Bazrgany chak

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا‬ ‫(( دۆسێی تاوان‌ه بێده‌نگه‌کان ))‬

‫ئه‌کادیمیای هۆشیاری و پێگه‌یاندنی کادیران‬ ‫سلێمانی‪2012 -‬‬

‫ئه‌کادیمیای هۆشیاری و پێگه‌یاندنی کادیران‬

‫دامه‌زراوه‌یه‌کی که‌لتوریی‌ه به‌پێی بڕیاری کۆنگره‌ی سێی ساڵی ‪2010‬ی یه‌کێتی‬ ‫نیشتمانیی کوردستان دامه‌زراوه‌‪ ،‬ئه‌رکه‌که‌ی بریتییه‌ ل‌ه ده‌سته‌به‌رکردنی‬ ‫پێداویستییه‌کانی هۆشیارکردنه‌وه‌ی سیاسی‪ ،‬فراوانکردنی چوارچێوه‌کانی رۆشنبیریی‬ ‫گشتی‪ ،‬تۆکمه‌کردنی به‌هاکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ ودادی کۆمه‌اڵیه‌تی ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵدا‪ ،‬تاوتوێکردنی مه‌سه‌له‌کانی بیری هاوچه‌رخ و دابین کردنی که‌ره‌سته‌ی‬ ‫پێویست بۆ پێگه‌یاندنی کادیران ل‌ه بوار‌ه هه‌مه‌جۆره‌کاندا‪.‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪...‬‬ ‫• نووسینی‪ :‬نه‌جمه‌دین فه‌قێ عه‌بدولاڵ‬ ‫• تایپ و دیزاین‪ :‬چێنه‌ر عوسمان‬ ‫• ژماره‌ی سپاردن‪)1904( :‬ی ساڵی ‪ 2012‬ل‌ه به‌رێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی کتێبخان‌ه گشتییه‌کان‬ ‫• تیراژ‪ )2000( :‬دانه‌‬ ‫• ژماره‌ی زنجیره‌‪)482( :‬‬ ‫• چاپ‪ :‬ده‌زگای چاپ و په‌خشی حه‌مدی‬ ‫ل‌ه باڵوکراوه‌کانی ئه‌کادیمییای هۆشیاری و پێگه‌یاندنی کادیران‪ ،‬سلێمانی‪2012 -‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیاری زنجیره‌ی کتێب‬ ‫عوسمان حه‌مه‌ره‌شید گورون‬ ‫‪www.pukhoshiari.com‬‬ ‫‪info@pukhoshiari.com‬‬

‫پێڕست‬ ‫ بابه‌ت الپه‌ڕه‌‬ ‫• پێشه‌کی‪5.........................................................‬‬ ‫• بازرگانیی چەك‪ :‬چەمك و پێناسە‪7...............................‬‬ ‫• مێژووی بازرگانیی چەك‪17.........................................‬‬ ‫• بازاڕی چەك‪27.....................................................‬‬ ‫• بازرگانی و بازرگانانی چەك‪35.....................................‬‬ ‫• پسپۆڕانی سەربازیی بۆ بەكرێدان‪45................................‬‬ ‫• جەنگ و ئاشتی‪53..................................................‬‬ ‫• بەرگریكردن لە خۆ‪ :‬پاساو بۆ ئازادیی بازرگانیی چەك‪61...........‬‬ ‫• بازرگانیی چەك و ئابووری‪69.......................................‬‬ ‫• بازرگانیی چەك و دیپلۆماسییەت‪81................................‬‬ ‫• چەك و بەكارهێنانی دوو الیەنە‪89..................................‬‬ ‫• كۆنتڕۆڵكردنی بازرگانیی چەك‪101...................................‬‬ ‫• دۆسێی مینە زەمینییەكان‪111.......................................‬‬ ‫• چاالكیی لە دژی بازرگانیی چەك‪119................................‬‬ ‫• سەرچاوەكان‪131.....................................................‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫پێشەكی‬ ‫ئەمڕۆ لە جیهاندا پتر لە (‪ )550‬پێنج سەد و پەنجا ملیۆن پارچە چەك‬ ‫هەیە‪( ،‬ئەوە بە پێی ئاماری ساڵی ‪2005‬ی نەتەوە یەكگرتووەكان)‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئەو ئامارە تەنها چەكە ئاشكرا و تۆماركراوەكانی ناو فایلەكانی‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان دەگرێتەوە بەبێ جبه‌خان ‌ه زەبەلالحەكانی چەكی‬ ‫كیمیایی و بایۆلۆجی و زۆر چەكی تری كالسیكی كە لەبەر زۆر هۆ‬ ‫بەنهێنی ماونەتەوە و هەرگیز ئاشكرا ناكرێن‪ .‬هەروەها ئەو ژمارەیە‬ ‫چەكی (مین)ی تیادا نییە كە لە ساڵی ‪1997‬دا بە (‪ )220‬دووسەد و‬ ‫بیست ملیۆن مینی زەمینی‪ -‬شەخسی تۆماركرابوو بێجگە لە مینی تانك‬ ‫و مینی دەریایی‪ .‬ئەو نهێنی كاریە بۆمبە هێشوویی و فسفۆڕییەكانیش‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ بەاڵم ئەو هەموو چەكانە لە پێناوی چیدا؟ بە بەراوردێكی‬ ‫سادەی ئەو ژمارەیەی سەرەوە لەگەڵ كۆی دانیشتوانی سەر گۆی‬ ‫زەویدا دەرئەكەوێت هەر دوانزە كەسێك لە ئێمەی دانیشتوانی سەر‬ ‫ئەم هەسارەیە یەك پارچە چەكمان بەرئەكەوێت كە ئەشێ چەكێكی‬ ‫سوكی شەخسی بێت وەكو دەمانچە‪ ،‬یان چەكێكی قورس و بۆمبێكی‬ ‫ئەتۆمی بێت‪ .‬ئێمە بمانەوێ و نەمانەوێ‪ ،‬وەك هەر تاكێكی ئەم جیهانە‬ ‫مەترسییەكی گەورە بەردەرگای هەموومانی گرتووە كە بەرهەم و‬ ‫دەسكەوتی بازرگانیی نێودەوڵەتییە لە بازاڕی ئازادانەی چەكدا‪ .‬كێ ئەو‬ ‫بازرگانییە دەكا؟ الیەنە فرۆشیار و كڕیارەكان كێن؟ بازاڕی سپی و بازاڕی‬ ‫رەشی چەك چین؟ هۆكار و ئاكامەكانی بازرگانیی چەك چین؟ الیەنگران‬ ‫و دژەكانی بازرگانیی چەك كێن و پاساوەكانیان چین؟ ئەو پرسیارانە‬ ‫و زۆر پرسیاری تریش لەم فایلەدا هەوڵدراوە وەاڵمی هۆشیاركەرەوەیان‬ ‫پێ بدرێتەوە‪ .‬هۆشیاربوونەوە لەو بارەیەوە هۆشیاربوونەوەیە سەبارەت‬ ‫بە یەكێك لە هۆكارە راستەقینەكانی ئەو مەترسییانەی هەڕەشە لە‬ ‫بوونی هەنووكەیی و ئاییندەیی مرۆییمان دەكات‌‪ ،‬هۆشیاربوونەوەیە‬ ‫بەرامبەر بەبێ پەردەترین شێوازی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لە‬ ‫بڕگەی (مافی ژیان)دا‪ ،‬ئەویش لەسەر ئاستێكی جیهانییدا‪.‬‬ ‫ ئەم لێكۆڵێنەوەیە هەوڵێكە بۆ كردنەوەی دەروازەیەك بۆ چوونە‬ ‫ناو جیهانی بازرگانیی چەك و دوورنماكانی ئەو بازاڕە كە لە ژێر ئااڵی‬ ‫(ئاشتی)دا كڕیار و فرۆشیارەكان تیایدا كۆدەبنەوە‪ ،‬قاوە دەخۆنەوە‬ ‫و سەوداكان بەڕێوە دەبەن و ئامڕازەكانی لەناوبردنی مرۆڤ بە هەموو‬ ‫قوژبنێكی جیهاندا باڵودەكەنەوە‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫بازرگانیی چەك‪ :‬چەمك و پێناسە‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ سەرەتا‪ ،‬پێویستە لە چەمكی بازرگانیی چەك وردبینەوە‪.‬‬ ‫وەك هەر بازرگانییەكی تر بریتییە لە وەبەرهێنانی سەرمایە لە بواری‬ ‫بەرهەمهێنانی جۆرەكانی چەك و پێداویستییەكانیان بە مەبەستی‬ ‫خستنە بازاڕ و فرۆشتن و بەدەستهێنانی قازانج‪ .‬بەاڵم ئەو بازرگانییە‬ ‫بێجگە لە قازانجی ئاسایی ئەشێ لە هەمان كاتدا بەرژەوەندی و‬ ‫قازانجێكی سیاسی و سەربازیشی لەپشتەوە بێت و ئەو ئامانجە سیاسی‪-‬‬ ‫سەربازییانەش پاڵپێوەنەرێكی راستەقینەی ئەو چاالكییە ئابوورییە‬ ‫ترسناك و مەترسیدارەبن‪ .‬هەروەها دەشێ وەك هەر بازرگانییەكی تر لە‬ ‫بازاڕەكاندا ئەنجام بدرێن یان بە نهێنی و داخراوی و قۆرخ كراوی‪ ،‬لەناو‬ ‫سنوری هەمان واڵتی بەرهەمهێندا بفرۆشرێن یان لە بازاڕی جیهانیدا‪،‬‬ ‫لەنێوان بەرهەمهێن و حكومەتەكاندا بە فەرمی ئەنجام بدرێن یان بە‬ ‫قاچاخ و لە بازاڕی رەشدا‪.‬‬ ‫ لەرووی چۆنایەتییەوە‪ ،‬جیاوازی نێوان بازاڕی كااڵ ئابوورییەكان‬ ‫و بازاڕی چەك زەق و ئاشكرایە‪ .‬لە بازاڕی كااڵ ئابووریەكاندا (لەرووی‬ ‫پرەنسیپەوە) ئەو كااڵ و بەرهەمانە دەفرۆشرێن و دەكڕدرێن كە كەڵكی‬ ‫ئابوورییان هەیە چ بەوەی راستەوخۆ لەالیەن بەكاربەرانەوە بەكارببرێن‪،‬‬ ‫یان بۆ بەرهەمهێنانی كااڵی تر بەكەڵك بن و بەكارببرێن‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئەوە‪ ،‬لە بازرگانیی و بازاڕی چەكدا ئەو كااڵ و بەرهەمانە دەفرۆشرێن و‬ ‫‪9‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫دەكڕدرێن كە لە روانگەی ئابوورییەوە هیچ كەڵكێكیان نییە‪.‬‬ ‫ دیارە تا دەسەاڵت لەسەر پایەی هێز و چەك و زەبر و زەنگ‬ ‫دامەزرابێت‪ ،‬بەرهەمهێنانی چەك و بازرگانیی چەك هەر دەمێنێ بۆ‬ ‫دابینكردنی پێداویستییەكانی لەشكر و هێزە چەكدارەكان لە جیهاندا‪.‬‬ ‫بەوجۆرە‪ ،‬هەر بەشە لەشكرێك لە چەشنی هێزە زەمینییەكان‪ ،‬هێزە‬ ‫دەریاییەكان و هێزە ئاسمانییەكان پێویستیان بەوە هەیە كەرەستەی‬ ‫جۆراوجۆریان بۆ دروست و ئامادە بكرێ‪ .‬لە جەنگێكی مۆدێرندا‬ ‫زۆر جار ئەو الیەنە گەرەنتی زیاتری سەركەوتنی هەیە كە چاكترین‬ ‫چەك و ماشێن و تانك و زرێپۆش و تۆپ و فڕۆكە و تەكنەلۆجیای‬ ‫پێشكەوتووی لەبەردەستدایە‪ .‬بەاڵم لە راستیدا تەنها چەند دەوڵەتێك‬ ‫و چەند كۆمپانیایەكی كەم ئەو تەكنەلۆجیا پێشكەوتووەیان‬ ‫بەدەستەوەیە كە بتوانن ئامێرەكانی چەكسازی لەگەڵ تازەترین‬ ‫كەرەستە و پێداویستییەكاندا بەرهەم بهێنن‪ .‬ئەوانە بە كردەوە گەورە‬ ‫بەرهەمهێنەرانی چەكن لە جیهاندا‪ ،‬هەر بەو پێیەش گەورە بازرگانانی‬ ‫چەكن لە جیهاندا‪.‬‬ ‫ لێرەدا باس دێتە سەر كارخانەكانی چەكسازی‪ .‬كارخانەكانی چەك‬ ‫لە هەموو شوێنێكی جیهاندا هەن‪ ،‬بەاڵم هەرە سەرەكی و گەورەكانیان‬ ‫لەو واڵتانەدان كە گرنگترین بەشە ئابووریی جیهان پێكدێنن‪ ،‬واتە‪ :‬واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ ،‬فرەنسا‪ ،‬بەریتایا‪ ،‬روسیا و چین‪ .‬دامەزراوە‬ ‫چەكسازییەكانی ئەمریكا سااڵنە نزیكەی نیوەی بازرگانیی جیهانی لە‬ ‫بواری چەكدا ئەنجام دەدەن‪ .‬فرۆشیارە تازەكانی چەكیش لەو واڵتانە‬ ‫پێكدێن كە پیشەسازییەكی پەرەئەستێنی چەكیان تیادایە و تا رادەیەك‬ ‫لە پێداویستییەكانی خۆیان زیاتر چەك بەرهەم دێنن‪ ،‬لە چەشنی‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬توركیا‪ ،‬كۆریای باشوور‪ .‬بۆ روونكردنەوەی زیاتر با سەرنج‬ ‫‪10‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بدەینە ئەو ئامارانەی لە خشتەی ژمارە یەكدا تۆماركراون دەربارەی‬ ‫گەورەترین (دە) واڵتی فرۆشیار و كڕیاری چەك لە جیهاندا‪:‬‬

‫خشتەی یەكەم‪ :‬گەورەترین دە واڵتی فرۆشیار و كڕیاری چەك لە جیهاندا‪ :‬ئاماری ساڵی ‪2005‬‬ ‫کڕیاره‌کان‬

‫فرۆشیاره‌کان‬ ‫ناوی واڵتی‬ ‫فرۆشیار‬

‫بڕی ناردن ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫سااڵنه‌ی چه‌ک ب ‌ه ملیۆن‬ ‫دۆالر‬

‫ناوی واڵتی‬ ‫کڕیار‬

‫بڕی کڕینی سااڵنه‌ی‬ ‫چه‌ک ب ‌ه ملیۆن دۆالر‬

‫ئه‌مریکا‬

‫‪33000‬‬

‫سه‌عودیه‌‬

‫‪7700‬‬

‫به‌ریتانیا‬

‫‪3200‬‬

‫تورکیا‬

‫‪3200‬‬

‫روسیا‬

‫‪3100‬‬

‫یابان‬

‫‪3000‬‬

‫فره‌نسا‬

‫‪2900‬‬

‫تایوان‬

‫‪2600‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫‪1900‬‬

‫به‌ریتانیا‬

‫‪2600‬‬

‫سوید‬

‫‪670‬‬

‫ئیسرائیل‬

‫‪2400‬‬

‫ئیسرائیل‬

‫‪600‬‬

‫کۆریای باشوور‬

‫‪2200‬‬

‫ئوسترالیا‬

‫‪550‬‬

‫یۆنان‬

‫‪1900‬‬

‫که‌نه‌دا‬

‫‪550‬‬

‫ئه‌مریکا‬

‫‪1600‬‬

‫ئۆکرانیا‬

‫‪550‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫‪1300‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ئاماری سااڵنەی وەزارەتی دەرەكی ئەمریكا‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لەو خشتەیەوە دەرئەكەوێت گەورەترین فرۆشیاری چەك ئەمریكایە‬ ‫و گەورەترین كڕیاریش عەرەبستانی سەعودیەیە‪ .‬ئەو بڕە پارانەی‬ ‫فرۆشتنی چەك تەنها هی ئەو چەكانە نیشان ئەدەن كە بە دەرەوەی‬ ‫ئەو واڵتانە فرۆشراون‪ .‬كەواتە بڕێكی زۆرتری داهاتەكانی فرۆشتنی‬ ‫چەك لە ناوخۆی واڵتە بەرهەمهێنەكاندا روو ئەدەن‪ ،‬واتە فرۆشتنەوەی‬ ‫چەكی بەرهەمهێنراوی كارخانەكان بە لەشكر و رژێمە لۆكاڵەكان لەناو‬ ‫هەمان واڵتدا‪ .‬بڕی ئەم بازرگانیەیان لەو فرۆشتنە دەرەكییە زۆر زیاترە‪.‬‬ ‫هەروەها سەبارەت بە كڕیارەكانی چەك‪ ،‬ئەو بڕە پارانەی تۆماركراون‬ ‫هی ئەو چەكانەیە كە لە دەرەوەی والتەكەی خۆیانەوە كڕیویانە‪ .‬بە‬ ‫واتایەكی دی‪ ،‬خەرجیەكانی كڕینی چەكی ناوخۆیی تیادا نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆربەی ئەو دەوڵەتە كڕیارانه‌ی چەك كە وەك نمونە هێنراونەتەوە‪،‬‬ ‫بۆخۆیان بە رادەی جیاجیا خاوەنی پیشەسازی چەكن و بەشی‬ ‫سەرەكی بەرهەمەكانی چەكی خۆیان بە لەشكرە لۆكاڵییەكانی خۆیان‬ ‫دەفرۆشنەوە‪ ،‬تەنها سەعودییە نەبێت كە پیشەسازی چەك تیایدا زۆر‬ ‫لە دواوەیە و نزیكەی هەموو شتێكی پێویستی لەشكرەكەی لە دەرەوە‬ ‫دەكڕێت‪.‬‬ ‫ لەالیەكی ترەوە بازرگانیی چەك هەر تەنها بریتی نیە لە دروستكردن‬ ‫و فرۆشتنی خودی چەكەكان‪ ،‬بەڵكو زۆر شتی تری پەیوەندی داریش‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬بۆ نمونە بەشی هەرە زۆری چەكە سووكەكان و فیشەك‬ ‫و تەقەمەنی كە بە بەردەوامیی بەكار ئەبرێن‪ ،‬لە پلەی یەكەمدا بە‬ ‫شێوەی نافەرمی دەكڕدرێن و دەفرۆشرێن‪ .‬هەروەها بەرهەمهێنان و‬ ‫فرۆشتنی ئامرازەكانی گواستنەوەی سەربازی‪ ،‬جل و بەرگ و پێاڵوی‬ ‫فەرمیی‪ -‬سەربازیی‪ ،‬چەقۆ و حەربە‪ -‬سەرەنێزە و كاسە و كەوچك‬ ‫‪12‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫و مەتارە و كۆڵەپشت و بەتانی و چادری سەربازی‪ ،‬كەرەستەكانی‬ ‫خواردن لێنان و پێداویستییەكانی خەستەخانەی مەیدان و ئەندازیاریی‬ ‫سەربازی و زۆر شتی تر دەچنە خانەی ئەو بازرگانییەوە‪ .‬لە هەمانكاتدا‬ ‫زۆر خزمەتگوزاریش هەن كە لەو بوارە بازرگانییەدا دەفرۆشرێن لە‬ ‫چەشنی هونەری خزمەتكردنی چەك و چۆڵەكان و تازەكردنەوەی چەكە‬ ‫كۆنەكان تا دەگاتە راهێنان و مەشقپێدانی سەربازەكان یان تەنانەت‬ ‫بەكرێ گرتنی سەربازانی شارەزای بێگانە بۆ مەبەستێكی دیاریكراو كە‬ ‫پێیان دەوترێ (سەربازی بەكرێگیراو) یان (مرتزقە)‪.‬‬ ‫ ئەو ژمارانە بڕی ئەو بازرگانییەن كە لە بازاڕی سپیدا ئەنجامدراون‬ ‫و بەشێوەی رەسمی و ئاشكرا تۆماركراون‪ .‬بەاڵم هەر وەكو وتمان‬ ‫بەشێكی ئەو بازرگانییە لە پەنهانداو لە بازاڕی رەشدا جێبەجێ ئەكرێ‪.‬‬ ‫هەڵبەت بازاڕی سپی ئەو بازاڕە فەرمی و ئاشكرایەیە كە تیایدا كڕین و‬ ‫فرۆشتن بە بەرچاوی واڵتانی جیهانەوە ئەنجام ئەدرێ بە رەچاوكردنی‬ ‫نەریت و یاسا نێودەوڵەتیەكان‪ .‬بازاڕی رەش بە پێچەوانەی بازاڕی‬ ‫سپی بریتیە لە بازاڕی قاچاخ كە تیایدا یان شتی قاچاخ و قەدەغەكراو‬ ‫دەفرۆشرێ یان بازرگانی سنوور بەزێن ئەنجام ئەدرێ دوور لە چاوی‬ ‫یاسا و گومرگ و باج و سانسۆر‪ ،‬یان لەبەر هەر هۆیەكی سیاسی و‬ ‫ئەمنی لە پەنهاندا جێبەجێ ئەكرێت‪ .‬زۆربەی كارخانەكانی بەرهەم‬ ‫هێنانی چەك لە جیهاندا بەرهەمەكانیان بە رژێمە لۆكاڵییەكانی خۆیان‬ ‫دەفرۆشنەوە‪ ،‬بەشیك لەو بەرهەمانە لە الیەن ئەو رژێمانەوە كە لێیان‬ ‫زیادە‪ ،‬بە قازانجێكی زۆر یان كەمەوە بە واڵتانێكی تری دەفرۆشنەوە‪.‬‬ ‫لە هەمانكاتدا بەشە بازرگانییەكی قاچاخی چەكیش لە ئارادایە‪ .‬لەو‬ ‫سەودا نهێنییانەدا چەك و تەقەمەنییەكی نەكەم لە رێگای دزەكردن و‬ ‫قاچاخەوە بە گروپی چەكدار و بە رژێم گەلێكی دیاریكراو دەفرۆشرێن‬ ‫‪13‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫كە هیچ كەس بە تەواوەتی نازانێت بڕی سااڵنەكەی چەندە‪.‬‬ ‫ بێگومان ئەوەش جێگای سەرنجدانە كە ئەو چەردە پارەیەی هەر‬ ‫واڵتێك سااڵنە بۆ كڕینی چەك و تەقەمەنی تەرخانی ئەكات جیاوازە لە‬ ‫بودجەی سااڵنەی ئەو واڵتە كە بۆ كەرتی سەربازی تەرخانی ئەكات‪،‬‬ ‫چونكە بودجەی سااڵنەی سەربازیی هەموو خەرجییە سەربازییەكانی‬ ‫لەشكرەكە دەگرێتەوە لە ساڵێكدا كە ئەشێ خەرجییەكانی كڕینی‬ ‫سااڵنەی چەك و چۆڵیشی تیادابێت یان تییای نەبێت و بودجەی‬ ‫سەربەخۆی بۆ دانرابێت‪ .‬بۆ نمونە بودجەی ساالنەی لەشكری سەعودییە‬ ‫(ئاماری ‪ )2003‬بریتییە لە (‪ )26‬بیست و شەش ملیۆن دۆالر لە‬ ‫ساڵێكدا‪ ،‬بەاڵم خەرجی سااڵنەی بۆ كڕینی چەك و چۆڵ وەكو تێكڕایەكی‬ ‫ناونجی بریتییە لە (‪ )7.7‬حەوت ملیۆن و حەوت سەد ملیار دۆالر‬ ‫لە ساڵێكدا‪ .‬بەشێوەیەكی گشتی لە ساڵی ‪2006‬دا و بە پێی ئامارێكی‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان بڕی (‪ )960‬نۆ سەد و شەست ملیار دۆالر بۆ‬ ‫لەشكرەكانی جیهان خەرج كراوە كە دەكاتە (‪)%2.6‬ی سەرجەمی‬ ‫بەرهەمی پیشەسازی لە جیهاندا‪ .‬ئەو خەرجییە سەرسوڕهێنەرە لە‬ ‫راستیدا لەسەر حیسابی تاك تاكی دانیشتوانی سەر ئەم زەمینە تەواو‬ ‫دەبێت هەر وەكو لە خشتەی ژمارە دوودا دەرئەكەوێت‪:‬‬

‫‪14‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫خشتەی دووەم‪ :‬خەرجی سااڵنەی دە گەورە لەشكر و بەركەوتی سااڵنەی هەر تاكێك لەو‬ ‫خەرجییانە‪ /‬ئاماری ساڵی ‪2006‬‬ ‫ناوی واڵت‬

‫خه‌رجی سااڵنه‌ی‬ ‫سه‌ربازیی ب ‌ه ملیۆن دۆالر‬

‫به‌رکه‌وتی سااڵنه‌ی هه‌ر‬ ‫تاکێک ب ‌ه دۆالر‬

‫ئه‌مریکا‬

‫‪290000‬‬

‫‪1200‬‬

‫روسیا‬

‫‪45000‬‬

‫‪310‬‬

‫فره‌نسا‬

‫‪40000‬‬

‫‪800‬‬

‫یابان‬

‫‪39000‬‬

‫‪350‬‬

‫به‌ریتانیا‬

‫‪37000‬‬

‫‪600‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫‪33000‬‬

‫‪500‬‬

‫چین‬

‫‪27000‬‬

‫‪20‬‬

‫عه‌ره‌بستانی سه‌عودی‬

‫‪26000‬‬

‫‪1400‬‬

‫ئیتاڵیا‬

‫‪25000‬‬

‫‪400‬‬

‫به‌رازیل‬

‫‪15000‬‬

‫‪90‬‬

‫ هەمان سەرچاوە‬

‫ئەگەر لە خشتەی ژمارە دوو وردبینەوە دەبینین لەناو دە واڵتدا كە‬ ‫بااڵترین خەرجیی سااڵنەیان بۆ لەشكرسازی هەیە لە جیهاندا‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫وەكو سەركەوتووترین لەشكری زلهێزی جیهان (نەك گەورەترین لەشكر‬ ‫كە روسیایە) زۆرترین خەرجیی سااڵنەی هەیە كە (‪ )290‬ملیار دۆالرە‪.‬‬ ‫واتە بودجەی سااڵنەی لەشكری ئەو واڵتە بە تەنها لە هەر نۆ واڵتەكانی‬ ‫تری خشتەكە زۆرترە كە بە هەموویان (‪ )287‬ملیار دۆالرە‪ .‬ستوونی‬ ‫دووەمی ژمارەكان تایبەتە بە خەرجیی نێونجیی سااڵنەی هەر تاكێكی‬ ‫ئەو واڵتانە لە رووی خەرجییە سەربازییەكانەوە‪ .‬هەڵبەت خەرجییە‬ ‫سەربازییەكانی ئەو واڵتانە لە دواشیكردنەوەدا لە داهات و سەروەت‬ ‫‪15‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫و سامانی خەڵكەكەوە سەرچاوە دەگرن‪ ،‬هەر بۆیە ئەو بەراوردە زۆر‬ ‫دروستە و ستوونی ئەو ژمارانە ئەوە نیشان ئەدەن هەر تاكێكی ئەو‬ ‫واڵت ‌ه سااڵنە لە خەرجییە سەربازییەكانی واڵتەكەیان بڕی چەند پارەیان‬ ‫بەردەكەوێ و لە ئەستۆیاندایە‪ .‬لەوێدا بە روونی ئەوە دەرئەكەوێت كە لە‬ ‫واقعدا سەعودییەی عەرەبی گەورەترین یان زۆرترین خەرجیی سااڵنەی‬ ‫سەربازیی هەیە نەك ئەمریكا‪ ،‬چونكە بەهۆی رێژەی كەمی دانیشتوانی‬ ‫سەعودییەوە هەر تاكێكی ئەو واڵتە (‪ )1400‬هەزار و چوارسەد دۆالر‬ ‫سااڵنەی بەردەكەوێت لە كاتێكدا تاكێكی ئەمریكی (‪ )1200‬دۆالری لە‬ ‫ئەستۆدایە كە لە رێگای باجی راستەوخۆ و ناراستەوخۆوە دەیدات‪.‬‬ ‫ بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬بازرگانیی چەك لەالیەك و لەشكرسازی‬ ‫لەالیەكی ترەوە بەشێكی قورسی بودجەی واڵتان هەڵدەلوشن‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە هەمیشە بیر و بۆچوونێكی دژ بە بازرگانیی چەك لە ئارادایە‬ ‫گوایە تا ئەو بازرگانییە بەردەوام بێت جەنگەكان لێرە و لەوێ زیاتر‬ ‫هەڵدەگیرسێن و بەردەوام دەبن سەرەرای زیانە ئابوورییەكانی ئەو‬ ‫بازرگانییە‪ .‬كەچی بەرامبەر بەو بۆچوونە‪ ،‬بیروبۆچوونێكی تر لە‬ ‫ئارادایە بەرگری لە بازرگانیی چەك دەكات كە لە دونیای ئەمڕۆدا‬ ‫بیروبۆچوونێكی بااڵدەستەو لەسەر بناغەی تێزێك دامەزراوە كە دەڵێت‪:‬‬ ‫((بازرگانیی چەك تا زیاتر بێت ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگ كەمتر‬ ‫دەبێت چونكە هەموو الیەنەكان دەستیان بە چەك رادەگا و دەتوانن‬ ‫بەرگری لە خۆیان بكەن و كەس هێرش ناكاتە سەر كەس))‪ .‬بە‬ ‫دەربڕینێكی تر‪ :‬ئەگەر دراوسێكەت چەقۆیەكی كڕی‪ ،‬لە بەرامبەردا تۆ‬ ‫دەمانچە و تفەنگێك پەیدا بكە‪ ،‬ئەگەر ئەویش كردی بە دەمانچە و‬ ‫تفەنگ تۆ بیكە بە ئاربیجی و رەشاش و ئیتر بەوجۆرە‪ .‬ئەوە لۆجیكی‬ ‫بازرگانانی چەك و جەنگە و پاشان زیاتر باسی دەكەین‪.‬‬ ‫‪16‬‬

‫مێژووی بازرگانیی چەك‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ ئەگەر یەكەمین چەكی بەردین كە لەالیەن مرۆڤەوە داهێنرا بۆ ئەوە‬ ‫بووبێت لە دژی ئاژەڵێكدا بەكاربهێنرێ و راوی پێبكرێ‪ ،‬ئەمێستا و لە‬ ‫سەرەتای شارستانییەتەوە كە لەسەر بناغەی دەسەاڵتی مرۆڤ بەسەر‬ ‫مرۆڤدا دامەزراوە‪ ،‬چەك لە ماهییەتیدا لە دژی مرۆڤ دروست كراوە‬ ‫و ئەكرێت نەك بۆ ژێردەستەكردنی سروشت‪ .‬كاتێكیش دروستكردنی‬ ‫چەك وەكو پیشەیەكی دەستیی لە پیشەكانی تر جیابۆوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫بازرگانیی چەك لەگەڵیدا هاتە ئاراوە‪ .‬كەوابوو بازرگانیی چەك بە واتای‬ ‫بەرهەمهێنان و خستنە بازاڕ و فرۆشتن و كڕینی چەك مێژوویەكی دێرینی‬ ‫هەیە و لەگەڵ سەرەتاكانی شارستانییەتی مرۆییدا ئەو بازرگانییەش‬ ‫پەیدا بووە‪ .‬بەاڵم تا سەردەمی پەیدابوونی چەكی گڕدار و سەردەمی‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی‪ ،‬بەرهەمهێنان و بازرگانیی چەك زۆر سنوردار‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫ لەسەدەی نۆزدەهەمدا چەند واڵتێك پێشڕەییەكی گەورەیانكرد‬ ‫لەبەرهەمهێنانی چەك و چۆڵدا‪ ،‬ئەویش بەهۆی پەرەسەندنی پیشەسازیی‬ ‫چەك و بەكارهێنانی تەكنیكی نوێ لە بواری بەرهەمهێنانی چەك و‬ ‫پێداویستییە سەربازییەكانی تردا‪ .‬داهێنانی چەكی گڕدار لە راستیدا‬ ‫گۆڕانكارییەكی چۆنایەتی بوو لە مێژوی چەكدا‪ .‬بەاڵم گواستنەوەی‬ ‫دروستكردن و بەرهەمهێنانی چەك لە پیشەیەكی دەستییەوە بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی فراوان لە كارخانەكاندا‪ ،‬گۆڕانكارییەكی چۆنایەتی‬ ‫‪19‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بەسەر بازرگانیی چەكدا هێنا‪ .‬ئەو گۆڕانكارییە چۆنایەتییانە لە بواری‬ ‫چەكسازیدا كاریگەریی راستەوخۆیان هەبوو بەسەر لەشكرەكانی واڵتاندا‬ ‫و بوونە هۆی ئەوەی تەواوی پێكهاتەكانیان گۆڕانكاری ریشەییان‬ ‫بەسەردا بێت و وردە وردە لەشكرە كۆنەكان نەمێنن و لەشكری نوێی‬ ‫چەكداركراو بە تفەنگ و تۆپ جێگایان بگرنەوە‪ .‬تەنانەت بەهۆی چەكی‬ ‫گڕدارەوە گۆڕانكاریی چۆنایەتی بەسەر ستراتیج و تاكتیكە جەنگییە‬ ‫مەیدانییەكانیشدا هات‪ .‬هاوشانی ئەو گۆڕانكارییانە و سەرلەنوێ‬ ‫بیناكردنەوەی لەشكرەكاندا‪ ،‬خواستنێكی زۆر بەرفراوان لەسەر چەكە‬ ‫گڕدارەكان هاتە ئاراوە و دەرەنجام بازرگانیی چەك و تەقەمەنیی گڕداری‬ ‫مۆدێرنی ئەو سەردەمەش زۆر خێرا پەرەی سەند و بازاڕی نێونەتەوەیی‬ ‫بۆ پەیدابوو‪.‬‬ ‫ كارخانەكانی چەكسازی لەرێگای فرۆشتنی بەرهەمەكانیانەوە‬ ‫دەستكەوت و قازانجیكی زۆریان بەدەست ئەهێنا‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫رێگای وەبازاڕخستنی چەك و داهێنراوە تازەكانیانەوە لە چەشنی‬ ‫تفەنگ رەشاش و بۆمبی بەدەستهاوێژ (نارنجۆك) و ژێردەریایی و‬ ‫زۆر داهێنراوی تری سەربازی كە بە لەشكرە گەورە و ناودارەكانیان‬ ‫دەفرۆشت‪ .‬دۆزەرەوەی ناوداری سویدی (ئەلفرێد نۆبڵ) (‪-1833‬‬ ‫‪ )1896‬لە رێگای دۆزینەوەكانییەوە لە بواری تەقەمەنی و چەكسازیدا‬ ‫سەروەت و سامانێكی سەرسوڕهێنەری (بە پێوەرەكانی ئەو سەردەمە)‬ ‫كەڵەكە كرد‪ ،‬بە تایبەتی بەهۆی دۆزینەوە و داهێنانی كەرەستەی‬ ‫تەقاندنەوە كە لە دروستكردنی فیشەكدا بەكار ئەهێنرێ و دەبێتە هۆی‬ ‫تێگرتنی فیشەكەكە لە تفەنگەكەوە‪ .‬واتە لە جیاتی ئەوەی هەموو‬ ‫جارێك تفەنگەكە بە ساچمە و باروت دابگیرایەتەوە و بتەقێنرایە كە‬ ‫كاتێكی زۆری ئەویست‪ ،‬داهێنانەكەی (نۆبڵ) فیشەكی دروستكراوی‬ ‫‪20‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئامادەی هێنایە بازاڕی چەكەوە كە خێرا خێرا دەخرانە تفەنگەوە و‬ ‫بۆ یەكجار دەتەقێنرا‪ ،‬ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە سەرجەمی تفەنگە‬ ‫ساچمەزەنە كۆنەكانیش بە تفەنگی نوێی فیشەك هاوێژ بگۆڕدرێن و‬ ‫بازاڕی چەكی ئەوەندەیتر گەرمتر كرد‪ .‬پاش بێداربوونەوەیەكی ویژدان‪،‬‬ ‫ناوبراو (نۆبڵ) بەو سامانە زەبەلالحەی لەسەر حیسابی خوێنی خەڵك‬ ‫لە رێگای پیشەسازی چەك و تەقەمەنییەوە پێكیەوە نابوو‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫(نۆبڵ)ی داهێنا بۆ خەاڵتكردنی سااڵنەی ئەو جۆرە داهێنانەی خزمەت‬ ‫بە مرۆڤایەتی دەكەن لە بوارە جیاجیاكاندا كە تیایاندا خەاڵتی (ئاشتی)‬ ‫لەسەرویانەوە دیاریكراوە‪.‬‬ ‫ لە سەدەی بیستەمدا بازرگانیی چەك گۆڕانكاری گەورەتری‬ ‫بەسەردا هات چونكە واڵتانی پیشەسازیی ئەو سەردەمە دەیانەویست‬ ‫كارخانە و پیشەسازی چەكی خۆیان هەبێت بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫پێداویستییە سەربازییەكانیان تا نەكەونە ژێر كاریگەریی واڵتانی ترەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی كە ئەگەری جەنگی گەورە بەهۆی ملمالنێ سیاسییەكانەوە‬ ‫لە ئارادابوو‪ .‬خۆ چەكداركردنی خێرا و هەمەالیەنە هۆیەكی كاریگەربوو‬ ‫بۆ بوغرابوون و زەمینە خۆشكردنی زیاتر بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم جارەیان نەك جەنگێكی لۆكاڵی‪ ،‬بەڵكو جەنگێكی بەرفراوانی‬ ‫جیهانی كە بووە مایەی وەرچەرخان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە هەموو‬ ‫مۆڕاڵە كۆمەاڵیەتییەكانییەوە‪ .‬هەروەها پەرەسەندنی زیاتری پیشەسازیی‬ ‫چەك و داهێنانی پەیتا پەیتای چەكی كاریگەرتر بووە مایەی ئەوەی‬ ‫جەنگەكان لە سەدەی بیستەمدا خوێناوی تربن و لە سنوری نێوان‬ ‫دوو لەشكرەوە تێكەڵ بە كوشتنی خەڵكی مەدەنی بكرێن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەگەڵ داهێنانی چەكە كۆمەڵكوژەكاندا ئەو دیاردەیە وەكو تاوانی‬ ‫جەنگ دەگاتە ئەوپەڕی خۆی‪ .‬یەكەمین چەكی كۆمەڵكوژ داهێنانی‬ ‫‪21‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫چەكی كیمیایی بوو كە لە یەكەمین جەنگی جیهانیدا لەالیەن لەشكری‬ ‫ئەڵمانیاوە بەكارهێنرا‪ .‬پاشانیش لە دووەمین جەنگی جیهانیدا یەكەمین‬ ‫بۆمبی ئەتۆمی لە مێژوودا لە هێرۆشیما و دووەمیشیان لە ناگازاكی‬ ‫تەقێنرانەوە‪ .‬هەروەتر لە ماوەی یەكەمین جەنگی جیهانیدا (‪-1914‬‬ ‫‪ )1918‬واڵتە شەڕكەرە سەرەكییەكان توانیبویان تا رادەیەكی زۆر رێگا‬ ‫لەوە بگرن چەك و تەقەمەنی و شتی تر بگاتە واڵتە دژەكانیان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو رێگا لێگرتنە هەر تەنها كەرەستە سەربازی و جەنگییەكانی‬ ‫نەگرتبووەوە‪ ،‬بەڵكو هەموو كەلوپەلێكی مەدەنیشی گرتبووەوە كە‬ ‫ئەمەیان بە هەموو پێوەرەكان دەچووە خانەی تاوانەكانی جەنگەوە‪.‬‬ ‫هەر بۆ نمونە ژێردەریاییە بەناوبانگەكانی (‪)U- boten‬ی ئەڵمانی‬ ‫رۆڵی كاریگەریان لەو جەنگەدا گێڕا بۆ نوقمكردنی كەشتییە جەنگی و‬ ‫هەروەها بازرگانییەكانی بەریتانیا لە ئۆقیانوسی ئەتڵەسیدا كە ئەوە‬ ‫بووە هۆی ئەوەی هاوردنی چەك و چۆڵ و پێداویستییە مەدەنییەكان بۆ‬ ‫بەریتانیا نزیكەی بەتەواوی و بۆ ماوەیەك پەكی بكەوێت‪ .‬لەو سااڵنەی‬ ‫جەنگدا‪ ،‬بەر لەوە و دوای ئەوەش واڵتان زۆر بە چڕیی دەستیان‬ ‫دابووە كڕینی تەكنەلۆجیای نوێی چەكسازی و دامەزراندنی كارخانەی‬ ‫تایبەت بە خۆیان بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانی لەشكرەكانیان‬ ‫لەژێر ناوی پیشەسازیی بەرگریكارانە (الصناعة الدفاعیة)‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫مەبەستی ئەوەی لە جەنگەكانی داهاتوویاندا پێش بە شكست و دۆڕانی‬ ‫لەشكرەكانیان بگرن‪.‬‬ ‫ پاش دووەمین جەنگی جیهانی (‪ )1945 -1939‬واڵتە رۆژئاواییە‬ ‫گەورەكان و یەكێتی سۆڤیەت دەستیان دایە ملمالنێیەكی بەرباڵو‬ ‫بۆ فراوانكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتیان بۆ دەستگرتن بەسەر‬ ‫سەرچاوەی سامانە سروشتییەكاندا لە چەشنی ناوچە دەوڵەمەندەكانی‬ ‫‪22‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫نەوت‪ ،‬هەروەها ناوچە و رێگا دەریایی و زەمینییە ستراتیجییەكان‬ ‫و بازاڕەكان‪ .‬هەردووال بە چڕی هەوڵی ئەوەیان دەدا واڵتانی خاوەن‬ ‫سەرچاوەی سامانە سروشتییەكان و رێگا و ناوچە ستراتیجییەكان‬ ‫بكەن بە دۆست و هاوپەیمانی خۆیان‪ ،‬ئەویش لە رێگای بەستنەوەی‬ ‫سەرچاوەی چەكداركردنی ئەو واڵتانە بە خۆیانەوە‪ .‬هاوكاتی ئەوەش‬ ‫هەردوو زلهێزەكەی ئەو دەورانە (ئەمریكا و سۆڤیەت) دەستیان‬ ‫دایە بازرگانییەكی بەرفراوانی قاچاخ بۆ ناردنی چەك بۆ جواڵنەوە‬ ‫چەكدارییەكانی دژ بە بەرامبەرەكەیان یان دژ بە دۆست و هاوپەیمانەكانی‬ ‫بەرامبەرەكەیان‪ .‬ئەو دەورانە پڕ لە گرژییەی نێوان ئەو دوو ئۆردوگا‬ ‫و زلهێزە كە هەرگیز جەنگی راستەوخۆ لە نێوانیانیاندا رووینەدا‪ ،‬لە‬ ‫مێژوودا بە دەورانی جەنگی سارد ناوبانگی رۆیشتووە و وەكو دەڵێن‬ ‫جەنگەكانیان لە رێگای وەكیلە لۆكاڵییەكانیانەوە لە دژی یەكتر بەڕێوە‬ ‫دەبرد‪ .‬هەموو الیەنە بەشدارەكانی جەنگی سارد بازرگانیی ئاشكرا و‬ ‫نهێنی‪ ،‬رەسمی و بە قاچاخی چەكیان ئەنجام ئەدا و هەموو ناوچەكانی‬ ‫ملمالنێ و قەیرانە سیاسییەكانیان بە چەك سیخناخ كرد و لە زۆر‬ ‫شوێنی ئەم جیهانەدا لەسەر ئاستی لۆكاڵی و ناوچەییدا كارەساتی‬ ‫گەورەی مرۆییان لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫ ئەو دەورانە دوو جەمسەرییە كۆتایی پێهات‪ ،‬لە ئەنجامدا‬ ‫گۆڕانكاری بەسەر بازرگانی چەكیشدا هات‪ .‬دوابەدوای هەرەسهێنانی‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت لە ‪1991‬دا و كۆتایی هاتنی دەورانی جەنگی سارد‪،‬‬ ‫خەرجییە سەربازییەكان بە رێژەی یەك لەسەر سێ لەسەر ئاستی‬ ‫جیهانیدا هاتە خوارەوە‪ .‬ئەو گۆڕانكاری و كەمكردنەوەیە بەتایبەتی‬ ‫لەسەر حیسابی روسیا و واڵتانی تری ئۆردوگای پەیمانی وارشۆ رویدا‪.‬‬ ‫خەرجییە سەربازییەكانی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی ‪1987‬دا خۆی لە‬ ‫‪23‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫قەرەی (‪ )257‬ملیار دۆالر دەدا‪ ،‬كەچی لە ساڵی ‪1997‬دا لەشكری‬ ‫روسی (‪ )24‬ملیار دۆالر بودجەی سااڵنەی بووە و ئێستاش (‪)45‬‬ ‫ملیار دۆالرە‪ .‬وا دەهاتە بەرچاو كارخانەكانی چەكسازی لە روسیا‬ ‫و ئەوروپای رۆژهەاڵتدا زۆر خێرا روویان لە مایە پووچیی كردبێ‌‪.‬‬ ‫بۆخۆشیان دەیانزانی ئەو گۆڕانكارییە روو دەدات و تەنها بەو جۆرە‬ ‫دەیانتوانی پێشی پێبگرن كە سەر لەنوێ بازاڕ بۆ بەرهەمەكانیان‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬یان كارخانەكانی چەكسازی بگۆڕن و بیانكەن بە كارخانەی‬ ‫بەرهەمهێنی كااڵ و شتومەكی مەدەنی‪ .‬بەاڵم ئەمەیان هەروا ئاسان‬ ‫نەدەكرا چونكە خەرجی و شارەزایی زۆری دەویست‪.‬‬ ‫ بە پێچەوانەی واڵتانی جارانی پەیمانی وارشۆی هەڵوەشاو‪،‬‬ ‫خەرجییە سەربازییەكانی واڵتانی رۆژئاوا بە گشتی و ئەمریكا بەتایبەتی‬ ‫نەك هەر كەم نەكرانەوە‪ ،‬بەڵكو روو لە زیادی بوون‪ .‬لە ئەنجامدا‬ ‫بازرگانیی چەك لە بازاڕەكانی رۆژئاوا و زۆر واڵتی دواكەوتوودا لە‬ ‫سااڵنی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بە رێژەیەكی بەرچاو پەرەی سەند‪.‬‬ ‫ئەو دیاردەیە لە پلەی یەكەمدا بەدوای جەنگی یەكەمی كەنداودا (كوێت)‬ ‫هاتە ئاراوە و واڵتێكی چەشنی سەعودیە (بۆ نموونە) بە گیرفانێكی‬ ‫پڕەوە كەوتە خۆچەكداركردن و لە ماوەی پانزە ساڵدا پتر لە (‪)150‬ملیار‬ ‫دۆالری لە كڕینی چەك و چۆڵدا خەرج كرد‪ .‬ئەوە سەرەڕای تەقینەوەی‬ ‫قەیرانە جەنگییەكان لە زۆر ناوچەی تری جیهاندا وەك واڵتانی بەلقان‬ ‫و ئەفریكا و پێشبڕكێی خۆ چەكداركردن لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و‬ ‫واڵتانی ئاسیای رۆژهەاڵت و باشووری رۆژهەاڵتی ئاسیا و هیند و‬ ‫پاكستان‪ ،‬كە تێكڕا تەوژمێكی تریان دا بە بازرگانی چەك لە جیهاندا‪.‬‬ ‫بەاڵم لە هەمان كاتدا هۆیەكی تری دیاردەی پەرەسەندنی ئەو بازرگانیە‬ ‫دەگەڕایەوە بۆ بەرنامە نوێسازییەكانی لەشكرەكانی ئەمریكا و پەیمانی‬ ‫‪24‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ناتۆ لە دوای جەنگی ساردەوە‪ .‬لەگەڵ هەلومەرجە تازەكانی جیهاندا‬ ‫لەشكرە رۆژئاواییەكان دەستیاندایە سەر لەنوێ بیناكردنەوەی پێكهاتەی‬ ‫لەشكرەكان و هەڵوەشانەوەی یەكە قورسە جێگیرە كالسیكییەكان و‬ ‫پێكهێنانی یەكەی نوێی خێرا بزێوی مۆدێرن بۆ دەستتێوەردانی خێرا‬ ‫بەسوود وەرگرتن لە نوێترین تەكنەلۆجیای سەربازی‪ .‬ئەو بەرنامانەی‬ ‫مۆدێرنیزە كردنە دەرگایەكی تریان بۆ بازرگانیی چەك كردەوە و خێراتر‬ ‫لە جاران رووی لە زیادی كرد‪.‬‬ ‫ لەوە بەوالوە گرنگترین و گەورەترین گۆڕانكاریی لەگەڵ سەدەی‬ ‫بیست و یەكەمدا هاتە ئاراوە سەبارەت بە بەرزبوونەوەی رێژەی‬ ‫خەرجییە سەربازییەكانی لەشكرەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا بە گشتی‪،‬‬ ‫ئەویش بەهۆی ئەو گرژییانەی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستەوە سەرچاوەیان‬ ‫دەگرت و هەڕەشەی ئاشكرایان لە ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا و واڵتانی‬ ‫ناتۆ دەكرد‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬تەنها لە دوانزە مانگی دوای تەقینەوەكانی‬ ‫یانزەی سێپتەمبەری ‪2001‬دا نرخی پشكەكانی كارخانەكانی چەكسازی‬ ‫لە چەشنی (لۆكهایدمارتین) و (رایتیۆن)ی ئەمریكی بە رێژەی (‪ )39‬و‬ ‫(‪ )66‬لە سەدا بەرزبوونەوە‪ .‬ئەوە رێژەیەكی زۆر بەرزی نرخی پشكەكانی‬ ‫پیشەسازیی سەربازیی نیشان ئەدات كە پەیوەندی راستەوخۆی بە‬ ‫جەنگی ئەفغانستانەوە هەبوو‪ .‬درێژە كێشانی جەنگی دژە تیرۆریزم لە‬ ‫ئەفغانستاندا و دوای ئەوەش هێرش بۆ سەر عیراق و درێژە كێشانی‬ ‫جەنگ لە عیراقدا‪ ،‬ئەوجار پرۆژەی سەرلەنوێ بیناكردنەوەی لەشكری‬ ‫عیراقی و قوڵبوونەوەی پێشبڕكێی چەكداری لەسەر ئاستی هەموو‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا و سەرهەڵدانی ملمالنێی ئەتۆمی ئێران بەرامبەر‬ ‫بە ئیسرائیل و ئەمریكا‪ ،‬هەموو ئەوانە تەوژمێكی تریان دا بە پیشەسازیی‬ ‫چەك و تەكانێكی گەورە و بەرفراوانیان دا بە بازرگانیی چەك لەسەر‬ ‫‪25‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئاستی جیهانیدا بە رەچاوكردنی قەیرانە جەنگییەكانی ناوچەكانی تری‬ ‫جیهان لە چەشنی كۆریای باشوور و باكوور‪ ،‬كۆریای باكوور و ئەمریكا‪،‬‬ ‫چین و تایوان‪ ،‬چین و هیند‪ ،‬هیند و پاكستان‪ ،‬واڵتانی ئەفریكا‪....‬تاد‪.‬‬ ‫ لەبەردەم ئەو راستییانەدا ئەی تۆ ئەڵێی چی؟ من پێموایە‬ ‫هەر یەكێك لە ئێمە پێویستە وەاڵمی خۆی بۆ ئەو پرسیارە هەبێت‪.‬‬ ‫بێگومان لەم جیهانەدا خەڵكانێكی زۆر هەن ئەوە بەڕاست و چاك‬ ‫ئەزانن ئەو هەموو تەكنەلۆجیا نوێ و پێشكەوتووە و ئەو ژمارە زۆرەی‬ ‫خەڵكی پسپۆڕ بۆ ئامانجی خزمەتگوزاریی و مرۆڤانە بەكاربهێنرێن نەك‬ ‫بۆ پیشەسازیی چەك و بۆ جەنگ و لەناوبردن و وێرانكاری‪ .‬مرۆڤایەتی‬ ‫تێری جەنگ و وێرانكاری بووە‪ .‬بەاڵم بەهۆی پێكهاتەی سیستەمە‬ ‫سیاسییەكانی واڵتانی جیهانەوە ((بەپێی بۆچوونێكی تر)) رژێمە‬ ‫جۆراوجۆرەكان بەرپرسایەتی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی واڵتەكانی‬ ‫خۆیانیان لە ئەستۆدایە و دەبێت رێگا و ئامڕازێك هەڵبژێرن بۆ پاراستن‬ ‫و بەرگریكردن لە واڵتەكانیان بەرامبەر بە ئەگەری هەر هێرشێكی‬ ‫دوژمنكارانە‪ .‬لەبەر ئەوە پەنا ئەبەنە بەر كڕینی چەك و چۆڵ‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر پێویستییەكی راستەوخۆشیان بەو چەك و چۆاڵنە نەبێت‪ .‬لێرەدا‬ ‫روو لە تۆی خوێنەر لەبەر رۆشنایی ئەو دوو هەڵوێستەی سەرەوە ئەم‬ ‫پرسیارانە دێنە ئاراوە‪:‬‬ ‫ئایا بەڕای تۆ پێویستە حوكمەتەكان پارەوپوڵ و سەروەت و‬ ‫•‬ ‫سامانی خەڵكی واڵتەكەیان كە لە رێگای باجی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆوە‬ ‫بەدەستی ئەهێنن لە كڕینی چەك و تەقەمەنی و لەشكرسازیدا خەرج‬ ‫بكەن؟‬ ‫ئەگەر تۆ (وەكو فانتازیایەكی مەحاڵ) لە جێی ئەوان بیت‪ ،‬ئەو‬ ‫•‬ ‫سەروەت و سامانە لە چیدا خەرج ئەكەیت؟‬ ‫‪26‬‬

‫بازاڕی چەك‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ كڕین و فرۆشتنی چەك و زەخیرە جەنگییەكان لە شوێنە هەرە‬ ‫هێمن و بێدەنگەكاندا ئەكرێن‪ .‬بەاڵم كارخانەكانی چەكسازی لە زۆر‬ ‫شوێنی ئەم جیهانەدا سااڵنە بۆرسەی چەك و پێشانگای فڕۆكە رێك‬ ‫ئەخەن وەكو بازاڕی كڕین و فرۆشتنی راستەوخۆی چەك‪ .‬كڕیارەكان‬ ‫دەتوانن دواهەمین بەرهەم لەوێدا تاقی بكەنەوە و لەگەڵ فرۆشیارەكاندا‬ ‫راستەوخۆ كۆببنەوە و پێیان رابگەیەنن بەدوای چیدا ئەگەڕێن‪ .‬لەماوەی‬ ‫ئەو جۆرە بۆرسەو پێشانگایانەدا گرنگترین و گەورەترین سەودا و‬ ‫مامەڵەكانی كڕین و فرۆشتنی چەك ئەنجام ئەدرێن‪.‬‬ ‫ ئەگەر چەكێك لە جەنگێكی راستەقینەدا بەكارهێنرابێ و تاقی‬ ‫كرابێتەوە و لە پێشانگایەكدا بۆ فرۆشتن دانرابێ‪ ،‬فرۆشیارەكەی بە‬ ‫شانازییەوە پیایدا هەڵئەدا و دەڵێت ((ئەو بەرهەمە بەهای خۆی‬ ‫لە پراكتیكدا سەلماندووە))‪ .‬ئەو جۆرە چەكانەی تاقیكراونەتەوە‪ ،‬لە‬ ‫پێشبڕكێ و كێ بەركێی كڕین و فرۆشتندا بایەخی پلە یەكەمیان پێ‬ ‫دەدرێ‪ .‬نمونەیەك بۆ ئەو راستییە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (‪ )UAV‬یە‬ ‫كە لە الیەن كۆمەڵە كارخانەیەكی فرە رەگەزی ئەوروپییەوە دروستكرا‬ ‫و بۆ یەكەمین جار لە ساڵی ‪2001‬دا لە پێشانگای فڕۆكە لە پاریسدا‬ ‫خرایە بازاڕەوە‪ .‬ئەو فڕۆكەیە لەبەر ئەوەی لەڕووی تەكنەلۆجییەوە‬ ‫زۆر پێشكەوتووبوو‪ ،‬بەاڵم تاقی نەكرابۆوە‪ ،‬خواستنێكی ئەوتۆی‬ ‫‪29‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لەسەر نەبوو‪ .‬كەچی لە پێشانگای ئایرۆسپەیس (‪)Aerospace‬‬ ‫ی ساڵی ‪2002‬ی ئاسیاییدا هەمان فڕۆكەی بێفرۆكەوانی ()‪UAV‬‬ ‫‪)(Unmannd Areial Vehicles‬ی ئەوروپی نیشاندرا و‬ ‫خواستێكی زۆریشی لەسەربوو چونكە لەالیەن لەشكری ئەمریكییەوە‬ ‫كە ساڵی پێشووتر چەند دانەیەكی كڕیبوو‪ ،‬زۆر سەركەوتووانە لە‬ ‫جەنگی ئەفغانستاندا و لە دژی رژێمی تالیباندا بەكارهێنرابوو‪ ،‬یان‬ ‫وەكو دەوترا بەهای خۆی لە پراكتیكدا سەلماندبوو‪ .‬فڕۆكەی (‪)UAV‬‬ ‫بەبێ فڕۆكەوان دەفڕێت و بەریمۆت كۆنترۆڵی كۆمپیوتەری ئاراستە‬ ‫دەكرێ كە بێجگە لە كاری خەفیەكاریی و هەواڵگریی بەسەر هێزە‬ ‫دژەكانەوە‪ ،‬توانای گواستنەوەی موشەك و كامێرای چاودێری و ئامێرە‬ ‫هەستیارەكانی دەستنیشانكردنی شوێن و جوڵەی هێزە زەمینی و‬ ‫ئاسمانی و دەریاییەكانی هەیە‪ .‬هەمان ئەو فڕۆكەیە پاشان لە جەنگی‬ ‫ساڵی ‪2003‬ی عیراقدا بەرباڵوتر بەكارهێنرا‪.‬‬ ‫ خێر و بەرەكەتێكی بازرگانیی چەك لە پێشانگاكانی فڕۆكەدا‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی بۆرسەكانی چەك‪ ،‬دەرگایان لەبەردەم خەڵكی ئاساییدا‬ ‫كراوەیە و خەڵكێكی زۆر بۆ تەماشاكردن و كات بەسەربردن روویان‬ ‫تێدەكەن‪ .‬كارخانەكانی دروستكردنی فڕۆكە جەنگییە شەڕكەرەكان‬ ‫بایەخی زۆر بەوە ئەدەن جوانترین دیمەنی سەرسووڕهێنەر بۆ تەماشاكەران‬ ‫ساز و ئامادە بكەن و ئەو سەرگەرمییەی خەڵكەكە مەبەستیانە بۆیان‬ ‫دابین بكەن‪ .‬ئەوەش لە كاتێكدایە كە لە سوچێكی هێمن و دوور لە‬ ‫خەڵكە تەماشاكەرە ئاساییەكەوە كڕیارەكان و فرۆشیارەكان بەیەكەوە‬ ‫دادەنیشن و سەودا و مامەڵەی خۆیان دەكەن‪.‬‬ ‫ ئەو جۆرە بۆرسانەی چەك و پێشانگای فڕۆكانە كە‬ ‫دیاردەیەكی جیانەكراوەن لە بازرگانیی چەك‪ ،‬لەالیەن پسپۆڕانی‬ ‫‪30‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫چەك و ئەفسەرانێكی شارەزای سەربازییەوە پشتگیری دەكرێن‪ .‬زۆر‬ ‫جار ئەو جۆرە شارەزایانە لەو بۆرسە و پێشانگایانەدا بە شان و‬ ‫باڵی بەرهەمە سەربازی و جەنگییەكانی واڵتانی خۆیاندا هەڵئەدەن‬ ‫و لەبارەی توانا جۆراوجۆرەكانی چەكەكانیانەوە بۆ كڕیارەكان قسان‬ ‫دەكەن‪ .‬تەنانەت لەوەش زیاتر لە رێگای دیكۆری تایبەتییەوە دیمەنێكی‬ ‫السایی كەرەوەی مەیدانێكی جەنگیی دەهێننە ئاراوە بۆ ئەوەی نیشانی‬ ‫بدەن ئەو ئامێرە جەنگییەیان لە پراكتیكدا چۆن كار ئەكات‪ .‬هەندێ‬ ‫جاریش ئەو روونكردنەوانە لە رێگای كۆمپیوتەرییەوە نیشانی كڕیارەكان‬ ‫ئەدەن‪ .‬بەاڵم لە روانگەی هەندێك لە هەڵسوڕاوانی دژ بە بازرگانیی‬ ‫چەك پێویستە ئەو جۆرە كەسە پسپۆڕانە قەدەغە بكرێن و نەهێڵرێن‬ ‫لەو بۆرسە و پێشانگایانەدا بەشداری بكەن بۆ ریكالمەكردن بۆ چەك‪،‬‬ ‫چونكە ئەوانە لە بنەڕەتدا بۆ ئەوە كارمەند و پسپۆڕی سەربازین و لە‬ ‫پارەی هاواڵتیەكانی خۆیان موچە و مانگانە وەردەگرن تا بەرگری لە‬ ‫واڵتەكەیان بكەن نەك بۆ بازرگانیكردن بە چەكەوە‪.‬‬ ‫ لەو بازاڕە ئازاد و ئاشكرایانەی كڕین و فرۆشتنی چەكدا زۆربەی‬ ‫الیەنە فرۆشیارەكان بە ناوی كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانەوە بەشداری‬ ‫دەكەن‪ .‬بەاڵم لەو واڵتانەدا كە بەرهەمهێنانی چەك تیایاندا تەنها لە‬ ‫الیەن دەوڵەتەوە دەكرێ‪ ،‬بەشداریكردنەكانیان بە ناوی دەوڵەتەكانیانەوە‬ ‫دەبێ‪ ،‬لە چەشنی چین و هیند و ئیسرائیل‪ .‬لێرەدا خشتەی ژمارە‬ ‫(‪ )3‬دەخەینە بەرچاو كە تایبەتە بە زانیاری لە بارەی (دە) گەورە‬ ‫كۆمپانیای بەرهەم هێن و فرۆشیاری چەك كە بەشی زۆری بۆرسەكانی‬ ‫چەك و پێشانگاكانی فڕۆكە ئەوان رێكیان دەخەن‪ .‬لێرەدا پێویستە‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە بكرێت كە ئەو خشتەیە كۆمپانیا چەكسازییەكانی‬ ‫روسیا و چینی تیادا نییە كە دوو بەرهەمهێن و بازرگانی گەورەی‬ ‫‪31‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫چەكن لە جیهاندا‪ .‬ئامارەكانی ئەم خشتەیە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی‬ ‫‪ .2003‬لە هەرشوێنێكیشدا زاراوەی (سیستەم) بەكارهێنرابێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫هەموو سیستمە كۆمپیوتەریەكان و رادار و سیستمی موشەكهاوێژی‬ ‫ئاراستەكراو دەگرێتەوە‪ .‬پێویستە ئەوەش بوترێت كە هەردوو كۆمپانیای‬ ‫(‪)Northrop Gramman‬و(‪ )TRW‬لێكدران و تێكەڵ بە‬ ‫یەكتر بوونە و بوون بە یەك كۆمپانیا‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫خشتەی سێیەم‪ :‬دە گەورە كۆمپانیای بەرهەم هێنی چەك‬ ‫زنجیره‌‬

‫ناوی کۆمپانیا‬

‫واڵت‬

‫به‌رهه‌می سه‌ره‌کی‬

‫به‌رهه‌می‬ ‫سااڵنه‌ی‬ ‫ب ‌ه ملیار‬ ‫دۆالر‬

‫‪1‬‬

‫لۆکهیدمارتین‬

‫ئه‌مریکا‬

‫فڕۆکه‌‪ ،‬سیستمه‌کان‪..‬‬

‫‪18.6‬‬

‫‪2‬‬

‫بۆینگ‬

‫ئه‌مریکا‬

‫فرۆکه‌ی جه‌ت (نفاثة)‪ ،‬کۆپته‌ر‪،‬‬ ‫موشه‌ک‪..‬‬

‫‪16.9‬‬

‫(‪ )BA‬ی سیستم به‌ریتانیا فڕۆکه‌ی جه‌ت‪ ،‬که‌شتی‪ ،‬فیشه‌ک‪،‬‬ ‫و گولـل ‌ه تۆپ و تۆپی تانک‬

‫‪14.4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫رایتیۆن‬

‫ئه‌مریکا‬

‫موشه‌ک‪ ،‬سیستمه‌کان‬

‫‪10.1‬‬

‫‪5‬‬

‫نۆرترۆپ‬ ‫گروممان‬

‫ئه‌مریکا‬

‫فڕۆکه‌‪ ،‬که‌شتی‪ ،‬سیستمه‌کان‬

‫‪6.6‬‬

‫‪6‬‬

‫جێنه‌ڕاڵ‬ ‫داینه‌میک‬

‫ئه‌مریکا‬

‫که‌شتی‪ ،‬تانک و زرێپۆش‪)IT( ،‬‬ ‫وات ‌ه ته‌کنه‌لۆجیای زانیاری‬

‫‪6.5‬‬

‫‪7‬‬

‫‪EADS‬‬

‫فره‌نسا‬ ‫ئه‌ڵمانیا‬ ‫ئیسپانیا‬

‫موشه‌ک‪ ،‬فڕۆکه‌ی جه‌ت‬

‫‪5.3‬‬

‫‪EADS‬‬ ‫‪8‬‬

‫تالێس ‪Thales‬‬

‫فره‌نسا‬

‫ئه‌لیکترۆنیکای به‌رگری‪،‬‬ ‫سیستمه‌کان‪..‬‬

‫‪5.1‬‬

‫‪9‬‬

‫لیتۆن ‪Litton‬‬

‫ئه‌مریکا‬

‫ئه‌لیکترۆنیکا‪،)IT( ،‬‬ ‫سیستمه‌کانی مارین (هێزی‬ ‫ده‌ریایی)‬

‫‪3.9‬‬

‫‪10‬‬

‫‪TRW‬‬

‫ئه‌مریکا‬

‫ئه‌لیکترۆنیکای به‌رگری‪،‬‬ ‫سیستمه‌کان‬

‫‪3.3‬‬ ‫‪90.7‬‬

‫کۆ‬

‫سەرچاوه‌‪ :‬كتێبی سااڵنەی ئەنیستیتوتی لێكۆڵینەوەی ئاشتیی نێودەولەتی لە ستۆكهۆڵم‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫بازرگانی و بازرگانانی چەك‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ لەبەر ئەوەی نزیكەی لەسەدا نەوەدی ئەو پارانەی لە بازرگانیی‬ ‫چەكدا دەستا و دەستیان پێدەكرێ بەرێگای رەسمییەوە تێدەپەڕن‪،‬‬ ‫وا باو و پەسەندە لە دۆكیومێنتی تایبەتیدا تۆمار بكرێن و بەشێوەی‬ ‫راپۆرت بدرێن بە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان‪ .‬بەاڵم بە كردەوە‬ ‫ئەو رێژە بەرزەی پارەو پووڵی بازرگانیی چەك كە تۆمار دەكرێن‬ ‫تەنها بەشێكی ئەو ملیار دۆالرانە دەگرێتەوە كە لە كڕین و فرۆشتنی‬ ‫فڕۆكەی جەنگیی و كەشتی و تانك و زریپۆش و تۆپ و موشەك و‬ ‫فیشەك و تەقەمەنییەوە دەستاودەستیان پێدەكرێ‪ .‬سااڵنە ژمارەیەكی‬ ‫زۆر سەودا و مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی چەكە سووكەكان لە چەشنی‬ ‫دەمانچە‪ ،‬تفەنگ‪ ،‬رەشاش‪ ،‬موشەك هاوێژی بەشان هەڵگیراو‪،‬‬ ‫هەموو جۆرە تەقەمەنییەك بە نارنجۆك و مینەوە‪ ...‬تاد‪ ,‬لە رێگای‬ ‫بازرگانیی قاچاخەوە ئەنجام ئەدرێن و سەرجاوەی قازانجێكی زۆرن بۆ‬ ‫بەرهەمهێنەرەكانی چەك‪.‬‬ ‫ لەالیەكی ترەوە بازرگانیی بە چەكی كۆنەی دەستی دووی‬ ‫لەنگەشەوە دەكرێت‪ .‬بۆ نمونە لە مانگی نۆڤەمبەری ‪2000‬دا فرەنسا‬ ‫كۆنە كەشتییەكی فرۆكەهەڵگری تەمەن (‪ )37‬ساڵەی خۆی كە ناوی‬ ‫(ئەدمیراڵ فۆچ) بوو‪ ،‬فرۆشت بە بەرازیل‪ .‬ئەو سەودایە نموونەیەكی‬ ‫‪37‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫فرۆشتنی چەك بوو بە شێوەی فەرمی و ئاشكرا و وەكو دەڵێن نموونەیی‬ ‫بوو كە دەكرێ چاوی لێ بكرێت‪ .‬فرەنسا بەرنامەی مۆدێرنیزە كردنی‬ ‫هێزە دەریاییەكانی بەدەستەوە بوو‪ .‬بۆ ئەو مەبەستەش نەیدەتوانی‬ ‫چیتر ئەو كەشتییە كۆنە بەكار بهێنێت‪ .‬لە بازاڕی دەستی دووشدا‬ ‫كەشتییەكە بەهایەكی ئەوتۆی نەبوو‪ .‬واڵتی بەرازیل لێی هاتە پێشەوە‬ ‫و ئامادەیی دەربڕی بە بڕی (‪ )12‬دوانزەملیۆن دۆالر لێی بكڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو دوانزە ملیۆن دۆالرە ئەگەر چی بە رووكەش نرخێكی زۆر كەم‬ ‫بوو بۆ كەشتییەكی جەنگیی فڕۆكەهەڵگر‪ ،‬بەاڵم بۆ فرەنسا قازانج بوو‬ ‫چونكە كەشتییەكە تەمەنی بەكاربردنەكەی خۆی تەواوكردبوو (العمر‬ ‫االستهالكی) و نرخی هاتبووە سەر سفر و دەبوا پارەیەكی زۆری تیا‬ ‫سەرف بكەن بۆ ئەوەی بیخەنە سكرابخانەوە‪ .‬بەاڵم لەوەش زیاتر ئەو‬ ‫سەودایە بەشێوەیەكی تر بۆ فرەنسا بە قازانجێكی زۆرتر تەواوبوو‪،‬‬ ‫چونكە كەشتییەكە بەتەنها هیچ سوودێكی بۆ بەرازیل نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبوا النی كەم بای (‪ )80‬هەشتا ملیۆن دۆالر فڕۆكەی (جەت)ی‬ ‫فرەنسی و كەرەستەی تری بۆ بكڕێت تا بە واتا جەنگییەكەی بەكەڵك‬ ‫بێت‪ .‬هەر بەو جۆرەش ئەنجام درا‪ .‬ئەو كڕین و فرۆشتنە بە رەسمی لە‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان تۆماركرا‪.‬‬ ‫ بەاڵم لە بازرگانیی چەكدا هەمیشە سەودای قاچاخ هەبووە و بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش دەاڵڵ و مافیای نێودەوڵەتی هەبوونە كە شارەزای رێگا‬ ‫قاچاخەكانی كڕین و فرۆشتنی چەكن‪ .‬بێگومان ئەو جۆرە بازرگانییەی‬ ‫چەك كە لە رێگای نا فەرمییەوە ئەنجام ئەدرێن پێویستییان بە كاری‬ ‫پسپۆڕانەی شارەزا هەیە‪ .‬ئەو بازرگانە قاچاخانەی چەك دەبێ زۆر بە‬ ‫توانا و لێهاتوو بن بۆ دۆزینەوەی كڕیارێكی ساختە (واتە واڵتێك) بۆ‬ ‫ئەوەی بەو ناوەوە ((بەڵگەنامەی دوا بەكارهێن)) بۆ ئەو چەك و چۆڵە‬ ‫‪38‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫دەربهێنن كە دەیانەوێ بە قاچاخ بیكڕن و بە الیەكی تری بفرۆشنەوە‪.‬‬ ‫ئەو بەڵگەنامە ساختەیە لە راستیدا وەكو پاسپۆرتێك وایە بۆ ناردن‬ ‫و سەفەرپێكردنی چەكە قاچاخەكان كە تیایدا ئەوە روون دەكرێتەوە‬ ‫ئەو چەكانە بە كام دەوڵەت فرۆشراون (بێگومان دەوڵەتێكی ساختە)‪.‬‬ ‫بەو جۆرە لە رێگا نێودەوڵەتییەكاندا دەربازیان دەكەن‪ .‬هەر وەكو‬ ‫باوە و دەڵێن گوایە كارمەندانێكی بە دەسەاڵت لە واڵتانی (پیرۆ) و‬ ‫(ئۆردون) هەمیشە ئامادەبوونە بەرامبەر بە بەرتیلێكی چەور ئەو جۆرە‬ ‫دۆكیومێنتە ساختانە رێك بخەن‪ .‬ئیدی هەر كە چەكەكان لە سنووری‬ ‫واڵتە بەرهەمهێنەكەوە كەوتە رێ‪ ،‬بەو بەڵگە ساختانەوە دەتوانرێ بەرەو‬ ‫واڵتە كڕیارە قاچاخەكە بەڕێ بخرێن (یان بەرەو گروپێكی چەكداری)‬ ‫كە زۆر جار بۆ ئەو گواستنەوەیە دۆكیومێنتی دووهەم بۆ چەكەكان‬ ‫دروست ئەكرێ بەناوی كااڵ و شتوومەكی بازرگانیی ئاساییەوە‪ .‬بۆ‬ ‫گواستنەوەشیان كەشتیی بازرگانی و رێگای بازرگانی بەكارئەهێنرێن‪.‬‬ ‫تۆڕی ئەو مافیانەی بازرگانی بە چەكی قاچاخەوە ئەكەن هەزاران‬ ‫كەس لە واڵتە جیاجیاكاندا لە خۆیان كۆئەكەنەوە و زۆر رێكخراوانە و‬ ‫بە نهێنی كارەكانیان ئەنجام ئەدەن‪ .‬لەم سااڵنەی دوای جەنگی سارد‬ ‫مافیاكانی روسیا لە بواری فرۆشتن و گواستنەوەی چەكی قاچاخدا وەك‬ ‫دەڵێن جڵەویان گرتۆتە دەست و لە ریزی پێشەوەدان‪.‬‬ ‫ مەترسیدارترین الیەنی بازرگانیكردن بە چەكی قاچاخەوە كڕین و‬ ‫فرۆشتنی كەرەستەكانی دروستكردنی چەكە كۆمەڵكوژەكانە بەدوور لە‬ ‫چاوی یاسا و نەریتە نێودەوڵەتییەكانی بازرگانی چەكەوە‪ .‬دیارە هەندێ‬ ‫چەك زۆر بە توندی كۆنترۆڵ دەكرێن‪ ،‬بەتایبەتی چەكە كۆمەڵكوژەكان‬ ‫لە چەشنی چەكە ئەتۆمی و بایۆلۆجی و كیمیاییەكان‪ .‬یەكێك لە نموونە‬ ‫هەرەزەقەكانی قاچاخچێتی بەو چەكانەوە‪ ،‬دروستكردنی چەكی كیمیایی‬ ‫‪39‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بوو لەالیەن رژێمی بەعسییەوە لە عیراقدا كە لە جەنگی عیراق‪ -‬ئیراندا‬ ‫بەكارهێنرا‪ ،‬هەروەها لە دژی کورد بە بەرباڵوی و النی كەم لە (‪)42‬‬ ‫چل و دوو شوێنی تۆماركراودا بەكارهێنراوە كە پۆپەیان كیمیابارانی‬ ‫شارۆچكەی هەڵەبجە ‌بوو‪ .‬سەرچاوەی تەكنەلۆجیای دروستكردن و‬ ‫كەرەستە خاوەكانی چەكی كیمیایی لە عیراقدا لە پلەی یەكەمدا واڵتانی‬ ‫روسیا‪ ،‬فرەنسا‪ ،‬ئیتاڵیا‪ ،‬هۆڵەندا و ئەڵمانیا بوون كە تەواوی ئەو‬ ‫كەرەستە و تەكنەلۆجیایەیان بەرێگای قاجاخ و لە رێگای دەاڵڵەكانی‬ ‫چەكەوە فرۆشتبوو بە عیراق و بە هاوكاری پسپۆڕە روسەكان پیشەسازی‬ ‫ئەو چەكانەیان دامەزراند‪.‬‬ ‫ لەدوای كۆتایی پێهاتنی جەنگی سارد و هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫یەكێتی سۆڤیەتی جاران‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئەوەی پتر لە یەك ملیۆن‬ ‫سەرباز و دەیان هەزار ئەفسەری پسپۆڕی رووسی لەشكرەكەیان‬ ‫بەجێهێشت لەبەر ئەوەی توانای ئەوە نەمابوو موچەی مانگانەشیان‬ ‫بدەنێ‪ ،‬ئیدی لەسەر ئاستی جیهاندا مەترسی ئەوە پەیدابووئەو لەشكرە‬ ‫بێكارە گەورەیەی روسیا لە زانایانی چەكسازی و پسپۆڕانی سەربازی‬ ‫دەست بدەنە فرۆشتنی زانیاری و شارەزایی و تواناكانیان لە بواری‬ ‫پیشەسازیی چەكە كۆمەڵكوژەكان بە واڵتانی تر‪ .‬رەنگبێ واڵتێكی وەكو‬ ‫سوریا سوودی لەو بارودۆخ و دەرفەتە بینیبێت بۆ دروستكردنی چەكی‬ ‫كیمیایی كە وەكو دەڵێن ئێستا گەورەترین ئەمباری ئەو چەكەی هەیە‬ ‫لەسەر ئاستی رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‪ .‬بەاڵم ئەوەشیان رێی تێ ئەچێ‬ ‫كە عیراق لە ‪ 1991‬بەدواوە و بە ناچاریی بەشێكی زۆری شارەزایی و‬ ‫كەرەستە و تەكنەلۆجیای دروستكردنی چەكە كیمیاییەكانی بە نهێنی‬ ‫بۆ سوریا گواستبێتەوە‪ .‬هەموو ئەوانە گریمانن و رێیان تێدەچێ‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوە یان راستییە كە ئەو مەترسییانەی پاش هەرەسی یەكێتی سۆڤیەت‬ ‫‪40‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫چاوەڕوان ئەكرا رووبدەن سەبارەت بە بەرهەڵدابوونی بازرگانیكردنی‬ ‫قاچاخ بە زانیاری و تەكنەلۆجیای چەكە كۆمەڵكوژەكانەوە‪ ،‬بەو جۆرە‬ ‫پێشبینی كراوە روویان نەدا و روسیا بۆ خۆی تا ئەوپەڕی توانا‬ ‫كۆنترۆڵی كرد ئەگەرچی گەرەنتی سەد لە سەدی نییە بۆ ئەوەی بە‬ ‫شێوەیەك لە شێوەكان رووینەدابێ‪.‬‬ ‫ هەرچی مەترسی دەست راگەیشتنی تۆڕە تیرۆریستییەكانە بە‬ ‫چەكە كۆمەڵكوژەكان كە زۆر بە پەرۆشەوە دەیانەوێ لە رێگای دەالاڵن‬ ‫و بازرگانانی قاچاخی چەكەوە دەستیان پێ ڕابگات‪ ،‬هەروا بە ئاسانی‬ ‫بۆیان ناچێتە سەر‪ .‬ئەوان یان دەبێ ئەو زانیارییە زۆر نهێنییانە لە‬ ‫سەرچاوەكانەوە بدزن‪ ،‬یان دەبێ سەرمایەیەكی زۆر لە بواری لێكۆڵینەوەی‬ ‫زانستی و پیشەسازی تەكنەلۆجیای دروستكردنی ئەو چەكانە بخەنە‬ ‫كارەوە‪ ،‬كە ئەوەشیان بە نهێنی و بۆ گروپگەلێكی نهێنی مەحاڵە ئەنجام‬ ‫بدرێ‪ .‬بەاڵم بۆ دەوڵەتێكی وەكو ئێران ئەچێتە سەر (ئەگەر پێشگیری‬ ‫لێ نەكرێت) هەروەكو چۆن پێشتر بۆ ئیسرائیل‪ ،‬هیند‪ ،‬پاكستان و‬ ‫كۆریای باكوور چۆتە سەر‪ .‬بەهەرحاڵ‪ ،‬تۆڕە تیرۆریستییە نهێنییەكان‬ ‫چەكی كۆمەڵكوژی زۆر هەرزانتریان لەبەردەستدایە كە پێویستی بە‬ ‫تەكنەلۆجیای گرانبەها نییە‪ ،‬واتە بۆمبە مرۆییەكان و خۆتەقاندنەوەی‬ ‫تیرۆریستانە‪ .‬‬ ‫ لەو باسانەی كە كردمان نابێ ئەو ئەنجام گیرییە بكەین گوایە هەر‬ ‫مافیاكانی چەك ئەو جۆرە بازرگانییە قاچاخە ئەكەن‪ .‬بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫زۆرجار ئەو كارە بە ئاگاداری دەوڵەتەكان ئەنجام دراون و لە چوارچێوەی‬ ‫ملمالنێ سیاسییەكاندا بە بازرگانییەكی چاو لێپۆشراو لێكدراوەتەوە و‬ ‫پشتگیریش كراوە و ئاسان كارییان بۆ كراوە‪ .‬رۆژنامە نووسی بەناوبانگی‬ ‫ئەمریكی (كێن لیڤرستاین)سااڵنێكی دوور و درێژ سەرقاڵی ئەنجامدانی‬ ‫‪41‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لێكۆڵینەوە بوو دەربارەی ئەو پیاوە راستەقینانەی لە پشتی بازاڕە‬ ‫خۆڵەمێشییە (نیوەقاچاخ) و بازاڕە رەشە قاچاخەكانی كەرەستە‬ ‫سەربازییەكانەوە راوەستاون‪ .‬لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (جەنگاوەرە‬ ‫تایبەتەكان) (‪ )Private Warriors‬دا باسی (ئێرنست وێرنەر‬ ‫گالت) ی ئەمریكی ئەكات كە لە ساڵەكانی حەفتاكان و هەشتاكانی‬ ‫سەدەی رابردوودا لە بازاڕی رەشدا بازرگانی بە چەكی قاچاخەوە‬ ‫دەكرد و لە پلەی یەكەمدا ئەو چەكانەی دەكڕییەوە كە لە واڵتە بەناو‬ ‫كۆمۆنیستییەكاندا دروستكرابوون‪ .‬لە ژێر چاودێری و بە ئاگاداری و‬ ‫لەسەر داوای دەزگاكانی پەنتاگۆن و (‪ )CIA‬ئەمریكی‪ ،‬گالت ئەو‬ ‫چەكانەی دەگەیاندە ئەو جواڵنەوە چەكدارییانەی دژ بە كۆمۆنیزم و دژ‬ ‫بە رژێمە هاوپەیمانەكانی ئۆردوگای سۆڤیەتی بوون‪ ،‬واتە دەیفرۆشتنەوە‬ ‫بەو جواڵنەوانەی لەالیەن ئەمریكاوە پشتگیری دەكران‪ .‬لە روانگەی‬ ‫ئەمریكییەكانەوە دوو هۆ و پاساو بۆ ئەو هەڵوێستەیان هەبوو‪ .‬لەالیەكەوە‬ ‫ئەگەر ئەو جواڵنەوە چەكدارییانە ئەو جۆرە چەكانە بەكاربهێنن‪ ،‬ئیدی‬ ‫ناتوانریت بكرێن بە نەقیزە و ئاراستەی لەشكری ئەمریكی بكرێن‪.‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە بە هۆی ئەوەی ئەو جواڵنەوە چەكدارییانە هەمان‬ ‫چەك و چۆڵی لەشكری واڵتەكەی خۆیان بەكاردەهێنن‪ ،‬دەتوانن لە‬ ‫شەڕەكانیاندا لە هەمان جۆری چەكە بەكارهێنراوەكانی خۆیان بە‬ ‫دەستكەوت بگرن و بەكاریان بهێننەوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی ئێمە مەبەستمانە‬ ‫لەو نموونەیەوە باسی بكەین ئەو راستییەیە كە (گالت)ی دەاڵڵی‬ ‫چەك لەو رێگایەوە بوو بە دەوڵەمەندێكی زۆر قورسی خاوەن زەوی‬ ‫و زارێكی پان و بەرینی كشتوكاڵی لە ئەمریكادا و كێڵگەی گەشت و‬ ‫گوزاری تایبەتی لە سكۆتلەندا و نەمسا‪ ،‬سەرەڕای سێ شالێی گەورە‬ ‫لە سویسرا و ئاپارتمێنتی تایبەتی لە لەندەن و شوێنانی تر‪ .‬لێرەدا‬ ‫‪42‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەم پرسیارە دێتە پێشەوە‪ :‬ئەو هەموو دەستكەوت و پارە رەش و‬ ‫قاچاخانەی چۆن و لە چ رێگایەكەوە بۆ كرا بە پارەی سپی و یاسایی‬ ‫تا بتوانێت لە بانقەكانی ئەمریكا‪ ،‬بەریتانیا‪ ،‬سویسرا و زۆر شوێنی‬ ‫تردا دایانبنێ و وەبەریان بهێنێ؟ ئەوەیان بە ئاگاداری و پشتگیری‬ ‫و چاولێپۆشی ئەمریكا ئەنجامدراوە و رەنگبێ ئێستاش ئەگەر لە ناو‬ ‫دەزگا نهێنییەكانی ئەمریكادا بە چپە ناوی (گالت) بهێنرێ‪ ،‬بە نازناوی‬ ‫پاڵەوانێكی نەتەوەیی ئەمریكا ناوی ببرێ‪ .‬ئیدی واڵتێكی وەكو ئەمریكا‬ ‫كە بۆ خۆی دەستی لە بازرگانیی قاچاخی چەكدا هەبێت‪ ،‬دەبێ ئەوانی‬ ‫تر بۆ نەیكەن؟ یان دەبێ چاوەڕوانیی لە كێ بكرێت بۆ كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫بازرگانیی قاچاخی چەك؟‬

‫‪43‬‬

‫پسپۆڕانی سەربازیی بۆ بەكرێدان‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ دوابەدوای جەنگی سارد واڵتانێكی زۆر لەشكرەكانیان كەمكردەوە‪.‬‬ ‫لەنێوان ساالنی ‪ 1987‬و ‪1994‬دا نزیكەی پێنج ملیۆن سەرباز و‬ ‫ئەفسەر كارەكانیان لەدەست دا‪ .‬بەشی هەرە زۆری ئەوانە خۆیان‬ ‫فێری پیشەی نوێ كرد و تێكەڵ بە كۆمەڵگای مەدەنی بوونەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەیان هەزاریشیان لەوانەی كە پیشەی سەربازیی و چەكداریی‬ ‫تێكەل بە دەماریان ببوو درێژەیان بە پیشەكەی خۆیان دا‪ ،‬ئەویش لە‬ ‫دەرەوەی لەشكرەكانی پێشووی خۆیان‪ ،‬واتە لە كۆمپانیا بازرگانییە‬ ‫سەربازییە تایبەتەكاندا بۆ بەكرێدانی سەربازانی شارەزا خۆیان‬ ‫ناونووس كرد بە ناونیشانی پیشەیی ((سەربازی ئامادە بۆ خزمەت))‪،‬‬ ‫یان سەربازانی بەكرێدراو یان بەكرێ گیراو (مرتزقە)‪ .‬ئەوە دیاردە و‬ ‫دەستكەوتێكی تری گلۆبالیزم بوو لە بازاڕی ئازاددا‪ .‬ئەمانە ئیدی بوون‬ ‫بە هێزێكی پیشەیی و شارەزا كە هەموو كەسێك دەیتوانی بەكرێیان‬ ‫بگرێ و لە هەموو شوێنێكی جیهاندا بەكاریان بهێنێ چ بۆ ئەوەی‬ ‫سەربازە لۆكاڵییەكانی ئەو شوێنەی بەكرێیان گرتوون ببەن بە ڕێوە و‬ ‫رایانبهێنن‪ ،‬یان لە كردە جەنگییەكاندا بەشداری راستە و خۆ بكەن‪.‬‬ ‫پیشەیەكی پڕ لە مەترسی‪ ،‬بەاڵم گران بەها و پڕ لە قازانج‪ .‬ئێستا‬ ‫‪47‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەوە بووەتە مەیدانێكی تری بازرگانیی سەربازیی‪ -‬جەنگیی كە قازانجی‬ ‫سەرسوڕهێنەری بۆ كۆمپانیاكان تێدایە و بە كارێكی قاچاخیش لەقەڵەم‬ ‫نادرێ‪ .‬هەر بۆیە هەنووكە ژمارەیەك كۆمپانیای زەبەالح پەیدا بوونە‬ ‫و هەزاران پسپۆڕی سەربازیی و سەربازی پیشەییان لەبەردەستدایە و‬ ‫بازرگانییان پێوە دەكەن‪ .‬ئەگەر كۆنە سەربازی پیشەیی و شارەزاشیان‬ ‫لێ كەم بێت یان چنگیان نەكەوێت‪ ،‬خۆیان خەڵكانی نوێ مەشق ئەدەن‬ ‫و دەیانكەن بە چەكداری پیشەیی شارەزا و بەكرێیان ئەدەن‪.‬‬ ‫ تەنانەت رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش جار و بار پەنا‬ ‫ئەباتە بەر بەكرێ گرتنی ئەو جۆرە سەربازانە بۆ ئەنجامدانی ئەركە‬ ‫ئاشتییەكانی‪ .‬بۆ نمونە لە ناوەڕاستی نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا ئەو‬ ‫فەیلەقە سەربازییەی نەتەوە یەكگرتووەكان كە رەوانەی یۆگۆسالفیای‬ ‫جاران كرا‪ ،‬سەربازانێكی پیشەیی لەو جۆرەیان تیادا بوو كە لە رێگای‬ ‫كۆمپانیای داین كۆرپ (‪)Dyn Corp‬ەوە بەكرێ درابوون‪ .‬بەاڵم پاشان‬ ‫هەرایەكی گەورە لەسەر ئەو كۆنتراتە نرایەوە و بە كارێكی گەندەڵی‬ ‫ناوزەدكرا‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئەوەی كارمەندانی سەر بە داین كۆرپ‬ ‫بەوە تۆمەتباركران كە داهات و قازانجی زۆری البەالیان بەدەستهێناوە‬ ‫لە رێگای فرۆشتنی چەكی قاچاخەوە بە گرووپە چەكدارە لۆكاڵەكان‪،‬‬ ‫هەروەها لە ریگای بازرگانی كردن بە ژمارەیەكی زۆر ئافرەتانی‬ ‫سۆزانیی ئەوروپای رۆژهەاڵت و فرۆشتنەوەیان لە ئەوروپای رۆژئاوا و‬ ‫ئەمریكادا‪ .‬هەر لەو هەرایەدا ناوی خانمی بە رەگەز كرواتی (كاترین‬ ‫بۆلكۆڤاك) هاتە ناوانەوە و كارەكەی خۆی لەدەستدا بەهۆی ئەو رۆڵەی‬ ‫كە گێڕابووی بۆ رێكخستنی كڕین و فرۆشتنی چەكە قاچاخەكان و‬ ‫دەالڵی كردن لە نێوان ئەندامەكانی داین كۆرپ و گرووپە چەكدارەكاندا‪،‬‬ ‫هەروەها دەاڵڵی كردن بۆ رێكخستنی تۆڕی ئافرەتە سۆزانییەكان و‬ ‫‪48‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بازرگانی پێوەكردنیان لەرێگای هەمان كۆمپانیاوە‪ .‬دیارە لەو رێگایەوە‬ ‫خانمی ناوبراو قازانجێكی زۆری دەاڵڵیەكانی بەدەست هێنابوو‪ .‬پاشان‬ ‫دادگایەكی بەریتانی ناوبراویان تۆمەتبار كرد و بە سەد هەزار پاوەندی‬ ‫ئیستەرلینی غەرامەیان كرد‪.‬‬ ‫ هەروەها بەكرێدانی پسپۆڕانی سەربازیی لەالیەن دەوڵەتانیشەوە‬ ‫ئەنجام دراوە و ئەنجام ئەدرێ‪ .‬لەكاتی جەنگی عیراق ‪ -‬ئیراندا‪ ،‬لە‬ ‫ساڵەكانی هەشتاكاندا‪ ،‬راوێژكارانێكی شارەزای سەربازیی ئەمریكی‬ ‫رەوانەی عیراق كران و زۆر بە چڕیی دەستیان دایە مەشقپێدانی سەربازان‬ ‫و ئەفسەرانی سنفی تانك و فێركردنیان بۆ چۆنێتی بەكارهێنانی تانك‬ ‫لە مەیدانی جەنگی راستەقینەدا‪ ،‬واتە راهێنانیان لەسەر تاكتیكە‬ ‫مەیدانییەكانی جەنگی تانكەكان كە لە شكری عیراق لەو بوارەدا‬ ‫هەمیشە سەركەوتوو بوو لەبەرامبەر لەشكری ئێراندا‪ .‬نمونەیەكی تری‬ ‫ئەو جۆرە بەكرێدانە رەسمییانەی شارەزایانی سەربازیی بریتییە لە‬ ‫ناردنی ئەو دەیان شارەزایانەی بواری پیشەسازیی چەكی كیمیایی‬ ‫كە لە هەشتاكاندا لەالیەن یەكێتی سۆڤیەتی جارانەوە رەوانەی عیراق‬ ‫كران‪ .‬ئەوە دزێوترین شێوازی بازرگانیی چەك بوو كە یەكێتی سۆڤیەت‬ ‫لە رێگای فرۆشتنی زانیاریی پیشەسازیی چەكی كیمیاییەوە ئەنجامیدا و‬ ‫هیچی لە كۆمپانیا رۆژئاواییەكان كەمتر نەبوو كە ژێر بەژێر كەرەستەی‬ ‫خاویان بۆ ئەو چەكانە بە عیراق دەفرۆشت‪.‬‬ ‫ مەیدانێكی تری بەكارهێنانی ئەو سەربازە پیشەییە بەكرێگیراوانە‬ ‫بریتییە لە پاسەوانیكردن و پاراستنی ئەو كۆمپانیا رۆژئاواییانە كە‬ ‫لە واڵتە قەیراناوییەكاندا كار و چاالكیی ئابووریی و بازرگانی دەكەن‪.‬‬ ‫هەندێ جار ئەو كۆمپانیا رۆژئاواییانە كرێی تایبەتی دەدەن بە رژێمێكی‬ ‫دیاریكراو (لۆكاڵی یان دەرەكی) بۆ ئەوەی سەربازانی پیشەیی و‬ ‫‪49‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫تایبەتییان بۆ دابین بكەن‪ .‬هەندێ جاری تریش خودی رژێمەكان بۆ‬ ‫مەبەستی خۆیان لەو جۆرە سەربازە پیشەییە نێونەتەوەییانە بەكرێ‬ ‫دەگرن‪ .‬بەاڵم لەشكرۆكەی بەكرێگیراوان لە هەموو كاتێكدا خۆشەویست‬ ‫نین‪ .‬لە ساڵی ‪1997‬دا لەشكرە لۆكاڵییەكەی (پاپوای گۆیانای نوێ)‬ ‫گەیاندییە ئەو رادەیەی راپەڕین لە دژی رژێمەكەی خۆیان بەرپا بكەن‬ ‫وەك كاردانەوەیەك بۆ سیاسەتە جەنگیی و سەربازییەكانی رژێمەكە‬ ‫كە دەیویست لەشكرۆكەیەكی بەكرێگیراوی دەرەكی بەكاربهێنێت بۆ‬ ‫پاسەوانیكردن و پاراستن و كۆنترۆڵكردنی كانەكانی بەرهەمهێنانی مس‬ ‫كە سەر بە كۆمپانیای (كانی)ی ریۆتینتۆ بوو‪ .‬ئەو كانە كە سەرچاوەی‬ ‫سەرەكیی داهاتی واڵتەكەیە‪ ،‬كەوتۆتە سەر دورگەی (بۆگاینڤیال) كە‬ ‫جواڵنەوەیەكی چەكدارانەی سەربەخۆییخوازانەی تیادایە و لە دژی ئەو‬ ‫جواڵنەوەیە سەرانی رژێمەكە دەیانویست ئەو لەشكرە بەكرێگیراوە‬ ‫بەكاربهێنن‪ ،‬بەاڵم بە هۆی نارەزایی لەشكرە لۆكاڵییەكەوە بۆیان‬ ‫نەچووە سەر‪.‬‬ ‫ زۆر جاران بەكرێدانی شارەزایانی سەربازیی هەر لە چوارچێوەی‬ ‫كۆنتراكتەكانی (گرێبەستەكانی) فرۆشتنی چەكەكاندائەنجام ئەدرێن‬ ‫و كارخانەی بەرهەمهێنی چەكەكان یان رژیمە فرۆشیارەكانی ئەو‬ ‫چەكانە خزمەتگوزارییە سەربازییەكان دەخەنە ئەستۆی خۆیان‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەرامبەر بە كرێ و پارەیەكی جیا لە نرخی فرۆشتنی چەكەكان‪ .‬ئەوە‬ ‫لە پلەی یەكەمدا بۆ فێركردن و مەشقپێدانی كڕیارەكانە لەسەر چۆنێتی‬ ‫بەكارهێنانی ئەو چەك و چۆاڵنە‪ .‬بۆ نمونە كۆمپانیای بە ناوبانگی‬ ‫(‪)communications-L3‬ی ئەمریكی كۆمپانیایەكی پسپۆڕە‬ ‫بۆ راهێنانی فرۆكەوانانی سەربازیی و مەدەنی بەبەكارهێنانی ئامێرە‬ ‫كۆمپیوتەرییەكانی فڕینی الساییكردنەوە‪ ،‬هەروەها پسپۆڕە لە چۆنێتی‬ ‫‪50‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بەكارهێنانی چەكە جۆراوجۆرەكانی تریشدا‪ .‬ئەو كۆمپانیایە ئەگەرچی‬ ‫لە پلەی یەكەمدا خزمەتگوزارییەكانی بە لەشكری ئەمریكی دەفرۆشێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ بازاڕی دەرەكیش دەرگاكەی كراوەیە‪.‬‬ ‫ نمونەیەكی تری بەكرێدانی خزمەتگوزارییەسەربازییەكان لەالیەن‬ ‫كۆمپانیای (‪)MPRI‬ەوە ئەنجام ئەدرێ كە كۆمپانیایەكی پسپۆڕە بۆ‬ ‫مەشقپێدانی سەربازیی لەسەر چەكە جۆراوجۆرەكانی هێزە زەمینییەكان‪.‬‬ ‫ئەو كۆمپانیایە لە كاتی جەنگی ناوخۆی نێوان كرواتییەكان و سەربییەكان‬ ‫لە سااڵنی نەوەتەكاندا مەشقی سەربازە كرواتییەكانی ئەدا‪ .‬پاشان هەر‬ ‫ئەو لەشكر و سەربازە كرواتییانەبوون كە لەو جەنگەدا تاوانی جەنگ و‬ ‫جینۆسایدیان لە دژی خەڵكی سیڤیلی سەربییەكان ئەنجام دا‪.‬‬ ‫ زۆرجار حكومەتەكان كارمەندان و شارەزایانی سەربازیی خۆیان‬ ‫لە شێوازی راوێژكار و چاودێر و مامۆستا و مەشقپێدەردا رەوانەی‬ ‫واڵتانی تر دەكەن‪ ،‬بەتایبەتی كە چەكیان پێفرۆشتبن یان هاوپەیمانی‬ ‫و دۆستایەتییان لە نێواندا بێ‪ .‬ئەو جۆرە كەسانە دەتوانن شارەزاییە‬ ‫سەربازی و جەنگییەكانیان لەو شوێنانەدا بخەنە كار یان بەشداری لە‬ ‫بیناكردنەوەی سەرلەنویی لەشكری ئەو واڵتانەدا بكەن‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر‬ ‫ئەو واڵتە هاوپەیمانێك بێت بۆ واڵتی چەكفرۆش و لەالیەن واڵتیكی یان‬ ‫هێزێكی سێهەمەوە هەڕەشەی هێرشی لەسەربێت‪ .‬زۆرجار روویداوە‬ ‫هێزی سەربازییش یان پسپۆڕانی سەربازیی رەوانەی واڵتانی تر كرابن‬ ‫بۆ پشتگیری كردنیان كە ئەشێ چەك فرۆش و چەك كڕیش نەبووبن‬ ‫لەگەڵ یەكتردا‪ .‬بەو واتایە‪ ،‬لە ساڵی ‪1975‬دا واڵتی كوبا هەزاران‬ ‫سەربازی شەڕكەری خۆی رەوانەی ئەنگۆال كرد لە ئەفریكا بە مەبەستی‬ ‫بەرگریكردن و یارمەتیدانی رژێمی بەناو سۆسیالیستیی ئەنگۆال لە دژی‬ ‫ئەو جواڵنەوە چەكدارییەی لەالیەن ئەمریكا و ئەفریكای باشوورەوە‬ ‫‪51‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫پشتگیری دەكرا‪ .‬نمونەی تری لەو بابەتە زۆرن وەكو جەنگی ڤێتنام‪،‬‬ ‫جەنگی رووخاندنی تالیبان لە ئەفغانستان و بیناكردنەوەی لەشكری‬ ‫ئەفغانی‪ ،‬جەنگی عتراق لە ‪2003‬دا و بیناكردنەوەی لەشكرەكەی‪...‬‬ ‫ لێرەدا جێگای خۆیەتی هەر یەكێك لە ئێمە بیر لەوە بكەینەوە وەاڵم‬ ‫بەم پرسیارانە بدەینەوە‪:‬‬ ‫• جیاوازی چییە لە نێوان فرۆشتنی چەك بە واڵتێك لەگەڵ بەكرێدانی‬ ‫سەربازانی پیشەیی بە هەمان واڵت بۆ ئەوەی لە جەنگێكدا بە سەركەوتن‬ ‫بگات؟‬ ‫• ئایا ئەو سەربازە نێودەوڵەتییە بەكرێگیراوانە هیچ ئینتیمایەكی‬ ‫نیشتیمانی و ئەخالقی و ئینسانییان هەیە تا پرەنسیپێكیان بۆ‬ ‫دیاریبكات؟ چ گەرەنتییەك هەیە بۆ ئەوەی تاوانی جەنگ و تاوانی دژە‬ ‫مرۆیی ئەنجام نەدەن؟‬ ‫• ئەشێ چ جۆرە گیروگرفت و قەیرانێك سەرهەڵبدەن ئەگەر سەربازی‬ ‫بەكرێگیراو لە جێگای سەربازی ئاسایی و فەرمیی بەكاربهێنرێن؟‬ ‫• ئەگەر بە كرێدانی سەربازی پیشەیی (نێودەوڵەتی و فرەڕەگەز)‬ ‫قەدەغە بكرێت‪ ،‬چ ئاكامێكی لێدەبێتەوە؟‬ ‫• سەربازانی بەكرێگیراو كە پێشبینی ئەوەیان لێدەكرێ هەموو جۆرە‬ ‫تاوانێك ئەنجام بدەن‪ ،‬دەچنە ژێر بار و دەسەاڵتی كام یاسایەوە بۆ‬ ‫سزادان؟ یاساكانی ئەو واڵتانەی بەكرێ خزمەتیان تیادا ئەكەن یان‬ ‫واڵتە ئەسڵییەكانی خۆیان كە ئەشێ هەر چەند سەربازێكیان رەگەزێكی‬ ‫جیای خۆی هەبێت؟‬

‫‪52‬‬

‫جەنگ و ئاشتی‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ بە بیروبۆچونی الیەنگرانی بازرگانیی چەك ئەگەر هەموو الیەنەكان‬ ‫بە چاكی چەكدار بكرێن‪ ،‬ئیدی هیچ كەس و الیەنێك لەخۆی رانابینێت‬ ‫جەنگ بەرپا بكات و هێرش بكاتە سەر الیەنێكی تر‪ .‬بەپێی ئەو بۆ‬ ‫چوونە‪ ،‬بازرگانیی چەك ئامرازێكە بۆ برەو پێدانی ئاشتی‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئەو پاساوە‪ ،‬دژانی بازرگانیی چەك وای لێك ئەدەنەوە كە باڵوبوونەوەی‬ ‫بێ سنووری چەك خۆی لە خۆیدا هاندەرێكە بۆ زیاتركردنی گیانی‬ ‫دوژمنكارانە و بەرپاكردنی جەنگ‪ .‬لەپاش كۆتایی هاتنی جەنگی‬ ‫ساردەوە كە بڕیار و پێشبینی وابوو گرژییە نێودەوڵەتییەكان كەمتر‬ ‫ببنەوە‪ ،‬كەچی بە پێچەوانەوە‪ ،‬لەو كاتەوە نەتەوەیەكگرتووەكان بە‬ ‫رێژەیەكی زۆر زیاتر لە جاران رووبەڕووی كێشەكانی جەنگی ناوخۆ‬ ‫بۆتەوە لە زۆرشوێنی جیهاندا‪ .‬هەڵوەشانەوەی یۆگۆسالڤیای جاران‬ ‫لە سااڵنی نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا لەگەڵ ئەو جەنگە ناوخۆییە‬ ‫خوێناویانەی بەدوایدا هات تەنها یەكێكه‌ لە نمونەكان‪.‬‬ ‫ لە ئەنجامی باڵوبوونەوەی بەرفراوانی جەنگە لۆكاڵییەكان لەم‬ ‫هەژدە ساڵەی دواییدا‪ ،‬چەمك و زاراوەی (پۆلیسی ئاشتی) هاتۆتە‬ ‫ئاراوە كە وەكو ساتیرێك هەندێ جار لە جیاتی دەربڕینی (هێزەكانی‬ ‫‪55‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئاشتیی نێودەوڵەتی) بەكارئەهێنرێ‪ .‬وەك تاكە زلهێزی جیهانی‪ ،‬واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناچاربوو بەبێ سنوور هێزە چەكدارەكانی‬ ‫بەكاربهێنێت بۆ پاڵپشتكردنی ئەركە ئاشتییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان‪.‬‬ ‫بارودۆخی سیاسی ناو ئەمریكاش بەرگری لە سوودەكانی بازرگانیی‬ ‫چەك دەكات‪ .‬ئەوان دەڵێن‪ :‬واڵتانی تریش پێویستە لەسەریان خۆیان‬ ‫پڕچەك بكەن بۆ ئەوەی ئاشتی لە جیهاندا داسەپێنرێت‪ .‬بەاڵم لەرووی‬ ‫پراكتیكەوە لەناو واڵتە پێشكەوتووەكاندا زۆربەیان خۆیان لە ناردنە‬ ‫دەرەوەی هێزەكانیان بۆ ناوچە جەنگییەكانی جیهان دەدزنەوە‪ ،‬یان‬ ‫بە هێزێكی زۆر كەم و رەمزییەوە بەشداری ئەكەن‪ .‬هەندێ واڵتی تر‬ ‫لە چوارچێوەی چاالكییە ئاشتییەكاندا ئامادە نین بۆ خۆیان هێزی‬ ‫چەكداریی رەوانەی ناوچە قەیراناوی و جەنگییەكان بكەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پارە و پووڵ دەدەنە واڵتیكی تر ئەو كارەیان بۆ بكەن‪ .‬بۆ نمونە لە‬ ‫جەنگی یەكەمی كەنداو لە ‪1991‬دا لە دژی عیراق‪ ،‬واڵتی ئەڵمانیا ئامادە‬ ‫نەبوو هێزی چەكداری خۆی رەوانەی ئەو جەنگە بكات‪ .‬بەاڵم پاشان‬ ‫ناچاركرا (‪ )7.5‬حەوت ملیاروپێنج سەد ملیۆن دۆالر بدات بە واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە قەرەبووی نەناردنی هێزی جەكداری ئەڵمانی‬ ‫بۆ ئەو جەنگە هەرچەندەش حكومەتی ئەڵمانی بۆ دانی ئەو بڕە پارە‬ ‫زۆرە پەستی و تووڕەیی نیشان دا‪ .‬كەچی هەشت ساڵ دوای ئەو جەنگە‬ ‫ئەڵمانیا سیاسەتەكەی گۆڕی و لە جیاتی پارەدان‪ ،‬هێزێكی تانك و‬ ‫پیادەی خۆی رەوانەی كۆسۆڤۆ كرد لە چوارچێوەی هێزە ئاشتییە‬ ‫نێودەوڵەتییەكاندا‪.‬‬ ‫ هەرچۆنێكی لێكبدەینەوە ناتوانین ئەو راستییە فەرامۆش بكەین‬ ‫كە هۆیەكی بەرپابوونی جەنگە ناوخۆیی و لۆكاڵییەكان لە الیەن لەشكر‬ ‫و هێزە چەكدارە رەسمییەكانەوە یان لەالیەن و لەنێوان میلیشیاكاندا‪،‬‬ ‫‪56‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بریتییە لەوەی كە هەموو الیەنە شەڕكەرەكان بە ئاسانی دەتوانن چەكە‬ ‫سووكەكان و نیوە قورسەكان پەیدابكەن‪ ،‬واتە ئەو چەكانەی لەو جۆرە‬ ‫جەنگانەدا بە رادەی سەرەكی بەكارئەهێنرێن لە چەشنی دەمانچە‪،‬‬ ‫تفەنگ‪ ،‬رەشاش تفەنگ‪ ،‬رەشاشی نیوە قورس‪ ،‬جۆرەكانی هاوەن‪،‬‬ ‫موشەكهاوێژی بەشان هەڵگیراو‪ ،‬مین‪ ،‬نارنجۆك و هەموو كەرەستەیەكی‬ ‫تەقاندنەوە‪ .‬ئەو جەنگە ناوخۆییانە هەمیشە كارەساتی مرۆییان‬ ‫بەدواوە بووە چونكە لە پلەی یەكەمدا خەڵكی مەدەنی دەبێ باجەكەی‬ ‫بدەن و دەكرێن بە قوربانی لەبەر ئەوەی زۆربەی كات ئەو جەنگانە‬ ‫لەناوجەرگەی شوێنی ژیان و نیشتەجێ بوونی خەڵكیدا بەرێوە ئەبرێن‪.‬‬ ‫وەك راستییەك بۆ ئەو دیاردەیە پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە‬ ‫رێژەی سەدیی قوربانیانی مەدەنی جەنگەكان لە سەرەتای سەدەی‬ ‫بیستەمدا تەنها لە سەدا پێنج (‪ )%5‬بووە‪ ،‬كەچی ئەو رێژەیە لە‬ ‫سەرەتای سەدەی بیست و یەكدا بەپێی ئامارەكانی ساڵی ‪ 2000‬گەیشتە‬ ‫لەسەدا هەشتا (‪ !)%80‬لە واڵتانێكی وەكو عیراق و سودانی ئێستاشدا‬ ‫رێژەی قوربانیانی مەدەنی لەسەدا نەوەت و پێنج زیاترە‪ .‬ئەوەش‬ ‫بۆ خۆی كارەساتێكی مرۆیی گەورەیە و رێژەی تاوانەكانی جەنگ و‬ ‫جینۆسایدیان گەیاندۆتە ئەوپەڕی خۆی‪.‬‬ ‫ هەروەها بەهۆی باڵوبوونەوەی بێسنووری چەكە بچووكەكانەوە‬ ‫زەمینەی روخاندنی رژێمە لۆكاڵییەكان‪ ،‬بەتایبەتی لە واڵتە بچووكە‬ ‫دواكەوتووەكاندا زیاتر بووە‪ .‬بۆ نموونە لە واڵتیكی وەكو الیبریا‪،‬‬ ‫لە ساڵی ‪1990‬دا ژمارەیەكی زۆر چەكی سووك و نیوە قورس بە‬ ‫مەبەستی كودەتاكردن بەسەر رژێمەكەدا بە پارە و داهاتی كارخانەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی ئەڵماس‪-‬ی ئەو واڵتە كڕدران‪ .‬لە ئەنجامدا جەنگێكی زۆر‬ ‫خوێناوی درێژخایەن بەرپاكرا كە (‪ )150000‬سەدو پەنجا هەزار كوژراوی‬ ‫‪57‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫مەدەنی لێكەوتەوە بێجگە لە كوژراوانی الیەنە شەڕكەرەكان‪ .‬پاشان‬ ‫لە ‪1999‬دا كاتێك جەنگی ناوخۆیی راگیرا‪ ،‬لە ئاهەنگیكی جەماوەریدا‬ ‫بیست و پێنج هەزار پارچە چەكی بجووك كۆكرانەوە و تێك شكێنران‬ ‫وەكو نیشانەیەك بۆ گەڕانەوەی ئاشتی بۆ الیبریا‪ .‬دیاردەیەكی سەیری‬ ‫جەنگی ناوخۆیی الیبریا ئەوە بووە كە الیەنە چەكدارەكان دەستیان‬ ‫دابووە رفاندنی مندااڵنی دە سااڵن و بەرەو ژوور بۆ ئەوەی ناچاریان‬ ‫بكەن لە ریزەكانیاندا ببنە چەكدار ئەویش لە ژێر زەبری تۆقاندن و‬ ‫هەڕەشەی كوشتن‪ .‬دیارە ئەو الیەنانە چەكیان بە نرخی زۆر هەرزان‬ ‫و بەبی كۆسپ لە رێگای بازرگانیی چەكەوە دەست ئەكەوت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كێشەی كەم نەفەرییان هەبوو بۆ هەڵگرتن و بەكارهێنانی ئەو چەكانە‪،‬‬ ‫ئەوەشیان لە رێگای داهێنانی رفاندنی مندااڵنەوە پڕئەكردەوە‪.‬‬ ‫ الیەنگرانی بازرگانیی چەك هەرچەندە پاساو بۆ الیەنە سوودبەخش‬ ‫و ئاشتیهێنەكانی ئەو بازرگانییە بهێننەوە‪ ،‬بەاڵم رووداوە واقیعیەكان و‬ ‫كارەساتەكانی جەنگەكان پێچەوانەی ئەو پاساوانە نیشان ئەدەن‪ .‬نمونەی‬ ‫هەرە ئاشكرای ئەو راستییە لە دیاردەی (پێشبڕكێی خۆچەكداركردن)‬ ‫دا دەرئەكەوێت‪ .‬هەر كە واڵتیك چەكێكی نوێ یان ژمارەیەكی زۆر‬ ‫چەك بكڕێت بۆ بەهێزكردنی خۆی‪ ،‬واڵتە بەرامبەرە دژەكەی (جا‬ ‫دراوسێ بێ یان دوورە واڵتێك بێت) ناچار ئەبێت پارە و پوولی زیاتر‬ ‫لە كڕینی چەكدا خەرج بكات تا تەرازووی هێزی خۆی لە بەرامبەر ئەو‬ ‫واڵتەدا راستكاتەوە‪ .‬بەاڵم هەر كە ئەم واڵتەی دووەم ئەو هەنگاوەی ناو‬ ‫ئەمبارەكانی چەكی خۆی پڕتركرد‪ ،‬واڵتی یەكەم جارێكی دی پارە و‬ ‫پوولێكی زیاتر خەرج ئەكات بۆ ئەوەی سەرلەنوێ خۆی لەبەرامبەرەكەی‬ ‫بەهێزتر بكات‪ .‬ئەو گەمەیە هەر بەو جۆرە دەڕوا و راناوەستێ و ئەوە‬ ‫ناوەڕۆكی پێشبڕكێی خۆچەكداركردنە‪ .‬لەو ملمالنێیەدا پارەی زیاتر و‬ ‫‪58‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫زیاتر بۆ كڕین و ئەمباركردن و دروستكردنی چەك و تەقەمەنی خەرج‬ ‫ئەكرێ‪ ،‬ئەویش لەسەر حیسابی داهات و سامانی خەڵكی ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫لەوەدا گەورەترین سوودمەند بازرگانەكانی چەك و بەرهەمهێنەكانی‬ ‫چەكن‪ ،‬گەورەترین زەرەرمەندیش گەالنی ئەو واڵتانەن‪ .‬ئاكامێكی تری‬ ‫ئەو پێشبڕكێیە هەمیشە ئەوە بووە كە دەسەاڵتی راستەقینە لەو جۆرە‬ ‫واڵتانەدا دەسەاڵتی میلیتاری بووە و مەترسی و هەڕەشەی بەردەوام‬ ‫بووە بۆ سەر ژیانی دیموكراسی و كۆمەڵگای مەدەنی‪ ،‬یان النی كەم‬ ‫زەمینەی ئەوەی فەراهەمكردووە لە هەر ساتێكدا پێویست بكات‬ ‫دەسەاڵتی سەربازیی بێتە مەیدان و دەسەاڵتی سیاسی‪ -‬مەدەنی وەالوە‬ ‫بنرێت ((بەراوردی بكە لەگەڵ بارودۆخی سیاسی لە توركیا‪ ،‬پاكستان‪،‬‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬لیبیا‪ ،‬عیراقی بەعس‪ ،‬سوریا‪ ...،‬تاد))‪ .‬لە سەرەتای ئەم‬ ‫سەدەی بیست و یەكەمەوە پێشبڕكێی خۆچەكداركردن زۆر بە فراوانی‬ ‫لە ناوچەكانی رۆژهەالتی ناوەراستدا‪ ،‬لە ئەفریكای ناوەراستدا‪ ،‬لە‬ ‫باشووری ئاسیا (هیند و پاكستان) و لە باشووری رۆژهەاڵتی ئاسیا‬ ‫پەرەی سەندووە و لە ئەنجامدا بازاڕەكانی فرۆشتنی چەك بەشێوەی‬ ‫ئاسۆیی و ستوونی فراوانتر بوونە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا الیەنگرانی‬ ‫بازرگانیی چەك هەر سوورن لەسەر ئەوەی كە چەك و چەكداركردن‬ ‫چاكترین ئامرازی بەدیهێنانی ئاشتین لە جیهاندا‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫بەرگریكردن لە خۆ‪:‬‬ ‫پاساو بۆ ئازادیی بازرگانیی چەك‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ لە ماددەی (‪)51‬ی پەیماننامەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكاندا‬ ‫راگەیەندراوە كە هەر واڵتێك (نەك نەتەوەیەك) مافی بڕیاردانی‬ ‫چارەنووسی خۆی هەیە‪ .‬ئەوە لە پراكتیكدا بەو واتایە لێكدراوەتەوە‬ ‫هەر دەوڵەتێك مافی ئەوەی هەیە خۆی ئەوە دیاری بكات لەالیەن‬ ‫كێوە‪ ،‬چۆن و لە پێناو چ ئامانجێكدا دەبرێ بەڕێوە‪ .‬هەروەها وا باوە‬ ‫كە پێكهێنانی لەشكرێكی بەهێز و پڕ چەك تاكە ڕێگای پاراستنی‬ ‫واڵتە لە دژی هەر دەستدرێژییەك‪ .‬لەو روانگەیەوە‪ ،‬بازرگانیی چەك‬ ‫بە چاالكییەكی پڕسوود و یاسایی لێكدراوەتەوە بۆ بەرگریكردن لە‬ ‫مافەكانی هەر واڵتێك بەو جۆرەی لە مادەی (‪)51‬دا جێگیركراوە‪ .‬بە‬ ‫دەربڕینێكی تر‪ ،‬مافی بڕیاردانی چارەنووس (بۆ واڵتان) بەو ناوەڕۆكەی‬ ‫لە ماددەی ناوبراودا تۆماركراوە‪ ،‬مافی بەرگریكردن لە خۆ بۆ ئەو‬ ‫واڵتانە دەسەلمێنێ‪ .‬مافی بەرگریكردنیش لە خۆ لەشكر و هێز و چەك و‬ ‫تەقەمەنی ئەخوازێ و دابینكردنی ئەوانەش بە پێی ئەو ماددەیە دەبێتە‬ ‫مافی هەر واڵتێك‪ .‬بۆ ئەوەی ئەو مافەش بە كردەوە جێبەجێ بكرێ‪،‬‬ ‫دەبێ بەرهەمهێنان و بازرگانیی چەك ئازاد بێت‪ ،‬ئەگینا واڵتان چۆن‬ ‫دەتوانن چەك و چۆڵ بۆ بەرگری كردن لە خۆیان دابین بكەن؟ ‪...‬‬ ‫‪63‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫دەرەنجام‪ :‬پەیماننامەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ناوەڕۆكیدا‬ ‫نەك هەر دژ و پێچەوانەی بازرگانیی چەك و پێشبڕكێی خۆچەكداركردن‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئەوانەی وەكو مافی واڵتان چەسپاندووە‪ .‬ئەوە ئیدی‬ ‫ریكالمەیەكی پووجی سیاسییە گوایە نەتەوە یەكگرتووەكان رێكخراوی‬ ‫پارێزەر و بەدیهێنەری ئاشتییە لە جیهاندا‪.‬‬ ‫ كێشەكە لە تەوەرەی گەڕان بە دوای هاوسەنگیدا دەخولێتەوە‪.‬‬ ‫هاوسەنگیی تەرازووی هیزی نێوان واڵتان كاتێك دێتە ئاراوە كە هەموو‬ ‫الیەنەكان لەو بڕوایەدابن ناتوانن لە جەنگێكدا سەركەوتووبن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەو هاوكێشەیە هەرگیز بەو سادەییە نەبووە و نییە‪ .‬لە سەرەتای‬ ‫جەنگی سارددا‪ ،‬واتە لە دوای دووەمین جەنگی جیهانییەوە تەنها واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا توانای ئەوەی هەبوو بۆمبی ئەتۆمیی بهاوێژێ‪،‬‬ ‫واتە تەنها ئەمریكا ئامێر و توانای گواستنەوە و هاویشتنی بۆمبی‬ ‫ئەتۆمیی هەبوو‪ ،‬ئەویش لە ریگای فڕۆكەی (‪ .)B-52‬هەڵبەت لەو‬ ‫دەورانەدا هێشتا مووشەكی دوورهاوێژ دانەهێنرابوو بەسەرە بۆمبی‬ ‫ئەتۆمییەوە‪ .‬لەوالوە یەكێتی سۆڤیەت خاڵی الوازی لەوەدا بوو كە‬ ‫تەكنەلۆجیای باركردن و گواستنەوە و هاویشتنی بۆمبی ئەتۆمیی‬ ‫لەبەردەستدا نەبوو‪ .‬ئیدی لە رێگای خەفیەكارییەوە توانی بۆمبهاوێژێكی‬ ‫ئەمریكی بەدەستكەوت بێنێ و كۆپی هەموو تەكنەلۆجیای دروستكردنی‬ ‫ئەو فڕۆكە بۆمبهاوێژە بكات‪ .‬بەو جۆرە فڕۆكەی بۆمبهاوێژی تایبەتی‬ ‫خۆیان دروستكرد‪ .‬فڕۆكەی بۆمبهاوێژی تۆبۆلیڤ (‪ )Tu-4‬كە بە‬ ‫(قەاڵی فڕیو) ناوبانگی دەركردبوو‪ ،‬یەكەمین جار لە الیەن یەكێتی‬ ‫سۆڤیەتەوە وەكو كۆپییەك بۆ فڕۆكەی (‪)B-52‬ی ئەمریكی دروستكرا‬ ‫كە بە (سوپەر قەاڵ) ‪ Superfortress‬ناوبانگی هەبوو لەالیەن‬ ‫سۆڤیەتەوە بە دەستكەوت برابوو‪ .‬هەر ئەو فڕۆكەی (‪)B-52‬ە بوو‬ ‫‪64‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫كە بۆمبی ئەتۆمیی بەسەر هیرۆشیما و ناگازاكیدا بەردایەوە‪ .‬بەدوای‬ ‫ئەو پێشبڕكێیەدا جارێكی دی هاوسەنگیی لە مەیدانی تەكنەلۆجیای‬ ‫چەكسازیدا لەنێوان ئەمریكا و سۆڤیەتدا هاتە ئاراوە‪ .‬بەو جۆرە ملمالنێ‬ ‫و پێشبڕكێ چەكداریە دەیانویست هاوسەنگیی نێوانیان رابگرن و ئاشتی‬ ‫بپارێزن‪.‬‬ ‫ ئەو پرۆسانە هەر لە چوارچێوە و لە سایەی چەمكی (بەرگریكردن‬ ‫لە خۆ)دا دەچوون بە ڕێوە‪ .‬هەرچەندە جەنگی راستەوخۆیان لە نێوانیاندا‬ ‫راگرتبوو‪ ،‬بەاڵم بە كردەوە خەرجییەكانی جەنگێكی راستەقینەی‬ ‫درێژماوەی هەڵدەلوشی بەبێ تەقەكردن لە یەكتری‪ .‬لێرەدا ئەشێ ئەم‬ ‫جۆرە پرسیارانەمان لەال بورووژێ‪ :‬ئایا بە راستی هەموو واڵتێك دەبێ‬ ‫لە رێگای لەشكر و چەكەوە بەرگری لە خۆی بكات؟ ئەگەر نا ئەی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ چییە و كێ ئەوە دیاری ئەكات؟ نەتەوەیەكگرتووەكان؟؟‬ ‫ئەگەر تۆ بڕیاربەدەست بیت بۆ فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی بە‬ ‫لەشكرێكی یاخی و راپەڕیو‪ ،‬چ شتێك بەالی تۆوە ئەستەم و قورسە و‬ ‫واتلێدەكات بڕیاربدەیت‪ :‬بیرو باوەڕەكانی ئەو میلیشیا و هێزە راپەڕیوە‬ ‫یان ئەو رژێمەی لە دژیدا راپەڕیون یان بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی‬ ‫واڵتەكەی خۆت یان یاسا نیودەولەتیەكان؟ ئایا بە راستی واڵتەكان لە‬ ‫رێگای لەشكری بەهیز و چەك و چۆڵی زیاترەوە دەبنە مایەی پاراستنی‬ ‫ئاشتی لە جهیاندا؟ وا دابنێ تۆ لە سەری سەرەوەی دەسەاڵت لە‬ ‫واڵتێكی هەژار و دواكەوتوودا جڵەوبەدەستی‪ .‬هەڵوێستت چی دەبێ‬ ‫ئەگەر واڵتە دەوڵەمەندەكان پێت رابگەیەنن بۆت نیە چەك بكڕیت؟‬ ‫ بابەتەكە بیر و بۆجوونی زۆر جیاواز و دژ بە یەك هەڵدەگرێ‬ ‫و یەكێك لە مەسەلە پراگماتیستە هەرە دزێوەكانی بواری ملمالنێ و‬ ‫بەرژەوەندییە سیاسییەكانە‪ .‬چەمكی بەرگریكردن لە خۆ الیەنی تریشی‬ ‫‪65‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫هەیە‪ .‬هەندێ جار خەڵكی واڵتێك رژێمی خۆیان هەڵدەبژێرن كە دواتر‬ ‫لەالیەن دەستەوهێزی میلیتاری و كودەتاچی یەوە دەكەوێتە بەر هەڕەشە‪.‬‬ ‫لەو بارودۆخەدا رژێمە هەلبژێردراوەكە و خەڵكەكەش پەنا دەبەنە بەر‬ ‫خۆ چەكداركردن بۆ بەرگریكردن لەو هەڵبژاردنەی خۆیان‪ .‬ئەوە بۆ‬ ‫نموونە لە ساڵی ‪1936‬دا لە ئیسپانیا روویدا و بووە مایەی جەنگیكی‬ ‫ناوخۆی خوێناوی كە تا ‪ 1939‬درێژەی كێشا و خەڵكە دیموكراتیخوازە‬ ‫چەكدارەكە جەنگیان دۆڕاند و رژێمی سەربازیی هاتە سەركار‪ .‬ئەڵمانیا و‬ ‫ئیتاڵیا هەر لە سەرەتاوە پشتگیری تەواوی كودەتاچییە سەربازیەكانیان‬ ‫كرد لە دژی رژێمە كۆمارییە جەماوەرییەكە‪ .‬بازرگانێكی چەكی ئەو‬ ‫سەردەمەی ئەڵمانی رۆڵێكی یەكال كەرەوەی بینی بۆ رێگرتن لە‬ ‫كۆماریخوازە ئیسپانییەكان تا نەتوانن بەرگری لە حكومەتەكەیان بكەن‪.‬‬ ‫چۆن؟ لە رێگای فرۆشتنی چەكی جۆراوجۆری بێكەڵك و فیشەك و‬ ‫زەخیرەی پووچ (هەر لە ناو تفەنگەكاندا چروكیان دەكرد و فیشەكەكان‬ ‫بەرەو دوژمن دەرنەدەپەڕین) بە كۆماریخوازەكان‪ .‬ئەوەش لە كاتێكدا كە‬ ‫نوێترین و چاكترین چەك دەدرانە كودەتاچییەكان‪ .‬یەكێتی سۆڤیەتیش‬ ‫لەوالوە كە دۆستایەتی لەگەڵ ئەڵمانیای نازیدا دامەزراندبوو‪ ،‬نەك هەر‬ ‫یارمەتی شۆڕشگێڕانی نەدا‪ ،‬بەڵكو لەوەش زیاتر هەموو شۆڕشگێڕانی‬ ‫ئیسپانیای تووشی هەرەسی دەروونی و بێ بڕوایی كرد و شكستی‬ ‫گەورەی لە ناوەوە (لەرووی دەروونییەوە) پێهێنان چونكە وایاندەزانی‬ ‫كە سۆڤیەت تاكە دۆست و پشت و پەنای شۆڕشگێڕانە لە جیهاندا‪.‬‬ ‫ببڕای ببڕای گیانی شۆڕشگێڕیی لە ئیسپانیا سەریهەڵنەدایەوە‪.‬‬ ‫ ئەشێ بازرگانیی چەك لە روانگەی واڵتێكەوە بۆ بەرگریكردن‬ ‫لە خۆ زۆر گرنگ بێت‪ ،‬بەاڵم لە هەمانكاتدا ئەشێ ئەو بەرگریكردنە لە‬ ‫رێگای فرۆشتنی چەكی قاچاخەوە بە میلیشیا و گرووپە دژەكانی ئەو‬ ‫‪66‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫واڵتە بێ هێز و الواز بكرێت ((بەراوردی بكە لەگەڵ دیاردەی حیزبوڵاڵی‬ ‫لوبنانی‪ ،‬گرووپی هەرزە موقتەدای سەدر لە عیراقدا‪ ... ،‬تاد))‪ .‬زۆربەی‬ ‫واڵتان فرۆشتنی چەك بە میلیشیا چەكدارییەكان قەدەغە دەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەشێكی تری واڵتان بۆ مەبەستی جیاجیا چەكو چۆڵ دەدەنە‬ ‫میلیشیاكان چ بە فرۆشتن یان بە پێشكێشی‪ ،‬هەموو ئەوەش بە قاچاخ‬ ‫((بەراوردی بكە لەگەڵ سیاسەتی سۆڤیەتی جاران و ئەمریكا‪ ،‬ئیران‬ ‫و سوریا و سودان و‪ ...‬تاد))‪ .‬بە پێی سەرچاوە و ئامارە جیاوازەكان‬ ‫لە سەدا دە (‪ )%10‬تا لە سەدا بیست (‪)%20‬ی چەكە سووك و‬ ‫نیوە قورسە فرۆشراوەكانی جیهان راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ دەگەنە‬ ‫دەستی میلیشیا جۆراوجۆرەكان لە جیهاندا‪ .‬خودی دەوڵەتە گەورە‬ ‫و زلهێزەكان دەستیان لەو كارە دزێوانەدا هەبووە و هەیە‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫لە ساڵی ‪1989‬دا ئەوە ئاشكرابوو كە كۆڵۆنێلێكی ئەمریكی بە ناوی‬ ‫(ئۆلیڤەر نۆرپ) بە هاوكاری و لە رێگای بازرگانێكی چەكەوە رۆڵی‬ ‫سەرەكی بینیوە بۆ چەكداركردنی میلیشیا چەكدارییە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬ ‫نیكاراگوا لە دژی رژێمە لۆكاڵییەكەی ئەو واڵتە‪ .‬وەكو دەڵێن ئەوە‬ ‫مشتێكە لە خەروارێك‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫بازرگانیی چەك و ئابووری‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ دەڵێن بازرگانیی چەك سوودی بۆ ئابووری هەیە‪(( .‬بەراوردی‬ ‫بكە لەگەڵ سوودی جگەرە بۆ ئابووری كە دەیان ملیۆن كەس لە‬ ‫جیهاندا لەو بوارە پیشەسازی و كشتوكاڵیەدا كارئەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زیانە ئابوورییەكانی زۆر لەو قازانجانەی زیاترن))‪ .‬بێگومان خاوەن‬ ‫كارخانەیەكی چەك و بازرگانانی چەك هەرگیز ئەوەیان بەالوە مەبەست‬ ‫‌و گرنگ نییە سەرمایەگوزارییەكەیان جەنگ و كوشتنی یەك ملیۆن‬ ‫كەسی لێ دەكەوێتەوە ((ئەوە تێكڕای ناونجی سااڵنەی قوربانیانی‬ ‫جەنگن لە سەدەی رابردوودا)) یان سەرەتان دەخوڵقێنێ ((مەبەست‬ ‫جگەرەیە))‪ .‬بەالی ئەوانەوە گرنگ ئەوەیە قازانجی مسۆگەری خۆیان‬ ‫دەستكەوێت‪ .‬الیەنگرانی بازرگانیی چەك دەڵێن‪ :‬لەو رێگایەوە‬ ‫كارخانەكان و پیشەسازی پێشدەكەون و هەلی كاركردن بۆ ژمارەیەكی‬ ‫زۆرتر فەراهەم دەبێ و رێژەی ناردنە دەرەوەی كااڵ و بەرهەم (لێرەدا‬ ‫چەك و تەقەمەنی) روو لە بەرزی دەكەن‪ .‬رەخنەگرانیش دەڵێن‪:‬‬ ‫بازرگانیی چەك كاریگەرییەكی بەرتەسك و سنورداری هەیە بەسەر كەم‬ ‫و زۆریی بوارەكانی كاركردن و ناردنە دەرەوەی كااڵ‪ .‬هەروەها واڵتانی‬ ‫‪71‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫هەژار و دواكەوتوو كە چەك و چۆڵ دەكڕن لە راستیدا هیچ بودجەیەكی‬ ‫ئەوتۆ ناهێڵنەوە بۆ پەرەپێدانی كۆمەاڵیەتی و ئابووریی واڵتەكەیان‪.‬‬ ‫ ئەشێ بەرهەمهێنانی چەك گرنگییەكی زۆری هەبێت بۆ ئەمن و‬ ‫ئاسایشی ناوخۆیی واڵتێك‪ .‬هەر لەبەر ئەوەشە واڵتانی سەر بە رێكخراوی‬ ‫بازرگانیی جیهانیی لەسەر ئەوە رێككەوتوونە پیشەسازیی چەك لە‬ ‫هەریەكێك لەو واڵتانەدا بەرامبەر بە كێ بەركێی دەرەكیدا (المنافسە‬ ‫الخارجیە) بپارێزن‪ ،‬پاراستنێك كە بە شێوەی ئاسایی بۆ بەرهەم و‬ ‫لقە پیشەسازیەكانی تر قەدەغەیە و نابێت لە بازرگانیی ئازاددا هیچ‬ ‫كۆسپ و لەمپەرێكیان لەبەردەمدابێت چونكە ئەو رێكخراوە لە رووی‬ ‫پرنسیپەوە لەسەر بناغەی بازاڕی ئازاد و كێبەركێی ئازاد دامەزراوە و‬ ‫بەرگری لەو ئازادیە بازرگانییە دەكات‪ .‬كەچی لە ئاستی بازاڕی چەكدا‬ ‫ئەو ئازادییە قەدەغە دەكەن‪ .‬لە الیەكی تریشەوە هەر ئەو واڵتانە بەپێی‬ ‫رێككەوتننامەی بازرگانیی نێوانیان و بەپێی پرنسیپی كێبەركێی ئازاد‬ ‫بۆیان نییە باربووی كارخانە و لقە پیشەسازییە ئاساییەكانی واڵتەكانی‬ ‫خۆیان بكەن و لەكاتی تەنگژەی ئابووریدا یارمەتییان بدەن و نەهێڵن‬ ‫مایە پووچ بن و دەرگاكانیان دابخەن‪ .‬كەچی بۆ پیشەسازیی چەك بە‬ ‫پێچەوانەی ئەوە رێككەوتوونە و بۆیان هەیە باربووی بكەن‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫ئەگەر كارخانەیەكی شیری مندااڵن لە كێبەركێدا تووشی بازاڕكزی بوو‪،‬‬ ‫لە ئەنجامدا رووی لە مایە پووچی كرد و دەرگاكانی داخست‪ ،‬دەوڵەت‬ ‫بۆی نییە باربووی بكا‪ .‬بەاڵم بۆ پیشەسازیی چەك بەو جۆرە نییە‬ ‫بەڵكو بە پێچەوانەیە‪.‬‬ ‫ لەالیەكی ترەوە الیەنگرانی بازرگانیی چەك پێیان وایە لە ئەنجامی‬ ‫سەودا گەورەكانی كڕینی چەكدا واڵتانی كڕیار دەتوانن ئابووری خۆیان‬ ‫بەرەو بوژانەوە هانبدەن و بجوڵێنن‪ .‬لێرەدا مەبەستیان دوو رێگایە‬ ‫‪72‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بۆ كڕینی چەك‪ .‬یەكەمیان كڕینی چەكە بە ئاڵووێری كااڵبەكااڵ‪ ،‬واتە‬ ‫لە جیاتی پارەی كاش یان قەرز‪ ،‬چەكەكان دەگۆڕدرێنەوە بە كااڵ و‬ ‫بەرهەمە لۆكاڵییەكانی واڵتی كڕیار‪ .‬بۆ نمونە لە ساڵی ‪1996‬دا ئەمریكا‬ ‫ریزێك فڕۆكەی شەڕكەری بە تایالند فرۆشت و لەبری ئەو فڕۆكانە كااڵ‬ ‫و بەرهەمی تایالندی وەرگرت و گواستییەوە بۆ بازاڕەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫بەشێكی زۆری ئەو بەرهەمانە پێكهاتبوون لە مریشكی تایالندی‪،‬‬ ‫گوایە بەو جۆرە هاوكاریی ئابووریی تایالندی كراوە بۆ پەرەپێدانی‬ ‫بەرهەم و پیشەسازی‪ .‬رێگای دووەم‪ ،‬بریتیە لە گواستنەوەی بەشێك‬ ‫لە پرۆسەكانی دروستكردنی چەكە فرۆشراوەكان بۆ ناو واڵتی كڕیار كە‬ ‫گوایە بەو جۆرە پیشەسازی لەو واڵتەدا گەشە دەكا و هەل و دەرفەتی‬ ‫كاركردن زیاد دەكات و پیشەی نوێ پەیدا دەبێت‪ .‬بۆ نمونە لە دەورانی‬ ‫شای ئێراندا پیشەسازیی تفەنگ و رەشاش و فیشەكی (جێ سێ)‬ ‫ی ئەڵمانی‪ ،‬بەشی بازاڕی ناوخۆیی ئێران هەر لەناو ئێراندا دروست‬ ‫دەكران‪ .‬بەهەمان شێوە یەكێتی سۆڤیەتی جاران مافی دروستكردنی‬ ‫هەندێ چەكی سووكی دابوو بە واڵتە هاوپەیمانەكانی خۆی‪ ،‬لە چەشنی‬ ‫چین‪ ،‬كوبا‪ ،‬لیبیا‪ ،‬سوریا‪ ،‬كۆریای باكوور كە كاڵشینكۆفیان دروست‬ ‫ئەكرد و بەناوی ئەو واڵتانەوە ناودەبران‪ .‬واڵتێكی وەكو چین لەالیەن‬ ‫سۆڤیەتەوە مافی ئەوەی درابوویە هەموو جۆرە چەكێكی رووسی قورس‬ ‫لەناو چیندا دروست بكرێ بە تانك و تۆپ و مووشەكەوە و تاكو ئێستاش‬ ‫بەشی هەرەزۆری چەكە چینییەكان السایی چەكە كۆنە سۆڤێتییەكانن‪.‬‬ ‫ لە ساڵی ‪1983‬دا ئەمریكا و توركیا گرێبەستێكیان مۆركرد بۆ‬ ‫فرۆشتنی (‪ )156‬سەدوپەنجاوشەش فڕۆكەی شەڕكەری فاڵكۆن (‪-16‬‬ ‫‪ )F‬بە توركیا‪ .‬بەاڵم گرێبەستەكە بە جۆرێك بوو دەبو ئەمریكا تەواوی‬ ‫دیزاینەكانی ئەو فڕۆكانە بگوازێتەوە بۆ ناو توركیا و دروستكردنی‬ ‫‪73‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫فڕۆكەكان لە كارخانەكانی توركیادا لەژێر چاودێریی ئەندازیارانی‬ ‫ئەمریكی و بەدەستی كاری توركی ئەنجام بدرێت‪ .‬بەوجۆرە (‪)148‬‬ ‫سەدوچل وهەشت فڕۆكەی ئەو سەودایە لە توركیادا بەرهەمهێنران‪.‬‬ ‫بێگومان ئەو جۆرە سەودا و فرۆشتنە هەل و دەرفەتی كار لەناو واڵتی‬ ‫فرۆشیاردا زیاتر ناكات‪ ،‬بەاڵم بۆ واڵتی كڕیار بە پێچەوانەوە‪ ،‬دەرفەتی‬ ‫كاری زیاتر و لقێكی نوێی پیشەسازی دێنێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫ بەڕای ئێمە هەموو ئەوانە پاساوی نادروستن بۆ برەوپێدانی‬ ‫بازرگانیی چەك و هاندانی یەكتر بۆ خۆچەكداركردن‪ ،‬چونكە (چەك)‬ ‫لە ماهییەتی خۆیدا دیاردەیەكی دژە مرۆییە و لەباری مێژووییەوە لە‬ ‫شارستاینیەتی مرۆییدا بۆ راگرتنی دەسەاڵتی مرۆڤ بەسەر مرۆڤدا‬ ‫بەكارهێنراوە و ئاراستەكراوە‪ ،‬واتە لە دژی مرۆڤ بووە‪ .‬ئەوە لەالیەنە‬ ‫مێژووییە كۆمەالیەتییەكەیەوە بەوجۆرە بووە و تا ئێستا و داهاتووش‬ ‫هەر وادەبێ‪ .‬لەالیەنی ئابووریشەوە‪ ،‬بۆ واڵتانی دواكەوتووی پڕ لە‬ ‫قەیرانی سیاسی و ئابووری‪ ،‬ئەوە هەرگیز دروست نییە توانای ئابووریی‬ ‫سنورداری واڵتەكانیان لە خۆچەكداركردندا خەرج بكەن لەكاتێكدا‬ ‫پێویستیان بە هەر دۆالرێكە بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییە راستەقینەكان‬ ‫بۆ گەلەكانیان‪ .‬ئەوجار كردنەوەی پیشەسازییەكی سنوردار و كاتیی‬ ‫بۆ بەرهەمهێنانی چەك لەو واڵتەدا و بە سەرمایەیەكی زۆرەوە هیچ‬ ‫سوودێكی دوورماوەی ئابووریی نییە چونكە ئەو بەرهەمانە لەو واڵتانەدا‬ ‫هەمیشەیی نین و بە خستنەكاری چەند هەزاركەسێك هیچ لەو ئابووریە‬ ‫داتەپیوانە ناگۆڕدرێ‪ .‬هەڵبەت رەخنەی زۆر هەن ئاراستەی ئەو پاساوانە‬ ‫لەالیەنگرانی بازرگانیی چەك بكرێن و خوێنەر ئەتوانێت فانتازیای خۆی‬ ‫لەو بوارەدا بەكاربهێنێت‪.‬‬ ‫ لێرەدا زۆر گرنگە ئاماژە بە لێكۆڵینەوەیەكی پسپۆڕانی ئابووری‬ ‫‪74‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بكەین كە لەبارەی كاریگەریی بازرگانی چەكەوە كردوویانە بەسەر‬ ‫ئابووری بەریتانیدا كە دووهەمین گەورە فرۆشیاری چەكە لە جیهاندا‪..‬‬ ‫لە ساڵی (‪)2000‬دا وەزیری بەرگری بەریتانی بودجەیەكی تەرخانكرد بۆ‬ ‫كۆڵینەوە و وەاڵمدانەوە بەم پرسیارە‪ :‬ئەگەر بێت و ناردنە دەرەوەی‬ ‫چەك لە بەریتانیاوە تا نیوە كەم بكرێتەوە‪ ،‬واتە ئەگەر تا لە سەدا‬ ‫پەنجا كەم بكرێتەوە‪ ،‬ئابووری بەریتانیا چەندە زیانی لێدەكەوێت؟‪...‬‬ ‫لە ئەنجامی ئەو لێكۆڵینەوەیەدا ئەم راستیانە دەركەوتن‪ :‬دەستبەجێ‬ ‫لەیەكەم ساڵی ئەو كەم كردنەوەیەدا یەك ملیار پۆند (جینەیهی‬ ‫ئیستەرلینی) زیانی پێدەكەوێ‪ .‬دوای ئەوە سااڵنە تەنها سەد ملیۆن‬ ‫پۆند زیانی لێدەكەوێ كە رێژەیەكی زۆر كەمەو دەكاتە (‪)% 0.3‬‬ ‫لەسەدا سێ لە دەیا لە خەرجیەكانی وەزارەتی بەرگری بەریتانی‪.‬‬ ‫هەروەها راپۆرتەكە گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە راستەوخۆ بێكارییەكی‬ ‫كاتی بۆ بەشێك لە كرێكارانی شارەزای چەكسازی پەیدا ئەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی ئەوەی دەستی كاری شارەزا و پسپۆڕن‪ ،‬هەر زوو بە زوو لە‬ ‫لقەكانی تری پیشەسازیدا جێگایان دەبێتەوە‪ .‬ئەو لێكۆڵەرە پسپۆڕانە‬ ‫گەیشتنە دەرەنجامێكی پوختە كە لە روانگەی ئابوورییەوە بازرگانیی‬ ‫چەك بۆ بەریتانیا هیچ گرنگییەكی ئەوتۆی نییە و دەتوانرێ لەالیەن‬ ‫بەریتانیاوە بەتەواوی رابگیرێت و چەك بە دەرەوە نەفرۆشن‪.‬‬ ‫ بەاڵم لە دنیای واقیعدا ئەو لێكۆڵینەوانە ئەوەندە بایەخیان‬ ‫پێنادری و دەسەاڵتداران بە هەندیوەرناگرن‪ .‬دیاردەكان بە پێچەوانەوەن‬ ‫و بازرگانیی چەك بەردەوام رووی لە زیادییە‪ .‬لەرووی تیۆرییەوە كۆتایی‬ ‫پێهاتنی جەنگی سارد پێشبینی ئەوەی لێدەكرا دەوڵەتان هانبدات‬ ‫پارەی كەمتر لە خۆچەكداركردندا خەرج بكەن و روو لەوە بكەن‬ ‫بودجەی زیاتر بۆ پرۆژە كۆمەاڵیەتییە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكەن‬ ‫‪75‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لە چەشنی دابینكردنی خانووی هەرزان و تەندروستی گشتی و پەروەردە‬ ‫و فێركردن و ‪....‬تاد‪ .‬بەاڵم بە پێچەوانەوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی ژمارەی‬ ‫قەیرانە ناوچەییەكان هەمیشە روو لە زیاد بوونن‪ ،‬تەنها ژمارەیەكی زۆر‬ ‫كەمی دەوڵەتەكان لە خەرجییە سەربازییەكانی خۆیان كەم كردەوە‪،‬‬ ‫ئەویش رەنگبێ لەبەر ناچاری بووبێت وەك ئەوەی لە رووسیادا روویدا‪.‬‬ ‫جارێ ئەوە لە ناوچەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەگشتی پێشبڕكێی‬ ‫خۆچەكداركردن لە ئەوپەڕی خۆیدایە و بووەتە گەورەترین بازاڕی‬ ‫ساغكردنەوەی چەك‪ .‬تەنها سەعودیەی عەرەبی لەماوەی پانز‌ه ساڵی‬ ‫رابردوودا پتر لە سەدوپەنجا ملیار دۆالری لە كڕینی چەك و چۆڵدا خەرج‬ ‫كردووە‪ .‬لەوالیشەوە هیند و پاكستان و واڵتانی باشووری رۆژهەالتی‬ ‫ئاسیا و چین و تایوان و ئاسیای دوور (هەردوو كۆریا) هەموویان‬ ‫لە چەكسازی و خۆچەكداركردندا درێغی ناكەن‪ .‬واڵتە قەیراناوییەكانی‬ ‫ئەفریكاش لەوالوە بوەستن‪ .‬هاوكێشەكان پێچەوانە و سەیر و سەمەرەن‬ ‫و پێدەچێ تا زەمەن بەرەوپێشتر بڕوات بازاڕی چەك برەوی زیاتر‬ ‫پەیدابكات‪ .‬تا قەیرانە ئابووری و سیاسیەكانی واڵتانی دواكەوتوو‬ ‫پتربن‪ ،‬لە جیاتی ئەوەی روو لە چارەسەری ئەو قەیرانانە بكەن و وەاڵم‬ ‫بە بێكاری و برسێتی و نەبوونی و نەخۆشی و دەربەدەری بدەنەوە و‬ ‫توانا داراییە كەمەكانیان لەو بوارانەدا خەرج بكەن‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫روو لە كڕینی چەك و چۆڵی زیاتر ئەكەن و بۆ جەنگەكانی داهاتوو‬ ‫خۆیان چەكدارتر ئەكەن‪ ،‬یان لە شتومەكی كەمالیدا سەرفیان ئەكەن بۆ‬ ‫رابواردن و خۆشگوزەرانیی دەسەاڵتداران و دار و دەستەكانیان بەرامبەر‬ ‫بە بێكاری و هەژاری زۆرینەی خەڵك‪ .‬زۆر بە دەگمەن روو ئەكەنە‬ ‫بەكارهێنانی سەرمایەكان لە بواری پێشخستنی راستەقینەی ئابووریدا‬ ‫و ئەوەی پێی دەوترێت دووربینی و نەخشەی بووژانەوەی كورت ماوە‬ ‫‪76‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫و دوورماوەی ئابووری لەو جۆرە واڵتانەدا نابینرێن‪ .‬خەم و ئامانجی‬ ‫سەرەكی دەسەاڵتدارانی ئەو واڵتانە تەنها ئەوەیە چۆن دەسەاڵتەكەیان‬ ‫بپارێزن و لەدەستیان نەچێت‪ .‬لەو پێناوەشدا خۆچەكداركردن و‬ ‫بەهێزكردنی دەزگا سەركوتگەرە ناوخۆییەكان و هەڕەشەكردن بەهۆی‬ ‫جەنگەوە ئامڕازی سەرەكین بە دەستیانەوە‪ .‬توركیایەك كە هەمیشە‬ ‫لە قەیرانی سیاسیدایە ‪ ،‬بەبێ لەشكرسازی و مەیلی جەنگخوازانە‬ ‫ناتوانێت دەسەاڵتە سیاسییەكەی هەتا سەر راگرێت‪ .‬ئێرانێك كە تا‬ ‫بینەقاقای لە هەڵئاوسانی نەختیی و گرانی و بێكاری و گەندەڵیی‬ ‫ئیداریی و قەیرانی سیاسیدا نوقم بووە‪ ،‬رووی لە پێشبڕكێی چەكداریی‪-‬‬ ‫ئەتۆمی و چەكداركردنی میلیشیا شیعەكانی ناوچەكە و قووڵكردنەوەی‬ ‫قەیرانە جەنگییەكانی ناوچەكە كردووە‪ .‬واڵتانیكی وەكو ئەنگۆال و‬ ‫سیرالیۆن كە دوو واڵتی زۆر هەژارن‪ ،‬بەشی هەرە زۆری داهاتی سامانە‬ ‫سروشتییەكانیان كە بریتین لە نەوت و ئەڵماس‪ ،‬بۆ كڕینی چەك و‬ ‫دانەوەی قەرزەكانیان و (سوود)ی سەر قەرزەكانیان بەكارئەهێنن‪.‬‬ ‫سیرالیۆن (كان)ی چاكترین جۆر ئەڵماسی هەیە لە جیهاندا‪ ،‬كەچی‬ ‫بەهۆی جەنگی ناوخۆوە گەورەترین قەیرانی كۆمەاڵیەتی تووش بووە‪.‬‬ ‫ئەكرێ واڵتانی ئەسیوبیا‪ ،‬ئەریتریا‪ ،‬سودان‪ ،‬سۆماڵ‪ ،‬سوریا‪ ،‬سەعودیە‪،‬‬ ‫واڵتانی كەنداو‪ ،‬پاكستان‪ ،‬هیند و زۆری تریش بە نموونەی جیاجیا‬ ‫بهێنرێنەوە‪.‬‬ ‫ كەی شمشێرەكان دەكرێن بە داسی دروێنە؟ دەبێ (ئەشعیا)‬ ‫ی پێغەمبەری عیبرانی لە مەڕ ئەو پێشبینییەی خۆیەوە كە حەوت‬ ‫سەت ساڵ بەر لە زایین كردبووی چی بڵێت؟ ئەو لە تەوراتدا تۆماری‬ ‫كردووە و وتوویەتی‪(( :‬رۆژێك دادێ شمشێرەكان دەكرێنە داسی‬ ‫دروێنە‪ ...‬شێر لەگەل مەڕدا (كا) ئەخۆن‪ ،‬مندااڵنیش لەگەڵ ماردا‬ ‫‪77‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫یاری دەكەن‪ .))...‬تا رۆژگار بەرەو پێشتر چووبێ پێچەوانەی ئەو‬ ‫پێشبینییە پتر و فراوانتر بووە و جەنگ و جەنگخوازان زۆرتربوونە‬ ‫و بازرگانیی چەكیش سەرتاپا گیرتر بووە‪ .‬خودی ئیسرائیلی خاوەن ‬ ‫تەورات (بەڕای من هیچ پەیوەندیان بە ناوەڕۆكی تەوراتەوە نییە)‬ ‫بەهێزترین و چەكدارترین واڵتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪ .‬پێم وایە ئەو‬ ‫پێشبینییە هەرە جوانەی ئەشعیا هەرگیز بۆ مرۆڤی سەر ئەم زەمینە‬ ‫نییە بەم پێكهاتە دەسەاڵتخوازەی ئێستایەوە‪ .‬نەتەوە یەكگرتووەكانیش‬ ‫كە ئەو پێشبینییەی ئەشعیای بە خەتێكی جوان و گەورە لەسەر‬ ‫دیواری ساختومانەكەی خۆی لە نیویۆرك نووسیوەتەوە و بە ئیلهام‬ ‫بەخشی خۆی دەزانێ‪ ،‬بوختان بەو پێشبینییە دەكا و درۆ لەگەڵ دونیا‬ ‫و ناوەڕۆكی ماددەی (‪)51‬ی رێككەوتننامە گشتییەكەی خۆیدا ئەكات‬ ‫كە بازرگانیی چەك و بەرپاكردنی جەنگ بەناوی بەرگریكردن لە خۆ بە‬ ‫مافێكی رەوای هەموو واڵتان لە قەڵەم ئەدات ((بەراوردی بكە لەگەڵ‬ ‫سیاسەتە جەنگییەكانی توركیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬سوریا‪ ،‬ئەمریكا‪،‬‬ ‫هیند و پاكستان‪ ،‬میلیشیا ئیسالمییەكانی فەڵەستین و لوبنان و عیراق‬ ‫و ‪ ...‬تاد‪ .‬هەرهەموویان دەڵێن بەرگری لە خۆمان دەكەین))‪.‬‬ ‫ بەاڵم نووزەی جواڵنەوەیەكی ئاشتیخوازانەش لە دژی بازرگانیی‬ ‫چەك لە جیهاندا هەیە‪ .‬ئەو ئایدیالیستە خۆشباوەڕانە چاالكیی‬ ‫ئاشتیخوازانەی جۆراوجۆر ئەكەن و هەوڵی ئەوە ئەدەن كۆمپانیا‬ ‫بەرهەمهێنەكانی چەك بهێننە سەر ئەو بڕوایەی كارخانەكانیان بگۆڕن و‬ ‫بیانكەن بە بەرهەمهێنی كەلوپەل و كااڵی سوود بەخش بۆ بەكاربردنی‬ ‫مرۆیی‪ .‬بەاڵم ئەوە ئاواتێكی خەیاڵییە بۆ ئەم رۆژگارە چونكە كۆمپانیا‬ ‫و كارخانەكانی چەكسازی هەموو دەسەاڵتەكانی دونیایان لە پشتە و‬ ‫ئەوە حكومەتەكان و دەسەاڵتەكانن كە پشتگیرییان ئەكەن و لەكاتی‬ ‫‪78‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫تەنگانەدا باربوویان دەكەن و بەرهەمەكانیان بۆ ساغ دەكەنەوە چ‬ ‫بەوەی خۆیان بیكڕنەوە یان بازاڕی دەرەكییان بۆ بدۆزنەوە‪ .‬ئەوەی‬ ‫لەدوای یەكێتی سۆڤیەت لە رووسیادا روویدا و كارخانەی (پیترۆڤسكی)‬ ‫بۆ بەرهەمهێنانی چەك لە شاری (نیجنی)دا بە هاوكاری كۆمپانیای‬ ‫بەناوبانگی (سامسۆنگ) كرا بە كارخانەیەك بۆ بەرهەمهێنانی رادیۆی‬ ‫سەیارە‪ ،‬حاڵەتێكی دەگمەنە و شمشێرەكان بەوە نابن بە داسی دروێنە‪،‬‬ ‫ئەو شمشێرانەی لە دونیای ئەمڕۆدا ژمارەیان لە (‪ )550‬ملیۆن پارچە‬ ‫چەك زیاترە سەرەڕای پتر لە (‪ )220‬ملیۆن مین‪ ...‬واتە بەرێژەی هەر‬ ‫پارچە چەكێك بۆ دوانزە نەفەری سەر گۆی زەوی‪ ...‬پێم وایە ئەگەر‬ ‫ئەشعیا ئێستا زیندوو بێتەوە بەكوڵ دەگری بۆ حاڵی مرۆڤایەتی‪...‬‬

‫‪79‬‬

‫بازرگانیی چەك و دیپلۆماسییەت‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ دیپلۆماسییەت بە سادەترین پێناسە بریتییە لە ئەنجامدانی‬ ‫گفتوگۆ لەنێوان واڵتان و حكومەتە جیاجیاكاندا بە مەبەستی سەلماندنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی یەكتر‪ .‬دیپلۆماتەكان دەبێ زۆر بە وردی سەرنج‬ ‫بدەنە كاریگەریی بڕیارەكانیان بەسەر بەرژەوەندییەكانی واڵتانی تردا‬ ‫یان الیەنە بەرامبەرەكانیان‪ .‬بۆ نمونە واڵتێكی رۆژئاوایی كە چەك بە‬ ‫ئیسرائیل دەفرۆشێت لە واقعدا رووبەڕووی ئەگەری ئەوە دەبێتەوە‬ ‫واڵتانێكی تری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە چەشنی سوریا و یەمەن و ئێران‬ ‫لەخۆی بوروژێنێ‪ .‬ئەو جۆرە واڵتانە ئەشێ هەموو جۆرە هاوكارییەكی‬ ‫ئیسرائیل بە دژی خۆیان و فەلەستینییەكان و عەرەب و عروبە و ئیسالم‬ ‫لێك بدەنەوە‪.‬‬ ‫ هۆیەكی گرنگی بازرگانی كردنی واڵتێك بە چەكەوە بۆ‬ ‫بەستنەوە و پابەندكردنی واڵتانی ترە بەخۆیانەوە لەژێر ناونیشانی‬ ‫دۆستایەتی و هاوپەیمانێتیدا‪ .‬ئەوە بە تایبەتی بۆ واڵتە زلهێزەكان‬ ‫مەبەستێكی سەرەكییە بۆ فرۆشتنی چەك‪ .‬دیارە بازرگانیی چەك هەر‬ ‫بە فرۆشتنی چەكەكان تەواو نابێت‪ ،‬بەڵكو بەشی هەرە زۆری ئەو‬ ‫سیستمە چەكانەی دەفرۆشرێن لەپاڵ ئەوەی پێویستییان بە كەرەستەی‬ ‫‪83‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫یەدەك و تەقەمەنی و شارەزایی بەكارهێنان دەكه‌ن‪ ،‬پێویستی بەوەش‬ ‫دەكه‌ن خولی تایبەتیی فێركردن و مەشقپێدان و (صیانە)ی چەكەكانیان‬ ‫بۆ دابین بكرێ كە هەموو ئەوانە لە بەندەكانی كڕین و فرۆشتنەكاندا‬ ‫تۆمار ئەكرێن‪ .‬ئەوجا بە تێپەڕبوونی ساڵ و كۆن بوونی سیستمی ئەو‬ ‫چەكانە ئەگەری نوێكردنەوە و مۆدێرنیزەكردنیان دێتە ئاراوە‪ ،‬كە هەموو‬ ‫ئەوانە پارە و پووڵ دەخوازن سەرەڕای پابەندبوون بە پەیوەندییەكی‬ ‫دیبلۆماسییانەی دۆستانەی دیاریكراوەوە لەگەڵ واڵتی فرۆشیاردا‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە لە چوارچێوەی سەودایەكدا رووسیا لە ساڵی (‪)2003‬دا كۆنە‬ ‫كەشتییەكی فڕۆكە هەڵگری خۆی بە ناوی (ئەدمیراڵ خرۆشكۆڤ)ەوە‬ ‫كە لە هەشتاكاندا دروستكرابوو‪ ,‬پێشكەشكرد بە هیندستانی دۆستی‬ ‫روسیا‪ .‬هەڵبەت هیند لە ماوەی شەست ساڵی رابردوودا بازاڕێكی‬ ‫گەورەی چەكی روسی بووە و هەمیشە پەیوەندی دۆستانەیان هەبووە‪.‬‬ ‫بەاڵم هیند بۆ ئەوەی سوودی لەو كەشتییە جەنگییە بدیتبا‪ ،‬دەبوا دەیان‬ ‫ملیۆن دۆالر خەرج بكات بۆ نوێكردنەوەی كەشتیەكە و مەشقپێدانی‬ ‫سەربازان و ئەفسەرانی دەریاوانیی هیندی و دابینكردنی فڕۆكەی‬ ‫پێویستی شەڕكەر بۆ سەر كەشتیەكە و دەیان موشەك و بۆمبی روسی‬ ‫و‪...‬تاد‪ .‬راستە روسیا كەشتییەكەی بە خۆڕایی پێشكەش كرد بە هیند‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر لە سەرەتاوە مەرجی ئەوەی هەبوو سەرجەمی ئەو خەرجییانە‬ ‫لەرێی روسیا خەرج بكرێن كە هەر بەوجۆرەش كەوتەوە‪ .‬ئەوە جۆرێكە‬ ‫لە دیپلۆماسییەت لە بازرگانی چەكدا لەژێر ناوی دۆستایەتیدا‪.‬‬ ‫ هەندێ جار هۆی راستەوخۆی سەربازیی دێتە ئاراوە بۆ‬ ‫ئەوەی واڵتان پێكەوە كاربكەن‪ .‬پەیمانی باكووری ئەتڵەسی (ناتۆ) لە‬ ‫واڵتانێكی ئەورووپی و ئەمریكای باكوور پێكهاتووە كە لەسەر پرنسیپی‬ ‫بەرگریكاریی بەیەكەوە كار ئەكەن‪ .‬لەرێگای فرۆشتنی چەك لەالیەن‬ ‫‪84‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەمریكاوە بە ئەندامەكانی تری ناتۆ‪ ،‬جۆرە لێكچونێكی چەكداری‬ ‫لە نێوان ئەو واڵتانەدا پەیدابووە لەبەر ئەوەی زۆربەی مووشەك و‬ ‫زەخیرەكانیان هاوچەشن و گونجاون‪ ،‬ئەوەش هۆیەكە لەو هۆیانەی‬ ‫وایانكردووە پێكەوە كاركردنی هاوپەیمانەكان گونجاوتر و كاریگەرتربێت‬ ‫و ئەوە بەرهەمی دیپلۆماسییەتێكی سەربازیی سەركەوتووانەیە كە‬ ‫بازرگانیی چەك هێناویەتە ئاراوە‪ .‬بەاڵم ئەو جۆرە دیپلۆماسییەتە‬ ‫لە بواری بازرگانیی چەكدا هەموو كات و لەگەل هەموو دۆست و‬ ‫هاوپەیمانێكدا سەركەوتوو نابێ و ئەشێ بە زیانی قورس بۆ الیەكیان‬ ‫تەواوبێت‪ .‬چۆن؟‬ ‫ بۆ روونكردنەوەی ئەوەیان پێویستە هەندێك سەرنج بدەینە‬ ‫زاراوەی (كاریگەریی بۆ میرانج)‪ .‬لە كوردەواری خۆماندا دەڵێن (ماڵی‬ ‫قەڵب سەر بە خاوەنیەتی)‪ .‬ئەكرێ بە هەندێ گۆڕانەوە ئەو پەندە‬ ‫بەكاربهێنین و بڵێین‪(( :‬كاری خراپ و قەڵب بە دژی خاوەنەكەی تەواو‬ ‫دەبێ))‪ .‬لە مەیدانی دیپلۆماسییەتیشدا زاراوەی (كاریگەریی بۆ میرانج)‬ ‫بۆ ئەو جۆرە كار و كردەوە و هەڵوێست و سیاسەتانە بەكار ئەهێنرێ‬ ‫كە دژ بە خاوەنەكەی دەگەڕێنەوە‪ .‬بۆ میرانج بۆ خۆی بریتییە لە‬ ‫تەختە دارێكی نیوە كەوانەیی بە پانی (‪ 4‬تا ‪ )5‬سەنتیمەتر و بە درێژی‬ ‫(‪ 30‬تا ‪ )40‬سەنتیمەتر و وەكو ئامێرێكی راوكردن بەكارئەهێنرێت‪.‬‬ ‫ئەو دارە نیوەكەوانەییە هەرچۆنێك تێبگیرێت و لێت دوور بكەوێتەوە‪،‬‬ ‫لە خوالنەوەیدا رێڕەوێكی كەوانەیی دەبڕێت و دەگەڕێتەوە شوێنی‬ ‫یەكەمجاری تێگرتنەكەی و ئەگەر وریا و ئاگادار نەبیت ئەوا دووبارە‬ ‫بە تێگرەكەیدا دەكێشێت‪ .‬ئەو دیاردەیە لە زمانی دیپلۆماسییەتدا‬ ‫بەكارهێنراوە بۆ وەسفكردنی ئەو سیاسەتانەی لە ئەنجامدا بە دژی‬ ‫خاوەنەكەی تەواو دەبن‪ .‬بەوە وتراوە (كاریگەری بۆ میرانج) كە لە‬ ‫‪85‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بازرگانیی چەكدا ئەگەری روودانی زۆرزۆرە‪ .‬بە واتایەكی دی‪ ،‬گیر‬ ‫و گرفتێكی گەورەی دیپلۆماسی لە بواری بازرگانیی چەكدا بریتیە‬ ‫لە هەڵگەڕانەوەی كوت و پڕی یەكێك لە دۆست و هاوپەیمانەكان لە‬ ‫دۆستەوە بۆ دوژمن‪ .‬ئەو دیاردەیە ئەنجامی دیپلۆماسییەتی هەڵەیە‪.‬‬ ‫ لە دەورانی فەرمانڕەوایی سەرۆك نیكسۆن لە نیوەی یەكەمی سااڵنی‬ ‫حەفتای سەدەی رابوردوودا رێگا بەوە درا دۆست و هاوپەیمانەكانی‬ ‫ئەمریكا زۆر بە ئاسانی و بەبێ كۆسپ چەك لە ئەمریكا بكڕن‪ .‬لە‬ ‫ئەنجامدا بازرگانیی چەكی لە (‪ )5‬پێنج ملیار دۆالرەوە لە ساڵی ‪1970‬دا‬ ‫گەیشتە (‪)27‬بیست و حەوت ملیار دۆالر لە ساڵی ‪1982‬دا‪ .‬بەاڵم‬ ‫رەفتار و هەڵوێستی بەشێك لەو دۆست و هاوپەیمانانەی ئەمریكا لە‬ ‫پێشبینی كردن نەدەهاتن‪ .‬لە ساڵی ‪1979‬دا شۆڕشی ئیسالمی شیعە‬ ‫لە ئێران شای دۆستی ئەمریكای لە دەسەاڵتدارەتی البرد و رژێمی‬ ‫نوێی دژە ئەمریكایی دەستی بەسەر چەكە ئەمریكیەكاندا گرت كە‬ ‫گرنگترینیان فڕۆكە جەنگییەكانی (‪)F-16‬بوو‪ .‬دیارە ئەمریكا فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی (‪ )F-16‬و (‪)F-18‬ی بە زۆر واڵتی رۆژهەاڵتی نێوین‬ ‫فرۆشتووە وەكو ئێرانی شا‪،‬ئیسرائیل‪ ،‬توركیا‪ ... ،‬تاد‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫بە هۆی ئەو گۆڕانكارییەوە لە ئێراندا روویدا‪ ،‬ئەشیا ئۆپەراسیۆنە‬ ‫جەنگییەكانی ئەمریكا لەو ناوچەیەدا رووبەڕووی گیروگرفتی زۆر ببنەوە‬ ‫و ئەو فڕۆكانە لە دژی خودی ئەمریكا یان لە دژی دۆستەكانی‬ ‫بەكاربهێنرێن‪ .‬ئەمریكا بۆ ئەوەی پێش بەو كاریگەرییەی بۆ میرانج‬ ‫بگرێت ناچاربوو زۆر بە پەلە بودجەیەكی یەجگار گەورە تەرخان بكات‬ ‫بۆ داهێنان و دروستكردنی نەوەیەكی نوێی ئەو فڕۆكانە تا بااڵدەستیی‬ ‫خۆی لە ئاسمانی جەنگدا داسەپێنێتەوە‪ .‬بەو جۆرە فڕۆكەی (‪)F-22‬‬ ‫ی سوپەرجێت داهێنرا‪ .‬بەاڵم داهێنانی فڕۆكەی شەڕكەری (سەروو‬ ‫‪86‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫مۆدێرن)ی (‪ )F-22‬بە خەرجییەكی زۆر قورس تەواو بوو كە بریتی‬ ‫بوو لە تەنها (‪ )69‬شەست و نۆ ملیار دۆالر‪ .‬ئەمریكا ناچاربوو ئەو‬ ‫سەرمایەگوزاریە قەبەیە لە ئەستۆ بگرێت تەنها بۆ ئەوەی بەسەر فڕۆكە‬ ‫جەنگییە پێشكەوتووەكانی كارخانەكانی خۆیدازاڵ و بااڵ دەست بێت و‬ ‫مەترسی ئەوەی لێ بڕەوێتەوە بۆ میرانجەكە بەخۆیدا بكێشێتەوە‪.‬‬ ‫ لێرەدا وەاڵمی ئەم دوو پرسیارەی خوارەوە بۆ فانتازیای‬ ‫خوێنەران جیدەهێڵێن‪:‬‬ ‫چۆن ئەتوانی پێشبینی ئەوە بكەیت دۆست و هاوپەیمانێكت لە‬ ‫‪.1‬‬ ‫سبەی رۆژدا لێت هەڵدەگەڕیتەوە یان هەڵناگەڕێتەوە؟‬ ‫ئایا هیچ رێگایەكی تر هەیە بێجگە لە كڕین و فرۆشتنی چەك‬ ‫‪.2‬‬ ‫بۆ بەهێزكردن و پتەوكردنی پەیوەندی دۆستانە و هاوپەیمانێتی لەگەڵ‬ ‫واڵتانی تردا؟‬

‫‪87‬‬

‫چەك و بەكارهێنانی دوو الیەنە‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ چەمكی (بەرگریكردن لە خۆ)ئەكرێ بە ئاسانی یاری پێبكرێ و‬ ‫بە پێچەوانەی واتا فەرهەنگی و واقیعییەكەی خۆی بەكاربهێنرێ‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە شارەزایانی سەربازیی لە كۆنەوە وتوویانە ((چاكترین شێوازی‬ ‫بەرگریكردن لە خۆ هێرشبردنە بۆ سەر بەرامبەرەكەت))‪ .‬لێرەدا‬ ‫پێناسەی (هێرش) بە بەرگریكردن لێك ئەدرێتەوە و بە پێچەوانەشەوە‬ ‫(بەرگری كردن) لە كردەوەدا بریتی دەبێ لە هێرش بردن‪(( .‬بەراوردی‬ ‫بكە لەگەڵ هەڵوێستە جەنگییەكانی توركیا و ‪...‬تاد))‪ .‬ئەكرێ بە‬ ‫شێوەیەكی تریش یاری بە چەمكی (بەرگری كردن لە خۆ) بكرێت‪ ،‬واتە‬ ‫بەكارهێنانی لەشكرە خۆجێیەكان بۆ سەركوتكردنی هاواڵتییانی سیڤیلی‬ ‫واڵتی خۆیان بە ناوی (بەرگریكردن لە خۆ)ەوە‪ .‬لێرەدا ئەو جۆرە‬ ‫رژێم و دەوڵەتانەی لەشكرەكانیان لە دژی گەلەكانیان دەهێننە مەیدان‬ ‫لەراستیدا بۆ مەبەستێكی تەواو جیاواز لە مەبەستی (بەرگریكردن لە‬ ‫خۆ) بەكاریان دەهێنن‪ .‬نمونەی ئەو خراپ بەكارهێنانەی لەشكرەكان‬ ‫و چەك بە گشتی یەجگار زۆرن و الپەڕەكانی مێژوو پڕن لەو جۆرە‬ ‫نمونانە كە چەك و لەشكرەكان بۆ دەستدرێژیكردنە سەر واڵتانی تر یان‬ ‫بۆ سەر گەالنی خۆیان بەكارهێنراون‪.‬‬ ‫ لەبەر ئەو هۆیانە واڵتانێكی پێشكەوتووی ئەم شارستانییەتە‬ ‫‪91‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لە چەشنی واڵتەیەكگرتووەكان‪ ,‬بەریتانیا‪ ،‬فەرەنسا‪ ،‬ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫هۆڵەندا‪ ،‬ئوسترالیا و زۆری تریش‪ ،‬لە رێگای یاسا و پەرلەمانەكانیانەوە‬ ‫ئەوەیان بەسەر خۆیاندا داسەپاندووە كە نابێ چەك بەو جۆرە رژێمانە‬ ‫بفرۆشرێت كە مافەكانی مرۆڤی هاواڵتییانی خۆیان پێشێل دەكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم لە پراكتیكدا زۆر بە دەگمەن ئەو سنوردارییە رەچاوكراوە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬هەموو رژێمە كۆنەپەرست و دیكتاتۆرییەكانی جیهان هەر‬ ‫لە واڵتانی رۆژئاوایی و لە روسیا و چینەوە چەكیان پێفرۆشراوە و پێیان‬ ‫دەفرۆشرێ و كەسیش پێی نەوتوون بەری چاوتان كلە‪(( .‬بەراوردی‬ ‫بكە لەگەڵ سەرچاوەی چەك لە توركیا‪ ،‬ئیران كە دەیەوێ بۆمبی‬ ‫ئەتۆمیش دروست بكات‪ ،‬سوریا‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬عیراقی بەعس‪ ،‬سەعودیە‪،‬‬ ‫پاكستان‪ ،‬هیند‪ ... ،‬تاد))‪.‬‬ ‫ لێرەدا ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە‪ :‬كاتێك كە دەوترێ (مافەكانی‬ ‫مرۆڤی هاواڵتیانی خۆیان پێشێل دەكەن) مەبەست لە كامە (ماف)ە؟‬ ‫بەشێكی گەورەی گیروگرفتەكە لەوێوە سەرچاوە دەگرێت كە بە شێوەی‬ ‫جیاجیا و بەپێی بەرژەوەندییە جیاوازەكان لێكدانەوە بۆ (ماف) دەكرێت‪.‬‬ ‫عیراقی سایەی بەعس كە لە سااڵنی ‪1988 -1987‬دا لە چل و دوو‬ ‫شوێنی تۆماركراودا چەكی كۆمەڵكوژی كیمیایی لە دژی گەلی كوردی‬ ‫ژێر دەسەاڵتی خۆی بەكارهێنا كە هاواڵتیی سنووری دەوڵەتەكەی بوون‪،‬‬ ‫كەس لە جیهاندا لەسەریان نەهاتە وەاڵم و (مافەكانی مرۆڤ) لەو‬ ‫قڕكردنە بەكۆمەڵەدا لە ویژدانی شارستانییەتی سەردەمدا سڕدرابۆوە‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬بە كێشەیەكی ناوخۆیی لێكدرایەوە و فەرامۆشكرا‪ .‬مەسەلەی‬ ‫ئەنفالیش لەوالوە راوەستێت كە بە تانك و تۆپ و چەك و چۆڵی روسی‬ ‫و چینی و نەمساوی و فەرەنسی و شوێنانی تر ئەنجامدرا‪ .‬ئەو چەكە‬ ‫كیمیاییانەی عیراق لە دژی (گەلەكەی خۆی) بەكاری هێنان لە راستیدا‬ ‫‪92‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫چەك و بەرهەمێكی عیراقی نەبوو بە تەنها‪ ،‬بەڵكو بەرهەمێكی نێو‬ ‫دەوڵەتی بوو كە هەموو كەرەستەخاوەكان و تەكنەلۆجیای دروستكردن‬ ‫و ئەو پسپۆڕانەی دروستیشیانكرد لە واڵتانی ترەوە هێنرابوون‪ ،‬واتە‬ ‫عیراق خاوەن پارە و بڕیار بەدەست بوو بۆ دروستكردن و بەكارهێنانی‬ ‫ئەو چەكانە‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی لە واقیعدا دروستیانكرد بریتی بوون لە‬ ‫هێزێكی فرەڕەگەزی نێودەوڵەتیی كە بازرگانیی چەك رێگای پێدابوون‬ ‫ئەو كارە دژە مرۆییە ئەنجام بدەن‪ .‬كاتێكیش عیراق چووە بەرەی دژ‬ ‫بە بەرژەوەندییەكانی واڵتانی رۆژئاوایی‪ ،‬ئەوجار كەوتنە تاوانباركردنی‬ ‫رژێمی عیراقی وەكو پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم هەرگیز ئامادە‬ ‫نەبوون ئەو تاوانانەی رژێمی عیراقی دژی گەلی كورد بە تاوانی دژە‬ ‫ئینسانی و بە جینۆساید بناسن‪ ،‬بەتایبەتی ئەمریكا و بەریتانیا كە تا‬ ‫ئیستاش ئامادە نین ئەو هەنگاوە بنێن‪.‬‬ ‫ نموونەیەكی تر‪ :‬لە ساڵی ‪1975‬دا كاتێك كە لەشكری ئەندۆنیسی‬ ‫هێرشی كردە سەر تیمۆری رۆژهەاڵت‪ ،‬كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەسەر‬ ‫ئەوە رێكنەكەوتن كە ئەو دەست درێژییە پێشێلكردنی مافەكانی‬ ‫مرۆڤی خەڵكی تیمۆری رۆژهەاڵت بووبێ‪ .‬بە درێژایی سااڵنی دوای‬ ‫ئەو رووداوە واڵتانی چەك فرۆش بەردەوام چەكیان بە ئەندۆنیسیا‬ ‫فرۆشتووە و لێی قەدەغە نەكراوە‪ .‬لە ساڵی ‪1991‬دا رژێمی ئەندۆنیسی‬ ‫كۆمەڵكوژییەكی لە دژی خۆپیشاندانێكی ئاشتییانەی خەڵكی تیمۆری‬ ‫رۆژهەاڵت بەرپاكرد كە لە ئەنجامدا (‪ )271‬كەس دەستبەجێ كوژران‪،‬‬ ‫(‪ )382‬كەس برینداركران و (‪ )250‬كەسی تریش گیران و ببڕای ببڕای‬ ‫بێ سەرو شوێن كران!‬ ‫ گومان لەوەدا نییە كە بازرگانیی جەك و بازرگانانی چەك لە‬ ‫مافەكانی مرۆڤ ناپرسنەوە و هەرگیز ئەوەیان بەالوە گرنگ نییە چونكە‬ ‫‪93‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بازرگانیی چەك لە ماهییەتی خۆیدا دژ بە مافەكانی مرۆڤە! بەتایبەتی‬ ‫لە دوای جەنگی ساردەوە كڕیارەكانی چەك دەیانتوانی ئازادانەتر لە‬ ‫جاران لە پێشانگاكانی چەكدا بسوڕێنەوە و پێویستییەكانیان بە ئاشكرا‬ ‫یان بە نهێنی بكڕن‪ .‬ئەگەر واڵتێك لەبەر هەر هۆیەك پێی نەفرۆشتبان‪،‬‬ ‫واڵتانی تر هەبوون لە هەمان پێشانگادا پێیان بفرۆشن‪ .‬بۆ بازرگانانی‬ ‫چەك ئەوە زۆر ئەستەم بوو بزانن كامە كڕیار چەكەكان بۆ پێشێلكردنی‬ ‫مافەكانی مرۆڤ بەكار دەهێنێ‪ .‬لە راستیشدا ئەوەیان بەالوە مەبەست‬ ‫نەبووە بزانن بە چ دیوێكدا ئەو چەكانە بەكارئەهێنرێن‪ ،‬ئەگینا دەبوا‬ ‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا رابگیرێ‪ .‬دیارە لە بنەڕەتدا واڵتانی سەرەكیی‬ ‫بەرهەمهێن و فرۆشیاری چەك لە نێوان خۆیاندا بەپێی پر‌نسیپێكی‬ ‫یاسایی كاریان نەكردووە بۆ پێشگرتن و قەدەغەكردنی فرۆشتنی چەك‬ ‫بە واڵتانی پێشێلكەری مافەكانی مرۆڤ‪ ،‬بەڵكو لە روانگەی بەرژەوەندییە‬ ‫سیاسی و ئابووریەكانەوە هەڵوێستیان وەرگرتووە و لە هەركوێدا بە‬ ‫پێویستیان زانیبێ فاڵن و فیسار دەوڵەتیان خستۆتە لیستی دەوڵەتانی‬ ‫پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ تا چۆكیان پێداوە‪.‬‬ ‫ بەكارهێنانی دووالیەنەی چەك ئەشێ بە چەند جۆرێك بێت‪.‬‬ ‫جۆرێكیان ئەوەیە ئەو چەكە وەكو چەكێكی كالسیكی بەكاربهێنرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە هەمانكاتدا بشێ وەكو چەكی بەكۆمەڵكوژیش بەكاربهێنرێت‪ .‬نمونەیەكی‬ ‫ئەو جۆرە چەكانە مووشەكی (شاهین)ی پاكستانییە‪ .‬ئەو موشەكانە‬ ‫ئەكرێ کاڵوه‌ی كالسیكی‪ -‬تەقلیدی پێوە ببەسترێ‪ ،‬بەاڵم دەكرێ سەرە‬ ‫بۆمبی ئەتۆمیشیان پێوە ببەسترێ‪ .‬بە هەمان شێوە ئەكرێ باس لەو‬ ‫بۆمب و گوللەتۆپە كالسیكیانەی عیراق بكرێت كە لە كارخانەكانی روسیا‬ ‫دروست ئەكران‪ ،‬بەاڵم عیراق سەرە بۆمب و تۆپی كیمیاوی لێ دەبەستن‪.‬‬ ‫نموونەیەكی تر بەكارهێنانی وزەی ئەتۆمییە كە ئەشێ بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫‪94‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫وزەی كارەبا بەكار بهێنرێ‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا ئەگەری ئەوەشی هەیە‬ ‫بۆ دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی بە نهێنی بپاریزرێ‪.‬‬ ‫ جۆری دووهەمی بەكارهێنانی دووالیەنەی چەك لە ئامانجە‬ ‫پەنهان و راستەقینەكانی واڵتە كڕیارەكاندا خۆی حەشار ئەدات‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەو واڵتانە دەگرێتەوە كە لە رێگای جۆراوجۆری فەرمی و قاچاخەوە‬ ‫كەرەستەی سەرەتایی و خاوی چەكە كۆمەڵكوژەكان دەكڕن لەژێر‬ ‫پەردە و بەناوی بەكارهێنانەوە بۆ بەرهەمهێنانی كااڵ و شتومەكی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬بەاڵم پاشان بۆ بەرهەمهێنانی چەكی كۆمەڵكوژ بەكاریان‬ ‫دەهێنن‪ .‬ئەمە كەرەستە خاوە كیمیایی و بایۆلۆجی و ئەتۆمییەكان‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬كەرەستە بایۆلۆجییەكان لەژێر ناوی بەرهەمهێنانی دەرمان‬ ‫یان بە ناوی لێكۆڵینەوەی زانستیی‪ -‬بایۆلۆجیی لە دانشگاكاندا پەنهان‬ ‫ئەدرێن‪ .‬زەقترین نموونەی بەكارهێنانی دوو الیەنەی كەرەستە خاوە‬ ‫كیمیاییەكان رژێمی بەعسی عیراق بوو كە بە ناوی پیشەسازی و‬ ‫دروستكردنی دەرمانی قڕكەری جڕوجانەوەر و شتی تری لەو جۆرانە‬ ‫هەموو كەرەستە و پێداویستییەكانی چەكی كیمیایی لە بازاڕی جیهانیدا‬ ‫كڕی هەر لە كەرەستە خاوەكانەوە تا تەكنەلۆجیای دروستكردن‪.‬‬ ‫چاكترین نمونەش بۆ بەكار هێنانی دووالیەنەی كەرەستە خاوە‬ ‫ئەتۆمییەكان ئێرانە‪ .‬هەڵبەت ئێران تا ئێستا بۆمبی ئەتۆمیی دروست‬ ‫نەكردووە‪ .‬بەاڵم لە ژێر پۆششی بەكارهێنانی وزەی ئەتۆمی بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی وزەی كارەبادا بناغەی پیشەسازیی ئەتۆمیی دامەزراندووە‬ ‫و ئەشێ بە تێپەڕبوونی كات و بەدەستهێنانی تەكنەلۆجیای پێویست‬ ‫وەریانگێڕێتەوە و بۆ دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی بەكاریان بهێنێ‪ .‬هەر‬ ‫ئەوەش مەبەستە راستەقینەكەیە‪ ،‬چونكە ئێران ئەوەی نەشاردۆتەوە‬ ‫كە مافی خۆیەتی وەك ئیسرائیل و ئەوانی تر بۆمبی ئەتۆمیی خۆی‬ ‫‪95‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫دروستبكات‪ .‬كاتی خۆشی لەسەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوودا‬ ‫عیراق بناغەی دروستكردنی چەكی ئەتۆمیی دامەزراندبوو كە هەر زوو‬ ‫ئیسرائیل بە هێرشێكی لەناكاوی ئاسمانی تەفروتونای كرد‪ .‬هەروەها لە‬ ‫‪2007/9/6‬یشدا ئیسرائیل هێرشێكی لەو بابەتەی كردە سەر بنكەیەكی‬ ‫سەربازیی سوریایی و تەفروتونای كرد بە بیانووی ئەوەی دامەزراوەیەكی‬ ‫ئەتۆمییە و سوریاش هیچ دەنگی لێوە نەهات‪ .‬چیرۆكی تەقاندنەوە و‬ ‫وێرانكردنی كارخانە كیمیاییەكەی سودانیش لە ئەنجامی هێرشێكی‬ ‫موشەكیی ئەمریكی دا بەناوبانگە كە بە هەمان شێوازی عیراق لەژێر‬ ‫ناوی كەرەستە قڕكەرەكانی جڕ و جانەوەردا پەنهانی دا بوو‪ .‬قاو وایە‬ ‫سوریای ئێستا خاوەنی ئەمبارێكی پڕ لە كەرەستەی بەرهەمهێنانی‬ ‫چەكی كیمیایی بێت و گوایە عیراقی بەعس لە سااڵنی نەوەدەكان تا‬ ‫پێش رووخانی رژێمی سەددام هەموو شارەزاییە تەكنەلۆژییەكانی خۆی‬ ‫لەو بوارەدا گواستۆتەوە بۆ سوریا (هەندێكیان دەڵێن بۆ سودان و‬ ‫یەمەنیش)‪ .‬بەاڵم ئەوانە دەنگۆن و ساغ نەبوونەتەوە‪.‬‬ ‫ جۆری سێیەمی بەكارهێنانی دووالیەنەی چەك بریتیە لە‬ ‫بەكارهێنانی تەكنەلۆجیایەكی مەدەنی بۆ مەبەستیكی سەربازی یان لە‬ ‫دژی خەڵك و بۆ پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ‪ .‬بۆ نمونە لە چوارچێوەی‬ ‫ئازادیی تاكەكەسیدا هەر سانسۆرێك لەسەر گفتوگۆی شەخسی لە‬ ‫رێگای تەلەفۆنەوە دەچێتە خانەی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە‪.‬‬ ‫هەروەها كامێڕا و تەلەفۆنی مۆبایل و سانسۆری ئیمەیڵ‪ .‬كەرەستەی‬ ‫بەنزین نمونەیەكی سادەیە كە ئەشێ بۆ لێخوڕینی سەیارەی مەدەنی و‬ ‫فڕۆكەی مەدەنی بەكاربهێنرێت‪ ،‬بەاڵم ئەشێ بۆ فڕۆكەی جەنگیش بەكار‬ ‫ببرێ كە لەوانەیە بۆمبێكی كۆمەڵكوژی كیمیایی یان ئەتۆمی بهاوێژێت‪.‬‬ ‫لێرەدا وەك نمونەیەكی زەقی بەكارهێنانی دوو الیەنەی تەكنەلۆجیای‬ ‫‪96‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫مەدەنی بۆ مەبەستی سەربازیی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ باس لە‬ ‫كامێرا دەكەین‪ .‬كامێرا خۆی لە خۆیدا هیچ تاوانبارنییە و ئامێرێكی‬ ‫زۆر سوودبەخشە‪ .‬بەاڵم مەبەست و ئامانج لە بەكارهێنانەكەی ئەشێ‬ ‫زیانبەخش و پێشێل كردنی مافەكانی مرۆڤی بەدوادا بێت‪ .‬لە ناوەڕاستی‬ ‫سااڵنی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا سیستمێكی پێشكەوتووی‬ ‫كامێرایی لە بەریتانیادا دروستكرا بۆ چاودێریكردنی ئیزدیحامی سەیارە‬ ‫لە شەقامە گەورەكان و گۆڕەپانە سەرەكێكانی لەندەن‪ .‬ئەو سیستمە‬ ‫چاودێرییە پێشكەوتووە كامێراییە بۆ یەكەمین جار لە هەردوو پایتەختی‬ ‫بەریتانیا و چین‪ ،‬واتە لە لەندەن و پەكیندا خرایە كار‪ .‬دیارە پێشوەخت‬ ‫چین ئەو سیستمەی كڕیبوو‪ .‬بەو جۆرە پۆلیسی رێگاوبانی ئەو دوو‬ ‫شارە دەیانتوانی زۆر بە چاكی چاودێری و كۆنتڕۆلی قەرەباڵغی و‬ ‫هاتووچۆی سەیارە بكەن و ئەوەش كارێكی زۆر بەسوود بوو‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫دیوێكی تردا‪ ،‬لە ساڵێ ‪1989‬دا و لەكاتی خۆنیشاندانە ئاشتییەكانی‬ ‫خوێندكارانی چینی لە گۆڕەپانی (ئاشتی ئاسمانی) لە پەكیندا تەواوی‬ ‫ئەو سیستمە چاودێرییە لەالیەن پۆلیسی نهێنیی چینییەوە لە دژی‬ ‫خۆپیشاندەران بەكارهێنرا بە مەبەستی ناسینەوەی بەشداربووەكان و‬ ‫پاشان گرتن و زیندانی كردنی بە كۆمەڵیان كە بەشێكیان تا ئێستاش‬ ‫لە زینداندان‪.‬‬ ‫ لە روویەكی ترەوە بازرگانیی چەك لەسای سەری دیموكراسی‬ ‫و بازاڕی ئازادەوە ئەشێ گەندەڵیی كارگێڕێشی بەدوواوە بێت‪ .‬دیارە‬ ‫فەرمانبەرێكی حكومەتیی لە سایەی رژێمێكی بەناو دیموكراتیدا فەرزە‬ ‫لەسەری خزمەتی دەنگدەرەكان بكات‪ .‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی لە زۆربەی‬ ‫حاڵەتەكاندا كڕین و فرۆشتنی چەك بە ناوی ئاسایشی نەتەوەیی و‬ ‫نیشتمانییەوە ژێربەژێر ئەنجام ئەدرێن و بە نهێنی دەمێننەوە‪ ،‬زۆرێك‬ ‫‪97‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لەو كارمەندە حكومەتییان ‌ە دەكڕدرێن یان فرتو فێڵی كارگێڕی ئەكەن‬ ‫بۆ لووشدانی چەردەیەك پارەی زۆر كە لە راستیدا پارەی ئەو گەل و‬ ‫میللەتەیە‪ .‬لە ساڵی ‪1999‬دا واڵتی بەنگالدیش (‪ )8‬هەشت فڕۆكەی‬ ‫شەڕكەری پێشكەوتووی (مێك‪)29-‬ی لە روسیا كڕی بە بڕی پارەیەكی‬ ‫راگەیەندراو كە بریتی بوو لە (‪ )120‬سەدوبیست ملیۆن دۆالر‪ .‬ئەو بڕە‬ ‫پارەیە رێك دوو ئەوەندەی بەهای راستەقینەی ئەو فڕۆكانە بوون‪.‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە ئەندامە هەڵبژێردراوەكانی پەرلەمانی بەنگالدیش دژی‬ ‫ئەو سەودایە بوون‪ .‬ئاشكرایە لەو گەندەڵییەدا كارمەندە دەسەاڵتدارەكانی‬ ‫بەنگالدیش بە تەنیا نەبوونە‪ ،‬بەڵكو دەسەاڵتدارەكانی روسیاش هاوبەش‬ ‫بوونە‪ ،‬ئەگینا كارمەندە بەنگالدیشییەكان نەیاندەتوانی یەك الیەنە نرخی‬ ‫فڕۆكەكان دوو قات بكەن‪ .‬وەك دەڵێن چەپڵە بە دوو دەست لێئەدرێ‪.‬‬ ‫ نموونە و حاڵەتی تر زۆرن بۆ پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ‬ ‫بەهۆی بازرگانیی چەكەوە‪ .‬لە ناوەڕاستی ساڵەكانی هەشتاكانی سەدەی‬ ‫رابردوودا كۆنگرێسی ئەمریكی فرۆشتنی چەكی بە شانشینی سەعودی‬ ‫قەدەغە كرد بە پاساوی ئەوەی مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكات‪(( .‬بەاڵم‬ ‫پاش جەنگی ‪1991‬ی كەنداو ئەمریكا لەو هەڵوێستەی پاشگەز بۆوە و‬ ‫سەعودیە لە یەك سەودادا بایی (‪ )55‬ملیار د‌ۆالر فڕۆكە و موشەك و‬ ‫سیستمی پێشكەوتووی چاودێری لە ئەمریكا كڕی‪ .))!....‬سەعودیە لە‬ ‫بەرامبەر ئەو قەدەغە كردنەی ئەمریكا دەستەوستان دانەنیشت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رووی كردە بەریتانیا‪ .‬بە پێچەوانەی هەڵوێستی كۆنگرێسی ئەمریكی‪،‬‬ ‫رای ئینگلیز ئەوەبوو كە فرۆشتنی چەك بە سەعودیە دەبێتە هاندەرێك‬ ‫بۆ ئەوەی رێزی مافەكانی مرۆڤ بگرن‪ .‬رەنگبێ لە مێژووی بازرگانیی‬ ‫چەكدا ئەوە سەیر و سەمەرەترین و گاڵتەجاڕترین پاساو بووبێت بۆ‬ ‫فرۆشتنی چەك‪ .‬بەاڵم بەریتانیا بۆ خۆی تا چەندە رێزی مافەكانی‬ ‫‪98‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫مرۆڤ دەگرێت؟ ئەو سەودایەی نێوان سەعودیە و بەریتانیا نەك هەر‬ ‫نەبووە هۆ و هاندەری ریزگرتنی مافەكانی مرۆڤ لەالیەن سەعودیەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو بووە هاندەر بۆ ئەوەی بەریتانیا بۆ خۆی مافی مرۆڤ پێشێل‬ ‫بكا و بچێتە ریزی سەعودیەوە‪ .‬چۆن؟ لە ساڵی ‪1996‬دا بەریتانیا‬ ‫هەوڵی ئەوەی دا دكتۆر (محمد مەسعەری) كە پەناهەندەیەكی سیاسی‬ ‫سەعودی بوو لە بەریتانیا‪ ،‬واڵت بەدەری بكات‪ ،‬ئەویش لەسەر داوای‬ ‫سەعودیە و بۆ ڕازیكردنی سەعودیە‪ ،‬چونكە ناوبراو رەخنەگرێكی‬ ‫توندی دژ بە سەعودیە بوو‪ .‬هەڵبەت بەریتانیا نەیدەویست بەهۆی مافی‬ ‫مرۆڤی بەنابەرێكی زۆربڵێوە بۆڕی پارە زۆر و زەبەندەكانی (ئەلیەمامە)‬ ‫لەخۆی دابخات‪ .‬پراگماتیزم لە سیاسەتدا ئەوە دەخوازێت‪ .‬بەاڵم تا‬ ‫ئەو راستییانە دەركەوتن و لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەی یاساییدا ئاشكرا‬ ‫بوون‪ ،‬دە ساڵی رەبەقی خایاند كە ئیدی كڕین و فرۆشتنی چەكەكان‬ ‫ببوون بە مێژوو‪ .‬ئەوە كاری راستەقینەی بازرگانانی چەكە بە فرۆشیار‬ ‫و كڕیاریانەوە بەرامبەر بە مافەكانی مرۆڤ‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی بازرگانیی چەك‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ نەتەوە یەكگرتووەكان بەدوای كڕین و فرۆشتنی چەكی نێوان‬ ‫دەوڵەتاندا ئەچێ و چاودێری دەكات‪ ،‬بەاڵم بە هیچ شێوەیەك دەسەاڵتی‬ ‫ئەوەی نییە كۆنتڕۆڵی بكات و سنووری بۆ دابنێت‪ .‬ئەو سەودا و كڕین و‬ ‫فرۆشتنانە لە خشتەیەكی سااڵنەدا تۆمار ئەكرێن كە پشت بەو زانیارییانە‬ ‫دەبەستن كە سەد و نەوەد و سێ دەولەتە ئەندامەكە پێشكەشی دەكەن‬ ‫بە (‪ .)U.N‬بەاڵم ئەگەر كڕیار و فرۆشیارەكە سەوداكەیان بە نهێنی‬ ‫بهێڵنەوە‪ ،‬دیارە لەو خشتەیەدا تۆمار ناكرێ و (‪)U.N‬یش ناتوانێت‬ ‫لەو بارەیەوە هیچ شتێكی ئەوتۆ بكات‪ .‬سەرەڕای ئەوە‪ ،‬ئەو خشتە‬ ‫سااڵنەیەی (‪ )U.N‬سەبارەت بە بازرگانیی سااڵنەی چەك تەنها چەكە‬ ‫قورسەكان دەگرێتەوە لە چەشنی فڕۆكەی جەنگی‪ ،‬هەلیكۆپتەر‪ ،‬كەشتی‬ ‫جەنگی‪ ،‬تانك و تۆپ و سیستەمە موشەكییەكانی زەمین بە زەمین و‬ ‫زەمین بە ئاسمان‪ ...‬كەچی هەرچی چەكی سووك و نیوە قورس هەن‬ ‫كە سااڵنە بازرگانییان پێوە دەكرێ لە چەشنی دەمانچە‪ ،‬تفەنگ‪،‬‬ ‫رەشاش‪ ،‬نیشانپێك (قناص)‪ ،‬هاوەن‪ ،‬موشەكهاوێژی بەشان هەڵگیراوی‬ ‫دژە تانك و دژە فڕۆكە‪ ،‬لوغم و نارنجۆك و تەقەمەنی جۆراوجۆر‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەوانە تۆمار ناكرێن‪ ،‬ئەوەش لە كاتێكدایە كە كۆنتڕۆڵكردنی بازرگانیی‬ ‫‪103‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەو چەكانە بایەخی گرنگی رۆژانەیان هەیە چونكە بەشی هەرە زۆری‬ ‫جەنگە لۆكاڵییەكان كە ئەو چەكانەیان تیادا بەكارئەهێنرێن ئەشێ‬ ‫راستەوخۆ بكەونە دەستی هەموو كەسێك و بەكاربهێنرێ‪.‬‬ ‫ لەالیەكی ترەوە چاودێریكردن و كۆنتڕۆڵكردنی ئەو چەكە‬ ‫شەخسی و سووك و نیوە قورسانە كارێكە لە كردن نایەت چونكە‬ ‫واڵتانێكی یەجگار زۆر بەرهەمیان دێنن و بە نهێنی دەیانفرۆشن‪.‬‬ ‫واڵتە فرۆشیارەكان نەریتە ئاشكراكانی بازرگانیی چەك رەچاوناكەن‬ ‫و زۆربەی جار بە خاتری قازانجی ماددی و سیاسیی خۆیان ئەو‬ ‫سەودایانە لە رێگای فرت و فێڵەوە جێبەجێ ئەكەن‪ .‬لە كۆتایی سااڵنی‬ ‫نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا بەریتانیا ژمارەیەك چەكی جۆراوجۆری‬ ‫بە نهێنی بە ئەندۆنیسیا فرۆشت‪ ،‬ئەوەش لە كاتێكدا بوو كە گرژییە‬ ‫سیاسییەكانی نێوان ئەندۆنیسیا و گەلی تیمۆری رۆژهەاڵت گەیشتبووە‬ ‫ئەو پەڕی خۆی و تیمۆرییەكان رێگای سەربەخۆییان هەڵبژاردبوو‪ ،‬ئەو‬ ‫سەربەخۆییەی كە نزیكەی زۆربەی هەرە زۆری واڵتانی ئەندامی (‪)U.N‬‬ ‫پشتگیریان كرد و رای گشتی جیهانیش هاوسۆزی تیمۆرییەكان بوون‬ ‫بۆ ئەوەی لە قەتڵوعامی رژێمی ئەندۆنیسی رزگاریان بێت‪ .‬ئێمەی‬ ‫كوردیش لە ناخمانەوە بەو سەربەخۆییە شاگەشكە بووین ئەگەر چی‬ ‫لە هەمان كاتیشدا زۆر بەزەییمان بە خۆماندا دەهاتەوە چونكە خۆمان‬ ‫بەبێ دەسەاڵت و غەدرلێكراو دەهاتە بەرچاو كە بینیمان تیمۆریك‬ ‫كە هەندەی شارۆچكەیەكی كوردستانە‪ ،‬بە پشتگیری نێودەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆیی وەرگرت‪ ،‬كەچی ئێمە هەر ژێر دەستە ماوینەتەوە و لە‬ ‫داشی شەترەنج زیاتر هیچ حسابێكمان بۆ ناكرێت‪ .‬لەو كاتە ناسكانەدا‬ ‫بەریتانیای مەزن (!؟) كۆمەڵێك چەكی بە ئەندۆنیسیا فرۆشت بەبێ‬ ‫ئەوەی هیچ بایەخێك بە رای گشتی جیهانی و مافەكانی مرۆڤ بدات‪.‬‬ ‫‪104‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫سەرەڕای ئەوەش بەریتانیا رێگایەكی پێچاوپێچ و فێاڵویانەی لەو‬ ‫بازرگانییەدا بەكارهێنا بۆ شوێن بزركردن و چاوبەستەكی‪ .‬ئەو چەك و‬ ‫تەقەمەنییانەی بە ئەندۆنیسیای فرۆشت هەزار دانە رەشاشی (‪)H-K‬‬ ‫ی تیادابوو‪ .‬ئەو رەشاشە ئینگلیزییانە بە ئیجازەی بەریتانیا لە الیەن‬ ‫كارخانەیەكی توركییەوە دروست كران و بەناوی ئەو كارخانە توركییەوە‬ ‫رەوانەی ئەندۆنیسیا كران! بەو جۆرە بەریتانیا ئەو بازرگانییە رەشەی‬ ‫تێپەڕاند بەبێ ئەوەی رووبەڕووی هیچ لێپرسینەوەیەكی یاسایی و‬ ‫سەرزەنشت و رەخنەیەك ببێت چ لە ناوخۆی بەریتانیادا یان لە بەرامبەر‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكاندا‪.‬‬ ‫ هەندێ چەك هەن دەچنە خانەی ئەو چەكانەوە كە بە پێی‬ ‫نەریتێكی نێودەوڵەتی نابێ بگەنە دەستی ئەو دەوڵەتانەی كە نییانە و‬ ‫بۆ خۆشیان ناتوانن دروستیان بكەن‪ .‬واتە ئەو چەكانە دەبێ تەنها لەو‬ ‫واڵتە دیاریكراوانەدا بمێننەوە كە دروستیان كردون و كۆنتڕۆڵی توندیان‬ ‫بەسەرەوەیە‪ .‬ئەوە هەموو چەكە كۆمەڵكوژەكان دەگرێتەوە سەرەڕای‬ ‫ی بازرگانیی چەك و‬ ‫تەكنەلۆجیای مووشەكسازی‪ .‬بەاڵم لە چوارچێوە ‌‬ ‫بازاڕی رەشدا زۆر جاران ئەو پابەندیانە پێشێلكراون و ئەو چەكانە یان‬ ‫بەشێك لە تەكنەلۆجیای دروستكرنیان كەوتۆتە دەستی هەندێ رژێمەوە‬ ‫كە مایەی هەرەشەن بۆ ئاشتی‪ .‬چەكە ئەتۆمییەكانی ئیسرائیل‪ ،‬كۆریای‬ ‫باكوور‪ ،‬هیند‪ ،‬پاكستان‪ ،‬بەو جۆرەی سەرەوە دروستكراون‪ .‬ئێرانیش‬ ‫خەریكە بە هەمان رێگادا دەڕوا‪ .‬نمونەی دەوڵەتی بەعسی عیراق بۆ‬ ‫دروستكردن و بەكارهێنانی چەكی كیمیایی‪ ،‬هەروەها هەوڵەكانی سوریا‬ ‫بۆ دروستكردنی چەكی كیمایی و ئەتۆمیی كە پێشتریش سودان هەوڵی‬ ‫دروستكردنی چەكی كیمایی دابوو‪ ،‬ئەوجار ئەو قەیرانەی ئێران ناویەتەوە‬ ‫لە بارەی مافی دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمییەوە‪ ،‬هەموویان دەچنە خانەی‬ ‫‪105‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەو پێشێلكاریانەوە كە نیشانەی كۆنتڕۆڵ نەكردنی بازرگانیی چەكن و‬ ‫لە راستیدا بازرگانیی چەك لە بازاڕی رەشدا هۆكارێكی سەرەكییە بۆ‬ ‫باڵوبوونەوەی چەكە كۆمەڵكوژەكان‪ ،‬سەرەڕای چەكە ستراتیجییەكانی‬ ‫تر لە چەشنی مووشەكە دوور هاوێژ و ماوە ناونجییەكان كە ئەشێ‬ ‫سەرە بۆمبی چەكی كۆمەڵكوژییان پێوە ببەسترێ‪ .‬لە ساڵی ‪2002‬دا‬ ‫كەشتییەكی بازرگانی بە ناوی (سو‪-‬سان)ەوە كە خەریكی تێپەڕبوون‬ ‫بوو لە ئۆقیانووسی ئەتڵەسییەوە بۆ دەریای ناوەڕاست‪ ،‬لەالیەن هێزە‬ ‫دەریاییەكانی ئیسپانیاوە كۆنتڕۆڵكرا و كەوتنە پشكنینی‪ .‬لە ئەنجامدا‬ ‫پانزە موشەكی سكۆد (‪ )SCUD‬دۆزرانەوە كە لە كارخانەكانی‬ ‫كۆریای باكووردا دروستكرابوون و پێدەچوو رەوانەی سوریا كرابن‪ .‬ئەو‬ ‫جۆرە كۆنتڕۆڵكردنانە سوودی خۆیان هەیە بۆ پێشگرتن لە بازرگانیی‬ ‫قاچاخی چەك‪ ،‬بەاڵم زۆر سنووردارن و زۆر دەگمەن رووئەدەن‪.‬‬ ‫ سەرچاوەیەكی گیروگرفتەكە پەیوەندییەكی بەوەوە هەیە كە‬ ‫رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو دەزگا بەهێزە نێودەوڵەتییە نییە‬ ‫كە بتوانێت كۆنتڕۆڵی بازرگانیی چەك بكات و یاسا و سنووری بۆ‬ ‫دیاری بكات‪ .‬ئەوەیان راستە كە زۆر جار واڵتانی ئەندام لە (‪)U.N‬‬ ‫دا كۆبوونەوە لەدوای كۆبوونەوە رێك ئەخەن بۆ قسەوباس لەبارەی‬ ‫بازرگانیی چەكەوە یان قەدەغەكردنی چەك لە فاڵن وفیسار دەوڵەت‪.‬‬ ‫بەاڵم راستییەكەی ئەوەیە پێنج ئەندامە هەمیشەییەكانی ئەنجومەنی‬ ‫ئاسایشی (‪ )U.N‬ئەو واڵتانەن كە بۆ خۆیان گەورە بەرهەمهێن‬ ‫و بازرگانی چەكن لە جیهاندا‪ .‬ئیدی چۆن رێگا لە بازرگانیی چەك‬ ‫دەگیرێ؟ یان‪ :‬نەتەوە یەكگرتووەكان كێیە تا كۆنتڕۆڵی بازرگانیی‬ ‫چەك بكات؟ نموونەیەكی سادە‪ :‬كاتی خۆی (ئۆسكار ریاس) ی‬ ‫سەرۆك كۆماری پێشووی واڵتی كۆستاریكا كە هەڵسوڕاوێكی چاالكی‬ ‫‪106‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫نیودەوڵەتییە لە دژی چەك و لە پێناوی ئاشتیدا‪ ،‬بیرۆكە و پێشنیاری‬ ‫ئەوەی هێنایە ئاراوە كە هەموو واڵتان پێویستە بەڵێنی ئەوە بدەن و‬ ‫مۆری بكەن كە بە هیچ شێوەیەك نابێت چەك بەو واڵتانە بفرۆشرێت كە‬ ‫نا ئارامی سیاسی و كۆمەاڵیەتییان تیادایە یان بەو رژێمانەی گەندەڵی‬ ‫و بەرتیلخۆرییان تیادا باوە یان بەو رژێمانەی لە جەنگدان‪ .‬بەاڵم‬ ‫كەس گوێی لە ئۆسكار ریاس نەگرت هەرچەندە چەپڵەی توندیشیان‬ ‫بۆ لێدا‪ .‬لە راستیشدا ئەو پێشنیارانەی ئەو جۆرە خۆشخەیاڵییەكی‬ ‫رۆمانسیانەی مرۆڤ دۆستانەن كە لە دونیای واقیعیدا مەحاڵە جێبەجێ‬ ‫بكرێن هیچ نەبێ لەبەر ئەوەی واڵتانی هەرە گەورەی بەرهەم هێن و‬ ‫بازرگانانی چەك هەر بۆ خۆیان خاوەنی بڕیارە چارەنووسسازەكانی ناو‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكانن‪ .‬لەالیەكی تریشەوە واڵتانی تری ئەندام ئەو جۆرە‬ ‫پێشنیارانە هەرگیز پەسەند ناكەن چونكە لە كردەوەدا ئەگەر پەسەندی‬ ‫بكەن كەواتە دژ بە بەرژەوەندییە سیاسییە دەسەاڵتخوازییەكانی خۆیان‬ ‫رەفتار ئەكەن‪ .‬ئەوەش مەحاڵە رووبدات چونكە شەهوەتی دەسەاڵت‬ ‫هەموو مۆڕاڵێكی پۆزەتیڤ ئەخاتە ژێر پێوە‪.‬‬ ‫ ئەی چار چییە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بازرگانیی رەش و سپیی چەك؟‬ ‫ئایا دەكرێ رێگا و رێسا بۆ رەفتاری بازرگانانی چەك دابنرێن؟ ئەوەیان‬ ‫لە دونیای واقیعیدا و لە ئەمڕۆدا مەحاڵە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵی‬ ‫جیاجیا دراوە بۆ ئەوەی بەشێك لەو بازرگانییە سنوردار بكرێ كە ئەویش‬ ‫زیاتر ئامانجی سیاسییان بەدواوەیە‪ .‬نموونەیەكی ئەو هەواڵنە بریتییە‬ ‫لە ((رێساكانی رەفتاری نێودەوڵەتیی بۆ گواستنەوەی چەك)) كە‬ ‫كۆمەڵە رێساویاسایەكی دارێژراوە لەالیەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بۆ‬ ‫چۆنییەتی رەفتاركردن لەگەڵ هەندێ چەك و هەندێ واڵتی دیاریكراودا‬ ‫لە بواری چەك پێفرۆشتندا‪ .‬بەو رێسایانە دەڵێن (چڤرە یان كۆدەی‬ ‫‪107‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫رەفتار) كە هاوپێچ لەگەڵیدا لیستێكی كۆنتڕۆڵكردنی تیادایە بە ناوی‬ ‫ئەو واڵتانەوە كە قەدەغەیە چەكیان پێ بفرۆشرێت‪ :‬واتە ئەو واڵتانەی‬ ‫رێز لە مافەكانی مرۆڤ و ئاشتی و دیموكراسی ناگرن‪ .‬لێرەدا دوو‬ ‫پرسیار دێنە پێشەوە‪ .‬یەكەمیان‪ ،‬كێ بڕیار لەسەر ناوی ئەو واڵتانە‬ ‫ئەدات كە دەخرێنە ئەو لیستەوە؟ ئەوەیان لە پلەی یەكەمدا ئەمریكا‬ ‫و هاوپەیمانە رۆژئاواییەكانییەتی كە زۆرجار بۆ دروستكردنی فشار‬ ‫لەسەر واڵتێك یاری بەو وەرەقەیە دەكەن‪ .‬ئەوە ملمالنێ و بەرژەوەندییە‬ ‫سیاسی و ئابوورییەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانییەتی كە (بۆ نموونە)‬ ‫رۆژێك سەعودیەی عەرەبی ئەخەنە لیستەكەوە و رۆژێكیتر لە لیستە‬ ‫رەشەكە دەریئەكەن‪ .‬دووەمیان‪ :‬لەو قەدەغەكردنەدا (چەك) چییە؟‬ ‫چونكە لەوەشدا یاری بە چەمكی (چەك) ئەكرێت و بازرگانییەكە‬ ‫بەشێوەیەكیتر ئەنجام ئەدرێ‪ .‬بۆنموونە بەریتانیا لەسەر بناغەی‬ ‫پابەندبوون بەو لیستەوە كە لە (رێساكانی رەفتاری نێودەوڵەتیی بۆ‬ ‫گواستنەوەی چەك)دا دیاریكراوە‪ ،‬چەك بە واڵتی چین نافرۆشێت چونكە‬ ‫ناوی لە لیستەكەدا هەیە و مافەكانی مرۆڤ پێشێل ئەكات و سیستمی‬ ‫دیموكراتی پەسەند ناكات‪ .‬هەڵبەت لەناو ئەو چەكانەشدا تفەنگ بە‬ ‫چین نافرۆشێت‪ .‬كەچی لەوالوە هەر بەریتانیایە كە دووربینی لەیزەریی‬ ‫سەر تفەنگی مۆدێرن بۆ نیشانە نانەوەی لەیزەری بە لەشكری چینی‬ ‫دەفرۆشیت كە بۆ موشەكهاوێژی بەشان هەڵگیراویش بەكار ئەهێنرێ‪.‬‬ ‫بەوجۆرە‪ ،‬چەكەكانیان بە كۆمپلێتی پێنافرۆشن‪ ،‬بەاڵم پارچە پارچەی‬ ‫چەكەكانیان پێ ئەفرۆشن و ناوی نانێن (چەك)‪ .‬واڵتێكی وەكو ئێرانیش‬ ‫بە هەمان شێوە ناوی لە لیستەكەدایە‪ ،‬كەچی بەو چەشنەی سەرەوە‬ ‫و لە بازاڕی رەشدا پارچە پارچەی كەرەستە پێویستەكانی دامەزراندنی‬ ‫پیشەسازیی ئەتۆمیی پێكەوە ناوە و هەڕەشەی ئایندەیی لە ئیسرائیل‬ ‫‪108‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫و ئەمریكا دەكات‪ .‬لەالیەكی تریشەوە واڵتانێكی وەكو چین و كۆریای‬ ‫باكوور كە ناویان لە لیستەكەدا هەیە پابەندی ئەو لیستە نەبوونە و‬ ‫بەبێ كۆسپ هەموو جۆرە چەكێك بە هەموو كڕیارێك دەفرۆشن (چەكە‬ ‫كۆمەڵكوژەكان نەبێت) تەنانەت بەو واڵتانەش كە ناویان لە لیستە‬ ‫رەشەكەدا هەبێت‪.‬‬ ‫ وەاڵمی ئەم پرسیارەی خوارەوەش بۆ فانتازیای خوێنەر جێدەهێڵم‪:‬‬ ‫بەڕای تۆ واڵتیكی وەكو توركیا كە بە هەموو شێوەیەك مافەكانی‬ ‫مرۆڤ پێشێل ئەكات چ لە ناوەوە و چ لەگەل دراوسێكانیدا‪ ،‬لەبەر چ‬ ‫هۆیەك ناخرێتە ناو لیستە رەشەكەوە؟ توركیا هەم جەنگخواز و دژە‬ ‫ئاشتییە‪ ،‬هەم مافی گەالنی ژێر دەستەی خۆی پێشێل ئەكا و هەم‬ ‫ئامادەش نییە لە رێگای دیموكراسییەوە كێشەی گەلی كورد و ئەرمەن‬ ‫چارەسەر بكات‪ .‬كەواتە هەرسێ مەرجەكەی تیادایە بۆ ئەوەی لەالیەن‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بخرێتە لیستی رەشەوە‪ .‬بەاڵم بۆ نایكەن؟‬ ‫لێرە راستگۆیی نەتەوەیەكگرتووەكان و ئەمریكا بەتایبەتی دەرئەكەوێ‬ ‫یا ناكەوێ؟‪...‬‬

‫‪109‬‬

‫دۆسێی مینە زەمینییەكان‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ هەندێ چەكی سووك كۆنتڕۆڵی زیاتریان لەسەرە لەچاو هەندێكی‬ ‫تریان‪ ،‬بەتایبەتی چەكی مینە زەمینییەكان كە حەق وایە بە چەكی‬ ‫(كوێر یا نابینا) ناوببرێ چونكە جیاوازی لە نێوان چەكدار و بێ چەك‪،‬‬ ‫سەرباز و سیڤیلدا ناكات بۆ كوشتن و لەناوبردن‪ ،‬تەنانەت ئاژەڵیش‪.‬‬ ‫بەڕای ئێمە ئەو چەكە كوێرە لەبەر ئەو هۆیەی كە باسمانكرد دەچێتە‬ ‫خانەی چەكە كۆمەڵكوژەكانەوە‪ ،‬واتە ئەو چەكانەی هیچ جیاوازییەك‬ ‫لەنێوان هێزە چەكدارەكان و خەڵكی مەدەنی و ئاژەڵدا ناكەن و‬ ‫هەموو زیندەوەرێك لەناودەبەن و تاوانی جەنگیان لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم تایبەتمەندیی سەرەكی ئەم چەكە لەوەدایە‪ ،‬بە پێچەوانەی چەكە‬ ‫كۆمەڵكوژەكانی تر‪ ،‬هەموو كەسێك ئەتوانێت بەكاری بهێنێ‪ ،‬واتە‬ ‫لە هەر شوێنێك كە مەبەستی بێت دەتوانێت بیچێنێ‪ .‬ئەو مینانە بە‬ ‫ئاسانی دەچێنرێن‪ ،‬بەاڵم زۆر بە زەحمەت هەڵدەگیرێنەوە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫پاش كۆتایی پێهاتنی جەنگەكان لەبیرئەكرێن و پشتگوێ ئەخرێن و‬ ‫لەژێر خۆڵدا دەهێڵرێنەوە تا ئەو كاتەی كەسێك بێئاگایانە پێی پیادا‬ ‫‪113‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەنێ و دەتەقێتەوە‪ .‬هەمیشە زیانی قورسی بەدوادا دێت لە كوشتن و‬ ‫برینداركردن و كەمئەندامكردن‪ ،‬بەتایبەتی لەناو خەڵكی مەدەنیدا بە‬ ‫گەورە و منداڵەوە‪.‬‬ ‫ كڕین و فرۆشتنی مینی زەمینی بە هەموو جۆرەكانیەوە (دژە‬ ‫شەخسی و دژە تانك و سەیارە) یەكێكە لە بازرگانییە هەرە دزێو و دژە‬ ‫مرۆییەكانی چەك كە هیچ بەربەستێكی راستەقینەی بۆ دانەنراوە‪ .‬لە‬ ‫كۆتایی سەدەی بیستەمدا شااڵوێكی گەورەی ئاشتیخوازان بەرپاكرا لە دژی‬ ‫بەكارهێنانی مینی زەمینی‪ .‬لە ناوەندە سەربازی و نێودەوڵەتییەكانیشدا‬ ‫ئەو چەكە ناونراوە (چەكی ناوچە قەدەغەكراوەكان) چونكە لە هەر‬ ‫ناوچەیەكدا ئەو چەكانە بچێندرێ ئیدی ئەو ناوچەیە بۆ دوژمنەكان‬ ‫دەبێ بە ناوچەی قەدەغەكراو‪ .‬بەاڵم كارەساتی لەوە گەورەتر ئەوەیە‬ ‫پاش تەواوبوونی جەنگ هێزە چەكدارەكان دەكشێنەوە بەبێ ئەوەی ئەو‬ ‫مینانە هەڵگرنەوە كە هەر بۆ خۆیان دەزانن بەپێی نەخشەی سەربازیی‬ ‫لەكوێیان چاندوون‪ .‬ئەو كردارە جەنگییە دژە مرۆییە لەالیەن عیراقەوە‬ ‫لە كوردستاندا جێبەجێ كرا و پاش تەواوبوونی جەنگی عیراق‪ -‬ئیرانیش‬ ‫لە ‪1988‬دا ئەو كێڵگە لوغمانە پاكنەكرانەوە و بە ئەنقەست جێهێڵران‬ ‫كە كارەساتی گەورەیان بۆ خەڵكی سیڤیلی ئەو ناوچە مینڕێژكراوانە‬ ‫نایەوە و تا ئیستاش شوێنەوارەكانی هەرماون‪.‬‬ ‫ جاران بەشی هەرە زۆری ئەو مینانە لە میتاڵ دروست دەكران‬ ‫كە تاڕادەیەكی زۆر بەهۆی بەكارهێنانی (ئامێری میتاڵ دۆزەرەوە)‬ ‫دەكرا شوێنەكانیان دەستنیشان بكرێ و بتەقێنرێنەوە یان دەربهێنرێن‪.‬‬ ‫بەاڵم جۆرە مۆدێرنەكانی چەكی مین لە پالستیك دروست دەكرێن و‬ ‫دۆزینەوەیان یەجگار ئەستەمە و تەنها لەشكرە هەرە پێشكەوتووەكان‬ ‫ئامێری پێشكەوتووی گونجاویان هەیە بۆ دۆزینەوەیان‪ .‬ئەو واڵتانە‬ ‫‪114‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫لەجیاتی ئەوەی ئەو چەكە كوێرانە قەدەغە بكەن‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬لە‬ ‫رووی تەكنەلۆجییەوە پەرەی پێئەدەن و بەو جۆرەی دروست ئەكەن كە‬ ‫كاریگەرتربێت و دۆزینەوەی زەحمەتتربێت‪.‬‬ ‫ بەاڵم لەگەڵ هەموو ئەوەشدا ئەو چاالكییە درێژخایەنانەی‬ ‫ئاشتیخوازان لە دژی (مینە دژە شەخسیەكان) بەرپایانكردبوو‪ ،‬لە‬ ‫سااڵنی نەوەدەكاندا هەندێ سەركەوتنی سنورداریان بەدەستهێنا‪ .‬لە‬ ‫رووی پرەنسیپەوە هەموو واڵتانی ئەندام لە نەتەوەیەكگرتووەكاندا بە‬ ‫راست و بە درۆ ناچاربوونە دان بەوەدا بنێن كە پێویستە سنورێك بۆ‬ ‫بەكارهێنانی مینە شەخسییەكان دابنرێت‪ .‬بەاڵم هیچ كام لەو دەوڵەتانە‬ ‫نەچوونەتە ژێر باری ئەوە كە چەكی مین هەڵبوەشێتەوە و قەدەغە‬ ‫بكرێت یان بەرهەمهێنانی رابگیرێت‪ .‬هەروەها بەشێكی ئەو واڵتانە‬ ‫بە تەواوەتی دژی ئەوەن مینە زەمینییەكان لەناوببرێن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئەمریكا كە تاكو ئێستاش ئەو رێككەوتننامەیەی ساڵی ‪1997‬ی ئیمزا‬ ‫نەكردووە بۆ قەدەغەكردنی چەكی مینە زەمینییەكان‪ .‬لەناو (‪)193‬‬ ‫واڵتی ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا تەنها (‪ )146‬واڵت ئامادە‬ ‫بوونە ئیمزای بكەن‪ .‬لەو كاتەدا كە ئەو رێككەوتننامەیە ئیمزاكرا بە‬ ‫پێی ئامارەكانی (‪ )U.N‬نزیكەی (‪ )220‬ملیۆن مینی دژە شەخسی لە‬ ‫ئەمبار و جبەخانەكانی لەشكرەكانی جیهاندا هەبووە‪ .‬دیارە ئەوە تەنها‬ ‫ئامارە ئاشكرا و تۆماركراو و راگەیەندراوەكانن و ئیدی ژمارە نهێنییەكان‬ ‫بۆ كەس ئاشكرا نییە‪ .‬كەچی لەگەڵ ئەوەشدا بە درێژایی ئەو ماوەیەی‬ ‫دوای ریككەوتننامەكە تاكو ئێستا تەنها (‪ )22‬ملیۆن مین بە ئاگاداری‬ ‫(‪ )U.N‬لەناوبراون‪.‬‬ ‫ نییەتی جەنگخوازانە لەم جیهانەدا و بێبڕوایی بەرامبەر بە‬ ‫یەكتر زۆر بااڵتر و دەسترۆیشتووترە لە نییەتی ئاشتیخوازانە‪ .‬هەربۆ‬ ‫‪115‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫بەراورد دەڵێین‪ :‬ئەگەر ئەمریكای گەورە هێز و گەورە بەرهەمهێنی‬ ‫چەك و یەكە بازرگانی چەك لە جیهاندا تا ئێستاش ئامادە نەبێت‬ ‫ئەو رێككەوتننامەیە ئیمزا و جێبەجێ بكات‪ ،‬ئەدی روسیای خاوەن‬ ‫گەورەترین ئەمباری مین لە جیهاندا چۆن ئامادە دەبێت ئەو دەیان‬ ‫ملیۆن مینانەی خۆی لەناوبەرێت؟ واڵتانێكی وەكو هیند و پاكستان‬ ‫دوای ئیمزاكردنی رێككەوتننامەكە بە چوار ساڵ‪ ،‬واتە لە كاتی قەیرانە‬ ‫جەنگییەكەی ساڵی (‪)2001‬ی نێوانیان (‪ )3‬سێ ملیۆن مینی تازەیان‬ ‫لەسەر سنورەكانی خۆیان چاند‪ ،‬ئەوە سەرەڕای مینە كۆنەكان كە بە‬ ‫درێژایی سااڵنی رابردوو چاندوویانە‪ .‬هەروەكو پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد‪،‬‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو دەزگا و ئامڕازە بەهێزە نییە بتوانێت بڕیار‬ ‫بەسەر ئەندامەكانی خۆیدا داسەپێنێت و ئاشتی لە جیهاندا بەدیبێنێت‬ ‫و مافەكانی هەموو الیەك مسۆگەربكات‪ .‬لەبەر ئەوە دۆسییەی مینەكان‬ ‫و هەموو چەكە كۆمەڵكوژەكان هەر وا بە كراوەیی و چارەسەرنەكراوی‬ ‫ماونەتەوە‪ ،‬چونكە تا ئازادیی بازرگانیی چەك لە ئارادابێت و مەیلی‬ ‫جەنگ خوازانە و دەسەاڵتخوازی گێچی رووداوەكان هەڵسوڕێنێ‪ ،‬ئەو‬ ‫شمشێرانە هەرگیز نابن بە داسی دروێنە‪.‬‬ ‫ ئەو كێشەیە هەر تەنها لەگەڵ چەكی مینە شەخسییەكاندا نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو چەكی تریش دەگرێتەوە كە بە هەمان شێوەی چاندن و بە‬ ‫بەرنامەی مینەكان ناوچەی فراوان قەدەغە دەكەن لە زیندەوەران‪.‬‬ ‫ئەوە بە تایبەتی بۆمبە هێشووییەكان دەگرێتەوە كە بە حەق دەچێتە‬ ‫خانەی چەكە كوێرە بەكۆمەڵكوژەكانەوە‪ .‬لە ساڵێ ‪1999‬دا كاتێك‬ ‫هێزەكانی پەیمانی ناتۆ بەناوی هێزەكانی ئاشتییەوە دەیانویست ئارامی‬ ‫لە ناوچەكانی كۆسۆڤودا بەرپابكەنەوە‪ ،‬فڕۆكە جەنگییەكانیان هەزاران‬ ‫بۆمبی هێشووییان بەردایەوە‪ ،‬ئەویش بە ناوی ئاشتییەوە و لەپێناوی‬ ‫‪116‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئاشتیدا و بە مەبەستی قەدەغەكردنی ناوچەیەكی بەرفراوان‪ .‬ئەو ژمارە‬ ‫(هەزاران)ە قسەی من نین بەڵكو قسەی ئەو سەرچاوانەن كە لە كۆتایی‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوەیەدا تۆماریان ئەكەم‪ .‬بێگومان بۆمبی هێشوویی هەر لە‬ ‫هەوادا دەتەقێنەوە و سەدان بۆمبی لێدەبێتەوە كە بەسەر بازنەیەكی‬ ‫دیاریكراودا پەرش و باڵو دەبنەوە و بەشێكیان لەسەر زەوی دەتەقنەوە‬ ‫(وەك نارنجۆك كاریگەرن) و بەشێكیتریان بە ساغی دەمێننەوە كە‬ ‫پاشان وەكو مینی زەمینی ئەشێ بە مندااڵن و خەڵكی سیڤیل و‬ ‫ئاژەاڵندا بتەقنەوە‪ .‬بەرهەمهێنان و بەكارهێنانی بۆمبی هێشوویی‬ ‫قەدەغە نەكراوە و ئەمبار و جبەخانەكانی ئەمریكا‪ ،‬پەیمانی ناتۆ بە‬ ‫توركیاوە‪ ،‬روسیا‪ ،‬چین‪ ،‬هیند‪ ،‬پاكستان‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬سوریا و زۆر واڵتی‬ ‫تر پڕن لەو جۆرە بۆمبانە‪ ،‬سەرەڕای مینە زەمینییەكان‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫چاالكیی لە دژی بازرگانیی چەك‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ هەڵوێست وەگرتن لە دژی بازرگانیی چەك كارێكی هەر وا ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬بەتایبەتی بۆ ئەوانەی لە بواری سیاسەتدا هەڵسوڕاون بە چەپ‬ ‫و راستەوە‪ .‬دژایەتی كردنی بازرگانیی چەك دژایەتیكردنی دیاردە و‬ ‫چەمكی خۆچەكداركردنە كە لە ژێر ناوی (بەرگریكردن لە خۆ)دا بەرێوە‬ ‫دەچێ‪ .‬لەبەر ئەوە لە دونیای واقیعیدا هیچ الیەنێكی سیاسی نابینیتەوە‬ ‫دژی پرنسیپی (بەرگریكردن لە خۆ) كاربكات‪ ،‬چونكە هەموو الیەنەكان‬ ‫لە روانگەی بەرژەوەندی سیاسی خۆیانەوە ئامانجەكانی خۆیان بە‬ ‫رەوا دەزانن و بە پێی مادەی (‪)51‬ی رێككەوتننامەی گشتی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان بە مافی رەوای خۆیانی دەزانن (وەكو واڵت) بەرگری لە‬ ‫خۆیان بكەن‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش ئەبێ خۆیان چەكدار بكەن و ئامادەی‬ ‫ئەگەری هەر جەنگێك ببن‪ .‬ئەمە هەموو ئایدۆلۆجیا سیاسییەكان‬ ‫دەگرێتەوە بە ئایدۆلۆجییە سیاسییە ئاینییەكانیشەوە‪.‬‬ ‫ كەوابوو پاساوی زۆر بەهێز هەن بە دەستی الیەنگرانی بازرگانیی‬ ‫چەكەوە‪ .‬كەچی بەرامبەر بەوەش‪ ،‬بە لۆجیكی ئەم شارستانیەتە‪،‬‬ ‫پاساوی زۆر كەم بەدەستی الیەنگرانی دژ بە بازرگانیی چەكەوە هەیە‪ ،‬لە‬ ‫‪121‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫راستیشدا كاریگەرییەكی ئەوتۆیان بەسەر سیاسەتی جەنگییەوە نییە لە‬ ‫جیهاندا‪ ،‬چونكە دەنگیان زۆر كزە و زەمینەی كۆمەاڵیەتییان زۆر الوازە‬ ‫و زۆر بە زەحمەت دەتوانن كاربكەنە سەر رای گشتی‪ .‬بۆ سەلماندنی‬ ‫ئەو بۆجوونەمان باسی ئەم دوو نموونەیە دەكەین‪ :‬لە ساڵی (‪)2000‬‬ ‫دا كاتێك تەواوی كرێكاران و كارمەندان و پسپۆڕانی گەورە كۆمپانیای‬ ‫(بۆینگ) بۆ دروستكردنی كەشتیی ئاسمانی و چەك مانیان گرت و ئەو‬ ‫كۆمپانیا زەبەلالحەیان لە كار وەستاند‪ ،‬لە پێناوی ئەوەدا نەبوو كە ئەو‬ ‫كۆمپانیایە چیدی چەك بەرهەم نەهێنێ و روو لە بەرهەمهێنانی كااڵی‬ ‫مەدەنی بكات‪ ،‬بەڵكو لەپێناوی ئەوەدابوو كرێكانیان زیاد بكرێ بۆ ئەوەی‬ ‫بەگوڕ و تەوژمێكی تر و دڵسۆزانەتر بچنەوە سەر كارەكانیان و كەسیش‬ ‫خۆی بە گوناحبار نەزانی و نەزانیوە‪ .‬چەپی لێرە و لەوێش چەپڵەیان بۆ‬ ‫ئەو خەباتە كرێكارییە لێئەدا لە پێناوی زیادكردنی كرێكانیان‪ .‬نموونەی‬ ‫دووەم پەیوەندی بە سەندیكا كرێكارییەكانەوە هەیە‪ .‬هەڵبەت گلەیی لە‬ ‫الیەنگرانی بازرگانیی جەك ناكرێت چونكە ئەوان بەدوای بەرژەوەندیی‬ ‫سیاسی و قازانجی ماددی خۆیانەوەن و مەحاڵە هەڵوێست لە دژی‬ ‫خۆیان وەربگرن‪ .‬كەچی هاوشانی ئەوە‪ ،‬هیچ سەندیكایەكی كرێكاری‬ ‫لەم جیهانەدا نابینیتەوە كە دژی بازرگانیی چەك و بەرهەمهێنانی چەك‬ ‫كاربكات و لەبەرنامەیاندا بێت كرێكارەكانی ئەو كارخانانە هانبدات و‬ ‫كارخانەكانی چەكسازییان پێدابخەن و بیانگۆڕن بە كارخانەی مەدەنی‪.‬‬ ‫ئەوە خەیاڵ و مەحاڵە رووبدات و هەمووان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ‬ ‫بازرگانیی چەكیان ال پەسەندە‪.‬‬ ‫ لەالیەكی ترەوە وەكو فاكتێك‪ ،‬هەر رژێمێك دەبێ بااڵنس‬ ‫و هاوسەنگییەك بدۆزێتەوە لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی واڵتەكەی‬ ‫لەالیەكەوە‪ ،‬لەگەڵ كاریگەریی كڕین و فرۆشتن و بازرگانیی چەك و‬ ‫‪122‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫خۆچەكداركردن بەسەر ئابووری واڵتەكە لەالیەكی ترەوە‪ .‬تەنها دووای‬ ‫ئەوە ئەو رژێمانە دەتوانن لەبەردەم رای گشتیدا پاساوی ریكالمە‬ ‫ئامێزی (ئامانجە پیرۆزەكان و ئایدیاڵە ئاشتیخوازەكان) بهێننە ئاراوە‪.‬‬ ‫ئەوە هاوكێشەیەكی زۆر ناقۆال و ناهاوسەنگە‪ :‬واتە بەكارهێنانی خۆ‬ ‫چەكداركردن لە پێناوی ئاشتیدا! كە زەقترین ناكۆكی نالۆجیكییانەی‬ ‫تیادا كۆبۆتەوە‪ .‬تا ئێستا هیچ بیرمەند و فەیلەسوف و سیاسەتمەدارێك‬ ‫نەبووە چارەسەر بۆ ئەو بیرۆكە و پرنسیپە ناكۆكە بدۆزێتەوە و مەحاڵە‬ ‫لە سایەی ئەم سیستمە جیهانییەشدا بۆی بدۆزێتەوە‪(( .‬تەنها مەسیح‬ ‫نەبێت كە داوای لە پەیڕەوانیی خۆی كردووە نابێت لە هیچ كاتێكدا‬ ‫چەك بەكاربهێنن‪ .‬پەیڕەوانی مەسیح تا سەدەی دووهەمیش بەو جۆرە‬ ‫رەفتاریان ئەكرد تا وردە وردە مەسیحیەتی راستەقینە شوێن بزركرا و‬ ‫مەسیحیەتی كەنیسەكان شوێنیان گرتەوە كە بووە ئایینی رەسمیی‪-‬‬ ‫سیاسی‪ .))...‬لەبەر ئەوە كارخانەكانی چەك و بازرگانانی چەك پشتێنی‬ ‫خۆیان لێكردۆتەوە چونكە دەزانن هەموو سیستمە سیاسییەكان لە‬ ‫پشتیانەوەن‪ .‬بە پێچەوانەی ئەوەش‪ ،‬چاالكوانانی بواری دژە جەك كە‬ ‫ئەو پەڕی توانای خۆیان بەكاردینن بۆ راكێشانی سیاسەتمەدارێكی‬ ‫لێرە و لەوێ بەالی كێشەكەیانەوە‪ ،‬كەچی بەدەستی بەتاڵ ماونەتەوە‬ ‫و زۆر دەگمەنن ئەو سیاسەتمەدارانەی بەپێچەوانەی بەرژەوەندییە‬ ‫سیاسییەكانی والتەكانیان لە دژی بازرگانی چەك و خۆچەكداركردندا‬ ‫چاالكی بنوێنن‪.‬‬ ‫ كارخانەكانی چەك زۆر هۆشیارانە و بە بەرنامە كار بۆ‬ ‫ئەوە ئەكەن پشتگیری سیاسەتمەداران و خەڵكە رەمەكییەكەش بۆ‬ ‫كارەكانیان دابینبكەن‪ .‬كارخانەكانی چەكسازی لە ئەمریكادا سااڵنە‬ ‫(‪ )60‬شەست ملیۆن دۆالریان لە بودجەی كارخانەكانیان بۆ لۆبییەكان‬ ‫‪123‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫(ناوەندەكانی هێز) تەرخانكردووە‪ .‬ئەو پارە زۆرە كە لە راستیدا‬ ‫شێوە بەرتیلێكی یاساییە‪ ،‬دەدرێ بەو كەسە شارەزا و پسپۆڕانەی‬ ‫ئاراستەكراون بۆ قەناعەت پێهێنانی سیاسەتمەدارانی بڕیاربەدەست تا‬ ‫الیەنگریی لە بازرگانیی چەك بكەن‪ .‬ئەو پسپۆڕانە چ كەسی تاك تاك‬ ‫بن یان سەنتەری لێكۆڵینەوە و ئەنیستیتوتی زانستی و دانشگابن‪،‬‬ ‫سااڵنە دەیان راپۆرتی پسپۆڕانە لە بوارەكانی ئاسایشی نەتەوەییدا ساز‬ ‫و ئامادە ئەكەن كە راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ پاساو بۆ بەرگریكردن‬ ‫لە خۆ و خۆچەكداركردنی زیاتر و چەكداركردنی زیاتری هاوپەیمان‬ ‫و دۆستەكانی ئەمریكا دەهێننەوە‪ ،‬بە واتا بەرگری ناڕاستەوخۆ لە‬ ‫بازرگانیی چەك دەكەن‪(( .‬هەڵبەت لە واڵتی ئێمەوماناندا ئەوەی‬ ‫لە الیەن سیاسەتمەداران و بڕیاربەدەستانەوە هیچ حیسابیكی بۆ‬ ‫نەكرێت سەنتەری لێكۆڵینەوەی زانستی و بیروڕای خەڵكی پسپۆڕ و‬ ‫لێكۆڵەرەوەكانە))‪.‬‬ ‫ی بازرگانانی چەك و كارخانەكان ئەوەیە‬ ‫ جۆرە پاساوێكی تر ‌‬ ‫كە پیشەسازی و بازرگانیی چەك سوود و قازانجی ئابووری هەیە‬ ‫و دەرفەتی كار (بۆ نموونە لە واڵتێكی وەك ئەمریكادا) بۆ سەدان‬ ‫هەزار خەڵكی پیشەیی و پسپۆڕ ئەرەخسێنێ و لە رێژەی بێكاری‬ ‫كەمدەكاتەوە‪ .‬كاریگەریی ئەو پاساوە بۆ ئەوەی بەردەوام بێت و خەڵكە‬ ‫رەمەكییەكەش هەستی پێبكەن و پشتگیری بكەن و كەس لە دژی‬ ‫نەوەستێت‪ ،‬پیشەسازییەكەیان بە هەموو واڵتدا پەرت و باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە هیچ چەكێك نییە هەموو پارچەكانی لە یەك شوێن و‬ ‫كارخانەدا دروستكرابێت‪ ،‬بەڵكو بەسەر سەدان كارخانەی بچوكبچوكدا‬ ‫لە سەدان شار و شارۆچكەدا دابەشكراون و لە هەرشوێنێك چەند سەد‬ ‫یان چەند هەزار كرێكارێك كاردەكەن و باجی ئەو بەرهەمە پیشەسازییە‬ ‫‪124‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫(چەك) دەدرێ بە دەسەاڵتی لۆكاڵی‪ -‬خۆجێی ئەو شوێنە كە بەو‬ ‫جۆرە بە بەردێك لە سێ چۆلەكە ئەدەن‪ :‬یەكەم‪ ،‬پشتگیریی خەڵكەكە‬ ‫بۆ پیشەسازیی چەك و بۆ خۆیان مسۆگەر دەكەن و هەڵبژێرەكان و‬ ‫دەنگدەران هەست بە سوودی راستەوخۆی ماددیی ئەو پیشەسازییە ئەكەن‬ ‫گوایە ئەو پیشەسازییە ئەركێكی لە بوژانەوەی ئابووریی ناوچەكەیاندا‬ ‫گرتۆتە ئەستۆ‪ .‬دووەم‪ ،‬بەهۆی ئەو بەشە باجەی ئەو كارخانانەوە‬ ‫بەشێك لە خزمەتگوزارییەكانی ناوچەكە دەستەبەر ئەكرێت‪ .‬سێیەم‪،‬‬ ‫دەسەاڵتدارانی خۆجێی لەو ناوچانە بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی دەبن بە‬ ‫الیەنگرانی بەرهەمهێنان و بازرگانیی چەك‪ .‬لە واڵتە پێشكەوتووەكانی‬ ‫تریشدا كار هەر بەو چەشنە دەڕوات بەڕێوە‪ .‬بەاڵم لە واڵتانێكی تری‬ ‫دواكەوتوودا لە چەشنی واڵتە قێزەونەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬كەس‬ ‫حەددی ئەوەی نییە لە دژی چەك و كڕینی چەك و خۆچەكداركردندا‬ ‫بوەستێت‪ ،‬چونكە لە واقیعدا دیكتاتۆریەت فەرمانڕەوایە جا با لەژێر‬ ‫پەردەی دیموكراتیەتیشدا بێت‪(( .‬بەراوردی بكە لەگەڵ واقیعحاڵی‬ ‫هەموو واڵتانی ناوچەكەدا))‪ .‬یەكێك لە نموونەكانی دابەشكردنی‬ ‫پیشەسازیی چەكی ئەمریكی بەسەر ناوچە جیاجیاكاندا پرۆژەی داهێنان‬ ‫و دروستكردنی فڕۆكەی شەڕكەری سوپەر مۆدیرنی (‪ )F-22‬بوو كە‬ ‫پێشتر ئاماژەمان پێكرد‪ .‬ئەو پرۆژەیە كە لە دەورانی فەرمانڕەوایی‬ ‫رۆناڵد رێگن دا بوو‪ ،‬بڕی (‪ )69‬شەست و نۆ ملیار دۆالری تێچوو كە‬ ‫بەسەر كارخانەكانی (‪ )46‬ویالیەتدا لە (‪ )50‬ویالیەتەكانی ئەمریكادا‬ ‫دابەشكرابوو تا پارچە جۆراوجۆرەكانی فڕۆكەكە بەرهەمهێنرا!‬ ‫ كەچی لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا چاالكوانانی دژە چەك هەر كۆڵ‬ ‫نادەن و ناوبەناو لێرەو لەوێ دەجوڵێن‪ ،‬ناڕەزایی دەردەبڕن‪ ،‬سكااڵ و‬ ‫نامەی ناڕەزایی دەنووسن و روو لە دام و دەزگا نێودەوڵەتییەكان و‬ ‫‪125‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫كەسایەتییە جۆراوجۆرەكان و رای گشتی دەكەن بەهیوای ئەوەی شتێك‬ ‫لە شتێك بگۆڕن‪ .‬بۆ نمونە لە ساڵی ‪2003‬دا پاش هێرشی ئەمریكا‬ ‫و هاوپەیمانەكانی بۆ سەر عیراق و رووخاندنی رژێمی عیراق‪ ،‬سەدان‬ ‫وێنەی دزێوی قوربانییە مەدەنییەكانی ئەو جەنگە لە میدیاكانی جیهاندا‬ ‫باڵوكرانەوە‪ .‬رۆژێكیان لە وێستگەیەكی شەمەندەفەر لە گەورە شارێكی‬ ‫هۆڵەندیدا ئەندامانێكی رێكخراوی دژ بە چەك و دژ بە بازرگانیی چەكم‬ ‫تووش بوون و وەك هەر رێبوارێكی تر پرسیاریان لێكردم‪((:‬تۆ مەعمیلی‬ ‫كام بانكی هۆڵەندیت؟ واتە حیسابی پارەی من لەسەر چ بانكێكە))‪ .‬دیارە‬ ‫لەم واڵتانەدا داهاتی مانگانەی هەر كەسێك دەچێتە سەر حیسابی بانكیی‬ ‫و لە بانكدا دەمێنێتەوە‪ ،‬خاوەنەكەشی بە پێی پێویست بۆ خەرجییەكانی‬ ‫مانگ لێی دەردەكا‪ .‬وتم ((بۆ دەپرسن؟))‪ .‬لە وەاڵمدا بەیاننامەیەك و‬ ‫پۆستكارتێكی منداڵێكی ئەنجن كراوی جەنگی عیراقییان پیشانم دا و‬ ‫وتیان‪(( :‬ئێمە بانگەواز بۆ ئەوە ئەكەین هەموو ئەو كەسانەی لە هۆڵەندا‬ ‫حیسابی پارەیان لەگەڵ بانكی (‪)A. B. N. Amro‬دایە داوا لەو بانكە‬ ‫بكەن سەرمایەكەیان بۆ بەرهەمهێنانی چەك رابگرن‪ ،‬ئەگەر نا‪ ،‬وەكو‬ ‫فشارێك حیسابەكەت لەو بانكە رابگرە‪ ،‬چونكە سەرمایەیەكی زۆریان‬ ‫بەكارهێناوە بۆ چەكسازی‪ .‬هەق وایە هەموومان دژی ئەوە بوەستین))‪.‬‬ ‫دیاربوو ئەو بانكە هۆڵەندییە لە چوارچێوەی سەرمایەگوزاریدا ژمارەیەكی‬ ‫زۆر لە پشكەكانی كارخانەیەكی چەكسازیی بەریتانی بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫بۆمب كڕیبوو بە مەبەستی قازانج‪ .‬ئەو بۆمبانەش لەوانەبوون كە زۆر‬ ‫بە بەرباڵوی لە جەنگی دژی عیراقدا بەكارهێنران‪ .‬ئەو رێكخراوەش كە‬ ‫دژی بازرگانیی چەك بوو بەو نهێنییەی زانیبوو‪ .‬لەبەر ئەوە داوای لە‬ ‫خەڵكەكە دەكرد هۆشیاربنەوە كە چۆن ئەو وردە پارانەی وردە مەعمیلە‬ ‫بێ ئاگاكانی بانكەكە لە پیشەسازیی چەكدا و لە بازرگانیی چەك و‬ ‫‪126‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫جەنگدا بەكارئەهێنرێن‪ .‬ئەو بانكە پتر لە دوو ملیۆن مەعمیلی بچووكی‬ ‫ئاسایی وەكو منی هەبوو‪ ،‬هەروەها هەزاران دەزگای پیشەسازی و‬ ‫بازرگانی و خزمەتگوزاریی گەورە و بچووكی هۆڵەندیش لە رێگای ئەو‬ ‫بانكەوە كاروباری دارایی خۆیان دەبەن بەڕێوە‪ .‬بەو جۆرە مانگانە دەیان‬ ‫ملیار یۆرۆ وەكو پارەی رەوەند (المال السائل) دەچێتە ئەو بانكەوە‬ ‫بەبی ئەوەی هیچ (سوود) ێك بدرێ بە خاوەنەكانیان‪ .‬ئەهلی شارەزای‬ ‫بانكەكان بەشێكی چاكی ئەو پارە رەوەندانە دەخەنە سەرمایە گوزارییەوە‬ ‫بۆ قازانجی خۆیان‪ .‬لە ئەنجامی ئەو چاالكییەدا كە لە دژی ئەو بانكەدا‬ ‫رێكخرابوو قەیرانێكی سنوورداری دارایی و مەعنەوی بۆ بانكەكە دروستبوو‬ ‫و بۆ ماوەیەك نرخی پشكەكانی لە بۆرسەی هۆڵەندیدا هاتە خوارەوە‬ ‫ئەویش لەدوای ئەوەی دەیان هەزار كەس حیسابەكەیان لەو بانكە داخست‬ ‫و بۆ بانكی تریان گواستەوە‪ .‬بەاڵم لە دوا لێكدانەوەدا دەرئەكەوێت كە‬ ‫ئەو چاالكییە بە هیچ شێوەیەك نەیتوانی كار بكاتە سەر كارخانەكەی‬ ‫بەریتانیا كە بۆمبەكە و چەكی تر بەرهەمئەهێنێ و بازرگانیی پێوە دەكات‬ ‫ئەگەرچی بەشێك لە سەرمایەكەشی هی ئەو بانكە هۆڵەندییە بوو‪.‬‬ ‫ لە جیهاندا زۆر رێكخراوی چاالك هەن كە لە دژی چەك و‬ ‫بازرگانیی چەك و لە دژی جەنگ و لە پێناوی ئاشتیدا كارئەكەن‪ .‬هەندێك‬ ‫لەوانە زۆر پسپۆڕانە لێكۆڵینەوە و پێشنیار پێشكەش بە دامەزراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان دەكەن لە چەشنی نەتەوەیەكگرتووەكان سەبارەت‬ ‫بە ئەنجامە ترسناكەكانی چەك‪ .‬لە هەمان كاتدا ئەڵتەرناتیڤەكانی‬ ‫خۆشیان دەخەنە بەرچاوی ئەو دامەزراوە نێودەوڵەتیانە‪ .‬هەندێكی تر‬ ‫لەو ریكخراوانە چاالكییەكانیان ئاڕاستەی دانیشتوانی واڵتەكانیان و رای‬ ‫گشتی ناوخۆیی و جیهانی دەكەن بۆ ئەوەی لەبارەی مەترسییەكانی‬ ‫بازرگانی چەكەوە هۆشیاریان بكەنەوە و هانیان بدەن بۆ هەڵوێست‬ ‫‪127‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫وەرگرتن لە دژی ئەو دیاردەیە‪ .‬بەاڵم ئەو چاالكیانە زۆر بە زەحمەت‬ ‫دەتوانن كاربكەنە سەر دۆخی یاسایی نێوخۆیی و نێودەوڵەتیی‬ ‫پەیوەندیدار بە قەدەغە كردنی بازرگانیی چەكەوە‪.‬‬ ‫ یەكێك لە ئاڵتەرناتیڤەكانی دژ بە بازرگانیی چەك و پێشبڕكێی‬ ‫خۆچەكداركردن بریتییە لە چەمكی (چەكداماڵینی تاك الیەنە)‪ .‬ئەوانەی‬ ‫بانگەواز بۆ چەكداماڵینی تاك الیەنە یان یەك الیەنە دەكەن بڕوایان‬ ‫وایە كە پێویستە واڵتان چیدی چەك نەكڕن و بەكاری نەهێنن‪ .‬ئەگەر‬ ‫واڵتێك چەكەكانی خۆی داماڵێ‪ ،‬واتە واڵتەكەی خۆی چەك بكات بەبێ‬ ‫ئەوەی چاوەڕوانی ئەوە بكات الیەنەكانی تر چی ئەكەن یان ناكەن‪ ،‬بەوە‬ ‫دەوترێت چەكداماڵینی تاك الیەنە‪ .‬واڵتی كۆستاریكا لە ساڵی ‪1949‬دا‬ ‫زۆر بوێرانە هەموو لەشكرەكەی خۆی چەك كرد و هەڵیوەشاندەوە‪ .‬لەو‬ ‫كاتەوە تاكو ئێستا لەو واڵتەدا تەنها ئاشتی جێگیرە‪ ،‬كەچی هەموو‬ ‫واڵتەكانی تری ئەمریكای ناوەڕاست بەردەوام لە قەیراندان‪.‬‬ ‫ بەاڵم لە واقیعدا چەك داماڵینی واڵتیكی چكۆلەی وەكو كۆستاریكا‬ ‫هیچ كاریگەرییەكی ناوچەیی و جهیانیی نەبووە و هەرگیز بەراورد ناكرێت‬ ‫لەگەڵ واڵتێكی گەورەتردا كە تێكەڵ بە ملمالنێ یان هاوپەیمانێتی سیاسی‬ ‫و سەربازیی بووبێت و بەرامبەر بە دوژمنانێكی راستەقینە (لە روانگەی‬ ‫خۆیەوە) راوەستابێ كە ئەگەری ئەوەیان لێ دەكرێت ئێستا نا سبەی هێرش‬ ‫بكەنە سەری‪ .‬لە دونیای پەیوەندییە واقیعییە نێودەوڵەتییەكانی ئێستادا‬ ‫نمونەی كۆستاریكا بۆ چەكداماڵینی تاك الیەنە ئەگەر چی نموونەیەكی‬ ‫جوان و دەگمەنە‪ ،‬بەاڵم خەیاڵییە و لە كردن نایەت چونكە ملمالنێی‬ ‫بەرژەوەندییەكان لە پێناوی دەسەاڵتدا رێگا بەو ئەلتەرناتیڤە خەیاڵییە‬ ‫نادات‪ .‬هەر بۆ نمونە ئەوە بهێننە بەرچاوی خۆتان واڵتێكی وەكو ئیسرائیل‬ ‫تاك الیەنە چەكەكانی داماڵێت و لەشكرەكەی هەڵوەشێنێتەوە‪ ،‬چی روو‬ ‫‪128‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئەدات؟ چ گەرەنتیەك هەیە دەوروبەرەكەی هەر بە قەپاڵ نەیانخۆن؟‬ ‫ لێرەدا بە گرنگی ئەزانم ئەم فایلە بەم چیرۆكە واقیعییە كۆتایی‬ ‫پێ بهێنم كە نموونەی ئەو جۆرە كەسە ئاشتیخوازانە نیشان ئەدات كە‬ ‫سەرسەختانە لە دژی بازرگانیی چەك و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤدا‬ ‫دەجەنگن‪ .‬پاڵەوانانی چیرۆكەكە بریتین لە دوو ژنی چاالكی بواری‬ ‫جواڵنەوەی ئاشتی لە بەریتانیادا بە ناوی (ئەندریا نەیدهام) و (جوانا‬ ‫ویڵسۆن)‪ .‬لە ساڵی ‪1996‬دا ئەو دوو ئافرەتە لەالیەن پۆلیسی بەریتانیاوە‬ ‫گیران و دران بە دادگا؟ بەاڵم بە تۆمەتی چی؟ لەبەر ئەوەی هەردوكیان‬ ‫چەكووش بە دەست هێرشیان كردبووە سەر فڕۆكەیەكی شەڕكەری هۆك‬ ‫(‪)BAe‬ی بەریتانی و تا فریایان كەوتبوون بیانگرن زیانێكی باشیان‬ ‫بە بەدەنەی فڕۆكەكە گەیاندبوو‪ .‬بێگومان ئەو ژنانە شێت نەبوون تا‬ ‫كارێكی بەرووكەش شێتانەی لەو چەشنە ئەنجام بدەن‪ .‬بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫لەو پەڕی هۆشیارییەوە ئەو كارەیان كردبوو‪ .‬ئەو فڕۆكەیە و چەندین‬ ‫فڕۆكەی تر و چەك و چۆڵێكی زۆر ئامادە كرابوون بۆ گواستنەوەیان‬ ‫بەرەو ئەندۆنیسیا كە بە ئاشكرا مافەكانی مرۆڤی پێشێل دەكرد و‬ ‫كوشتن و بڕینی لەناو گەلی تیمۆری رۆژهەاڵت و لەناو واڵتەكەی خۆشیدا‬ ‫ئەنجام ئەدا‪ .‬ئەو ئەندامە چاالكانەی جواڵنەوەی ئاشتیش رایانگەیاندبوو‪:‬‬ ‫بە پێی یاسا نێودەوڵەتیەكان و بنەماكانی مافی مرۆڤ هەر كەسێك‬ ‫هاوكاری كەس و الیەنێكی تر بكات كە خەریكی پێشێلكردنی مافەكانی‬ ‫مرۆڤ و جێبەجێكردنی تاوانی دژەمرۆییە‪ ،‬دەبێتە شەریكە بەشی‬ ‫ئەو پێشێلكاری و تاوانانە‪ .‬بەو پێیە لە روانگەی ئەو ئاشتیخوازانەوە‬ ‫بەریتانیا شەریكە بەشی تاوانە جەنگییەكانی ئەندۆنیسیایە كە چەكی‬ ‫پێ دەفرۆشێ‪ .‬هەر لەسەر بناغەی ئەو لێكدانەوانە دادگا بەریتانییەكە‬ ‫ئەو دوو ژنە ئازایەی بە بێتاوان دەركرد و بەرەڵاڵ كران‪ .‬راستە ئەو دوو‬ ‫‪129‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ژنە لەو چركە ساتەدا سەركەوتنی گەورەی مەعنەوییان بەدەستهێنا‬ ‫و رای گشتییان بەالی مەسەلەی ئاشتی و مەترسییەكانی بازرگانیی‬ ‫چەك راكێشا و لە دادگادا هەموو رژێمی بازرگانانی چەكیان بە تاوانبار‬ ‫دەركرد و ناساند‪ ،‬بەاڵم چیرۆكەكە بەوە كۆتایی نەهات‪ ،‬بەڵكو بەوە‬ ‫كۆتایی هات كە ئەو فڕۆكە و چەكانە هەر وەكو چۆن نەخشەی بۆ‬ ‫كێشرابوو و سەودای لەسەركرابوو‪ ،‬بەبێ هیچ كەم و كوڕییەك گەیشتنە‬ ‫ئەندۆنیسیا و قازانجی كارخانە چەكسازییەكانیش بە مسۆگەریی چووە‬ ‫سەر حیسابەكانیان لە بانكەكاندا‪(( .‬بەشێكی ئەو چیرۆكە پەیوەندی‬ ‫بە توركیاوە هەبوو كە هەزار دانە رەشاشی ‪H-A‬ی بەریتانی لە‬ ‫كارخانەكانی ئەودا دروستكران و لە توركیاوە رەوانەی ئەندۆنیسیا‬ ‫كران‪ .‬ئێمە پێشتر ئەوەمان لەم فایلەدا باسكردووە))‪.‬‬ ‫‪-----------------------------------‬‬‫ فایلی بازرگانیی چەك لە جیهاندا هەر بەوەندە تەواو نابێت‬ ‫كە ئێمە هەوڵماندا لەم چەند وتارەدا كۆیكەینەوە‪ ،‬چونكە بەشی زۆری‬ ‫الیەنە دزێوەكانی ئەو بازرگانییە پەنهان و شارراوەن و لە پشتی پەردەوە‬ ‫ئەنجام ئەدرێن و زیاتر دوای روودانی كارەساتە جەنگییە مرۆییەكان‬ ‫ئاشكرا دەبن‪ .‬لەبەر ئەوە مەبەستی ئێمە لەم فایلەدا تەنها ئەوەندە‬ ‫بووە دیمەنێكی گشتی بخەینە بەرچاو و بیروڕا جیاوازەكان بخوێنینەوە‬ ‫و لە گۆشە و كەناری باسەكانیشدا رای تایبەتی خۆمان دەربڕین لە دژی‬ ‫بازرگانیی چەك كە لە راستیدا بازرگانییەكی دژە مرۆییە و ئاكامەكەی‬ ‫هەر ئەوەبووە خوێن و رەنجی مرۆیی تیادا بكرێت بە دۆالر لە پێناوی‬ ‫سەرخستن و راگرتنی دەسەاڵتی ئەمال یان ئەوال!‬

‫‪130‬‬

‫سەرچاوەكان‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪ .1‬ئادەم هیبێرت‪ :‬بازرگانیی چەك‪ :‬راستییەكان لە پشت هەواڵەكانەوە‪.‬‬ ‫چاپی ‪( 2003‬بە هۆڵەندی)‪ .‬نامیلكەیەكە لە ‪ 28‬الپەڕە پێكهاتووە كە‬ ‫‪ 14‬الپەڕەیان فۆتۆی جۆراوجۆرەن‪.‬‬ ‫‪ .2‬سایتی هەواڵەكانی بەرگری‪:‬‬ ‫(‪)www.defensenews.com‬‬ ‫بۆ هەواڵی جۆراوجۆر لەبارەی بازرگانی چەكەوە‪ ،‬گۆڕانكاری لە‬ ‫یاساكانی بازرگانی چەكدا‪ ،‬چەكی نوێ و پالنی سەربازی‪.‬‬ ‫‪ .3‬سایتی گۆڤاری (جەینس)ی هەفتانەی بەرگری‪:‬‬ ‫(‪.)www.janes.com‬‬ ‫ئەم سایتەی گۆڤاری (‪ )Janess Defence weekly‬هەموو‬ ‫جۆرە زانیارییەكی تیادایە لە بارەی كارخانەكان‪ ،‬لەشكرەكان و زەخیرە‬ ‫جەنگییەكان لە هەموو جیهاندا‪.‬‬ ‫‪ .4‬سایتی (كۆمەڵەی كارخانەكانی بەرگری)‬ ‫(‪)The Defence Manufactures Association‬‬ ‫(‪.)www.the-dam.org.uk‬‬ ‫سایتی كارخانە ئینگلیزییەكان بۆ پیشەسازیی چەك‪.‬‬ ‫‪ .5‬سایتی (كۆمەڵەی پیشەسازیی بەرگریی نیشتمانی)‬ ‫(‪)The National Defence Industrial Association‬‬ ‫(‪.)www.nolia.org‬‬ ‫لەم سایتەدا زانیاری جۆراوجۆر بەرچاو ئەكەون بەتایبەتی ئەوانەی‬ ‫پەیوەندییان بە بازرگانیی چەكەوە هەیە لە نێوان بەرهەمهێنە‬ ‫لۆكاڵییەكانی چەك و حكومەتی ئەمریكیدا‪.‬‬ ‫‪ .6‬سایتی رێكخراوی (سەنتەری سامانی بازرگانیی چەك)‬ ‫‪133‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ )‪(The Arms Trade Resource Center‬‬ ‫)‪(www.worldpolicy.org/projects/arms‬‬

‫ئەو رێكخراوە ئەمریكییە ئامانجی ئەوەیە خەڵكی هۆشیاركاتەوە‬ ‫لەبارەی پێویستیی كۆنتڕۆڵكردنی بازرگانیی چەكەوە‪ .‬هەر لەم سایتەوە‬ ‫دەتوانرێ لینكی ژمارەیەكی زۆر گۆڤار و وتار و راپۆرت و سایتی‬ ‫پەیوەندیدار بكرێنەوە‪.‬‬ ‫‪ .7‬سایتی (ئەنیستیتوتی ستۆكهۆڵم بۆ لێكۆڵینەوەی ئاشتیی نێودەوڵەتی)‬ ‫(‪)Stockholm International Peace Research Institute‬‬ ‫(‪)www.sipiri.se‬‬

‫سایتێكی تایبەتە بە زانیاری لەبارەی بازرگانیی چەكەوە لەگەڵ‬ ‫چۆنیتی كۆنتڕۆڵكردنیدا سەرەڕای ئەلتەرناتیڤە جۆراوجۆرەكان بۆ‬ ‫چارەسەركردنی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان بە ئاراستەی ئاشتیدا‪.‬‬ ‫‪ .8‬سایتی (كەمپەین لە دژی بازرگانیی چەك)‬ ‫(‪.)www.antenna.nl/amokmar‬‬ ‫هۆم پەیجەكەی بە هۆڵەندیە و ئەكرێ بە زمانی تریش بێت‪ .‬ئەمە سایتی‬ ‫رێكخراوی (شااڵو لە دژی بازرگانیی چەك)ی هۆڵەندیە‪ .‬لینكیشی تیایە‬ ‫بۆ هەموو ریكخراوەكانی تری ئەوروپا كە دژی بازرگانیی چەكن لەگەڵ‬ ‫هەواڵی چاالكییەكانیاندا‪.‬‬ ‫‪ .9‬سایتی ئەمنیستی ئینتەرناشیوناڵ‪ -‬لقی بەلچیكا‬ ‫(‪)www.aivl.be‬‬ ‫ئەمە چاپتەرێكی تەواوی تیادایە لەبارەی بازرگانیی چەكەوە‪.‬‬ ‫‪ .10‬سایتی رێكخراوی (چاودێری مافی مرۆڤ)‬ ‫(‪)Human Rights Watch‬‬ ‫(‪)www.hrw.org/arms‬‬

‫‪134‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫سایتێكی جیددیە بۆ لێكۆڵینەوە لەبارەی بازرگانی چەكەوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەبارەی ئەو چەكانەوە كە بە نیوە قاچاخ بازرگانیان پێوە دەكرێ لە‬ ‫چەشنی مینە زەمینیەكان‪.‬‬ ‫‪ .11‬سایتی (تۆڕی چاالكیی نێودەوڵەتیی دژی چەكە بچووكەكان)‬ ‫(‪)Imternational Action Networks on small Arms‬‬ ‫(‪)www.iansa.org‬‬ ‫لەم سایتەوە زانیاری لە بارەی هەموو چاالكییەكان لە دژی بازرگانیی‬ ‫بە چەكە سووكەكانەوە لەسەر ئاستی جیهانیدا بەدەست ئەهێنرێ‪.‬‬ ‫‪ .12‬سایتی (دەزگای دژە مین)‬ ‫(‪)...../www.antilandmine.org‬‬ ‫ئەمە سایتی رێكخراوێكی هۆڵەندیە كە خۆی تەرخانكردووە بۆ نەهێشتنی‬ ‫چەكی مین و جۆرەكانی تری چەك لەسەر ئاستی جیهاندا‪.‬‬ ‫‪ .13‬سایتی (تۆڕی رزگاربووانی مینەزەمینیەكان)‬ ‫(‪)www.landminesurvivors.org‬‬ ‫ئەم سایتە تایبەتە بە یارمەتیدانی قوربانیانی مین لە جیهاندا لە رێگای‬ ‫باسكردنی گیروگرفتەكانیانەوە‪ .‬ئەم سایتە پڕە لە چیرۆكی خەمناكی‬ ‫قوربانیانی مین‪.‬‬ ‫‪ .14‬سایتی (دەستپێشخەریی نەرویجی لە دژی گواستنەوە‪ -‬یا بازرگانیی‪-‬‬ ‫چەكە بچووكەكان)‬ ‫(‪)The Norwegian International Small Arms Transfers‬‬ ‫(‪)www.nisat.org‬‬ ‫لەم سایتەوە داتاباسی تەواو دەست ئەكەوێت لە بارەی هەموو واڵتانی‬ ‫جیهانەوە لە پەیوەندی لەگەڵ بازرگانی چەكە دەستییە سوكەكانەوە‪.‬‬ ‫‪ .15‬هیومان رایس ۆوچ‪ :‬جینۆساید لە عیراق‪ :‬شااڵوەكانی ئەنفال بۆ‬ ‫‪135‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫سەر كورد‪ .‬چاپی كوردی‪ ،‬وەرگێڕانی محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق‪،‬‬ ‫چاپی دووەم‪ ،‬سلێمانی ‪.2004‬‬ ‫‪ .16‬نەجمەدین فەقێ عەبدوڵال‪ :‬بنەماكانی دیاریكردنی تۆمەتبارانی‬ ‫جینۆساید‪ .‬ئەم كتێبە لە مانگی ئازار‪ -‬مایسی ساڵی ‪2007‬دا بە هەژدە‬ ‫ئەڵقە لە رۆژنامەی ئاسۆدا باڵوكراوەتەوە‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫باڵوكراوەكانی‬ ‫ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادیران ساڵی‬

‫(( ‪)) 2012- 2011‬‬ ‫ذ‬

‫اَبلوكراوةكان‬

‫‪365‬‬

‫لةهةلبذاردنى سةرؤكايةتى‬ ‫ثيَطةى ميديا َ‬ ‫ئةمريكادا ‪،‬ذ‪ .‬ز‪)12( ،‬‬

‫‪366‬‬

‫مميزات النظام الفدرالي يف العراق (ذ‪ .‬ز‪.‬‬ ‫‪)13‬‬

‫‪367‬‬

‫جيهانطريى ‪ ،‬فاكتةرء طرفتةكانى‬ ‫ديموكراسى‪ ،‬ذ‪ ،‬ز‪)14( ،‬‬

‫‪368‬‬

‫ثةيدابونى عةملانيةت لةتوركياى‬ ‫عوسمانيدا‪ ،‬ذ‪ .‬ز‪)15( .‬‬

‫‪369‬‬

‫نووسةرو وةرطي َِر‬ ‫ريَبني حةسةن‬ ‫د‪ .‬شورش حسن عمر‬

‫سالىضاث‬ ‫َ‬ ‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫مةال بةختيار‬ ‫‪2011‬‬

‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫ن‪ .‬محمد رةزا‬ ‫ئيسالمء مؤديَرنة‪ ،‬ئيسالم لةبةردةم‬ ‫ئةطةرى عةملانيةتدا(ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى (‪ )16‬شالطونى‬ ‫و‪ .‬عوسمان حةسةن‬ ‫شاكر‬

‫‪138‬‬

‫‪2011‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪370‬‬

‫‪371‬‬

‫‪372‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫سياسةتى روسياى قةيسةرى بةرامبةر‬ ‫بةكورد (‪)1914-1850‬‬

‫هةستيار كةمال كوردى‬

‫‪2011‬‬

‫محطات‪ ،‬اثرت يف حياة الكورد وحركاتهم‬ ‫القومية‬

‫بقلم‪ :‬عبدالرزاق‬ ‫محمود القيسي‬

‫‪2011‬‬

‫كورتة باسيَكى‬

‫ميلةر‬ ‫ن‪ .‬دةيظد َ‬

‫فةلسةفةى سياسى‬

‫و‪ .‬لةئينطليزيةوة‪:‬‬

‫‪2011‬‬

‫كارزان كاوسيَن‬ ‫‪373‬‬

‫ئامادةكردنى ‪:‬‬

‫هةوالنامةى كوردستانى عرياق‬ ‫َ‬

‫نةوزاد عةىل ئةحمةد‬ ‫دةولةت‬ ‫ئاغاء شيَخء َ‬

‫‪374‬‬

‫‪2011‬‬

‫ن‪ .‬مارتني ظان‬ ‫برونةسن‬

‫بةرطى دووةم‬

‫‪2011‬‬

‫لةئةلمانيةوة‪:‬‬ ‫و‪َ .‬‬ ‫د‪ .‬كوردؤ عةىل‬

‫‪375‬‬ ‫‪376‬‬

‫مامؤستا جعفر‬

‫تاريخ الفكر الكردي‬

‫‪2011‬‬

‫ترجمة‪ :‬د‪ .‬بندر على‬ ‫رؤذنامةنووسى كوردى لة كوردستانى‬ ‫عرياقدا (‪)2005-1991‬‬

‫‪139‬‬

‫هةلةت خةسرةو‬ ‫َ‬ ‫هةمةوةندى‬

‫‪2011‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪377‬‬

‫مافى ضارةى خؤنووسني لةئةدةبياتى‬ ‫(ى‪ .‬ن‪ .‬ك)دا (‪)1992-1975‬‬

‫نةوزاد عةىل ئةحمةد‬

‫‪2011‬‬

‫‪378‬‬

‫طؤرينى رووخسارى نةتةوةيى‬ ‫سياسةتى ِ‬ ‫ناوضةى كةركوك ‪ -‬ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشارى (‪)17‬‬

‫د‪ .‬نورى َتالةبانى‬

‫‪2011‬‬

‫ئةنفال لةكوردستانى عرياق‬

‫ن‪ .‬مايكأل ليزنبيَرط‬

‫‪2011‬‬

‫ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى(‪)18‬‬

‫و‪ .‬كارزان محةمةد‬

‫ئؤثؤزسيؤن لةضةمكةوة بؤ ئةرك‪ ،‬ذ‪ .‬ز‪.‬‬ ‫(‪)19‬‬

‫بةختيار جةبار‬ ‫شاوةيس‬

‫‪2011‬‬

‫بةشداريكردنى سياسى‬

‫عابد خالد رةسول‬

‫‪2011‬‬

‫‪379‬‬ ‫‪380‬‬

‫‪381‬‬

‫ذ‪ .‬ز‪)20( .‬‬

‫‪382‬‬

‫عةبدولآل عةنزى‬ ‫لةدةولةتى ئيماراتدا‪ ،‬ذ‪ .‬ن‪.‬‬ ‫سيستمى فيدراأل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ز‪)21( .‬‬ ‫و‪ .‬سةردار عبدالكريم‬

‫‪383‬‬

‫كوردء ثرسى دانثيَدانانى دةستوورى‬

‫‪384‬‬

‫هةرةشةء مةترسيةكان‬ ‫تريؤريزم ِ‬

‫عةبدولآل‬ ‫خةليل‬ ‫َ‬

‫مالة هةذارةكان‬ ‫ضراى َ‬

‫ئامادةكردنى‪:‬‬

‫‪385‬‬ ‫‪386‬‬

‫عادل عةىل‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬ ‫‪2011‬‬ ‫‪2011‬‬

‫عةىل جؤآل‬ ‫كةلتور – ذمارة (‪)3‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪140‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫سيكؤالريزم بةزمانى سادة ‪ -‬عةملانيةت‬ ‫‪387‬‬

‫نوسينى ‪ :‬ئاستني‬ ‫كالين‬

‫‪2011‬‬

‫و‪ .‬لةفارسيةوة‪:‬‬ ‫كاوسيَن بابةكر‬

‫‪388‬‬

‫كوردستان‬

‫نةوزاد عةىل ئةحمةد‬

‫‪2011‬‬

‫‪389‬‬

‫دراسة تاريخية وسياسية حول «الشعب‬ ‫الكردي»‬

‫تاليف‪ :‬حسن ارفع‬

‫‪2011‬‬

‫‪390‬‬

‫كورتةيةك لةتاوانةكانى رذيَمى عرياق‬ ‫دذى طةىل كورد‬

‫ترجمة‪:‬عبدالرزاق‬ ‫محمود القيسي‬ ‫ن‪ :‬نورى َتالةبانى‬

‫‪2011‬‬

‫و‪ .‬شاناز رةمزى‬

‫‪391‬‬

‫طةشةكردنى سةرمايةدارى لةكوردستاندا‬

‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫‪2011‬‬

‫‪392‬‬

‫سياسةت لةنيَوان بريو جيَبةجيَكردندا‬

‫و‪ .‬مظفر عبدالوهاب‬

‫‪2011‬‬

‫دةولةت‬ ‫كورد طةليَكى بآ َ‬

‫ن‪ .‬ئينطؤنؤيمايةر‬

‫‪2011‬‬

‫زنجرية ناميلكةى كورد لةميدياى‬ ‫جيهانيدا‪ ،‬ذمارة(‪)1‬‬

‫و‪ .‬ريَبوار تؤفيق‬

‫لةديكتاتؤريةوة بؤ ديموكراسى‬

‫ن‪ .‬د‪ .‬جني شارث‬

‫‪393‬‬

‫‪394‬‬ ‫‪395‬‬

‫‪2011‬‬

‫و‪ .‬كارزان محمد‬ ‫مؤديَلى حزبايةتى لةكوردستان‪ .‬ز‪.‬‬ ‫هؤشيارى (‪)25‬‬

‫‪141‬‬

‫ئةنوةر حسيَن بازطر‬

‫‪2011‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪396‬‬

‫‪397‬‬

‫‪398‬‬

‫‪399‬‬

‫‪400‬‬

‫‪401‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫فلسفة الديمقراطية االجتماعية‬

‫د‪ .‬حميد عزيز‬

‫ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى (‪)26‬‬

‫ت‪ :‬محسن بني ويس‬

‫دةولةتشارى ديَرين‬ ‫َ‬

‫ن‪ .‬مؤريس باريية‬

‫ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى (‪)27‬‬

‫و‪ .‬عوسمان حةسةن‬ ‫شاكر‬

‫ئاينء سياسةت‬

‫ن‪ .‬نينيان سمارت‬

‫ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى (‪)28‬‬

‫و‪ .‬ياسني عومةر‬

‫بةجينؤسايدناسينى ئةنفال‬

‫عةبدولآل‬ ‫خةليل‬ ‫َ‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى ‪ ،‬ذ(‪)29‬‬ ‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫جيؤثؤلةتيكى كوردستان‬

‫‪2011‬‬

‫ذ‪ .‬ز‪ .‬هؤشيارى (‪)30‬‬ ‫ديموكراسىء بنةماكانى طةشةثيَدانى‬ ‫سياسى‬ ‫ثورة كوردستان ومتغريات العصر (الطبعة‬ ‫الثالثة)‬

‫‪402‬‬

‫د‪ .‬حةميد حسني كازم‬ ‫و‪ .‬عادل عةىل‬ ‫حكمت محمد كريم‬ ‫(مال بختيار)‬ ‫ترجمة ومراجعة‪:‬‬ ‫د‪ .‬بندر علي اكرب‬

‫‪142‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪403‬‬ ‫‪404‬‬ ‫‪405‬‬ ‫‪406‬‬ ‫‪407‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫ئةركةكانى خةبات لةهةلومةرجيَكى‬ ‫دذواردا‬

‫مام جةالل‬

‫‪2011‬‬

‫كيَشةى شيعةو سوننة‬

‫ن‪ .‬د‪ .‬عةىل ئةلوةردى‬

‫‪2011‬‬

‫كورتةباسيَكى ميَذوويى‬

‫و‪ .‬عارف كةريم‬

‫فةلسةفةى سياسى ئةريستؤتيَليس‬

‫ئةمري حسيَن رةحيم‬

‫‪2011‬‬

‫جيهانطريىء كاريطةرى لةسةر سةروةرى‬ ‫دةولةت‬ ‫َ‬ ‫بةشدارى سياسى‪ ،‬ضةمكء طرفتةكان‬

‫ن‪ .‬عوسمان حةسةن‬ ‫شاكر‬

‫‪2011‬‬

‫عادل عةىل‬

‫‪2011‬‬

‫محةمةد ميَرطة سؤرى‬

‫‪2011‬‬

‫‪408‬‬

‫(‪)S.I‬ريَكخراوى سؤسياليست‬ ‫ئينتةرناسيؤنال‬

‫‪409‬‬

‫هةلويَستةكان ثيَش ثرؤسةى‬ ‫ثؤليَنكردنى َ‬ ‫هةلبذاردنء دةنطدان‪ ،‬ز‪ .‬هؤشيارى‪ ،‬ذ(‪)32‬‬ ‫َ‬

‫نياز سةعيد عةىل‬

‫‪410‬‬

‫بةهارى عةرةبىء نةورؤزى سةربةخؤيى‬

‫عةبدولآل‬ ‫سرتان‬ ‫َ‬

‫‪2011‬‬

‫قوتابخانةى فرانكفؤرت‬

‫و‪ .‬لةسويديةوة‬

‫‪2011‬‬

‫‪411‬‬

‫‪412‬‬

‫‪2011‬‬

‫عوسمان حةمة رةشيد‬ ‫طورون‬ ‫حدود كوردستان الجنوبية يف سنجار حتى عبدالرقيب يوسف‬ ‫بدرة‬

‫‪143‬‬

‫‪2011‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪413‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫النضال الدستوري لالستاذ ابراهيم احمد‬ ‫يف العراق الجمهوري‬ ‫ز‪ .‬هؤشيارى‪ ،‬ذ(‪)33‬‬

‫‪414‬‬

‫كوردو توركمان‪ ،‬تي َِروانينيَك بؤ‬ ‫ميكانيزمةكانى ثيَكةوة ذيانى ئاشتيانةى‬ ‫نيَوانيان‪ ،‬ز‪ .‬هؤشيارى‪ ،‬ذ(‪)34‬‬

‫‪415‬‬

‫عةملانيةت ضية؟ ماناو ثيَناسةكانى‪ ،‬ز‪.‬‬ ‫ذ(‪)35‬‬

‫‪416‬‬

‫‪417‬‬

‫‪418‬‬

‫‪419‬‬

‫خويَندنةوةيةك بؤ فيكرى حةسةن بةننا‪،‬‬ ‫ذ‪ .‬ز‪)36( .‬‬ ‫شيَوةكانى بةدةستهيَنانى مافى‬ ‫ضارةنووس‪ ،‬ذ‪ .‬ز‪)37( .‬‬

‫‪2011‬‬

‫د‪ .‬شورش حسن عمر‬ ‫‪2011‬‬

‫يوسف طؤران‬ ‫‪2011‬‬

‫زاهري شكوور‬ ‫عادل عةىل‬

‫عةبدولآل‬ ‫خةليل‬ ‫َ‬

‫‪2011‬‬

‫تاليف‪ :‬خليل عبداهلل‬

‫‪2011‬‬

‫تعريف االنفال باإلبادة الجماعية‪،‬‬

‫ترجمة‪ :‬محسن بني‬ ‫ويس‬

‫َكؤلينةوة لةبوارى سياسةتى‬ ‫ثيَنج لي َ‬ ‫َودةولةتاندا‬ ‫ني َ‬

‫مستةفا ئيرباهيم‬ ‫دةرويَش‬

‫ز‪)38( .‬‬

‫‪144‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪420‬‬

‫ثةيرةوآ ناظخؤ ثةسةندكريآ‬ ‫ثرؤطرام و ِ‬ ‫سيَيةمني كؤنطرآ (ى‪ .‬ن‪ .‬ك)‬

‫مةلبةندى (‪)4‬ى‬ ‫َ‬ ‫ريَكخستنى دهؤك بةشى‬ ‫روناكبريى‬

‫‪421‬‬

‫ئاآل‬

‫نةوزاد عةىل ئةحمةد‬

‫‪2011‬‬

‫‪422‬‬

‫تاريخ التبشري املسيحي يف كردستان‬

‫الدكتور فرست مرعي‬

‫‪2011‬‬

‫قراءة يف مفهوم التحديث والتنمية‬ ‫السياسية‪،‬‬

‫احسان عبدالهادي‬

‫‪2011‬‬

‫‪423‬‬

‫‪424‬‬

‫‪2011‬‬

‫ز‪ .‬هؤشيارى‪ ،‬ذمارة (‪)39‬‬ ‫كاريطةرى قةرزة طشتيةكانى ئةمريكا‬ ‫لةسةر ئابوورى ئةمريكا و جيهان‪ ،‬ذ‪ .‬ز‪.‬‬ ‫(‪)40‬‬

‫فةيسةأل عةىل‬

‫فةرهةنطى ئاظيَستا (روسى – كوردى)‬

‫ئامادةكردنى‪:‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫د‪ .‬نةهرؤ عةىل‬

‫‪425‬‬

‫ئاظيَستا نةهرؤ‬ ‫‪426‬‬ ‫‪427‬‬

‫دةولةت‬ ‫كوردو َ‬

‫بةرزان ئةحمةد كوردة‬

‫التنوع الثقايف واملثاقفة األنا واآلخر‬

‫يوسف يوسف‬

‫‪145‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2011‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ن‪ .‬م‪ .‬شرتؤهمايةر‬

‫‪428‬‬

‫كورد لةسورياء ئاوةربايجانو‬ ‫ئةرمةنستان‪ /‬ز‪ .‬نلميلكةى كورد لةميدياى‬ ‫ل‪ .‬يالضني هيَطمان‬ ‫جيهانيدا‪ .‬ذ‪)2(.‬‬ ‫و‪ .‬ريَبوار تؤفيق‬ ‫بةنطينة‬ ‫ئةركةكانى قؤناغى نوآ‬

‫ئامادةكردنى‪:‬‬

‫لةضاوثيَكةوتنيَكى هةظاأل عيماد ئةحمةد‬ ‫دا‬

‫حةمة عةىل غةريب‬

‫‪430‬‬

‫املشاريع التي قدمها االتحاد الوطني‬ ‫الكردستاني عام ‪1984‬‬

‫تقديم‬

‫‪429‬‬

‫‪2011‬‬

‫‪2012‬‬

‫‪2012‬‬

‫فريد اسسرد‬

‫‪431‬‬

‫املحكمة الجنائية العراقية العليا دراسة يف‬ ‫مباديء العدالة‬

‫محمد ريبني حسن‬

‫‪2012‬‬

‫‪432‬‬

‫دور محكمة العدل الدولية يف تطوير‬ ‫القانون الدولي العام‬

‫سؤز حميد مجيد‬

‫‪2012‬‬

‫‪433‬‬

‫طؤظارى كةلتور ذمارة (‪)5‬‬

‫‪434‬‬

‫‪435‬‬

‫‪2012‬‬

‫نيَليدا فؤكارؤ‬

‫كوردانى سوريا لةذيَر دةسةآلتى‬ ‫فةرةنسيدا‬

‫‪2012‬‬

‫لةئةلمانيةوة‪:‬‬ ‫و‪َ .‬‬ ‫هةلؤ بةرزنجى‬ ‫َ‬

‫ضاوثيَكةوتنيَك لةطةأل‬ ‫هةظاأل مةال بةختياردا‬

‫وطؤرة سياسييةكانء هاوكيَشة‬ ‫َئال ِ‬ ‫نويَيةكان‬

‫‪146‬‬

‫‪2012‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪436‬‬

‫هةلبذاردةكان‬ ‫َ‬

‫شاسوار جةالل (ئارام)‬

‫‪2012‬‬

‫‪437‬‬

‫كردستان ككيان ضمنه الخطة الدولية بداً‬ ‫من جنوبها‬

‫املحامي‪ /‬الشيخ ساالر‬ ‫الحفيد‬

‫‪2012‬‬

‫مةسةلةى ِقركردنى ئةرمةن لةبةردةم‬ ‫دادطادا‬

‫لةئةلمانييةوة‪:‬‬ ‫و‪َ .‬‬ ‫غسان نعسان‬

‫‪2012‬‬

‫‪438‬‬

‫‪439‬‬

‫و‪ .‬لةعةرةبييةوة‪:‬‬ ‫حةسةن جاف‬ ‫ئيَزدييةكان لةميَذووى نةتةوةكةياندا‬

‫سةربةست حسيَن‬

‫‪2012‬‬

‫هةليبذاردم‬ ‫كؤض َ‬

‫ئيسماعيل عوسمانء‬ ‫ماتياس شيلني‬

‫‪2012‬‬

‫‪440‬‬

‫و‪ :‬حةكيم كاكة وةيس‬ ‫‪441‬‬

‫كيَشةكانى هزرى ئايينى‬

‫ئوميَد قةرةداغى‬

‫‪2012‬‬

‫‪442‬‬

‫ثارتى سؤشياليستى فةرةنسا‬

‫بةرزان فةرةج‬

‫‪2012‬‬

‫‪443‬‬

‫ميانرةو‬ ‫ديموكراسىء دوذمناني ئيسالمى ِ‬ ‫لةروانطةى مةال بةختيارةوة‬ ‫ِ‬

‫سةردار عةبدولكةريم‬ ‫مةجيد‬

‫‪2012‬‬

‫مةال بةختيار‬

‫‪2012‬‬

‫‪2012‬‬

‫‪2012‬‬

‫‪444‬‬

‫ديموكراسى لةنيَوان مؤديَرنيَتةء ثؤست‬ ‫مؤديَرنيَتةدا ز‪ .‬هوشيارى ذ‪)41( .‬‬

‫‪445‬‬

‫ئينتةرناسيؤناليزمى دينىء دياردةى‬ ‫فرةنةتةوةيى‪ ،‬ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)42( .‬‬

‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫‪446‬‬

‫ميَذووى نةوتى كةركوك‬

‫فةرهاد حةمزة‬

‫‪147‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪447‬‬ ‫‪448‬‬

‫‪449‬‬

‫‪450‬‬

‫‪451‬‬

‫‪452‬‬

‫‪453‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫باشورى سودان ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)43( .‬‬

‫شادمان مةال حةسةن‬

‫‪2012‬‬

‫الديمقراطية دراسة فكرية سياسية‬

‫عبدالرحمن كريم‬ ‫درويش‬

‫‪2012‬‬

‫االكراد والديمقراطية واالندماج‬

‫فريد اسسرد‬

‫ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)44( .‬‬

‫‪2012‬‬

‫ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)45( .‬‬ ‫زمانى كوردى لةدةستورةكانى عرياقدا‬

‫عةبدولآل‬ ‫خةليل‬ ‫َ‬

‫‪2012‬‬

‫ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)46( .‬‬ ‫رؤلى ذنان لةثةرةثيَدانى كارى‬ ‫َ‬ ‫ريَكخراوةييدا (ى‪ .‬ن‪ .‬ك) وةك نموونة‬ ‫ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)47( .‬‬

‫جةميلة شيَخ مةحمود‬

‫‪2012‬‬

‫شليَر رةشيد‬ ‫نيطار عومةر‬

‫رؤلى لةبزوتنةوةى سياسيدا‬ ‫ئارامء َ‬

‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫‪2012‬‬

‫ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)48( .‬‬ ‫ضةثكة طوأل‪ :‬قةفتةيةك ذ سةروةرىء‬ ‫هةلويستيَن ئيَكةتى نيشتمانى كوردستان‬ ‫َ‬

‫قادر حةسةن عبدؤ‬

‫‪2012‬‬

‫ز‪ .‬هؤشيارى ذ‪)49( .‬‬ ‫‪454‬‬ ‫‪455‬‬

‫توماس هوبز وفلسفته السياسية‬

‫احسان عبدالهادي‬ ‫النائب‬

‫‪2012‬‬

‫حزبء ريَكخراوة سياسييةكان‬

‫محةمةد فاتيح‬

‫‪2012‬‬

‫‪148‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫‪456‬‬

‫املركز القانوني للمواطن وضماناته‬

‫دريظان عبدالقادر بكر‬

‫‪2012‬‬

‫‪457‬‬

‫ئةمنى سرتاتيجى عرياقء سآ كوضكةى‬ ‫بةعسيان‬

‫ئةمني قادر مينة‬

‫‪2012‬‬

‫ثرؤيسرتؤيكا بن الدنء مؤنيكا‬

‫عةبدولآل‬ ‫سرتان‬ ‫َ‬

‫‪2012‬‬

‫‪458‬‬ ‫‪459‬‬ ‫‪460‬‬

‫(نوسني‪ ،‬ئامادةكردن‪ ،‬وةرطي َِران)‬

‫دؤزى كورد لةنةخشةى رؤذهةآلتى‬ ‫ناوةراستدا‬ ‫ِ‬ ‫دةولةتى عوسمانىء عةشريةتة‬ ‫َ‬ ‫كوردةكان لةكوردستانى باشوور‬

‫د‪ .‬خةليل ئيسماعيل‬ ‫محةمةد‬

‫‪2012‬‬

‫خاليد مةحمود كةريم‬

‫‪2012‬‬

‫دؤزى كورد لةبةردةم راى طشتى عةرةبدا و‪ .‬رةسوأل ئيرباهيم‬ ‫‪461‬‬

‫‪2012‬‬

‫(كؤمةلة وتار)‬ ‫َ‬ ‫ز‪ .‬ناميلكةى كورد لةميدياى جيهانيدا)‬ ‫د‪ .‬حةميد عةزيز‬

‫‪2012‬‬

‫‪463‬‬

‫الجريمة املنسية حول االنفال وجرائم‬ ‫االبادة الجماعية يف كردستان‬

‫نجم الدين فقي عبدهلل‬

‫‪2012‬‬

‫‪464‬‬

‫رؤذانى ثيَشمةرطايةتى‬

‫دارا محةمةد ياسني‬

‫‪2012‬‬

‫‪465‬‬

‫ئةتلةسى سياسيى هةريَمى كوردستان‬ ‫َ‬

‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫‪2012‬‬

‫‪462‬‬

‫فةلسةفةء الهوت لةسةدةكانى‬ ‫ناوةراستدا‬ ‫ِ‬

‫‪149‬‬

‫نەجمەدین فەقێ عەبدوڵاڵ‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫الدور االمريكي يف بناء الشعوب‬

‫ت‪ :‬نظرية اسماعيل‬ ‫ياري‬

‫‪467‬‬

‫دةربارةى شيَوةى ئاسيايى بةرهةم‬ ‫هيَنان لةكوردستاندا‬

‫فةريد ئةسةسةرد‬

‫‪2012‬‬

‫‪468‬‬

‫دةروازةيةك بؤ زانستى سياسةت‬

‫عابد خاليد رةسول‬

‫‪2012‬‬

‫‪469‬‬

‫كةلتور (ذمارة ‪)6‬‬

‫‪470‬‬

‫‪466‬‬

‫‪471‬‬

‫من املانيا الي العراق‬

‫‪2012‬‬

‫ديثلؤمات و ديثلؤماسى‬

‫طةآللى‬ ‫بةهرؤز َ‬

‫‪2012‬‬

‫الدعائم األساسية للدولة الفدرالية‬

‫شؤرش حسن عمر‬ ‫د‪ِ .‬‬

‫‪2012‬‬

‫ناميلكةى هؤشيارى ذمارة (‪)50‬‬

‫‪472‬‬

‫رؤلى (ى‪ .‬ن‪ .‬ك) لةديموكراتيزةكردنى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلطةى كوردستان‪ ،‬ناميلكةى ذمارة‬ ‫َ‬ ‫(‪)51‬‬

‫ئةنوةر حسن‬

‫‪473‬‬

‫دةروازةيةك بؤ ئاسايشى نيشتمانى‬ ‫هةريَمى كوردستان‪ /‬ناميلكةى هؤشيارى‬ ‫ذمارة (‪)52‬‬

‫قادر حةمةجان‬

‫النظم االنتخابية ونظام انتخاب مجلس‬ ‫املحافظات العراق واقليم كردستان‬

‫د‪ .‬دةرباز محمد‬

‫‪474‬‬

‫‪2012‬‬

‫ناميلكةى هؤشيارى ذمارة (‪)53‬‬

‫‪150‬‬

‫‪2012‬‬

‫‪2012‬‬

‫‪2012‬‬

‫بازرگانیی چەك لە جیهاندا ‪. . .‬‬

‫ئيدارةى كوردىء ئؤثؤزسيؤن‬ ‫‪475‬‬

‫‪476‬‬

‫‪477‬‬

‫‪478‬‬ ‫‪479‬‬

‫‪480‬‬

‫حةمة دؤستان‬

‫‪2012‬‬

‫زنجريةى ناميلكةى هؤشيارى ذمارة‬ ‫(‪)54‬‬ ‫املصالحة الوطنية بني التحدي والتحقيق‪،‬‬ ‫ناميلكةى هؤشيارى ذمارة (‪)55‬‬

‫د‪ .‬اسماعيل ناميق‬

‫‪2012‬‬

‫الطالباني وجائزة نوبل للسالم‬

‫يوناتا ديوخ موس‬

‫‪2012‬‬

‫ناميلكةى هؤشيارى ذمارة (‪)56‬‬ ‫بةتايبةتكردن وةك ميتؤديَكى ريفؤرمى‬ ‫ئابورى‪ ،‬ذمارة (‪)57‬‬

‫فةيسةأل عةىل‬

‫‪2012‬‬

‫ئيسالمء مؤديَرنيتةى سياسى‬

‫مؤريس باريية‬

‫‪2012‬‬

‫ناميلكةى هؤشيارى (‪)58‬‬ ‫(ى‪ .‬ن‪ .‬ك) ثيَناسةى حزبيَكى سؤسيال‬ ‫ديموكرات‬

‫نةجمةدين فةقآ‬ ‫عةبدولآل‬ ‫َ‬

‫‪2012‬‬

‫ناميلكةى هؤشيارى ذمارة (‪)59‬‬ ‫‪481‬‬

‫ملحوظات عامة ودروس مستنبطة من‬ ‫معارك الشمال يف عام ‪1964‬‬

‫‪151‬‬

‫مديرية التدريب‬ ‫العسكري بوزارة الدفاع‬ ‫العراقية‬

‫‪2012‬‬