Rosalía de Castro, a autora galega máis universal e máis traducida das nosas letras, pero, paradoxicamente, unha gran descoñecida.
“Igual que se embeleceron na lembranza os seus rasgos físicos -Rosalía non foi guapa-, embelecéronse os seus rasgos temperamentais: ningunha arista, ningunha violencia; só dozura e suave tristeza. Nada máis lonxe da realidade. Rosalía tiña un carácter forte e a súa bondade e xenerosidade non impedían que reaccionase con violencia cando se sentía atacada ou o eran aqueles a quen ela estimaba. Basta ler os seus versos. Poemas como “Castellanos de Castilla” ou “A xustiza pola man” demostran a fortaleza do seu carácter” Marina Mayoral
1 2
A nenez de Rosalía: unha familia atípica do x. XIX O 24 de febreiro de 1837, dona Tareixa de Castro, fidalga de 33 anos e escasos bens, solteira, deu a luz unha nena á que lle puxeron María Rosalía Rita. O pai, natural de Ortoño, tiña 39 anos e era crego da parroquia de Iria. A nena foi recollida pola súa madriña e inscrita como filla de pais descoñecidos. A madriña levouna a Ortoño e alí criárona dúas tías paternas os primeiros anos de vida: dise que alí foi feliz. Ós cinco anos de idade foi vivir coa nai en Padrón. No 1850, nai e filla trasládanse a Santiago.
O Seminario de Estudos Galegos, sito no Pazo de Ortoño (antiga residencia de Rosalía) tiña por obxectivo “o estudo de todas as manifestacións da cultura galega, tendendo á formación dos investigadores e á divulgación do resultado dos traballos” 2
Tense insistido moito en que Rosalía non foi recoñecida legalmente polos pais, porén, ambas familias implicáronse na súa educación. Rosalía tivo trato coa nai desde pequena e co pai e nunca foi discriminada pola familia. Hai que ter en conta que a familia no século XIX era entendida dun xeito distinto ó de agora. O que facía máis especial este caso era que o seu pai era cura e a Igrexa non podía admitir iso formalmente. A nenez de Rosalía estivo moi ligada á comarca de Amaía, pois viviu no concello de Ames. Aquí residiu ata 1842 no Castro de Ortoño, na Tarroeira, coas súas tías Josefa e Teresa Martínez, ano no que a nai a leva para Padrón.
Seminario de Estudos Galegos O Pazo de Ortoño volveu adquirir protagonismo xa no S. XX, cando o 12 de outubro de 1923 un grupo de estudantes fundan nese lugar, na honra da poetisa, o Seminario de Estudos Galegos (SEG), unha institución creada para estudar e divulgar o patrimonio cultural galego e para formar investigadores. O SEG estaba estruturado en doce seccións relacionadas con todas as disciplinas do saber: artes, ciencias e humanidades. Utilizaba como método de traballo os equipos interdisciplinarios e aínda que non todos os traballos feitos estiveran en galego, é certo que foi o SEG quen por primeira vez utilizou a lingua galega de xeito significativo para facer traballo científico. En 1936 o SEG, tras trece anos de actividade, foi desmantelado polo novo réxime xurdido do 18 de xullo: a terrible ditadura franquista. En 1944 co patrimonio do SEG creouse o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, dependente do CSIC.
Rosalía: unha artista polifacética
“A actividade de Rosalía como actriz afeccionada é unha das máis destacadas, como demostra o feito de que sexa elixida para desempeñar o único papel feminino en varias comedias, e sorprende gratamente a actitude de Teresa de Castro, quen non só dá á súa filla o necesario permiso, senón que estimula a súa dedicación” (Victoria Álvarez Ruíz de Ojeda) Aínda que a nai de Rosalía non se fixera cargo dela até máis ou menos os cinco anos, deu mostras de terlle dado á súa filla unha instrución esmerada para a época, pois, a pesar de ser escasamente escolarizada como indican as súas abundantes faltas de ortografía, Rosalía coñecía ben o francés, debuxaba con soltura e tocaba o piano e a guitarra.
3
Nos anos 1854, 1855 e 1856 Rosalía e súa nai viviron no edificio onde estivera instalado o convento de San Agustín en Santiago. Na mesma casa tiña a súa sé o “Liceo de la Juventud”; esta circunstancia propiciou a asistencia de Rosalía ás festas literarias e musicais da entidade. Ademais Rosalía participou como actriz con grande éxito no teatro do Liceo, chegando a pensar seriamente en adicarse ao teatro profesional.
A obra Cantares Gallegos foi publicada por Manuel Murguía, sen coñecemento da propia Rosalía
Aínda que se descoñece o día exacto da súa publicación, o Día das Letras Galegas celébrase cada 17 de maio desde 1963 (ano dedicado á propia Rosalía en conmemoración do centenario de Cantares Gallegos), porque esa data é a que consta na dedicatoria que Rosalía lle escribiu a Fernán Caballero no inicio do poemario. Fernán Caballero era o pseudónimo de Cecilia Böhl de Faber y Larrea (1796-1877), autora de novelas de carácter costumista e moralizante. Era moi habitual naqueles tempos que as mulleres publicasen baixo nome masculino, pois o mundo da cultura en xeral, e o da literatura en particular, pertencía case en exclusiva ós homes e as mulleres que intentaban entrar nel eran mal vistas.
No 1858 Rosalía casou co escritor Manuel Murguía e tiveron 7 fillos
A obra de Rosalía 1857: publica o seu primeiro libro, o poemario ‘La Flor’ (Madrid) no xornal La Iberia 1858: publica a súa primeira novela: ‘La hija del mar’. Tamén publica un manifesto feminista: “Lieders 1859: primeira novela, ‘La hija del mar’ (Madrid/Vigo) 1861: primeiro poema en galego, o que glosa o cantar “Adios ríos; adiós fontes”. Publica por entregas ‘Flavio’, ambientada na Terra de Iria
San Xulián de Bastavales
1863: publica ‘A mi madre’ e ‘Cantares gallegos’
As orixes rurais de Rosalía teñen grande presencia na nosa obra, tal e como se conta no poema que imos ler na igrexa de San Xulián de Bastavales.
1864: publica o seu único conto en galego coñecido baixo un título que supón un proxecto máis amplo: “Contos da miña terra” Os seminaristas de Lugo ameazan con apedrar a imprenta de Soto Freire para lle impedir que publique, no seu Almanaque, o cadro de costumes de Rosalía “El Codio” (texto que ninguén coñece) 1865: “Las literatas (Cartas a Eduarda)”, artigo sobre a condición feminina, en Almanaque de Galicia (Lugo)1866: ‘Ruinas’, novela publicada por entrega en El Museo Universal de Madrid 1867: a súa novela máis longa e ambiciosa: ‘El caballero de las botas azules’ 1869-1870: en Simancas escribe grande parte do poemario ‘Follas Novas’, que publica no 1880 1881: publicación de ‘El primer loco’, co apéndice de “El domingo de Ramos”. Tamén neste ano asina en Lestrove varias entregas co título de “Padrón y las inundaciones” 1882-1883: publica un número considerable de poemas casteláns na Ilustración Cantábrica (Madrid) e en La Nación Española (Buenos Aires) que recollerá no libro ‘En las orillas del Sar’. 1884: publica o seu último libro de poemas: ‘En las orillas del Sar’ 4
Trátase dunha importante freguesía pertencente á arquidiócese compostelá, onde se atopa a aldea de Soigrexa, residencia esporádica de Rosalía de Castro. Nela sitúanse as famosas campás que a poeta podía escoitar desde a súa casa de Ortoño, como escoitaredes no poema. Por esta parroquia transcorre o río Sar, que nace no veciño municipio de Santiago de Compostela. A igrexa foi construída en 1768. É de planta de cruz latina cunha única nave. Un detalle curioso é que mentres as demais igrexas están mirando cara a oriente, a de Bastavales está orientada cara ao occidente para así poder ver as torres da Catedral de Santiago desde a porta principal. Na contorna da igrexa atópase o monumental conxunto formado pola Capela do Carme, de estilo barroco, e o adro, que ofrece unha das máis espléndidas panorámicas deste val.
Rosalía na historia da música galega
NARF Trío
Dende hai medio século non hai xeración que non se achegase a Rosalía de Castro no plano da canción. Desde os Tamara a Astarot, pasando por Amancio Prada ou Luis Emilio Batallán, foron moitos os artistas que intentaron plasmar o sentimento dos versos de Rosalía nas súas melodías. Co gallo do 150 aniversario da publicación de Cantares Gallegos, dous polifacéticos autores publicaron sendos librodisco que podes atopar no noso centro: Nijla Shami, cantantoura galega de pai libanés e Fran Pérez (Narf). En declaracións recentes, Narf afirma que a a música para Rosalía “tiña que ser crúa para reflexar o carácter da poetisa: valente, rebelde, irado”. Considera que “facer unha produción rebuscada non pegaría cos poemas”. Fran explicou que para compoñer o seu disco (Nas tardes escuras) utilizou palabras que consideraba clave na obra rosaliana, “palabras que marcan un xeito de ser
Luis Emilio Batalla
Amancio Prada
Nijla Shami
Fran Pérez Fran Pérez (Narf) naceu en Santiago no 1968; é un compositor e intérprete que reparte a súa actividade entre o mundo da canción, a composición por encargo e o teatro. Foi membro de grupos como A PSICOFONICA DE CONXO, OS KININDIOLA ou NICHO VARULLO e publicou tres discos baixo nome artístico de NARF: “ Alo irmao”, “Totem” e “Narf directo en Compostela”. Narf tocou en importantes teatros de África, Reino Unido, Brasil, Argentina, Portugal, España, India…. Como compositor para teatro ou espectáculos levou premios da crítica ó mellor musical do ano, 5 María Casares e varios Mestre Mateo. Ademais, recibiu encargos de composición para espectáculos das Exposicións Universais de Lisboa, Hannover e Zaragoza.
5
1 2
Panteón de Galegos Ilustres O Panteón de Galegos Ilustres, unha proposta dos emigrantes galegos en Cuba, atópase na capela lateral esquerda da igrexa do Convento de San Domingos de Bonaval, en Compostela. Neste lugar descansan os restos de varios personaxes galegos da máxima relevancia. A primeira en ser trasladada alí foi Rosalía, o 25 de maio de 1891 (seis anos despois da súa morte), desde o cemiterio de Adina. Ó acto que se fixo ese día, homenaxe por parte dos Rexionalistas, puxeron tantos atrancos o Gobernador Civil e o Arcebispado de Santiago, que Murguía decidiu non asistir. O seguinte foi Alfredo Brañas (escritor e ideólogo do rexionalismo galego decimonónico) en 1900, colocado fronte a Rosalía. “Aquí yaz Alfredo Brañas Menéndez, boo cristiano: agarimo d'a terra gallega, sabido maeso na Escola compostelana. Deus ou teña no ceo. Naceu janeiro 11.1859. Finou febreiro 21-1900” O rexionalismo de Brañas baseábase nun catolicismo e un historismo tradicionalista que utilizou para reclamar as liberdades antigas, ó tempo que arremeteu contra a industrialización, o liberalismo e o capitalismo, reclamando a volta ós gremios En 1961 foi enterrado o escultor Francisco Asorey, o chamado escultor da raza, (considerado por algúns críticos como unha das figuras máis relevantes da renovación da arte escultórica española do século XX). 6
O 12 de agosto dec 1967, Ramón Cabanillas, tamén chamado O Poeta da Raza foi trasladado ao panteón desde o cemiterio de Cambados. Foi un autor decididamente monolingüe, de grande proxección pública, comprometido coa terra e cunha clara vocación agrarista que xogou un papel determinante na superación dos moldes do Primeiro Renacemento e que malia comezar a publicar a idade avanzada ten unha obra de considerable extensión. O 28 de xuño de 1984 o Panteón recibiu os restos do político, escritor e debuxante Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, que fora trasladado desde Bos aires, onde morreu en 1950. Os restos chegaron rodeados dunha gran polémica, porque quen formaba parte daquela maquinaria represora que o botara ó exilio, estaba agora reclamándoo como figura propia, un aceno que non sentou ben ó pobo galego. Había milleiros de persoas arrodeando a Igrexa de San Domingos, denunciando que "os que o exiliaran, agora lle fixesen honra", facendo coincidir a súa chegada, ademais, co aniversario do plebiscito no que se aprobou o Estatuto que eles mesmos quixeron deitar. Para darlle aínda máis polémica, aquel día houbera unha moi soada carga da policía, que bateu contra os manifestantes que berraban, entre outras cousas, "A Castelao non se traizoa" O mesmo día en que chegaron os restos de Castelao, concedéuselle, a título póstumo, a Medalla de Ouro de Galiza e, en decembro dese mesmo ano, a Xunta creaba a tamén moitas veces polémica Medalla Castelao. O seu mausoleo atópase nunha capela anexa á principal, a do Santo Cristo, que é a máis antiga da igrexa. Finalmente, en 1988 foi enterrado o intelectual e cartógrafo Domingo Fontán, trasladado desde o Cemiterio Xeral de Santiago. Tanto este como Cabanillas soterráronse no chan da capela.
A ROSALÍA Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela, no bico un cantar. E vina tan soia na noite sin fin, ¡que inda recei pola probe da tola eu, que non teño quen rece por min! A musa dos pobos que vin pasar eu, comesta dos lobos, comesta se veu… Os ósos son dela que vades gardar. ¡Ai, dos que levan na frente unha estrela! ¡Ai, dos que levan no bico un cantar!
Poemas adicados por Curros Enríquez á morte (dereita) e traslado (esquerda) de Rosalía ó Panteón de Galgos Ilustres
Collidas a pedir de porta en porta (Que eu non herdei xardíns nin hortas teño) ¡Sombra sin paz da nosa “Musa” morta! Aquí estas frores a traguerche veño. I ó esparexelas sobre a pedra fría Que un “Resurrexit” pra crebarse agarda, Sinto cuase o tremor que sentiría O ladrón que recea e se acobarda. Como el, ao che deixar a miña ofrenda A soledade en miña axuda chamo, Que si el ten medo que a xustiza o prenda, Temo eu que me marmuren os que amo! Tanto do noso tempo a xente esquiva As patrias grorias burla i escarnece: ¡Xeneración de mánceres cativa Que hastra o pai que a enxendrara desconece.
Que hoxe é pecado relembrar fazañas Porque impotentes pra as facer nacemos E cecais que gabar grorias estrañas Nos console das propias que perdemos. O valor, o carácter, as ideas, Fala, costumes... son “lendas douradas” ¿De que cor serán ¡ai! as alleas Que nos fan ler a couces e pancadas?
........................................................... Mais dorme, Rosalía, mentres tanto Nas almas mingoa a fe i a duda medra ¡Quen sabe se deste recinto santo Non quedará mañá pedra con pedra!
En vida recibiu as críticas máis duras, cando non o desprezo, dos que non podían aceptar que unha muller entrase nun terreo que estaba reservado ós varóns: o da alta literatura. Unha cousa era falar de flores e de amor e outra moi distinta era atreverse a reflexionar sobre as grandes preguntas do ser humano, cuestionar as verdades absolutas impostas polos xerarcas da Igrexa ou as grandes razóns dos Estados. Rosalía cometeu esa audacia e por iso foi duramente atacada por uns e ignorada por outros.
7
Casa da Matanza
O roteiro por Padrón
Dedicada ó recordo de Rosalía de Castro, esta casa na que viviu co seu marido e os seus fillos dende 1881 está rodeada dun espazo verde que naqueles tempos era unha horta e hoxe é unha recreación dun xardín da época. O interior está composto por dúas plantas, adicándose a planta baixa (recepción) a un acercamento á importancia literaria da figura da escritora. A primeira planta, denominada O Seu, é unha recreación ambiental dunha casa rural da época, entre labrega e fidalga, cunha cociña, o comedor, dous dormitorios e unha biblioteca. Tamén poden verse dúas vitrinas con distintas edicións das súas obras e unha gran variedade de obxectos que son testemuño da importancia da súa figura. Na Casa da Matanza morreu, no 1885; cóntase que antes de finarse, xa delirante, mandou abrir a fiestra para ver o mar e que esas foron as súas últimas palabras. Desde Padrón non se pode ver o mar, o cal fai máis impresionante o seu último desexo, precisamente vindo dela que tantas veces fantaseou co suicidio no mar nos seus poemas. (Aurelio Aguirre, do que se cre que puido estar namorada, suicidárese de xove nunca praia da Coruña) 8
Pazo de Arretén Situado na aldea co mesmo nome, na parroquia de Iria Flavia (Padrón), este pazo pertenceu ós devanceiros maternos de Rosalía de Castro. Era coñecido como a Casa Grande, e así aparece nos versos de Rosalía.
Neses últimos momentos pediulle á súa filla Alejandra que queimara todos os seus papeis, desexo que esta cumpriu. Murguía non estaba con Rosalía no momento da súa morte e cando regresou á casa enfadouse moito, pois entre o queimado había unha novela inédita e outros traballos da autora. Porén, debémoslle a Murguía o feito de non conservar as cartas de súa muller, que queimou cando era un ancián e sentiu próximo o final da súa vida, privándonos de coñecer moitos aspectos do carácter de Rosalía e da súa obra.
En 1862, o ano da morte da nai da poeta, don José María de Castro, tío de Rosalía e dono do Pazo de Arretén, socorre a Rosalía vendendo doce ferrados de maínzo. D. José María foi o último De Castro dono do pazo, no cal a autora pasou diversas tempadas. Hoxendía é proiedade privada. Este pazo aparece mencionado en Cantares Gallegos coa lembranza do seu avó don José de Castro e dos tempos de benestar xa pasados.
“E tamén vexo enloitada da Arretén a casa nobre donde a miña nai foi nada (...) ................................... Casa grande lle chamaban noutro tempo venturoso, cando os probes a improraban ................................... Casa grande, cando un santo venerable cabaleiro, con tranquilo, nobre encanto, baixo os priegues do seu manto cobexaba ó perdioseiro.”
(Sobre o Pazo de Arretén, Cantares Gallegos)
Colexiata de Iria Flavia Esta igrexa ocupa o lugar dunha moito máis antiga destruída por Almanzor, quen arrasou outras moitas da comarca e Santiago. Xelmírez foi o arcebispo que decidiu devolver a Iria o seu antigo esplendor como núcleo relixioso que fora, e no s. XIII mandou construír unha colexiata, da que só queda a porta principal de aire gótico. O actual templo, reconstruído no s.XVI e s.XVII, ten planta rectangular con tres naves, cruceiro e presbiterio, cuberta por bóvedas de arista. No lado sur, engadíuselle posteriormente a "capela do bispo de Quito". Máis tarde, no s.XVIII, engadíuselle no lado norte a "capela do Sagrario" dedicada á virxe de Belén. O retablo maior pertence ó escultor do s. XVIII Romay, e posúe unha imaxe en pedra da virxe do s.XV. O presbiterio é o espazo que nun templo ou catedral católicos, precede ó altar maior. 9
Cemiterio de Adina
Xardín Botánico
Neste cemiterio, foi soterrada Rosalía de Castro tras a súa morte, e a súa tumba estivo aquí situada ata 1891, ano en que se trasladou ó actual Panteón de Galegos Ilustres (Santiago de Compostela). Rosalía é enterrada neste cemiterio como era a súa vontade. Pouco despois o marido e os fillos abandonarán a casa da Matanza.
Tranquilo Monumento Artístico Nacional (desde 1946) que incita ó paseo, ó faladoiro e á confesión.
O seu enterro non estivo acompañado de pompa nin foi multitudionario, todo o contrario. A súa tumba era tan humilde que mesmo se polemizou na prensa sobre o feito de que nela non había nin unha inscrición que indicase a admiración de Galicia a Rosalía. A prensa en xeral , tanto a galega como a madrileña, foi bastante indiferente á súa morte, pese á súa importante obra en galego e en castelán. A morte dun importante jefe carlista da época eclisou a morte de Rosalía.
A fonte, e ata a estatua a Macías "o Namorado" co verso "Cativo da miña tristura", pasan case desapercibidos no medio deste verxel con cada un dos seus elementos identificados. Conviven nunca hectárea 300 especies en harmonía: o carballo coa fotinia serrulada de Chinesa; o loureiro co ave do paraíso de Sudáfrica; o espiño albar (típico de toda Europa, Oeste de Asia e Norte de África) co cornexo de bentham (o árbore portafresas galaico), que se atopa no Himalaia; o palqui de Chile co aliso italiano (ameneiro) do Sur de Italia e a illa de Córcega.
No cemiterio de Adina, en Iria Flavia, tamén está soterrado o premio Nóbel de Literatura Camilo José Cela.
Rematando o roteiro
Rúa do Sol (hoxe Juan Rodríguez) Desde o seu nacemento en Compostela en 1837, Rosalía morou coa súa familia en moitas vivendas de diferentes concellos. Así, despois de estar en Lestedo e en Ortoño, sábese que viviu coa súa nai ata os anos 50 nesta casa de Padrón da antiga rúa do Sol. Na vivenda, hoxe totalmente transformada, sitúase desde 1963 unha placa da Real Academia Galega como homenaxe no centenario da publicación de Cantares Gallegos
10
Paseo da Alameda (Espolón)
Pazo da Hermida
Só hai que ler os poemas de Cantares Gallegos e os de Follas Novas para atopar unha Rosalía crítica co poder civil e eclesiástico, irónica co materialimo da Igrexa, escéptica coas falsas promesas dun progreso tecnolóxico que esquence o progreso social, defensora dos dereitos das mulleres e da dignidade da lingua galega, dos galegos e de Galicia fronte ó desprezo ó que os somete España.
A casa de Lestrove foi sempre moi querida para Rosalía. É a casa dos Hermida de Castro. Alí pasara alegres tempadas durante a infancia e a adolescencia e nela e no cariño dos seus parentes refuxiouse no 1862 trala morte da súa nai. Aquí naceron en 1871 os seus fillos xemelgos Gala e Ovidio. A Lestrove volverá frecuentemente, sobre todo nos momentos difíciles da súa vida.
Unha Rosalía, en fin, que lle dá voz ós que non teñen voz, ademais de tocar as cordas dos nosos corazóns coas súas reflexións sobre a propia existencia humana, sobre a soedade intrínseca que nos acompaña desde o momento do noso nacemento e que lle valeu o mérito de ser a autora máis universal e tamén a máis traducida das nosas letras.
Traballo elaborado polo EDLG e o Club do Antifรกs IES A Cachada, Curso 2013/14 Visita a nosa pรกxina (iesacachada.org), a revista (xanelablog.iesacachada.org) ou a pรกxina do Club do Antifรกs (clubdoantifas.iesacachada.org)