋﻀـﺎي دوﻟـﺖ و وزرا ﭼـﻪ ﺗﺎﻓﺘـﺔ ﺟـﺪا ﺑﺎﻓﺘـﻪاي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎدة‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﺟﺴﺎرت ﺑﻪ آﻧﻬﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎدهاي ﻛﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎد از دوﻟﺖ ﻋﻤـ ً ﻣـﻲﺑﻨـﺪد ﭼـﺮا ﻛـﻪ دوﻟﺘﻴـﺎن ﻫﻤﻴﺸـﻪ در‬ ‫ﻣﻌﺮض اﻧﺘﻘﺎدﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴـﺎب آﻧﻬـﺎ ﻧﺒﺎﻳـﺪ از دﻳﮕـﺮان ﺟـﺪا ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻤﺎن ﻣﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺲ را ﻣﻤﻨﻮع و ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻌﻘﻴـﺐ )ﺑـﺎ ﺷـﻜﺎﻳﺖ‬ ‫ﺷﺎﻛﻲ ﺧﺼﻮﺻﻲ( ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎده ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺬف ﺷﻮد‪«.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻧﺸﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﺎس اﺳ م و اﺣﻜﺎم ﻣﺴﻠﻢ آن ﺑﻪ اﺧ ل در ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺳ م و‬ ‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت و ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺰرگ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم رﻫﺒـﺮي‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺳﻨﺪ آزادي ﻳﺎ زﻧﺠﻴﺮ اﺳـﺎرت؟‪ ،‬روزﻧﺎﻣـﺔ ﻛﻴﻬـﺎن‪ ،‬ش ‪ ،10728‬ﻳﻜﺸـﻨﺒﻪ ‪ 20‬ﺧـﺮداد‬ ‫‪ ،1358‬ص ‪.6‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪351‬‬

‫‪ .2‬ﺗﻠﻘﻲ اﺑﺘﺪاﻳﻲ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرم در ﺳﺎل ‪ 58‬و در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔـﺎن ﻗـﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳـﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاري اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮاﺟﻊ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮاﻧﻲ ﻋﺎﻟﻲ و ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫‪‬ﺳﻤﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪» ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻫﻴﭻﻛﺪام از آﻧﻬﺎ داﻋﻴﻪ ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل ﻳﻚ ﻣﻨﺼﺐ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫رﺳﻤﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ داﺋﻤﺎً در ﻛﻨﺎر ﻣﺮدﻣﻨﺪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺎﻇﺮ‪ «.‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻧﻈــﺮ اﻳﺸــﺎن ﻣﺘﺤــﻮل ﺷــﺪ ﺑــﻲآﻧﻜــﻪ از ﺗﺤــﻮل ﻧﻈﺮﺷــﺎن ﺧﺒــﺮ دﻫﻨــﺪ‪ .‬اﻣــﺮوز آﻳــﺖاﷲ‬ ‫ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن دﻓﺎع از و‪-‬ﻳﺖ اﻧﺘﺼﺎﺑﻲ ﻓﻘﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻌﻈﻢﻟﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﭘﺎﻛـﺪاﻣﻨﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫ﻣﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﻋﻤﺮ اﻣﺘﺤﺎندادن ازﻃﺮف اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاﻧـﺪ« و اﻛﻨـﻮن ﺑﻌـﺪ از ﺳـﻪ دﻫـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮاﺟﻊ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻣﺘﺤﺎن دوران ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻤـﺮة‬ ‫ﻗﺒﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮاﺟﻊ‪ ،‬در اﻣﺘﺤﺎن ﻓﺮﻳﻀﺔ اﻣﺮﺑـﻪﻣﻌـﺮوف و ﻧﻬـﻲازﻣﻨﻜـﺮ‪،‬‬ ‫دﻓﺎع از ﻣﻠﺖ ﻣﻈﻠﻮم و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ و‪-‬ﻳـﺖ ﺟـﺎﺋﺮ‪ ،‬رواداري و ﻣـﺪارا‪ ،‬آزادي ﺑﻴـﺎن و ﻗﻠـﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ »ﺗﺠﺪﻳﺪ« ﺷﺪهاﻧـﺪ و اﮔـﺮ زودﺗـﺮ ﻧﺠﻨﺒﻨـﺪ »رﻓـﻮزه« ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻳﻚ ﺷﻴﻌﺔ دﮔﺮاﻧﺪﻳﺶ ﺑﻪﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻋﻴﺪ ﻏﺪﻳﺮ اﻣﺴﺎل ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .4‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي در ﻫﺮ اﻣﺮ رﻳﺰ و درﺷﺘﻲ‬ ‫از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ‪ ،‬از ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗـﺎ اﻣـﻮر رﺳـﺎﻧﻪﻫـﺎ و‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي روزﻣﺮة داﺧﻠﻲ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﺑﺎ وزرا و اﻋﻀﺎي دوﻟﺖ دارد؟‬ ‫راﺳﺘﻲ ﭼﺮا رﻫﺒﺮ و ﻣﺮاﺟﻌﻲ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﺎﻓﺘـﺔ ﺟﺪاﺑﺎﻓﺘـﻪاي‬ ‫ﻓﺮض ﺷﺪه ﻣﺎدة ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﺟﺴﺎرت ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮ ﻣـﺮدم‬ ‫درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؟ )ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻟﻴﻞ درﺳﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن درﺑﺎرة وزرا ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪(.‬‬ ‫‪ .5‬ﻣﮕﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎرﻫﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( را ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻀﺮ ﻗﺎﺿﻲ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻋﺎدي( از ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺸﻨﻴﺪهاﻧﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي و ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺎ‪-‬ﺗﺮ از‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪352‬‬

‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‬ ‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺘﺼﻠﺐ و ﺑﺴﺘﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻛﺜﺮ‬ ‫ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻨﺘﻲ ﻛﻢوﺑﻴﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ وي ﻓﻜﺮﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻳﻦدﺳﺘﻪ از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ دﻓﺎع از اﺳـ م و ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ ﺑـﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴـﺖ اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ آراء رﺳﻤﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آﻧﺎن اﮔﺮﭼﻪ‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ در ﻧﺸـﺮﻳﺎت ﺗﺨﺼﺼـﻲ ﻳـﺎ ﻣﺤﺎﻓـﻞ داﻧﺸـﮕﺎﻫﻲ و ﺣـﻮزوي‬ ‫ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ‪ 34‬ﺳـﺎﻟﺔ ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻧﻪ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻧﻪ در ﺣﻮزهﻫﺎ و ﻧﻪ در ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺮﻳﺔ ﺗﺨﺼﺼـﻲ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن‬ ‫اراﺋﻪ و ﻧﺸﺮ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺑﺮ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺮاوان ﻣﻲﺗﻮان اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻀﻴﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮد رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﺔ آن دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻـﻐﺮ ﻏـﺮوي‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻓﺘﺎواي آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي و دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺮاﺟﻊ ﻫﻢﻓﻜﺮ اﻳﺸـﺎن‪ ،‬ﺳـﻴﻤﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻪﻏﺎﻳﺖ ﻋﻘﺐاﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻣﺘﺤﺠﺮ و اﺳﺘﺒﺪادي از ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ را ﺑﻪﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ دﻫﺎن ﻣﻨﺘﻘﺪانِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اداﻣـﺔ ﺣﻴـﺎت دﻫـﺪ‪ .‬ﻓﻘﻬـﻲ رﻧﺠـﻮر ﻛـﻪ ﭘﺎﺳـﺒﺎن‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدات ﻋﻮاﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﺤﺾ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷـﺖﻫـﺎي ﺗـﺎزه‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎداﺗﺸـﺎن ﺑﺮﺑـﺎد‬ ‫ﻣﻲرود و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﺎرة ﺣﻔﻆ دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺪود ﻧﮕﺎهداﺷﺘﻦ ﺷﻌﻮر و ﻣﻌﺮﻓﺖ دﻳﻨﻲ و‬ ‫داﻣﻦزدن ﺑﻪ ﺷﻮر و اﺣﺴﺎﺳﺎت آﻧﻬﺎ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺰاداري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬اﻳﻦ ﻓﻘﺎﻫﺖ‪ ‬ﺑﻴﻤﺎر‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎداﺗﻲ ﻏﻴﺮاﻧﺘﻘﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ‬ ‫ﻗﺮآن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻣﻜﺘﺐ اﻫﻞﺑﻴﺖ)ع( ﻧﺪارد‪ .‬اﺋﻤﺔ ﻣﺎ اﻫﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﻨﻄـﻖ و ﻣﻨـﺎﻇﺮه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻜﻢ و زورﻣﺪاري و ﺗﻚﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬روش اﻣﻮﻳﺎن ﺑﻮد ﻧﻪ اﺋﻤﺔ اﻫﻞﺑﻴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺷﻠﻮغﺗﺮﻳﻦ دروس ﺣﻮزة ﻗﻢ را ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫ﻃ ب اﻳﺮاﻧﻲ و ﻏﻴﺮاﻳﺮاﻧﻲِ ﺷﺒﻴﻪ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻜﺜﻴـﺮ اذﻫـﺎن ﺑﺴـﺘﻪ و اﻓﻜـﺎر ﻣﻀـﻴﻖ و آراء‬ ‫ﻣﺘﺤﺠﺮ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪353‬‬

‫‪ .7‬ﻣﻮاﺿﻊ و ﻓﺘﺎواي آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي و دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻨﺘﻲ ﻫﻢﻓﻜﺮ اﻳﺸـﺎن در‬ ‫ﺣﻮزة آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬وﻫﻦ ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ و ﻣﺎﻳﺔ ﺳﺮﺷﻜﺴﺘﮕﻲ و ﺳﺮاﻓﻜﻨﺪﮔﻲ ﭘﻴﺮوان اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ﻋﻠﻲ)ع( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻫﻴﭻ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻧﻜـﺮده ﻛـﻪ ﺗﺸـ ‪‬ﻴﻊ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .8‬دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي و آراء او ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﻧﺎﺋﻴﻦ و اﺻﻔﻬﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻫﻤﺖ اﻧﻜﻴﺰﺳﻴﻮﻧﻲ ﻛﻪ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي و دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺟﻊ ﺳﻨﺘﻲ و‬ ‫زﻣﺎﻣﺪاران ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ راه اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧـﺪ ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ در اﻳـﺮان‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺧـﺎرج از اﻳـﺮان‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و آراء او ﺑﺎ آراء ﻣﺘﺤﺠﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﻣﻮرد ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ .9‬ﺗﺸ ‪‬ﻴﻊ‪ ،‬اﻛﻨﻮن از دو ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻮرد آﺳﻴﺐ ﺟﺪي ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ :‬از ﻳـﻚﺳـﻮ از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ »اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ« ﺑﻪﻧـﺎم ﺟﻤﻬـﻮري اﺳـ ﻣﻲ‪ ،‬و ازﺳـﻮيدﻳﮕـﺮ از ﺟﺎﻧـﺐ »ﺧﻔﻘـﺎن‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲِ« اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮاﺟﻊ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎم ﭘﺎﺳﺪاري از ﻣـﺬﻫﺐ اﻫـﻞﺑﻴـﺖ و درﺣﻘﻴﻘـﺖ وﻫـﻦ‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻧﻜﻴﺰﻳﺴﻴﻮن ﺷﻴﻌﻲ‪.‬‬ ‫‪ .10‬اﮔﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ازﻗﺒﻴﻞ آﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻃﻬﺮاﻧﻲ )ﻧﺠﻞ ﻣﻴـﺮزا ﺧﻠﻴـﻞ(‪ ،‬ﻣﻴـﺮزاي ﻧـﺎﺋﻴﻨﻲ‪ ،‬آﻳـﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨـﻲ )دوران‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ اﺳ ﻣﻲ( و آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي )ﺑﻌﺪ از ‪ (1365‬ﭘﻴﺸﺘﺎزان آزادﮔﻲ و آزادي ﻣﻠـﺖ از‬ ‫ﻳﻮغ اﺳﺘﺒﺪاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘ ب‪ ،‬ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ )ازﻗﺒﻴﻞ آﻳـﺖاﷲ ﻣﻜـﺎرمﺷـﻴﺮازي و‬ ‫آﻳﺖاﷲ ﻧﻮريﻫﻤﺪاﻧﻲ( ﭘﻴﺶﻗﺮاو‪-‬ن ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻧـﺎرواداري دﻳﻨـﻲ و ﺗﻮﺟﻴـﻪﮔـﺮان‬ ‫اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .11‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي در رﺳﺎﻟﺔ ﺗﻮﺿﻴﺢاﻟﻤﺴـﺎﺋﻞ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺗﺒﻌﻴـﺖ از آﻳـﺖاﷲ‬ ‫ﺧﻤﻴﻨﻲ در ﺑﺎب اﻣﺮﺑﻪﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲازﻣﻨﻜﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺪﻋﺘﻲ در اﺳ م واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﻮد )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻜﺮاﺗﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﻧﺎﺻﺎﻟﺢ ﺑﻪﻧـﺎم اﺳـ م اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ( ﺑـﺮ ﻫﻤـﻪ‪،‬‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺣﻖ را اﻇﻬﺎر و ﺑﺎﻃﻞ را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺳـﻜﻮت‬ ‫ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺘﻚ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻮءﻇﻦّ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي اﺳ م ﺷﻮد‪ ،‬اﻇﻬـﺎر ﺣـﻖ ﺑـﻪ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪354‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪» «.‬ﻫﺮﮔﺎه اﺣﺘﻤﺎل‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ داده ﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻜﻮت‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﻜﺮي ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﻌﺮوﻓﻲ‬ ‫ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻋﻠﻤﺎي اﺳ م واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ را اﻇﻬﺎر و اﻋ م ﻛﻨﻨﺪ‬

‫و ﺳﻜﻮت ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ 2«.‬ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ اﻋ م ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻣﺸـﻮهﻛـﺮدن ﭼﻬـﺮة ﻧـﻮراﻧﻲ ﻣﻜﺘـﺐ‬ ‫اﻫﻞﺑﻴﺖ ﺑﺎ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ و اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ و ﻧﺎرواداري دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻇﻬـﺎر ﺣـﻖّ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ آزادي اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ و اﻧﺘﺸﺎر آراء ﻣﺘﻔﺎوت دﻳﻨﻲ‪ ،‬واﺟﺐ و ﺳـﻜﻮت درﺑﺮاﺑـﺮ ﻓﺘـﺎواي‬ ‫ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﺘﻚ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻢ و ﺳﻮءﻇﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي راﺳﺘﻴﻦ اﺳ م ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬ ‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .12‬وﻇﻴﻔﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺷﺮﻋﻲ رﺋﻴﺲ ﻣﺤﺘﺮم ﺟﻤﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺔ ﻣﺴﺎﻋﻲ ﺧﻮد را در‬ ‫راه آزادي زﻧﺪاﻧﻲ ﺑﻲﮔﻨﺎه »دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي« ﺑﻪﻛﺎر ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺪوارم اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺮاي ﺗﻨﺒﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ‬ﻣﺪاﻓﻊِ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻛﻔﺎﻳـﺖ‬ ‫ﻛﻨﺪ و اﻧﺤﺮاف ﭘﻴﺶآﻣﺪه را ﺑﺎ ﺑﺼﻴﺮت ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ در اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮِ ﺗﻠﺦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬انﺷﺎءاﷲ‪ .‬واﻟﺤﻤﺪﷲ‪.‬‬ ‫‪ 5‬دي ‪1392‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ‪.2415‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ‪.2416‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻣﺎم‪ :‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﻟﮕﻮي اﻳﻤﺎﻧﻲ؟‬

‫‪1‬‬

‫ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﺎور دارﻳﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م‪ ،‬ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﻴﺎء اﻟﻬﻲ اﺳﺖ؛ رﺣﻠﺖ او ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬وراي‬ ‫رﻧﺞﻫﺎ و ﺗﺄﺛﺮﻫﺎي ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻓﻘﺪاﻧﺶ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺴﺘﻪﺷﺪن ﻟﺐﻫـﺎي او‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺧـﺎﻣﻮشﺷـﺪن آﺧـﺮﻳﻦ‬

‫ﻧﺪاﻫﺎي آﺳﻤﺎن در ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺸﺮ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رﻫﻨﻤﻮن‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﺰول اﻳﻨﭽﻨﻴﻦﺣﻘـﺎﻳﻖ ﻫﺴـﺘﻲ و ﺗﺒﻴـﻴﻦ رﻣـﻮز ﺳـﻌﺎدت اﻧﺴـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳـﺎن ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎاﻳﻦوﺻﻒ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي‪ ،‬اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺻﺪ ﭼﻨﺪان ﻣﻲﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ آﺧﺮﻳﻦ وﺻﺎﻳﺎي او در ﻣﺎﺟﺮاي ﻏﺪﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻛﺎوﺷﻲ ﺟـﺪي‬ ‫و ﻋﻤﻴﻖ را در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻲﺧﻮد ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ را ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﻛﺸـﺎﻧﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻈﺮي اﺳﺖ در ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺮﻫﺎ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ آن ﺗﺎﻛﻴﺪ داﺷﺘﻪ و اﻗﺪام ﺑﺮاي ﺑﻪ اﻧﺠﺎمرﺳﺎﻧﺪﻧﺶ را از‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻧﺒﻴﺎء و ﭘﻴﺮواﻧﺸﺎن ﻃﻠﺐ ﻛﺮده‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ از ﻳﻚﺳﻮ و ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻣﺖ اﺳﺖ از دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺳﻮ؛ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﻔﻜﺮ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺘﺤﺪﻧﺪ و از ﻳﻚ اﻣﺎم و ﭘﻴﺸﻮا ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﺮآﻧﻲِ ﻣﺎ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ اوﻟﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﭙﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻣﺖ‬ ‫داده؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﺮوﻫﻲ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻛﻪ داراي ﻳﻚ ﻣﻠﺖ )اﻧﺪﻳﺸﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮔـﺮد ﻫـﻢ‬ ‫آورد و ﺻﺎﺣﺒﺎن آن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻪﺟﻬﺖ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ و ﻣﻠﺖ‪ ‬واﺣﺪي ﻛﻪ دارﻧـﺪ‪ ،‬در اﺧـ ق‪ ،‬ﻣـﻨﺶ و‬ ‫ﻛﻨﺶ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ‪ ،‬ﻣﻨﺴﺠﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﺳﻚ‪ ،‬ﻣﺘﺤﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎون‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه‪ ،‬ﻫـﻢﻣﻘﺼـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ و ﻫـﻢﭘﻴﻤـﺎن‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪» .‬و‪‬إِذ‪ ‬ا ‪‬ﺑ َﺘﻠَﻲ إِ ‪‬ﺑﺮَاﻫ‪‬ﻴﻢ‪ ‬ر‪ ‬ﺑﻪ‪ ‬ﺑِﻜ ‪‬ﻠﻤ‪‬ﺎت‪َ ‬ﻓﺄَ َﺗ ‪‬ﻤ ‪‬ﻬﻦﱠ ﻗَﺎلَ إِﻧﱢـﻲ ﺟ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﻠُـﻚ ﻟ‪‬ﻠﻨﱠـﺎسِ إِﻣ‪‬ﺎﻣـﺎ«‪ 2‬اي ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪﺑﺎش ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺑﺮاي او ﻛﻠﻤﺎت ﺧﻮدش را ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﻴﺪ‬ ‫‪ .1‬روزﻧﺎﻣﺔ ﺑﻬﺎر‪ 1 ،‬آﺑﺎن ‪ .1392‬روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﻘﺮه ‪.124‬‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪357‬‬

‫و ﮔﻔﺖ اي اﺑﺮاﻫﻴﻢ )اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ( ﻣﻦ ﺗـﻮ را ﭘﻴﺸـﻮاي ﻣـﺮدم ﻗـﺮار‬

‫ﻣﻲدﻫﻢ« از ﻣﻀﻮن آﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺗﻤـﺎم ﻛﻠﻤـﺎت ﺑـﺮ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮآﻧﭽـﻪ را ﻛـﻪ او در‬ ‫راﺳﺘﺎي ﻫﺪاﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﺳﻮي دﻋﻮت‪ ‬اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪش ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در اﺧﺘﻴـﺎرش ﻗـﺮار‬

‫داده و اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺶ اﻣﺎم و ﭘﻴﺸﻮا را اﻳﻔﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﺮاد از اﻳﻦ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺸـﻮاﻳﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ؟ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال‪ ،‬آﻳﺔ ﻓﻮق را در ﻛﻨﺎر آﻳﺔ ﺳﻮم از ﺳﻮرة ﻣﺎﺋﺪه ﻣﻲﻧﺸـﺎﻧﻴﻢ‬

‫ﻛﻪ از آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳـﺘﺨﺮاج ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫‪1‬‬ ‫»اﻟْﻴﻮ‪‬م‪ ‬أَﻛ ‪‬ﻤ ْﻠﺖ‪ ‬ﻟَﻜﻢ‪ ‬د‪‬ﻳﻨَﻜﻢ‪ ‬و‪ ‬أَ ْﺗ ‪‬ﻤ ‪‬ﻤﺖ‪ ‬ﻋﻠَﻴﻜﻢ‪ ‬ﻧ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﺘ‪‬ﻲ و‪ ‬ر‪‬ﺿ‪‬ﻴﺖ‪ ‬ﻟَﻜﻢ‪ ‬ا ْﻟﺈِ ‪‬ﺳﻠَﺎم‪ ‬د‪‬ﻳﻨﺎ«‬ ‫آﻳﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺬﻛﻮر از آﻳﺔ ﻓﻮق‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ؟ از ﭼﺸﻢاﻧـﺪازﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬آﻳﺎت ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از آﻳﺔ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻣﻮﻇﻒ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬

‫ﻫﺮآﻧﭽﻪ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻲﻛﻢ وﻛﺎﺳﺖ اﺑ غ ﻛﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ و ﮔﺰﻧﺪي وي‬ ‫را از اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺎز ﻧﺪارد و ﺑﺮ ﻃﻐﻴﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻛﺎﻓﺮان‪ ،‬اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬ ‫از ﺳﻴﺎق آﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﻌﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﺣﻲ ﺧﺪاوﻧﺪي )ﻗـﺮآن(‬

‫و ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻴﻨﻲ آن )اﺳ م( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻛﻨﻮن ﻛﻪ وﺣﻲ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻧﻘـﺺ و ﮔﺰﻧـﺪي ﺑـﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫اﺑ غ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع » ‪‬ﺑ ﱢﻠﻎْ ﻣ‪‬ﺎ أُ ْﻧﺰِلَ إِﻟَﻴﻚ« ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﻪ ﺧ ﻓﺖ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﺑ ﻓﺎﺻـﻠﻪ در‬ ‫ﻫﻤﻴﻦﺟﺎ آنرا ذﻛﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد؛ زﻳﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻜـﻴﻢ اﺳـﺖ و ﺗـﺄﺧﻴﺮ ﺑﻴـﺎن از وﻗـﺖ ﺣﺎﺟـﺖ از‬ ‫ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻴﺢ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﺨﺼﻴﺺ آﻳﺎت ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ د‪-‬ﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ ﺻﻮرتﭘﺬﻳﺮد؛‬

‫در ﻏﻴﺮاﻳﻦﺻﻮرت ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ در آﻳﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴـﺰ اﮔـﺮ ﻣﻀـﻤﻮن آﻳـﺔ‬ ‫ﻓﻮق را ﻫﻤﺎن »ﻧﺼﺐ ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﺑﭙﻨﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ آﻳﺎﺗﻲ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫـﺪ‬ ‫در ادارة دﻧﻴﺎي ﻣﺮدم )ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن »اﻣﺮ«( ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﻮرت ﻛﻨﺪ‪» :‬و‪ ‬ﺷَﺎوِر‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﺄَﻣ‪‬ﺮ« و »و‪‬أَ ‪‬ﻣﺮُ ‪‬ﻫﻢ‪‬‬ ‫ﺷُﻮر‪‬ي ﺑ‪‬ﻴ َﻨ ‪‬ﻬﻢ‪«‬‬ ‫‪ .4‬ﻋﻠﻲ)ع( ﺧﻮد در ﺟﺎيﺟﺎي ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻧﻬﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ازﻃﺮﻳﻖ ﺑﻴﻌﺖ و رأي در اﺧﺘﻴﺎر ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ در ﻧﺎﻣـﺔ ﺷﺸـﻢ‬ ‫ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎﺋﺪه ‪.3‬‬

‫‪358‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫»ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺪاﻧﺴﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﺮا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬

‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ دﻳﮕﺮي را ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﻴﺮد و آنﻛﻪ ﻏﺎﻳﺐ اﺳﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻛﺮدة ﺣﺎﺿـﺮان‬ ‫را ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﺷﻮرا از آنِ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﻳﻨﺎن ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﻛﺴﻲ ﮔﺮد آﻣﺪﻧـﺪ و او‬ ‫را اﻣﺎم ﺧﻮد ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪا ﻫﻢ در آن اﺳﺖ‪«. ...‬‬ ‫ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻮ‪ -‬آﺷﻜﺎرا ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧ ﻓـﺖ‪ ،‬اﻣـﺮي اﻧﺘﺼـﺎﺑﻲ از ﺟﺎﻧـﺐ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦِ ﺳﻴﺎﺳﻲِ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻋﻠﻲ)ع( ﻫﺮﮔﺰ از ﺣﻘﻲ در اﻣﺮ ﺧ ﻓﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻪ ازﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﺪا ﺑـﺮاي او درﻧﻈـﺮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺑ غ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻓﻲ ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻧﻤﻲآورد‪ .‬ﺣﺘﻲ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫از ﺣﻖ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺧ ﻓﺖ دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ارزشﻫﺎ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺧـﻮدش ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬

‫ﻣﺮدم را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ »آﮔﺎه« ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا در »اﻧﺘﺨﺎبِ« ﺧﻮد دﭼﺎر اﺷـﺘﺒﺎه ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻤـﺎم‬

‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ »آﮔﺎﻫﻲ و اﻧﺘﺨﺎب« ﭼﻨﺎن آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪي‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﻧﮕﺮش ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﻴﺴﺖ! ﻋ وه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻨﺶ و ﻛﻨﺶ وي در ﻃﻮل ‪ 25‬ﺳﺎل ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي و ‪ 5‬ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬رﻓﺘﺎر ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﭘﻴﺶ از ﺧﻮد و ﺑﻪوﻳﮋه اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻜﺘﻮب ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وي آنﻫـﺎ را ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻧﻤـﻲﭘﻨـﺪارد ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ زده و ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ! ﻫﻤﻜـﺎريﻫـﺎي ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﻴـﺰ‬ ‫ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﺎ ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬آنﭼﻨﺎن ﻣﺸﻔﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺷﺎﺋﺒﻪاي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﻛﺘـﺎب اﻟﻐـﺎرات ﺛﻘﻔـﻲ ﺷـﻴﻌﻲ از ﻗـﻮل‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ)ع( آورده اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧﺪا)ص( ﻓﺮاﺋﻀﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮﻋﻬﺪة اوﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰوﺟﻞ او را از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻓﺎﻧﻲ ﺑـﻪ دﻳـﺎر ﺑـﺎﻗﻲ ﺑـﺮد‪ ،‬ﺻـﻠﻮات ﺧـﺪا و‬ ‫رﺣﻤﺖ و ﺑﺮﻛﺎﺗﺶ ﺑﺮ او ﺑﺎد؛ ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دو ﻧﻔﺮ اﻣﻴﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻛﺮدﻧـﺪ و آن دو‬ ‫اﻣﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﻛـﺮده و ﺳـﻴﺮة ﺧـﻮد را ﻧﻴﻜـﻮ ﻛـﺮده و از ﺳـﻨﺖ و روش رﺳـﻮل‬ ‫ﺧﺪا)ص( ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮدﻧﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﺧﺪاي ﻋﺰوﺟﻞ اﻳﺸﺎن را ﻗـﺒﺾروح ﻛـﺮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ اﻳﺸـﺎن را‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ‪«.‬‬ ‫‪ .7‬اﮔﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را ﺑﺮ ﺧ ﻓﺖ ﺧﻮد ﺑﻌﺪ از رﺳﻮل اﻛﺮم)ص( ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬آﻳـﺎ‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ او اﻗﺘﻀﺎ ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻚﺗﻨﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮﻛﺸﺪ و ﻓﺮﻣﺎن و ﻋﺪل ﺧﺪا‬ ‫را ﺟﺎري ﺳﺎزد؟! و آﻳﺎ از دروازة ﺣﻜﻤﺖ و ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ ﻧﺒﻮي ﺑﻌﻴﺪ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﻴـﺎن اﻳـﻦ ﺣـﻖ را از‬ ‫وﻗﺖ ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪازد؟!‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪359‬‬

‫‪ .8‬ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي ﻋﻠﻲ)ع( در ﺑﺎب »ﺣﻜﻮﻣﺖ« در آن دوران‪ ،‬ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻴﺰ ﻧﻬﺞاﻟﺒ ﻏﻪ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﺘﺮاض وي ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻧﮕﺮش‬ ‫ﺣﺬﻓﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻳﺎ ﻫﺮﻛﺲ دﻳﮕﺮي داﻣﻨﺔ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم را ﺗﻨـﮓ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣـﺜ ً‬

‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد را ﻧﺼﺐ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻋﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺑﺮآﻳﻨـﺪ آرا‪،‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺮد ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻋﺘﺮاض ﻋﻠﻲ)ع( ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ‬

‫ﻣﺎ اﻣﺮوز اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺪﻳﺮﻳﺖﺷﺪه ﻳﺎ ﻫﺪاﻳﺖﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬او ﺑﻪ ﻋـﺪم اﻧﺘﺨـﺎب ﺧـﻮد در ﺷـﻮراي‬ ‫ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻫﻴﭻ اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ واﻛﻨﺶِ وي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﺷﺪن ﻋﺮﺻﺔ اﻧﺘﺨﺎب ﺑﻮد و ﻧﻴـﺰ اﻳﻨﻜـﻪ‬

‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮدم ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻋﻠﻲ)ع( ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﺪودﺷﺪنِ وﺳﻌ ‪‬‬ ‫ﺖ‬ ‫ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﺮدم ﺑﻮد و از ﻛﻠﻤﺎﺗﺶ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪآﺳﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻫﺸﺖ ﮔﺎﻧﺔ ﻓـﻮق‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺠﻤﻞ و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻃﺮح ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﻣﺮاد از »اﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺖ« در آﻳـﺔ‬ ‫ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ دﻧﻴﻮي؛ ﺑﻠﻜﻪ اﺗﻤﺎم ﺑﻌﺜﺖ ﻧﺒﻲ‪ ،‬ﻧـﺰول‪ ،‬درﻳﺎﻓـﺖ و اﺑـ غِ ﺑـﺪون‬

‫ﻛﺎﺳﺘﻲ و ﻧﻘﺼﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮآن ﻛﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ اﻣﺎم و ﭘﻴﺸﻮاي اﻣﺖ‬ ‫واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرة اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣـﺖ‬ ‫ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪه و اﺳﻮة ﻣﻠﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺮ او ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦﺳـﺎن‪،‬‬ ‫ازﻃﺮﻳﻖ ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل و ﺑﺎ اﺑ غ وﺣﻲ و ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﻌﻤـﺖ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬ ‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﻋﻤﻞ رﺳﻮﻟﺸﺎن اﻗﺘﺪا ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ در اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺪ و‬ ‫اﻟﮕﻮي ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ در راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ)ع( ﺗﻤﺎم ﻫﻤﺖ ﺧﻮد را ﻣﺼﺮوف ﺗﺄﻣـﻞ و‬ ‫ﺗﺪﻗﻴﻖ در ﻗﺮآن و اﺟﺮاﻳﻲﻛﺮدن آن ﻣﻲﺳﺎزد؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﺪ ﻋﺒـﺪه در ﺑﻴـﺎن اﻧﺪﻳﺸـﻪ و‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻋﻠﻲ‪ ،‬وي را ﻗﺮآن ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدة ﻣﻮ‪)-‬ع(‪ ،‬ﺷﻴﻌﻴﺎن »ﺑﻪﺟـﺎي‬

‫آﻧﻜﻪ ﻛﺘﺎب را اﻣﺎمِ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را اﻣﺎمِ ﻛﺘﺎب ﻣـﻲداﻧﻨـﺪ« و ﺑـﺮﺧ ف ﺧﻮاﺳـﺖ او‪ ،‬ﺑﻨـﺪة‬ ‫ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﺪام ﺑـﺮ ﺣـﻖِ ﺿـﺎﻳﻊ ﺷـﺪة ﻋﻠـﻲ)ع( در ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﭼﻨـﺪروزة دﻧﻴـﻮي‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻳﻨﺪ! ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮدة ﻣﻮ‪ ،-‬ارزش آن از »ﻋﻄﺴـﺔ ﺑـﺰ« ﻧـﺰد وي ﻛﻤﺘـﺮ ﺑـﻮد‪ .‬آﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن)ع( ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ از ﻋﻄﺴﺔ ﺑﺰ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ازﻃﺮف ﺧﺪا‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎزه از اﻳﻦ ﻓﺮاﺗﺮ‪ ،‬اﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺖ و اﻛﻤﺎل دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ؟! ﻣﻮ‪ -‬ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴ م ﭼﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ از‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ روزﻫﺎﻳﻲ ﺧﺒﺮ داده و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫»و ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ در آنزﻣﺎن ﭘﻮﺷﻴﺪهﺗﺮ از ﺣﻖ و ﻫﻴﭻ‬ ‫ﭼﻴﺰ ﻫﻢ ﭘﻴﺪاﺗﺮ از ﺑﺎﻃﻞ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻫﻢ ﺷﺎﻳﻊﺗﺮ از دروغ ﺑﺮ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﻧﻴﺴﺖ! در ﻧـﺰد اﻫـﻞِ‬ ‫آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺎ‪-‬ﻳﻲ ﻛﺴﺎدﺗﺮ و ﺑﻲﻣﺸﺘﺮيﺗﺮ از ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔـﺮ در ﺟﺎﻳﮕـﺎه ﺧـﻮد‬

‫‪360‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ! اﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﻣﺸﺘﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد ﺗﺤﺮﻳﻒ ﮔﺮدد‪ ...‬ﻛﺘﺎب و اﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬دو‬

‫ﻧﻔﺮ ﺗﺒﻌﻴﺪيِ ﻣﻄﺮود ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در راه‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫـﻴﭻ ﺻـﺎﺣﺐِ ﭘﻨـﺎﻫﻲ‪ ،‬آنﻫـﺎ را ﭘﻨـﺎه‬ ‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ...‬ﻣﺮدم در آن زﻣﺎن‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﺸﺎن ﺑﺮ ﺗﻔﺮﻗﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﺮﻳﺰاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳـﺎ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻛﺘﺎﺑﻨﺪ و ﮔﻮﻳﺎ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﺎن ﻗﺮآن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه از ﻗﺮآن ﺟﺰ ﻧـﺎﻣﻲ ﻧـﺰد آﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ و آﻧﺎن ﺟﺰ ﺧﻄﻲ از ﻗﺮآن ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪«. ...‬‬ ‫‪...‬در ﺑﺎور ﭼﻪﻛﺴـﻲ ﻣـﻲﮔﻨﺠـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻴﻌﻴﺎن اﻳـﻦ ﻋﻠـﻲ‪ ،‬رﺳـﻢ وي و ﻣﻮﻋﻈـﺔ او را‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫ﭼﻨﮓﻳﺎزﻳﺪن ﺑﻪ ﺣﺒﻞ ﻣﺘﻴﻦ اﻟﻬﻲ )ﻗﺮآن( و اﺗﺤﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و ﺑﻪﺟﺎي ﺗﺪﻗﻴﻖ‬

‫و ﺗﻔ ّﻘﻪ در آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻛﺘﺎب از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ‪ ،‬اﺳﻢ ﻋﻠﻲ را ﺑـﺎ ﻓﻬـﻢ‬ ‫ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮد از آﻳﺎت ﻛﺘﺎب و رواﻳﺎت ﻣﺠﻌﻮﻟﻪ در ﻫﻢ ﻣﻲآﻣﻴﺰﻧﺪ و ﺑﺮ آﺗﺶ ﺗﻔﺮﻗـﻪ و‬

‫اﺧﺘ ف ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻫﻴﺰم ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ و آﺗـﺶﺑﻴـﺎر ﻣﻌﺮﻛـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و در ﻗﺎﻟـﺐ ﺣ‪‬ـﺐ‪ ‬و و‪-‬ﻳـﺖ‬

‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈـﺎﻟﻢ را در ﺣـﻖ اﻫـﺪاف ﻋﺎﻟﻴـﻪ‪ ،‬اﻟﻬـﻲ و اﻧﺴـﺎﻧﻲِ ﺷـﺮﻳﻒﺗـﺮﻳﻦ و‬

‫زﺑﺪهﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮﻫﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻲآﻧﻜﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗـﺮﻳﻦ ﺳـﻨﺨﻴﺘﻲ در ﺑﻴـﻨﺶ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺶ و ﻛﻨﺶ اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻋﻠﻲ)ع( وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺨﺮﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻴﻌﺔ او ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬ ‫ﺷﻔﺎﻋﺖ و دﺳﺘﮕﻴﺮي وي در آﺧﺮت!‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻣﺮِ ﺟﺪﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻫﻤﺎنزﻣﺎن ﻧﻴﺰ رﺳﻢ و ﺳﻨﺖ ﻋﻠﻮي را ﻛﺴﻲ ﻧﻤـﻲﭘﺴـﻨﺪﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي آنﺣﻀﺮت در روزﮔﺎر ﺧ ﻓﺘﺶ‪ ،‬ﻣﺒ ‪‬ﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ او ﺑﻪ اﻧﺘﺨـﺎب و‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ ﻋـﺪاﻟﺖ او را‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از ﭘﻴﺮوان و ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺧﻮد ﮔﻠﻪﻣﻨﺪ و آزردهﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ اﺳـﻢ ﻋﻠـﻲ را‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻣﺎ رﺳﻤﺶ را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻋﻠﻲ)ع( ﻣﻌﻄـﻮف‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺴﺐ و ﺣﻔﻆ ﻗﺪرت ﺑﻮده اﺳﺖ؟! و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﮔـﺰارة ﻣﻌﻄـﻮف ﺑـﻪ ﻛﺴـﺐ و ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻗﺪرت را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﻓﻖ داد ﻛﻪ او ﻣﻲداﻧﺴﺖ اﺑﻦﻣﻠﺠﻢ ﻣﺮادي‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺘﻮر ﺧـﻮارج‪،‬‬ ‫ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎً ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﻴﻌﻪ و ﭘﻴﺮو ﻋﻠﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﻛﺸﺘﻨﺶ را ﻛﺮده‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺤـﺎﻓﻈﻲ ﺑـﺮ‬ ‫ﺧﻮد اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻜﺮد و ﻣﺠﺮم را ﻗﺒﻞ از ارﺗﻜﺎب ﺟـﺮم ﻣﺠـﺎزات ﻧﻜـﺮد؟! ﻋﻠـﻲ)ع( اﻣـﺎم اﺳـﺖ و‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺶ او‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ اﻣﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻴﺎم ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ .‬او ﺣـﺎﻛﻢ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣـﺮدم‬

‫ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ روز ﮔﺬرا و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار دﻧﻴﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫اﻣﺎم و اﻟﮕﻮي ﺑﺸﺮﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬او زﻋﺎﻣﺖ ﻛﺒﺮا دارد‪ .‬اﻣﺮ ﺧ ﻓﺖ درﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻘﺶ ﻳﮕﺎﻧﺔ اﻣﺎﻣﺖ ﺗﺎ‬ ‫ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ)ع( آنرا ﺑﻪﺳﺎدﮔﻲ ﻓﺮو ﻣﻲﻧﻬﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑـﺎ رﻳﺨﺘـﻪﺷـﺪن ﺧـﻮﻧﺶ‪،‬‬ ‫اﻟﮕﻮﻳﻲ ﺑﺴﺎزد ﺑﺮاي رﻫﺒﺮان و ﺣﺎﻛﻤﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ‪ .‬او ﺑﻴﺶ و ﭘـﻴﺶ از ﻫـﺮﻛﺲ و ﻫﺮﭼﻴـﺰ‪،‬‬

‫ﻳﻚ اﻣﺎم اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺧ ق و ﺷﺮف و ﻛﺮاﻣﺖ و آزادي و آزادﮔﻲ و ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‪ .‬اﻣـﺎﻣﻲ‬

‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫‪361‬‬

‫ﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ دﻏﺪﻏﻪاش ﺗﺒﻴﻴﻦ راﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻛﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﺔ ﻛـ م رﺳـﻮﻟﺶ ﺑـﻪ او‬

‫آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ذﻫﻨﺶ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﺧ ﻓﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ »زﻣﺎم ﺷﺘﺮش را ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ و رﻫﺎﻳﺶ ﻣﻲﺳﺎزد«‪ .‬او ﻛﻪ ﺧـﻮد را ﺗﺠﺴـﻢ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻴﺎم وﺣﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬آرزو داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎمِ اﻣﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ازﻃﺮﻳﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﻛ م‬ ‫ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ)ع( را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻣﺒﺪل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫و ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ در وﺻﻔﺶ ﻗﻠﻢﻫﺎ راﻧﺪه و ﺳﺨﻦﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﺶ اﻣـﺎﻣﺘﺶ را ﺑـﻪ‬

‫ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﺮده و ﺑﻪراﺳﺘﻲ اﻣﺎم و اﻟﮕﻮي اﻣﺖﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﻜﻴﻢ ﻋ ﻣﻪ ﻏـﺮوي‪ ،‬در‬ ‫ﺧﻄﺒﺔ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﺔ ‪ 18‬آﺑﺎن ‪ ،1358‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺣﻴﺎت اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( و ﻧﻘـﺶ‬

‫اﻧﻜﺎرﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﺑﻲﻣﺜﺎل او در ﺗﺒﻴﻴﻦ و اﺑﻘﺎي ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ اﺳ م‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ را »ﺟـﺰء اﺧﻴـﺮ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﺗﺎﻣﺔ دﻳﻦ اﺳ م« ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﭼﻨﺎن ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي را ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﻲ و ﺻﺤﻴﺢ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻴﺎن اﻣﺖ ﺟﺎري ﻛـﺮد‪ ،‬ﭼﻨـﺎن‬

‫آزادي اﻓﻜﺎر و اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮريﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ از ﺣـﻖ‬ ‫ﺧﻮدش ﻫﻢ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﺮد ﺗﺎ آراء ﻣﺮدم ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳ م ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻣﺮدم و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪدﺳـﺖ ﻣـﺮدم ﺑـﻮدن‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻫﻤﻴﺸـﻪ اﻟﮕـﻮ ﺑﺎﺷـﺪ و اﻳـﻦ از‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺎت و اﻣﺘﻴﺎزات دﻳﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻫﻤﺔ اﺣﻜﺎم را اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ اﺟـﺮا‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻛﺎرﻫﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻫﻢ ﻫﻤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧـﺎﺗﺶ ﻫﻤـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ...‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺟﺰء اﺧﻴﺮ ﻋﻠﺖ ﺗﺎﻣﺔ دﻳﻦ اﺳ م اﺳﺖ‪«.‬‬

‫اﻳﻦ اﻧﺴﺎنِ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ اﻳﻦ وﺻﻒ ﻧﺒﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‪ » :‬ﻣﻦْ ﻛ ْﻨﺖ‪ ‬ﻣﻮ‪‬ﻟَـﺎه‪َ ‬ﻓ ‪‬ﻌﻠ‪‬ـﻲ‪ ‬ﻣﻮ‪‬ﻟَـﺎه‪‬‬

‫اﻟ ﱠﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬الِ ‪‬ﻣﻦْ و‪‬اﻟَﺎه‪ ‬و‪ ‬ﻋ‪‬ﺎد‪ ‬ﻣﻦْ ﻋ‪‬ﺎد‪‬اه«‪» 1‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﻦ دوﺳﺖ اوﻳﻢ ﻋﻠﻲ ﻫﻢ دوﺳﺖ اوﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﻫﺮ ﻛﻪ او را دوﺳﺖ دارد دوﺳﺘﺶ ﺑﺪار و ﺑﺎ ﻫـﺮ ﻛـﻪ وي را دﺷـﻤﻦ ﻣـﻲدارد دﺷـﻤﻦ‬ ‫ﺑﺎش‪«.‬‬ ‫اﻛﻨﻮن اﮔﺮ ﺑﻪ آﻳﺔ اﺑﺘﺪاي ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة اﻣﺎﻣﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺎزﮔﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ)ع(‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺗﻤﺎم ﻛﻠﻤﺎت اﻟﻬﻲ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺖ آﻧﮕﺎه ﻣﻴﺴـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ اﻧﺴـﺎن ﭘﻴـﺎم‬ ‫ﻫﺪاﻳﺖ اﻟﻬﻲ را در ﺧﻮد ﻣﺠﺴﻢ و ﺗﻤﺎم ﺳﺎزد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻠﻴﻔﺔ اﻟﻠﻬﻲ ﻧﺎﺋـﻞ ﺷـﻮد‪ .‬ﻋﻠـﻲ)ع( ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﭼﻮن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﻠﻤﺎت ﺧﺎﻟﻖ را در ﺧﻮد ﻣﺤﻘﻖ و ﺻﻔﺎت ﺟﻤﺎل او را در ﺧﻮد ﻣﺘﺠﻠّﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺖ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﺣﻴﺎﺗﺶ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﭘﻨﺞﺳﺎل‪ ،‬ﻛﻪ ﺗـﺎ ﻗﻴـﺎم ﻗﻴﺎﻣـﺖ و‬ ‫‪ .1‬ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،293‬ﺑﺎب ا‪-‬ﺷﺎره و اﻟﻨﺺ ﻋﻠﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪.‬‬

‫‪362‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ دورانﻫﺎ و ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎ؛ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن زﻋﺎﻣﺖ ُﻛﺒﺮاﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫـﺮ آنﻛـﺲ ﻛـﻪ‬

‫اﻣﺎﻣﺶ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻛﺘﺎب و ﻛ م اﻟﻬﻲ دل ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ اﻟﮕﻮ و اﻣﺎم ﺑﺮاي ﺗﻤـﺎم ﺟﻬﺎﻧﻴـﺎن‬ ‫ﺴ ‪‬ﻠﻤ‪‬ﻴﻦَ ‪‬ﻣﻦْ َﻗ ‪‬ﺒﻞُ و‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻫﺬَا ﻟ‪‬ﻴﻜﻮنَ اﻟﺮﱠﺳ‪‬ﻮلُ َﺷﻬِﻴﺪا ‪‬ﻋﻠَﻴﻜﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺗَﻜﻮﻧُﻮا ﺷُـ ‪‬ﻬﺪ‪‬اء‪‬‬ ‫اﺳﺖ‪ » .‬ﻫﻮ‪ ‬ﺳﻤ‪‬ﺎﻛﻢ‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬

‫‪‬ﻋﻠَﻲ اﻟﻨﱠﺎسِ«‪ 1‬آﻳﺎ ﻣﻌﻨﺎي »زﻋﺎﻣﺖ ﻛﺒﺮا« ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﻴﺎمِ ﻗﻴﺎﻣﺖ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ‬ ‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ زﻋﺎﻣﺖ و اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻠﻲ)ع( ﻣﺼﺪاق أ َﺗﻢ‪ ‬آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧ ﻓـﺖ و زﻋﺎﻣـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺳﻨﺨﻴﺖ و ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ وﺟﻮد دارد؟ ﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺘﺮاك ﻟﻔﻈﻲ ﺳـﺎدهاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻧﺤـﺮافﻫـﺎي‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ ﺑﻪﺑﺎر آورده؟!‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﻜﻪ ﺟﺰو وﻇﺎﻳﻒ رﺳﻮ‪-‬ن اﻟﻬﻲ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳ م‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻳﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫اﺻﻄ ﺣﺎً »ﻧﺼﺐ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ادارة اﻣـﻮر دﻧﻴـﺎي ﻣـﺮدم ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻪوﻳﮋه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻋﻈﻢ ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺸـﺮ از ﻫﻤـﺔ ﻗﻴـﻮد و ﺑﻨـﺪﻫﺎي ﺟﻬـﻞ و ﺑﺮدﮔـﻲ و‬ ‫اﺳﺎرت ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 3.‬ﻧﺼﺐ ﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ‪ ،‬در ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳـﻠﺐ آزادي و ﻧـﻮﻋﻲ از ﺑﻨـﺪﮔﻲ و‬

‫ﺑﺮدﮔﻲ را دارد‪ .‬ازاﻳﻦرو ﻧﺎﻗﺾ ﻫﺪف ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل اﺳ م‪ ،‬ﻣﺬﻛﻮر در آﻳﺔ ‪ 157‬اﻋﺮاف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً رﺳﻮل اﺳ م‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺎﻗﺾ ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻛﻪ آورده اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻫﻤﻴﻦاﺳﺎس اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﺐ ﻋﻤﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻲﺑﻜﺮ و ﻧﺼﺐ ﻋﺜﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و آنرا‬ ‫ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ اﺻﻞ آزادي اﻧﺴﺎن ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ در‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻴﺪش اﻧﺴﺎن را در ﻗﺒﻮل دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪن در آن ﻳﺎ ﺧﺮوج از آن آزاد و ﻣﺨﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اذن داده اﺳﺖ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺐ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و در اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺎ‬ ‫اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺴﻠﻮبا‪-‬ﺧﺘﻴﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ؟! ﭘﺲ ﭘﻴﺎم ﻏﺪﻳﺮ ازﺳﻮي رﺳـﻮل آزادي و رﻫـﺎﻳﻲ و ﻋـﺪل‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ وﻟﻲ‪ ‬و اﻣﺎم ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻴﺎم ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﻧﺼـﺐ ﺣـﺎﻛﻢ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﺮاي ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﻛﻮﺗﺎه‪ .‬ﺑﺎرﺧﺪاﻳﺎ! در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻛﺘﺎﺑﺖ از ﻇﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻛﮋيﻫﺎ و ﺗﺒﺎﻫﻲﻫﺎ رﻫﺎﻳﻤﺎن ﺳـﺎز و ﺑـﻪ ﻧـﻮر‬ ‫اﻳﻤﺎن و آﮔﺎﻫﻲ داﺧﻠﻤﺎن ﮔﺮدان‪ ،‬ﺗﺎ وﻋﺪة ﺗﻮ را ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﺑﻪﺳﺎن ﭘﻴﺸـﻮاﻳﻤﺎن ﻋﻠـﻲ‪،‬‬ ‫اﻟﮕﻮ ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا! درود ﻫﻤﻴﺸﮕﻲات را ﺑﺮ او ﻓﺮﺳﺖ ﻛﻪ ﭼـﻪ ﻧﻴﻜـﻮ اﻣـﺎﻣﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ و ﭼﻪ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻨﺪهاي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺣﺞ ‪.78‬‬ ‫‪ .2‬رﺟﻮع ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻛﺘﺎب ﭼﻨﺪ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬اﺛﺮ آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻣﻮﺳﻮي ﻏﺮوي‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﻋﺮاف ‪.157‬‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬

‫‪365‬‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬

‫اﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي ﺗﺒﺮﻳﺰي )‪(1269 -1324‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﻛﺴﺮوي و ﻣﻨﺸﻲاش‪ ،‬ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﺣﺪادﭘﻮر ﭘﺲ از ﺗﺮور در ﻛﺎخ دادﮔﺴﺘﺮي‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ 20 ،‬اﺳﻔﻨﺪ ‪1324‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪366‬‬

‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬ ‫إﻧﺎ ﷲ و إﻧﺎ إﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن‬ ‫ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﻮر ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ ﻣﺆﻟﻒ‬ ‫ﻛﺘﺎب »آﻳﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ« ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ اﺳﻼم و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮآن‪،‬‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﺎﺷـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﻊ از ﻣﺤﺘﻮاي آن‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﺑـﻪ اﻋـﺪام ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬از‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﻮر ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺗﺎ در ﻫـﺮ ﻧﻘﻄـﻪ ﻛـﻪ آﻧـﺎن را‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً آﻧﻬﺎ را اﻋﺪام ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ دﻳﮕﺮ ﻛﺴـﻲ ﺟـﺮأت‬ ‫ﻧﻜﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﻫـﺮﻛﺲ در‬ ‫اﻳﻦ راه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ اﺳﺖ انﺷﺎءاﷲ‪.‬‬ ‫ﺿﻤﻨﺎً اﮔﺮ ﻛﺴﻲ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب دارد وﻟﻲ ﺧﻮد‬ ‫ﻗﺪرت اﻋﺪام او را ﻧﺪارد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺮﺳـﺪ‪ .‬واﻟﺴـﻼم ﻋﻠـﻴﻜﻢ و رﺣﻤـﻪ اﷲ و‬ ‫ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‪.‬‬ ‫روح اﷲ اﻟﻤﻮﺳﻮي اﻟﺨﻤﻴﻨﻲ‬

‫)ﺻﺤﻴﻔﺔ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ،‬ج ‪ ،21‬ص ‪ 25 ،263‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ 7 ،1367‬رﺟﺐ ‪(1409‬‬

‫ﺳﻠﻤﺎن رﺷﺪي‬

‫ﻛﺘﺎب آﻳﺎت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ‬

‫‪367‬‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬

‫آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻨﻲﻓﻀﻞ‬

‫آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد راﻓﻖﺗﻘﻲ‬

‫ﻛﺘﺎب ﺗﻔﺼﻴﻞاﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﻓﻲ ﺷﺮح ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻟﻮﺳﻴﻠﺔ‪ :‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺪود‬ ‫ﻣﺎﺗﻦ‪ :‬آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ‬

‫ﺷﺎرح‪ :‬آﻳﺖاﷲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪368‬‬

‫ﮔﻮاﻫﻲ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي‪ ،‬ﺻﺎدرﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‪،‬‬ ‫‪ 8‬ﻣﺮداد ‪1369‬‬

‫‪369‬‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬

‫ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﻣﻮرخ ‪ 11‬آذر ‪ 1373‬درﺑﺎرة ﻫﻔﺖ ﻣﺮﺟﻊ ﺟﺎﻳﺰ اﻟﺘﻘﻠﻴﺪ‬ ‫ﺑﺎ اﻣﻀﺎي آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ‬

‫‪370‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﻮرخ ‪ 1‬ﺗﻴﺮ ‪ 1384‬آﻳﺖاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﺣﺎوي ﻧﻜﺎﺗﻲ درﺑﺎرة ﭘﺴﺮش‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد و ﻗﻀﻴﺔ ﺣﻜﻢ ﺳﻠﻤﺎن رﺷﺪي‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬

‫‪371‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ﭼﻬﺎر روز ﺑﻌﺪ از ﺗﺮور راﻓﻖﺗﻘﻲ ﺑﺎ ﺻﺪور ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﻣﻮرخ ‪ 6‬آذر‬ ‫‪ 1390‬از اﺟﺮاي ﻗﺘﻞ اﻳﻦ »ﻣﻠﺤﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م« ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﭘﺪرش اﺑﺮاز ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮد‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪372‬‬

‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ )‪(1329 – 90‬‬

‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ﭘﺲ از ﺗﺮور در ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن )‪ 1‬آذر ‪(1390‬‬

‫‪373‬‬

‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬

‫آﻳﺎت‪ :‬ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮريﻫﻤﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲﺗﺒﺮﻳﺰي‪،‬‬ ‫ﻟﻄﻒاﷲ ﺻﺎﻓﻲﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ و ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻋﻠﻮيﮔﺮﮔﺎﻧﻲ‬ ‫)ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﺟﻨﺠﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪(1391‬‬

‫‪374‬‬

‫ﺑﺎ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﻮرخ ‪ 8‬آﺑﺎن‬ ‫‪ 1392‬آﻳـــﺖاﷲ ﻧﺎﺻـــﺮ‬ ‫ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻘﺎﻟـﺔ‬ ‫»اﻣﺎم؛ ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳـﺎ‬ ‫اﻟﮕــﻮي اﻳﻤــﺎﻧﻲ؟« دﻛﺘــﺮ‬ ‫ﺳــﻴﺪﻋﻠﻲاﺻــﻐﺮ ﻏــﺮوي‬ ‫ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪة آن ﺑﺎزداﺷـﺖ و‬ ‫روزﻧﺎﻣﺔ ﺑﻬـﺎر )ﻧﺎﺷـﺮِ آن(‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪ‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ‬ ‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ‪5 ......................................................................................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﭼﻜﻴﺪة ﻛﺘﺎب ‪6 ................................................................................‬‬ ‫دو‪ .‬ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ ﻓﺮﻳﻘﻴﻦ ‪7 .............................................‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ اﻫﻞﺳﻨﺖ ‪7 ..................................................‬‬ ‫ب‪ .‬اﺣﻜﺎم ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﻘﻪ ﺟﻌﻔﺮي ‪8 .....................................................‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺄﻣﻼت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ ‪11................................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي درﺑﺎرة ارﺗﺪاد ‪15..........................................‬‬ ‫ﭘﻨﺞ‪ .‬ﺗﺸﺮﻳﺢ آراء ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺘﺎد ﺗﻮﺳﻂ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ‪22.................................................‬‬ ‫ﺷﺶ‪ .‬رأي ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻧﻔﻲ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪25..................................‬‬ ‫ﻫﻔﺖ‪ .‬آزادي اﻧﺘﻘﺎد از ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ »ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا« ‪29.................‬‬ ‫ﻫﺸﺖ‪» .‬ﺧﻔﻘﺎنِ ﻣﺬﻫﺒﻲ« آنروي ﺳﻜﺔ اﺳﺘﺒﺪاد دﻳﻨﻲ ‪31...........................................‬‬ ‫ﻧُﻪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ در ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ‪32..........................................‬‬ ‫ده‪ .‬ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آﻳﻨﺪه ‪35..........................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪39 .....................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور و ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ از اﺟﺮاي آن ‪41....................................................‬‬

‫ﻓﺘﺎواي ﻗﺘﻞ ‪43 .........................................................................‬‬ ‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻨﻲﻓﻀﻞ ‪43................................................................................‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪43............................................................................‬‬

‫ﻗﺘﻞ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ و ﻓﺘﻮاي ﭘﻨﺞﺳﺎﻟﺔ آﻳﺖاﷲ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪45 ..........................‬‬ ‫ﺑﻴﺎﻧﻴﺔ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ درﻣﻮرد اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ‪47 ............‬‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور ‪49.............................................................................‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي ﺗﺮور ‪51 .............................................................‬‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻓﺘﺎواي ﺗﺮور و ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬ﻣﻲ ‪52..................................................................‬‬ ‫روش ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻫﺎﻧﺖ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ‪55................................................‬‬

‫‪376‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪57.................................................................‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن ارﺗﺪاد ‪59 ....................................................‬‬ ‫ﻣﺤﻮر اول‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻗﺮآن ‪61....................................................................‬‬ ‫ﻣﺤﻮر دوم‪ :‬ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و رواﻳﺎت ‪72..................................................................‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﺳﻮم‪ :‬آﻳﺎ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ؟ ‪80.................................................‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﭼﻬﺎرم‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ وﻫﻦ دﻳﻦ اﺳﺖ؟ ‪86....................................................‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬آﻳﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم)ع( اﺳﺖ؟ ‪88.............................‬‬ ‫ﻣﺤﻮر ﺷﺸﻢ‪ :‬آﻳﺎ ﺣﻜﻢ وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ ﺑﻮدن ﺳﺎزﮔﺎري دارد؟ ‪90.................‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﺬﻛﺮ‪91....................................................................................... :‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪95...........................................................‬‬ ‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﺎر‪97........................................................................................‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ‪101.........................................................................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻦ »ﻋﻬﺪ اﷲ« ﻣﻘﻄﻮع ﺑﻪ »ﺣﻜﻢ اﷲ« ﻣﺸﻜﻮك ‪101 ...........................‬‬ ‫دو‪ .‬ﺧﻠﻂ »ﺣﻜﻢاﷲ واﻗﻌﻲ« و »اﺣﻜﺎماﷲ ﻇﺎﻫﺮي« ‪102 ......................................‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﺗﻌﻴﻴﻦ »ﻏﺎﻳﺎت دﻳﻦ« ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺮﺳﻞ ‪103 ......................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺧﺎرج از ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ و ﺳﭙﺮدن اﺟﺮاي‬ ‫ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ،‬رواج ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻫﺮجوﻣﺮج اﺳﺖ ‪105..............................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪﻋﻬﺪة ﭼﻪ ﻓﻘﻴﻬﻲ اﺳﺖ؟ ‪105 ..........................................‬‬ ‫دو‪ .‬ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪﻋﻬﺪة ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ ‪108 ..............................‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺳﭙﺮدن اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ اﻋﺪام ﺑﻪ ﺗﻮدة ﻣﺮدم ‪113 ..........................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ ‪116 ..................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ادﻋﺎي ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗـﺪ‪ ‬و ﺳـﺎب‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﺑﺮاﺳـﺎس ﺗـﻚﺧﺒـﺮ واﺣـﺪ‬ ‫ﻣﺨﺪوش ‪119....................................................................................‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﻣﺮﺗﺪ ‪120 ............................................................‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺪﻳﺚ اول‪121................................................................................... :‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺪﻳﺚ دوم‪121................................................................................... :‬‬

‫ب‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪124 ........................................................‬‬ ‫ﻣﻬﺪوراﻟﺪ‪‬م ﺑﻮدن ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ در ﻓﺘﺎواي ﻓﻘﻬﺎ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ دارد؟ ‪126.......................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺪ ادﻋﺎﻫﺎي »ﺗﻮاﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮي و اﺟﻤﺎﻟﻲ و ﺻﺤﺖ اﻛﺜﺮ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ«‬ ‫‪129.............................................................................................‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ‬

‫‪377‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ‪129 .................................................................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬دو ﺳﻮمِ رواﻳﺎت‪ ‬وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪130...................................‬‬ ‫دو‪ .‬ﻋﺪم ﺗﻮاﺗﺮ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ‪131.......................................................‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬رواﻳﺖ ﺟﻤﻴﻞﺑﻦدراج ﺿﻌﻴﻔﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺻﺤﻴﺤﻪ ‪133...................................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﺧﻄﺎ در ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻘﺐ ‪134.................................................................‬‬

‫ب‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪135 ............................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻧﻘﺪ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع و ﺿﺮورت در ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ‪137............‬‬ ‫اول‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎﻋﻲﺑﻮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ‪137 ...........................................‬‬ ‫دوم‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎي ﺿﺮوري دﻳﻦ ﺑﻮدن وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ‪138 .....................................‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع درﻣﻮرد ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪140 ............................................‬‬

‫ﺑﺨــﺶ ﭘــﻨﺠﻢ‪ :‬ﻫـﻴﭻﻛــﺲ ﺑــﻪﺻــﺮف ﻋﻨــﻮان ارﺗــﺪاد ﺑــﻪ اﻣــﺮ رﺳــﻮل اﻛــﺮم)ص( و‬ ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( و دﻳﮕﺮ اﺋﻤﻪ)ع( ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺤﻜﻮم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ‪141..............................‬‬ ‫اول‪ .‬در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ‪143 ......................................................................‬‬ ‫دوم‪ .‬در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎي ﺛﻼﺛﻪ ‪147 ....................................................................‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( ‪148 ......................................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬در زﻣﺎن اﺋﻤﺔ ﻫﺪي)ع( و ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ ‪149 ......................................‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ :‬اﻗﻮال ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﺗﻌﻄﻴﻞﺷﺪن ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺪود ﻳﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞﺷﺪن ﺣﺪود‬ ‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح‪ ،‬و ﺗﻮﻗﻒ در ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ‪151.........................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ اول‪ .‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ‪153 ................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ .‬ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺣﺪود ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ‪157 .................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﺳﻮم‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ در ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ ‪158 ........................................‬‬

‫ﺠ ‪‬ﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ‪167...............................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ‪167 ................................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ در اﻣﻮر ﻣﻬﻤ‪‬ﻪ ‪169 ............................‬‬ ‫دو‪ .‬ﻧﻘﺪ ادﻟﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪم ﺣ ‪‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در دﻣﺎء ‪173 ......................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺘﻢ‪ .‬ﺻﺪور ﻓﺘﺎواي اﻋﺪام ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ »وﻫﻦ اﺳﻼم« اﺳﺖ ‪175.......‬‬ ‫ﻳﻜﻢ‪ .‬وﻫﻦ اﺳﻼم ﻳﻌﻨﻲ اراﺋﺔ ﭼﻬﺮهاي ﺧﺸﻦ و ﻣﻨﻔﻮر و ﺳﺒﻌﺎﻧﻪ و ﺑﻪدور از رﺣﻤﺖ از اﺳﻼم ‪175 ...‬‬ ‫دوم‪ .‬وﻫﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬وﻫﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان اوﻟﻲ‪178 ................................................‬‬ ‫ﺳﻮم‪ .‬دوري اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺼﻄﻠﺢ از ﻣﻮازﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ ‪181 .........................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻛﻔﺮ و ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎً ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻧﺪارد ‪184 .............................................‬‬

‫‪378‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‪ :‬ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﻧﻘﺪ داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪187..‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻃﺮق اﺣﺮاز داﺋﻤﻲﺑﻮدن ﺣﻜﻢ ‪187 ............................................................‬‬ ‫دو‪ .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ دوام ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬ﺑﺎ دوام ﺣﻜﻢ اﺳﺘﺮﻗﺎق و ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻜﺎم ﺟﻬﺎد ‪190 .................‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬ﺗﺒﺪ‪‬ل ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬از زﻣﺎن اوﻟﻴﺎء دﻳﻦ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ‪192 ..........................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ارﺗﺪاد و آزادي اﻧﺪﻳﺸﻪ ‪199 ..................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دﻫﻢ‪ :‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮآن ‪202..........‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻓﻘﺪان ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ارﺗﺪاد و ﺳﺐ‪‬اﻟﻨﺒﻲ ‪202 .........................‬‬ ‫ب‪ .‬آﻳﺎ رواﻳﺎت وﺟﻮب ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻗﺮآن اﺳﺖ؟ ‪204 .............................‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻴﺖ رواﻳﺎت ‪205.....................................................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻋﺪم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺷﺮط ﺣ ‪‬‬ ‫دو‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ‪ ‬و ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ)ص( ﺑﺎ آﻳﺎت ﻣﺤﻜﻢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪207.......................‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري رواﻳﺎت ﻗﺘﻞ ﺳﺎب‪‬اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺎ ﺷﻴﻮة ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻳﺬاء ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ ‪207 ...............‬‬ ‫دﺳﺘﺔ اول‪ ،‬آﻳﺎت اﻳﺬاء ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ‪209 ......................................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ :‬آﻳﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺧُﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ ‪216 ............................................................................‬‬ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ)ع( و ﻋﻔﻮ ﺳﺎب‪‬اﻟﻮﻟﻲ ‪219 ..........................................................................................‬‬

‫ب‪ .‬ﻗﺮآن و آزادي دﻳﻦ و ارﺗﺪاد ‪221 ................................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ اول‪ :‬ﻧﻔﻲ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر در دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ‪225 ..........................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ دوم‪ :‬آزادي در اﺧﺘﻴﺎر ﻫﺪاﻳﺖ و ﺿﻼﻟﺖ در دﻧﻴﺎ ‪228 ..................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬وﻇﻴﻔﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺑﻼغ ﺣﻖ ﻧﻪ اﺟﺒﺎر ﺑﺮ ﺣﻖ ‪231 ...................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺔ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻋﺪم ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮي ﻣﺮﺗﺪ ‪234 ...............................................................................‬‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ادﻟﺔ ﻗﺮآﻧﻲ ‪245.......................................................................................‬‬

‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ‪247 ..........................................................................................‬‬ ‫ج‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‪249 .......................................................................................‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪251......................................................................‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﻲ ‪251 ...............................................................................‬‬ ‫ب‪ .‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ‪256 .........................................................................‬‬ ‫ج‪ .‬ﻣﻘﺎﻻت ﻓﺎرﺳﻲ ‪257 .............................................................................‬‬ ‫د‪ .‬اﺳﻨﺎد ‪258 ........................................................................................‬‬ ‫ﻫـ‪ .‬ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي اﻳﻨﺘﺮﻧﺘﻲ ‪258 .......................................................................‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻌﺪيِ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪259................................................................‬‬

‫‪ 1‬ﺧﻄﺎﺑﻪ در ﻣﺮاﺳﻢ اﻓﺘﺘﺎﺣﻴﺔ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ ‪261....................‬‬ ‫‪ 2‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮﻗﻲ درﻣﻮرد ﻓﺘﻮاي ارﺗﺪاد ‪265.............................‬‬ ‫‪ 3‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻟﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد ‪270............................................‬‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎ‪ :‬راﻓﻖﺗﻘﻲ از زﺑﺎن ﺧﻮد و ﻣﺪاﻓﻌﺎﻧﺶ ‪271..............................................‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ‬

‫‪379‬‬

‫اروﭘﺎ و ﻣﺎ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪273................................................................‬‬ ‫ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻓﺎﺿﻞ ﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪277..................................‬‬ ‫رد‪‬ﻳﻪاي ﺑﺮ ارﺗﺪاد ﻧﺎﻣﺔ دوم ﮔﻮﻧﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻓﺎﺿﻞﻟﻨﻜﺮاﻧﻲ ‪285......................‬‬ ‫ﺳﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ‪296..........................................................‬‬ ‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻧﻜﺮدهام« ‪296 ...........................................‬‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ »ﺗﻬﺮان ﻋﺎﻟﻴﺸﺎن اوﻏﻠﻮ« ﺑﺎ راﻓﻖ ﺗﻘﻲ ‪299 ................................................‬‬ ‫راﻓﻖ ﺗﻘﻲ‪» :‬اروﭘﺎ و ﻣﺎ« آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را از اﻳﺮانﺷﺪن ﺧﻼص ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪304 ...........................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬آزادي ﺑﻴﺎن و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا ‪305 ..................................‬‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش آزادي ﺑﻴﺎن و ﻣﻨﻊ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺮتزا‪307..........................‬‬ ‫ﻳﻚ‪ .‬ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي آزادي ﺑﻴﺎن در ﺷﺮﻳﻌﺖ ‪307 ..................................................‬‬ ‫دو‪ .‬ﻣﻮازﻳﻦ آزادي ﺑﻴﺎن در اﺳﻼم ‪307 ..............................................................‬‬ ‫ﺳﻪ‪ .‬اﻫﺎﻧﺖ )ﺳﺐ‪ (‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتزا ‪308 .......................................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪310 ...................................................................................‬‬

‫ﻧﺎﻣﺔ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻔﺘﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺧﻴﺮ ارﺗﺪاد ‪311..........................................‬‬ ‫دو ﺟﺮﻳﺎن اﻓﺮاﻃﻲ‪312 ..............................................................................‬‬ ‫اﺳﻼم رﺣﻤﺎﻧﻲ ‪313 .................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺑﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎد و اﻫﺎﻧﺖ ‪314 ...................................................................‬‬ ‫اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻣﻮازﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻟﻐﻮ و ﻳﺎوه ‪319 ....................................‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﺣﻜﻢ ﺗﺮور ‪320 ....................................................................‬‬

‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻔﺮتاﻧﮕﻴﺰ ‪323................................‬‬ ‫اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ‪ ‬ﻣﺪاﻓﻊ »ﺧﻔﻘﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ« ‪333.......................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺤﻤﻞ ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺘﻔﺎوت ‪333 ....................................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ .‬ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻗﻢ درﺑﺎرة اﻇﻬﺎر آراء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺬﻫﺒﻲ ‪335 ........................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ .‬ﻧﻈﺮات ﻗﺒﻠﻲ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرمﺷﻴﺮازي درﺑﺎرة آزادي ﺑﻴﺎن ‪338 ...........................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﻧﺘﺸﺎر آراء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺬﻫﺒﻲ ‪341 ............................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ .‬ﻓﺘﺎواي ﺟﺪﻳﺪي درﺑﺎرة ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي دﮔﺮاﻧﺪﻳﺸﻲ‪343 ..............................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي از ﻓﺘﺎوي ﻣﻀﻴﻖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪347 ...................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺑﺎ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻋﺎدي ‪349 .........................................‬‬ ‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ‪352 ......................................................................................‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ‪355............................................................................ :‬‬

‫‪380‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫اﻣﺎم‪ :‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎ اﻟﮕﻮي اﻳﻤﺎﻧﻲ؟ ﺳﻴﺪﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﻏﺮوي ‪356 .....................................‬‬ ‫آﻟﺒﻮم ﺗﺼﺎوﻳﺮ ‪363.......................................................................................‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ‪375..................................................................................‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ ‪381........................................................................................‬‬ ‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪384....................................................................................‬‬

‫‪381‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‬ ‫ﺗﻴﺮ ‪1393‬‬

‫‪ .1‬ﻛﺘﺐ ﻛﺎﻏﺬي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻺﻣﻲ‬ ‫ دﻓﺘﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻃ ﻋﺎت‪ ،1377 ،‬ﭼﺎپ دوم‪ 483 ،1387 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬‫ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨّﻔﺎت ﺣﻜﻴﻢ ﻣﺆﺳﺲ آﻗﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﺪ‪‬رس ﻃﻬﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻃ ﻋﺎت‪،1378 ،‬‬‫ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‪:‬‬ ‫ﺟﻠﺪ او‪‬ل‪ :‬ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت اﻷﺳﻔﺎر‪ 782 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺪ دو‪‬م‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت‪ 578 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﻈﺎت‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎت‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﻧﻘﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺮات و ﻣﻨﺎﻇﺮات‪577 ،‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫ ﻣﻨﺎﻇﺮة ﭘﻠﻮراﻟﻴﺴﻢ دﻳﻨﻲ )ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺳﺮوش و ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر(‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳ م‪،1378 ،‬‬‫‪ 103‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫ ﻣﺄﺧﺬ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻧـﻮري‪ 3 ،‬ﺟﻠـﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات اﻃ ﻋـﺎت‪،‬‬‫‪ 3418 ،1379‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬

‫ب‪ .‬آﺛﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﺳﻺم‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي دوﻟﺖ در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪ ،1376 ،‬ﭼﺎپ ﻫﻔﺘﻢ‪ 223 ،1387 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺣﻜﻮﻣﺖ وﻹﻳﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻧﻲ‪ ،1377 ،‬وﻳﺮاﻳﺶ دوم‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ 445 ،1378 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‬

‫‪382‬‬

‫ ﺑﻬﺎي آزادي‪ ،‬دﻓﺎﻋﻴﺎت ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر در دادﮔﺎه وﻳﮋة روﺣﺎﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ زﻫﺮا‬‫رودي )ﻛـﺪﻳﻮر(‪ ،‬ﻧﺸـﺮ ﻧـﻲ‪ ،1378 ،‬وﻳـﺮاﻳﺶ دوم‪ ،‬ﭼـﺎپ ﭘـﻨﺠﻢ‪248 ،1379 ،‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪ ،1379 ،‬ﭼﺎپ دو‪‬م‪ 883 ،1379 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن اﺳﻺم ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ )ﻗﻄﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ در آﺛﺎر آﺧﻮﻧﺪ ﻣ ﻣﺤﻤﺪﻛﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻛﻔﺎﻳﻪ(‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛﻮﻳﺮ‪ ،1385 ،‬ﭼﺎپ دوم‪ 423 ،1387 :‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺳﻺم و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ )‪:(1‬‬

‫ ﺣﻖاﻟﻨﺎس‪ ،‬اﺳ م و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ؛ ﺗﻬﺮان‪ ،1387 ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻛـﻮﻳﺮ‪ ،‬ﭼـﺎپ ﭘـﻨﺠﻢ‪،‬‬‫‪ 439 ،1393‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻛﺘﺐ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه )ﺑﻌﺪ از ﻣﻤﻨﻮعاﻟﻘﻠﻢ ﺷﺪن از ﺧﺮداد ‪(1388‬‬ ‫ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ :‬دﻳﻦ در ﺣﻮزة ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ 457 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪.1388 ،‬‬‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﺳﻺم‪:‬‬

‫‪ .3‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻧﺘﺼﺎﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺳﻮم‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ دوم‪ 316 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪.1393‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ درﺑﺎرة اﺳﺘﺎد آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي‪:‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﺤﻀﺮ ﻓﻘﻴﻪ آزاده‪ 382 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.1392‬‬ ‫‪ .2‬ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﺔ ﻓﻘﻴﻪ ﭘﺎﻛﺒﺎز‪ 406 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬دي ‪.1392‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻣﻮاﺟﻬﺔ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻺﻣﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺳﻨﺎدي از ﺷﻜﺴﺘﻪﺷﺪن ﻧﺎﻣﻮس اﻧﻘﻺب‪ :‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ زﻧﺪﮔﻲ آﻳـﺖاﷲ‬ ‫ﺳﻴ‪‬ﺪﻛﺎﻇﻢ ﺷﺮﻳﻌﺘﻤﺪاري‪ 427 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬دي ‪.1392‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ‬

‫‪383‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺮاز و ﻓﺮود آذري ﻗﻤﻲ‪ :‬ﺳﻴﺮي در ﺗﺤﻮل ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮي آﻳﺖاﷲ اﺣﻤﺪ آذريﻗﻤـﻲ‪،‬‬

‫‪ 486‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.1392‬‬

‫‪ .3‬اﻧﻘﻺب و ﻧﻈﺎم در ﺑﻮﺗﺔ ﻧﻘﺪ اﺧﻺﻗﻲ‪ :‬آﻳﺖاﷲ ﺳﻴ‪‬ﺪﻣﺤﻤﺪ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻫﺘﻪ و ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ‪،‬‬ ‫‪ 225‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪.1393‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻓﻀﻞاﻟﺠﻬﺎد‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﻴﻀﺎح رﻫﺒﺮي‪ :‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﺑﻴﺴﺖوﻳﻚﺳﺎﻟﺔ رﻫﺒﺮ ﺟﻤﻬﻮري اﺳ ﻣﻲ اﻳـﺮان‬ ‫در ﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮﮔﺸﺎدة ﻣﻮرخ ‪ 26‬ﺗﻴﺮ ‪ 1389‬ﺑﻪ رﺋـﻴﺲ ﻣﺠﻠـﺲ ﺧﺒﺮﮔـﺎن رﻫﺒـﺮي ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬ ‫واﻛﻨﺶﻫﺎي آن‪418 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪.1393‬‬ ‫‪ .2‬اﺑﺘﺬال ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ‪ :‬اﺳﺘﻴﻀﺎح ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي ﺣﺠﺖا‪-‬ﺳ م واﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ‬ ‫ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ ﺧﺎﻣﻨﻪاي‪ 444 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ ﺳﻮم‪ ،‬ﺧﺮداد ‪.1393‬‬ ‫‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﺳﻺم و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ )‪(2‬‬

‫ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و آزادي ﻣﺬﻫﺐ‪ :‬ﻧﻘﺪ ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد و ﺳـﺐ‪‬اﻟﻨﺒـﻲ ﺑـﺎ ﻣـﻮازﻳﻦ ﻓﻘـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺪ‪-‬ﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻴﺮ ‪ 406 ،1393‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺔ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‬

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 22

believers, then one should follow up on it by filing a complaint with the court. In any event, it is not possible to pass a judgment of capital punishment and lawfulness to shed the blood of the accused during his/her absence and without allowing him/her the right of self-defense.

The brutal killing of Ahmed Kasravi did not eradicate his thoughts. The legal ruling to kill Salman Rushdie became a means for him to gain global fame while Islam was portrayed as a violent religion that opposes religious freedom and possesses fanatical tendencies. The savage killing of Ahmed Kasravi and Rafiq Taqi, as well as the legal ruling to kill Salman Rushdie and Rafiq Taqi, must be openly condemned in order to prevent their recurrence, for these events produced nothing other than weakening and debilitating Islam. Issuing judgments and legal opinions is a sign of weakness and inability to provide a rebuttal. Condemning assassinations and legal rulings should never be construed a justification or defense of such people’s problematic books or articles. A corrupt and unwholesome idea should be addressed with a scholarly response.

I would like to state in advance that I will readily welcome all critiques on any aspect of this work. I invite those who are acquainted with jurisprudence and legal punishment to share with me their constructive suggestions and criticisms to help me make the necessary corrections and enhance the quality of this work.

Mohsen Kadivar Ramadan 1435/ July 2014

21 Introduction freedom of propagation, to study, to publish, to hold announced worship services, to build places of worship, etc. from the point of view of different schools of thought (inclusive of the Sunni schools and other Shiʻi schools), other Abrahamic and non-Abrahamic religions, and more recent ones (like Baha’ism).

Although I have tried my utmost to engage in an indepth and meticulous examination of the subject matter from the perspective of the Jaʻfari school of thought, along with an exhaustive analysis of the mainstream juridical opinions, I can make no such claim with regards to other Shiʻi (e.g., the Zaydis) and Sunni schools of thought. I have not incorporated the views of reformist scholars, whether Sunni or Shiʻi who have obtained seminary training or not, because their views are not given any weight in Sunni and Shiʻi seminarian circles. I hope that in the future I will be able to compile a list of reformist scholars’ views on the issue of religious freedom and punishment for apostasy spanning a period of two centuries.

The book’s relevance is not confined to the discussion on Ayatollah Lankarani’s fatwa to assassinate Rafiq Taqi; rather, there is a resemblance to other edicts, such as the one that Ayatollah Khomeini issued against Salman Rushdie in February 1989, which made it lawful to shed his blood, and the atrocious and savage killing of Ahmed Kasravi at the hands of Fedaeyan-e Islam on March 11, 1946, in the court during his trial. It is more constructive to raise the public’s cultural and religious literacy level along with scholarly and well-researched responses to a defamatory book, article, film, cartoon, and song. If a case truly is defamatory and an insult to the beliefs held by

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 20

to scrutiny for its defense of inquisition, as expressed in the views and unprecedented legal ruling in Shiʻism of Ayatollah Makarim Shirazi against the writer of the article “Imam: Political Leader or Exemplary Role Model.”

V. The Book’s Limitations and Future Areas of Research This book comprises a collection of six pieces of different lengths from November 2011 to December 2013.

Most of the writings are responses that I felt obliged to make in the face of legal rulings and judgments, as well as other acts, that were being foisted in the name of Shiʻi Islam as regards religious freedom. In other words, various parts of the book were composed as objective and scholarly responses to bigoted and prejudiced views being circulated in the name of religion. Thus, the book did not come to fruition as a result of my arrangement of the subject matter.

The intended readers are those jurists, marajiʻ, senior scholars and students of the seminaries, professors, university students specializing in legal punishment, and, in general, anyone who is interested in jurisprudential and legal discourses. The language is technical and coupled with widely used juridical vocabulary and, as such, an ordinary reader may find it somewhat laborious. Even then, he/she will not return empty-handed after studying it.

No discourse on religious freedom can be limited to the two vantage points that are the focus of the book (i.e., freedom to turn away from religion and freedom to reject the doctrine and not abide by some of its fundamentals and practices). Other areas not covered in the book could include the freedom to proclaim one’s identity and the

19 Introduction matters. One is the full translation of Rafiq Taqi’s October 2006 article, “Europe and Us” from the Sanʻat newspaper.

This was the article that prompted a fatwa of apostasy and, ultimately, his assassination. The second consists of two open letters written by Ghoona-ye Tabrizi (a fictitious name of one of Rafiq Taqi’s defenders, who shared the same language) that raise objections and are critical of the two pronouncements of Muhammd JawadLankarani. The latter makes reference to the letters in his second pronouncement, but without mentioning any name. The last subject is translation of three interviews of Rafiq Taqi conducted by his supporters prior to his assassination.

They provide a useful glimpse into the thoughts that led to his killing.

The second part pertains to religion and freedom of expression and was composed in serial form from December 2011 to December 2013. The first in the series comprises the notes on freedom and “hate speech” that I had prepared to deliver by invitation of St. Antony’s College, Oxford University. The second is an open letter entitled “Respected Jurists Instead of Addressing the Effect, Ought to Address the Cause,” which was collectively written (Abdolali Bazargan, Siddiqi-ye Wasmaqi, Hasan Yousef Eshkavari, and myself) in May 2012 and addressed to the jurists who had issued a doubtful ruling on the lawfulness of shedding the blood of a singer who had generated public outcry. The third is an interview that took place in September 2012 after the film “The Innocence of Muslims” (with Arabic subtitles) was released on the Internet and the attendant bloodletting under the title “Insulting the Prophet as a instance of ‘hate speech.’” The fourth subjects the institution of marjaʻiyyat

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 18

and subjecting them to capital punishment, to be correct.

The fourth section, the most detailed part, consists of my second open communication to Muhammad Jawad Lankarani in January 2012, under the title “Treatise on the Negation of Punishment for Apostasy and Defaming the Prophet.� It is an elaborate treatment of the subject matter under the rubric of demonstrative jurisprudence. It comprises an introduction, ten sections, and a conclusion.

The proofs dealing with the lawfulness of shedding the blood of an apostate and executing a defamer of the Prophet on the basis of the Qur’an, Sunnah, consensus, and reason are diligently and minutely examined. The final outcome is that there is no temporal punishment for an apostate, that shedding the blood of an apostate or defamer of the Prophet lacks any reliable evidence, and that capital punishment for the defamer of the Prophet has no basis at all. Seven proofs, some of which are original, are cited on the baselessness of the juridical rulings on killing an apostate and a defamer of the Prophet.

Muhammad Jawad Lankarani, did not provide a response to this second open communication and, in actuality, did not have one that could provide a rebuttal.

His explanations are reproduced in exactly the same form in three parts as an integral part of the fifth section. This dialogue and debate clearly presents the two different methods of research in dealing with contemporary jurisprudence: traditional ijtihad in the derivatives of law, and ijtihad in the fundamentals and principles. This debate under the rubric of applied jurisprudence and sources of Islamic Law on punishment has produced some original points and perspectives.

The Addendum to the first part contains three subject

17 Introduction The book has two parts: The first part deals with apostasy and defaming the Prophet, and the second part with freedom of expression and “hate speech.” The former contains five sections with certain sections exclusively devoted to the killing of Rafiq Taqi, a journalist residing in Baku, Azerbaijan. On the basis of his articles, some of the jurists in Qum, such as Ayatollah Muhammad Fazel Lankarani (d. 2007), issued a fatwa during the spring of 2006 that he was guilty of apostasy and defaming the Prophet and, as a result, sentenced to death. On November 23, 2011, he was fatally stabbed in Baku. Four days later Muhammad Jawad Fazel Lankarani, the late ayatollah’s son, conveyed his joy and delight that his father’s fatwa on apostasy had been carried out. The ruling to kill and related documents, as well as the pronouncement of delight, is dealt with in the first section of the book.

In an open letter on November 28, 2011, to Muhammad Jawad Lankarani, my former classmate, I denounced the ruling of execution and his joy and delight at its implementation and, in general, critiqued the legal judgment of execution and shedding the blood of one who is an apostate and a defamer of the Prophet. The text of this open letter constitutes the second section of this work.

On December 13, 2011, Muhammad Jawad Lankarani responded under the title “Response to Doubts Surrounding Apostasy.” It contained an introduction, six aspects, and a few reprimands and defense in response to the objections leveled against his father’s religious judgment and ruling. The text of his entire response constitutes the third section of the book. He defended and considered the popular juridical opinion on the lawfulness to shed blood of an apostate and defamer of the Prophet,

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 16

boundary requires serious research and investigation. In any event, only coupling respect for religious beliefs with freedom can bring about a peaceful and esteemed world.

If religious people do not have the right to disseminate their religious beliefs to others, then likewise an atheist should not have the right to propagate his/her unique beliefs under the guise of universal conventions and customs. Alongside the declaration of human rights, there is a need for a pronouncement on universal obligations and human responsibilities for those who subscribe to a religious or an atheistic worldview under the category of “covenant to obliterate all forms of violence, insults, and hate speech.”

Just as believers must announce the nullification of any form of punishment for an apostate, atheists should proclaim and officially register that insults and mockery against religious beliefs constitute both a crime and an unworthy act. Both groups need to officially embrace the freedom to critique, as it is mutually beneficial. A healthy competition is attainable through mutual respect and is the only pragmatic method to defend Muslims along with the followers of other religions and ideas.

IV. A Quick Glance at the Book The book demonstrates an absolute negation of punishment for apostasy, lawfulness to shed the blood of an apostate, and administering capital punishment to one who is found guilty of defaming the Prophet. Alongside defending the right to freely critique religions, insulting the Prophet or the sacred scriptures is advanced as criteria of “hate speech” that would be deserving of punishment as determined by the judicial system.

15 Introduction belittling religious beliefs are unworthy acts and violate the honor of those people who subscribe to that religion.

In addition, insulting atheistic beliefs is explicitly prohibited in the Qur’an. Thirdly, in accordance with Article 20 of International Covenant on Civil and Political Rights, “Any advocacy of national, racial or religious hatred that constitutes incitement to discrimination, hostility or violence shall be prohibited by law.” Insulting and belittling religious beliefs is an instance of producing “hate speech,” which is considered a crime. One who is accused of such a violation is to be summoned to a civil court in front of an impartial committee (a random selection from the pool of citizens) for adjudication.

Undoubtedly, the punishment meted out for such a crime would not be capital punishment.

Failing to demarcate a boundary between critique and insult, as well as belittling and mocking religious beliefs, generates a conflict and propels the traditionalist believers to commit acts of cruelty, such as in Islam. An essential condition for a peaceful world is mutual respect. It is not possible to insult and mock the religious beliefs, the Scripture, and the Prophet of one-fourth of the global population without anticipating a harsh and extreme reaction from the traditionalists. On the other hand, it is possible to create a culture in which peaceful rivalry between religion and atheism can take place, provided that a clear boundary separates critical analysis from insult.

This boundary will be subject to time and place, along with the level of cultural maturity. In relatively closed societies many of the critiques could be construed as insults, and in very open societies it is possible that many of the insults could be categorized as critiques. Setting the

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 14

one’s faith will only appear in the afterlife. The punishments prescribed to be carried out in this world have to do with the commission of crimes. As no worldly punishment has been assigned for committing sins, apostasy, in the sense of abandoning Islam for whatever motive, warrants no punishment, let alone capital punishment. Likewise, there is no worldly punishment for remaining an unbeliever and refusing to embrace Islam. It is not in the realm of possibility for a sound judicial system to convict a person and enter a judgment against that person with a punishment for not becoming a Muslim or exiting from Islam. In addition, the Lawmaker did not approve any punishment in this world and hereafter for erring in scholarly research and study. Of course, there will be a severe retribution for rebellion and exhibiting hostility and enmity toward Islam in the afterlife.

III. Freedom to Critique Religious Beliefs Cojoined with the Prohibition of Engaging in“Hate Speech” There are three essential conditions for “respect to be accorded to the believers and not the beliefs” on the one hand and freedom of expression on the other: 1. Freedom to critique religious beliefs.

2. The prohibition of insulting religious beliefs and atheism (“hate speech”).

3. General nullification of punishments for apostasy, especially capital punishment.

From the point of view of Islam, there is no punishment whatsoever in this life or the afterlife for one who raises objections and is critical of religious beliefs, for one is free to do so.

Secondly, insulting, ridiculing, and

13 Introduction Prophet is incorrect and not possible to implement on account of the following seven proofs: (a) The necessity of stopping the implementation of the rule of execution of an apostate or a blasphemer as a secondary injunction, “debilitating Islam” (avoiding the harm or seeking public welfare or governmental injunction). (b) The necessity of suspending or stopping the implemention of a punishment for hudud that would lead to killing of a person during the Occultation of the Twelfth Imam. (c) Since the judgment on killing is based on solitary reports (al-akhbar al-ahad), it is mandatory to exercise caution by negation of rule of shedding someone’s blood. (d) Any judgment of killing based on solitary reports is not a valid basis for dealing with vital and critical issues. (e) Alteration of the subject matter or situational context (mawduʻ) of apostasy. (f) The hadiths mandating execution of apostate and defamer of the Prophet are contrary to Qur’anic dictates. (g) The rational proof is too weak to establish the execution of one who abandons religion or insults the holy personages.

In conclusion, exiting from religion (i.e., apostasy) has no temporal punishment. Executing anyone on the basis of insulting the Prophet or the Qur’an or other sacred objects in Islam is therefore indefensible.

5. Freedom to life has no relationship to one’s beliefs and convictions. The temporal world is not the place to assign reward or punishment, irrespective of one’s faith being true or false, for the results and consequences of

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 12

Prophet is unique to Shiʻis. In actuality, from the fourth century AH amidst the Shiʻis, a form of exaggerating the attributes of the Imam, but not in the extreme, had progressed to such an extent that capital punishment for one who defames the Imams had to be anticipated.

Moreover, traditions were fabricated for that purpose.

Since the killing of anyone who defames the Imams could not be justified without the same ruling for the Prophet, Shiʻi jurists were firmer and more united than Sunni jurists on the judgment of killing one who is guilty of defaming the Prophet.

4. The outcome of interrogating the issue of apostasy and blasphemy is: There is no reliable proof from the Qur’an, Sunnah, consensus (ijmaʻ), or reason that can establish the validity of shedding the blood of anyone who has been accused of apostasy or defaming the Prophet. On the contrary, this goes against the Qur’an and reason. Moreover, the negative effects that would ensue from making licit the shedding of someone’s blood would be plenty and, as such, would certainly weaken Islam.

Only a sound judicial system can issue a judgment and supervise its implementation. The issuance of a judgment by a jurist who is qualified to issue a legal opinion (fatwa), out of judicial system, does not suffice.

A judgment on the apostate and defamer of the Prophet is absolutely lacking in evidence from the Qur’an.

Traditional jurists, by employing ijtihad, have arrived at this judgment and have claimed consensus by relying on solitary (akhbar wahid) or dependable (muwatthaqah) hadiths.

The ruling on killing the apostate and defamer of the

11 Introduction was not confined to exiting from religion and was undoubtedly coupled with carrying out acts of opposing and confronting the government.

The ruling of killing the apostate entered into the works of Shiʻi jurisprudence from the Sunni schools of thought.

The prophetic tradition “whosoever changes his religion, kill him,” is related by the Companions; however, no such tradition originating from the Prophet has been narrated by any of the Imams.

Gradually, the judgment on killing the apostate, which was linked with political rebellion and partnering with the Muslims’ enemies, was transformed to solely changing one’s religion. From the fourth century AH onward, narrations on this subject matter, in the restrictive sense of changing religion, have been attributed to the Imams, although most of them have no chain of transmitters, contain unknown individuals in the chain, or are weak.

If the explanation above fails to establish that the subject matter of “apostate” has undergone any alteration or change – although in my estimation this has been well established – at a minimum it generates ambiguity in sustaining the situational context as understood today in its restricted sense. The legal maxim of aversion (the lapse of punishments that have been prescribed in the Qur’an [hadd] in the presence of any doubt or ambiguity) would bar a presumption of continuity (istishab) on sustaining the subject matter and, as a consequence, in sustaining the ruling. In accordance with the command of the Prophet, the penalties of hudud are suspended in the case of doubt, and which doubt can be stronger than that of an altered subject matter?

The punishment of death for one guilty of defaming the

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 10

that the Imams endorsed this act. In conclusion, there is no cogent evidence in the Shiʻi corpus to establish that anyone was killed for apostasy due to a judgment rendered by the Imams or with their endorsement and satisfaction.

3. The situational context of apostasy found in the traditions or juridical works is wider in scope than just changing religion or exiting from Islam, because it was closely linked with joining hands with the opponents of Islam (i.e., the polytheists and unbelievers). The “apostates” of that period, in addition to exiting from Islam, engaged in a propaganda campaign against Islam and united with the enemy’s army. This constituted a form of political, cultural, and military war against the Muslims. However, the present-day usage of “apostate” is restricted to exiting from the religion of Islam without taking into account any other conditions and motives. In other words, the subject of “apostasy” is associated with religious and cultural freedom by contemporary people, whereas the same term in the religious judgments of Islam is linked to political crimes that are akin to a belligerent (muharib). Undoubtedly, these two are different and distinct from each other.

In the Qur’an, “apostasy” is explicated as hostile unbelievers whose motive was to encourage Muslims to turn away from their religion by way of concocting propaganda and, as a result, deal a blow to the prestige and image of Islam.

The first instance in Islamic history where “apostasy” was invoked to kill someone was during the time of the first caliph: Some Muslims refused to remit their zakat to him. The same practice continued during the era of the two caliphs that succeeded him. In that period, “apostasy”

9 Introduction Islam gave the rank of official status to many religions and sects in the sense that their adherents had adamantly persisted in following the wrong path in spite of the invitations extended to them to embrace Islam.

Those who knowingly elect not to respond to this invitation due to stubbornness and obstinacy will be punished in the afterlife, for Islam has not anticipated any temporal punishment for such a situation. The logic of Islam, when inviting others to it, is based on reason, peace, and compassion and distant from violence and despotism. It is not possible to bring back by force any person who has altered one’s religion. Even though there is no temporal punishment for an apostate, such a person will face a severe retribution in the afterlife if his/her denial was due to spite and hostility. Freedom of religion and faith have been inscribed in Islam and, as such, any traditions that sanction killing or shedding the blood of an apostate are incompatible with the noble Qur’an.

2. During the Prophet’s time, no one was executed on account of apostasy. Those who were sentenced to capital punishment were guilty of crimes other than apostasy. The killing of some people during the time of the first three caliphs in the wars of riddah (apostasy) was not endorsed by members of the Prophet’s family (ahl al-bayt). The claim that Imam ‘Ali, during his caliphate, administered capital punishment on one who had abandoned Islam or engaged in apostasy lacks any credible evidence.

Likewise, no Imam ordered a person to be executed for changing religion or exiting from Islam. There is no denying that some believers were killed on the charge of apostasy under the Umayyad and Abbasid dynasties; however, there is no reliable evidence to support the claim

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 8

monotheism. The public is free to ask questions and research on any aspect of the belief system.

9. With regards to implementing the punishment for certain offences mentioned in the Qur’an (hudud) and others (taʻzir – discretionary punishment to chastise and deter), the slightest amount of weakness in establishing these offences renders them void.

Ayatollah Montazeri, by narrowing the situational context of the ruling on apostasy and defaming of the Prophet, has rendered the implementation of religiously sanctioned punishments extremely difficult and rare.

Moreover, the judge has the discretion to forgive any person found guilty of defaming the Prophet. The harsh punishment for apostasy has to be administered via the judicial system after it has established that the accused intended to make a mockery of religion and incite a rebellion.

II. Negation of Punishment for Apostasy and Defamation of the Prophet The gist of my argument can be encapsulated as follows: 1. Islam has presented itself to the people, by the use of clear-cut standards, as the true religion and possessor of sound beliefs, and has contrasted itself to the corrupt and harmful tendencies of falsehood. Islam envisions true prosperity for humanity to be situated in following the true religion and its sound beliefs. Any digression from this path is considered highly blameworthy. From the perspective of Islam, people have the freedom to adopt a religion and a belief system of their choice, and no one is capable of making one accept Islam by force and coercion.

7 Introduction central government and thus was not confined to a change in religious belief. Judgments on apostates and those who exhibit zealous hatred (nasibi) toward the family of the Prophet are considered to be part and parcel of the political and administrative spheres bound by their own particular time and place.

4. It is not obligatory for an apostate to convey his convictions to anyone. Moreover, such a person has an opportunity to seek repentance from God, which would revoke the implementation of the three possible forms of punishment.

5. It is the mandate of a proper judicial system to adjudicate on an alleged case of apostasy or blasphemy. If the person is found guilty, then it is for the court to implement the punishment, provided that negative consequences would not ensue from it.

6. The judge has to reach a conclusion that the person in question intended to denigrate and defame the Prophet.

The only possible way to attain this is for the accused to voluntarily confess to the validity of the charge laid against him/her. The judge is required to take into account the sect (madhhab), culture, and social conventions of the region when determining the criterion of insult or offense.

7. Even if blasphemy is established by way of personal confession in the court, the judge has the discretion to forgive the accused. All punishments for defamation and slander are to be carried out under the supervision of the judge. Under certain circumstances, the judge can rescind the punishment and forgive the accused.

8. Scholarly objections and criticisms in an Islamic society should not be construed as defamatory, for it is permissible to do so on any subject matter – even on

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam 6

2009) recent opinion on apostasy; the legal opinion that negates any scope for penal provision on the matter of apostasy and blasphemy; the freedom to interrogate and be critical of religious convictions but without engaging in a hate speech; a bird’s eye view of this book; and limitations of this work with a view to charting out future areas of research on the subject matter.

I. Recent Opinions of Ayatollah Montazeri on Apostasy and Blasphemy In 2005, for the first time, the eminent Ayatollah Montazeri issued a legal ruling in which he clearly demarcates a separation between changing of religion and apostasy. He regards the freedom to change one’s religion as one of a human being’s inherent rights. His recent position on apostasy and defaming the Prophet can be summarized in the following points: 1. Changing religion as a result of intellectual endeavor and without any hostility or enmity toward the Truth (which activates penal provision) would not trigger any temporal punishment and, as such, bears no resemblance to the punishment for apostasy.

2. One cannot regard as an apostate any person who rejects the essentials of religion (daruriyyat), so long as it does not lead to the negation of prophethood.

3. The rejection of Islam (i.e., apostasy) is dependent upon enmity and hostility as constituent components of the situational context (mawduʻ). Changing one’s religion on account of research and rational proofs overrides any possible linkages to the situational context of apostasy.

The phenomenon of apostasy invoked at the dawn of Islam was associated with a political rebellion against the

Introduction This book, as the second volume of “Islam and Human Rights Series,”1 undertakes to affirm certain positions and to negate others under the rubric of its major themes: apostasy, blasphemy, and religious freedom. As for the former, it attempts to establish that freedom of religion, in particular the freedom to turn away from a religion (abandoning Islam, choosing another religion, or becoming non-religious), is akin to the freedom of choice to accept or reject the fundamental principles of religion.

Secondly, no temporal punishment is prescribed for one who rejects the religious doctrines of Islam and fails to conduct oneself in accordance with the religious dictates.

As for the latter, this negation applies to the lawfulness of shedding the blood of an apostate or one who insults and defames the Prophet, administering any form of worldly punishment on the one found guilty of apostasy, and carrying out capital punishment and other grave forms of punishment on the one who defames the Prophet. As for the one who is found guilty of defaming the Prophet and denigrating religious convictions, that person could be sentenced by a fair judicial system under “hate speech.”

This introduction will attempt to do the following: provide the salient points that are covered in much greater detail in the book: Ayatollah HoseinAli Montazeri’s (d.

1. The first volume of this series was Haqq al-Nass (The Right of People), Tehran: Kavir, 2008.

Table of Contents Introduction…………………………………………...5 Part I: Apostasy and Defaming the Prophet……...39 - Religious Ruling on Killing and Joyful Pronouncement on Its Implementation……………………………....41 - Objections to Religious Rulings on Assassination…..49 - Response of Muhammad Jawad Fazel Lankarani (son of Ayatollah Lankarani)………….................................57 - Critical Treatise on Punishments for the Apostate and Defamer of the Prophet……………………...……..95 - Follow-up Explanation from M. J. Fazel Lankarani...259 - Addendum………………………………...………...271

Part II: Freedom of Expression and Hate Speeches305 - Islam Between Accepting Freedom of Expression and Prohibiting Hate Speech…………………………..307 - Jurists Instead of Focusing on the Effect, Ought to Focus on the Cause……………………………......311 - Insulting the Prophet as an Instance of “Hate Speech”323 - Impeaching the Religious Authority for its Defense of Inquisition …………………………………..……333 -Addendum…………………...………………………355

Photo Album……………………………..……........363 Detailed Table of Contents…………………........…375 From the Author …………………………....……..381 English Introduction………………...…….………..384

Islam and Human Rights Series (No. 2) (Eslam wa Hoqouq-e Bashar -2) Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam A Critique Based on Demonstrative Jurisprudence Mujazat-e Ertedad wa Azadi-ye Mazhab Naqd-e Mujazat-e Ertedad wa Sabb al-Nabi ba Mawazin-e Feqh-e Estedlali Mohsen Kadivar (1959- ) E-Book: July 2014 406 Pages Publisher: Official Website of Mohsen Kadivar

kadivar@kadivar.com http://kadivar.com

Islam and Human Rights Series (No. 2)

Apostasy, Blasphemy, & Religious Freedom in Islam A Critique Based on Demonstrative Jurisprudence

Mohsen Kadivar

2014