12_

DECEMBER 2016

BATTLE

NIEUWS, TECHNOLOGIE, ACHTERGROND.

ASUS VS ACER

PROGRAMMEREN DOSSIER PROGRAMMEREN

BEGIN NU!

CSS

JAVA

ARDUINO

WELKE TAAL MOET JIJ LEREN? BOUW JE EIGEN APP PHP ZO MAAK JE EEN ROBOT PYTHON JE APP OVERAL WERKEND

HTML5 XML

WORKSHOP

DATA MIGREREN

NIEUWE PC? NEEM JE DATA MEE WORKSHOP

GROEPSTEST

DESKTOP VERVANGERS W W W. P C M W E B . N L

KRACHTIGE LAPTOPS VOOR THUIS

BEVEILIG JE SMARTHOME ZO VOORKOM JE PROBLEMEN ACHTERGROND

WIFI-SNELHEDEN HOE SNEL IS JE ROUTER ECHT?

NR 12 | DECEMBER 2016 • € 6,25

+ GROEPSTEST VOEDINGEN, EXCELLEREN MET EXCEL

PCM12_001_Cover_v4.indd 1

31/10/2016 17:26

EEN ABONNEMENT DAT PRECIES BIJ JOUW WENSEN PAST!

PCM_Marketing Werf_spread.indd 2

01-11-16 12:20

Bij PCM kun je nu zélf bepalen hoe jij je abonnement wilt hebben. Betaal je liever in één keer voor het hele jaar, per halfjaar of doe je dit liever maandelijks? We hebben 3 abonnementsvormen. Kies zelf de voor jou ideale variant.

1

EEN JAAR LANG 12 edities van PCM Voor maar 50 (€ 6,04 per editie)

€72,

2

EEN HALFJAAR LANG 6 edities van PCM Voor maar

€ 37,50

3

IEDERE MAAND een editie van PCM Voor maar

€ 6,50

(€ 6,25 per editie)

Meest f lex i b e le keuze (maandelijks opzegbaar)

GA NAAR WWW.PCMWEB.NL/ABONNEREN PCM_Marketing Werf_spread.indd 3

01-11-16 12:20

Naamloos-1 1

27-10-2016 13:02:45

VOORWOORD

NUMMER Nummer07 12 2015 2016

VOORWOORD NUMMER 12 2016

GEK VAN … B

ij het moederbedrijf van PCM (Reshift) zijn we een beetje gek. We denken dat we in de mediabranche werken. Dat zie je alleen niet altijd als je hier over de vloer loopt. Zo bouwde de

directeur/eigenaar van Reshift met een Raspberry Pi een streamingmuziekinstallatie voor het hele bedrijf en snort er bij een aantal collega’s een 3D-printer op het bureau. Collega Martijn Overman kwam laatst met de meest waanzinnige Arduino-projecten op de proppen. Om Martijn zijn liefde voor Arduino te voeden besloten we ook maar om Arduino-kitjes met een instructieboek in onze webwinkel aan te bieden. Kortom: we knutselen graag met techniek. Én we zijn een mediabedrijf.

WOUTER DIEMER

In dat kader was het dossier ‘Programmeren’ voor deze editie van PCM

Hoofdredacteur

bijna een open deur. Programmeren kwam dit jaar echt op de agenda. In het onderwijs werd gesproken over code als vak, de Raspberry

Facebook: www.facebook.com/pcmweb Twitter: @PCMnieuws E-mail: mail@pcmweb.nl

Pi wordt steeds populairder en veel programmeurs stonden in de schijnwerpers. Het is niet voor niets dat dit nu gebeurt. Programmeren wordt steeds belangrijker, evenals kennis hierover. Juist doordat de technologie steeds beter wordt, zijn we minder met de programmatuur op de achtergrond bezig. Het is vanzelfsprekend dat je smartphone, tablet, IP-camera of router het doet. Het werkt. Het gemak dient de mens. Ik hoef het je eigenlijk niet uit te leggen. Door iets meer te weten van de programmatuur kun je problemen voor zijn en het apparaat misschien nóg beter maken. In deze editie van PCM gaan we echt wat bouwen. Een robot, een app en Martijn Overman kon het niet laten om twee gave Ardiuno-projecten stap voor stap uit de doeken te doen. Is dat dan geen reclame voor de kit in onze webwinkel? Misschien, maar zoals Martijn mij overtuigde bij het plannen van deze editie: ‘het kan zo veel goedkoper, beter én leuker!’ Mijn antwoord? ‘Het is goed, laat maar duidelijk zijn dat we bij Reshift een beetje gek zijn.’ Gek van technologie.

WOUTER DIEMER

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_003_003_Voorwoord (TS).indd 5

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

5

01/11/2016 10:56

CSS

INHOUD

HTML5

NUMMER 12 2016

PHP

DOSSIER

ARDUINO PYTHON

PROGRAMMEREN Alle technologie waarmee je in aanraking komt is door iemand geprogrammeerd. Waarom zou je zelf niet ook eens iets ontwikkelen? We bespreken in dit dossier eerst de verschillende talen, want waar moet je beginnen en welke omgeving is het best voor welk platform? Vervolgens gaan we aan de slag. We bouwen met een kitje een robot dat we besturen, en gaan de slag met Docker. In twee praktische workshops laten we zien hoe je met python voor Minecraft kunt programmeren, en gaan we aan de slag met de goedkope Arduino om leds te laten doen wat wij willen.

JAVA XML

Vanaf pagina 14

IEDERE MAAND

6

8

Newsfeed

14

Dossier

118

Hardwarehoek

122

Colofon & Contact / NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_006-007_Inhoud (TS).indd 6

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 11:37

INHOUD

Nummer 12 2016

REVIEWS 52 Samsung SM961 1TB 53 Phanteks Enthoo Evolv ATX Tempered Glass 94 The Battle: Acer Chromebook R11 vs. ASUS Chromebook Flip

GROEPSTEST

DESKTOPVERVANGERS Pagina 46

Bij de aanschaf van een nieuwe computer kun je overwegen om te kiezen voor een krachtige laptop om je desktop-pc te vervangen. We testen vier krachtige 17,3inch-laptops en zien dat een moderne laptop zeker niet onder hoeft te

14 16 20 28 32 38

WORKSHOP

BEVEILIG JE SLIMME HUIS Pagina 82

DOSSIER: PROGRAMMEREN

Je huis bescherm je tegen indringers met sloten

Introductie Welke taal voor welk doel? Bouw je eigen robot Workshop Docker Programmeren met Minecraft Programmeren met de Arduino

zijn er nieuwe beveiligingsuitdagingen.

op je deuren en ramen. Als je je slimme huisraad vanaf buiten je huis kunt benaderen, hoe houd je dan indringers buiten? Door domotica

doen voor een gewone computer qua prestaties, en zelfs gaming en bewerking geschikt is.

SOFTWARE

EXCEL(LEREN) Pagina 54

We werken (bijna) allemaal weleens met Excel. De sheets spreken doorgaans voor zich en het

GROEPSTEST 46 Desktopvervangers 64 Voedingen 500-550 watt

ACHTERGROND 88 Wifi en snelheid: de waarheid

is niet moeilijk om ermee te werken. Maar Excel kan veel meer dan alleen wat tekst of getallen in kolommen en rijen stoppen. Daarom gaan we in dit artikel wat verder en laten we je zien wat je allemaal met je data in Excel kunt doen, met slimme formules en functies die je tijd besparen.

MASTERCLASS

INBREKEN IN JE SMARTPHONE Pagina 107

Wat kun je met een smartphone of tablet die niet meer opstart, of niet meer te bedienen is door een defect scherm? Of als je de toe-

WORKSHOP

JE EIGEN ANDROIDAPP BOUWEN Pagina 98

PRAKTIJK 54 Software: Excel(leren) 58 Workshop: Maak je eigen ESXi-server 74 Workshop: Bouw je eigen thuisserver (deel 3) 82 Workshop: Beveilig je slimme huis 98 Workshop: Je eigen Android-app bouwen 107 Masterclass: Inbreken in je smartphone 112 Workshop: Nieuwe pc? Neem je data mee

There’s yóur app for that! Heb je altijd al je eigen Android-app willen maken? Ga dan nu aan de slag. In deze workshop helpen je op weg. We maken een Android-app waarmee je een video van YouTube kunt afspelen. We gebruiken daarvoor Java en de ontwikkelomgeving Android Studio.

ACHTERGROND

WIFI EN SNELHEID: DE WAARHEID Pagina 88

gangscode of het wachtwoord bent vergeten?

Fabrikanten pakken breed uit om aan te geven

Afhankelijk van je toestel en de instellingen zijn

hoe snel hun wifi-apparatuur is. Je leest begrippen

er achterdeurtjes. In deze masterclass laten we zien welke dat zijn en hoe je ze kunt benutten.

MINIWORKSHOPS 87 Niets installeren met Zero Install 93 Spotlight in Windows met Hain 97 Pakketbeheer in Windows 10

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_006-007_Inhoud (TS).indd 7

als ‘2X sneller’, ‘Maximale Streaming’, ‘MU-MIMO’, ‘Next-Gen AC’, ‘Gigabit’ en ‘1300 Mbit/s’. Maar hoe snel zijn al die wifi-routers, -extenders/repeaters en -adapters nu écht? PCM zoekt het uit.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

7

31/10/2016 11:37

NEWSFEED NIEUWS & GADGETS O N D E R R E D A C T I E VA N : T I J S H O F M A N S , R A N D O L F B O U W M A E N R E N S B LO M

Dit is Googles eigen VR-bril

PIXEL EN PIXEL XL: SMARTPHONES VAN GOOGLE

Google komt ook met een eigen

afstandsbediening kun je de Day-

VR-bril, de Daydream View. Dit

dream View bedienen. Zowel de

is een lichtgewicht headset voor

headset als de afstandsbediening

smartphones, die virtual reality

gebruiken verschillende sensoren

vooral een stuk toegankelijker

om te meten wat je aan het doen

moet maken. De behuizing is

bent. Google heeft daarbij een sa-

gehuld in een zachte coating, zo-

menwerkingsverband gesloten met

dat hij lekker zit. De verbinding

grote mediabedrijven om zo veel

met je toestel komt draadloos

mogelijk games, apps en films naar

tot stand. Met de bijbehorende

de headset te krijgen.

Google brengt de high-end Pixel en

schermformaat van 5 inch heeft

Scherper streamen met Chromecast Ultra

Pixel XL uit. Deze toestellen vervan-

hetzelfde ontwerp als de grotere

Een nieuwe versie van de Chromecast

logo, dat ook te zien is op andere

gen de Nexus-lijn en gaan de directe

Pixel XL van 5,5 inch, maar de

ondersteunt 4K, HDR en Dolby Vision.

nieuwe producten van Google.

concurrentie aan met de duurste

schermresolutie verschilt: Full HD

Om deze hoge resoluties vloeiend af

Android-smartphones en Apples

tegenover QHD. Beide toestellen

te spelen, is de zogeheten Chromecast

iPhones. Ze onderscheiden zich van

hebben een AMOLED-display en

Ultra uitgerust met een ethernetpoort

andere Android-telefoons door het

vingerafdrukscanner, laden op via

voor een snelle internetverbinding.

bieden van onbeperkte opslag in

een usb-C-poort en bevatten een

Hoewel het apparaatje com-

origineel formaat in Google Foto’s,

3,5mm-poort. De hardware omvat

pact blijft, is hij wel 1,8 keer

de exclusieve Pixel-launcher en de

onder andere een Snapdragon

sneller dan zijn voorganger.

integratie van Google Assistant.

821-chipset met 4 GB werkge-

De Chromecast Ultra draait

Deze geeft antwoord op je vragen

heugen. De smartphones draaien

bij aankoop op firmwarever-

en werkt samen met domotica en

als eerste Android-toestellen op

sie 1.21. Een leuk detail is het

Google-apps. De Pixel met een

Android 7.1.

feit dat de nieuwe firmware het logo van Chromecast heeft vervangen met het Google ‘G’

8

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_008-011_Newsfeed (JP).indd 8

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:26

NEWSFEED

Nieuws en gadgets

Upgrade voor Galaxy Tab Pro S Samsung komt met een speciale gouden variant van de Galaxy Tab Pro S. De twee-in-één (tablet en laptop) met Windows 10 heeft niet alleen een ander uiterlijk, maar ook iets betere interne hardware. De eerdere variant van de Tab Pro S bezit 4 GB werkgeheugen en een SSD van 128 GB. De gouden editie heeft 8 GB RAM meegekregen en een SSD met maximale capaciteit van 256 GB. De overige specificaties zijn gelijk gebleven. Dat betekent dat ook dit model een 12,3inch-amoled-scherm heeft met een resolutie van 2160 x 1440, en dat er is gekozen voor een Intel Core M3-processor. De 5200mAh-accu belooft 10,5 uur actief gebruik voor er opgeladen moet worden.

‘Wat is ransomware?’ Anno 2016 heeft meer dan de

verwachten dat iets dergelijks

helft van de Nederlanders nog

hen overkomt. Zeven op de tien

nooit van ransomware gehoord.

ondervraagden geeft aan zich

Ten opzichte van vorig jaar

geen zorgen te maken om hun

Western Digital brengt twee

een leessnelheid van 540 MB/s en

zijn wel meer mensen op de

digitale veiligheid. Dat is eigen-

nieuwe SSD’s op de markt: de WD

een schrijfsnelheid van 435 MB/s

hoogte, blijkt uit onderzoek van

lijk niet terecht. Ongeveer zestig

Green en WD Blue. Het zijn de

is een vlotte SSD ontwikkeld die

het ministerie van Veiligheid

procent van de proefpersonen

eerste SSD’s van de fabrikant. De

tevens energiezuinig en toegan-

en Justitie. Ze zijn op de hoogte

verwacht bijvoorbeeld niet

groene SSD is bedoeld voor de

kelijk moet zijn. De WD Blue heeft

omdat ze er zelf mee in aanra-

het slachtoffer te worden van

gemiddelde pc-gebruiker en biedt

een leessnelheid van 545 MB/s en

king zijn gekomen of omdat ze

phishing. Dit terwijl een groter

120 of 240 GB opslag. De blauwe

een schrijfsnelheid van 525 MB/s.

iemand kennen die slachtoffer

deel van de Nederlanders er wel

variant is voor wie meer snelheid

Voor de 250GB-versie liggen deze

is geworden. Toch blijkt ook dat

degelijk in is getuind, namelijk

nodig heeft, en is beschikbaar

snelheden een fractie lager (540

de meeste Nederlanders niet

zeventig procent.

met 250 GB, 500 GB of 1 TB. Met

om 500).

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_008-011_Newsfeed (JP).indd 9

WD KOMT MET SSD

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

9

31/10/2016 12:08

NEWSFEED Nieuws en gadgets

Spectre 360 voortaan kleiner en sneller HP heeft zijn Spectre 360 een upgrade gegeven. De convertible is kleiner, lichter en dunner geworden, maar behoudt het 13,3inch-scherm. Er wordt gebruikgemaakt van Intels nieuwste Kaby Lake-chipsets. Het vernieuwde apparaat heeft een stuk smallere randen rondom het scherm. De randen rond het toetsenbord zijn ook 11 mm geslonken. Tevens is de laptop 2,1 mm dunner geworden en weegt hij nu 1,29 kilogram. De vorige Spectre 360 woog 1,45 kilogram. Er zijn extra speakers toegevoegd, waardoor het apparaat er nu vier heeft. Je hebt de keuze uit i5- en i7-processors. Qua SSD kan gekozen worden tussen 256 GB, 512 GB of 1 TB. Nieuw is verder de mogelijkheid tot snelladen.

OCULUS GAAT VIVE ACHTERNA Oculus brengt zijn langverwachte

voor de Rift. De belangrijkste is een

Touch-controllers uit en gaat daarmee

derde externe sensor. Zodra deze

de Vive van HTC achterna. Met de

geïnstalleerd is, kunnen Rift-gebrui-

controllers kun je bijvoorbeeld richten

kers vrijuit bewegen in virtual reality.

en schieten in VR-games. Heb je ze niet,

Room scale tracking, noemt men

dan bestuur je VR-ervaringen gewoon

dat, en tot op heden was dat het

‘VR-pc’ heeft kapstok voor headset

met muis- en toetsenbord of een

belangrijkste wapenfeit van de Vive.

De S340 Elite-behuizing van

kunnen de kabels ook netjes om de

Xbox One-controller. Oculus lanceert

Tot slot brengt Oculus ook nog extra

NZXT wordt geleverd met een

kapstok heen gewikkeld worden.

daarnaast nog meer nieuwe accessoires

oordopjes uit voor zijn headset.

magnetische ‘puck’, een soort

Standaard is de kast uitgerust met

kapstok voor een VR-bril. Naast

twee 120mm-ventilatoren, maar

een VR-bril kun je er ook gewoon

er is ruimte voor vier stuks of

een koptelefoon aan hangen.

eventueel voor waterkoeling. Kabels

Toch zet NZXT de kast vooral in

kunnen strak bij elkaar worden ge-

de markt als een behuizing voor

houden door speciale clipjes. Zo zie

VR-enthousiastelingen, mede

je de rest van de onderdelen netjes

dankzij de HDMI-passthrough

zitten door het volledig glazen zij-

aan de bovenzijde. Wanneer

paneel, zonder tegen een kabelbrij

de headset niet in gebruik is,

aan te kijken.

10

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_008-011_Newsfeed (JP).indd 10

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:27

NEWSFEED

Nieuws en gadgets

Broekzakpc met touchscreen en Windows 10

INSTAP-CHROMEBOOK VAN ACER

Het Nederlandse Ockel Computers is erin geslaagd om middels crowdfunding genoeg investeringen op te halen voor de ontwikkeling van de Ockel Sirius A. De

Acer kondigt een nieuwe Chromebook

prijsklasse: in de VS is hij inmiddels

mini-pc is voorzien van een eigen

met een 15,6inch-scherm (resolutie

verkrijgbaar voor 199 dollar (ca. 182

scherm en heeft zodoende wat

1366 x 768) aan. Het apparaat heeft

euro). Er zijn twee usb3.0-poorten,

weg van een Windows Phone,

instap-hardware, weegt bijna 2 kilo

een HDMI-aansluiting en SD-kaart-

maar dan met krachtigere hard-

en zou 12 uur meegaan op een ac-

slot aanwezig. De interne opslag-

ware en meer aansluitingen. De

culading. Het model CB3-532-C47C

ruimte is 16 GB, het werkgeheugen 2

mini-pc draait op een Intel Atom

is voorzien van een stevige behuizing

GB. De notebook draait op een Intel

x7-Z8750-processor, heeft 4 GB

van 1,95 kilo en moet een val van 60

Celeron N3060 dualcore-processor

RAM en 64 GB interne opslag-

centimeter overleven. Het toetsen-

en ondersteunt ac-wifi. Je krijgt 100

ruimte. Aan de achterkant vind je

bord heeft backlight-verlichting

GB opslagruimte in Google Drive

twee usb3.0-poorten, een usb-C-

en dat zien we niet vaak in deze

cadeau.

aansluiting, een microSD-slot, een ethernetpoort en aansluitingen voor HDMI en DisplayPort. Volgend jaar verkrijgbaar.

C922-webcam geschikt voor streamers Logitech lanceert de C922 Pro Stream Webcam als opvolger van zijn populaire C920-webcam. Zoals de naam doet vermoeden, moet deze vooral

PLEX ALS CLOUD-VERSIE TE DRAAIEN

gamers aanspreken die zichzelf online uitzenden, bijvoorbeeld op een kanaal als Twitch. Belangrijk verschil met de C920 is

achtergronden weggefil-

dat beelden worden gestreamd

terd kunnen worden. Een

Plex is voortaan volledig als cloudver-

van Amazon. Daarnaast heb je een

met een vloeiendere 60 frames

rommelige kamer kan

sie te gebruiken, zodat je computer

Plex Pass-abonnement nodig. De

per seconde, hoewel de reso-

dan bijvoorbeeld

of NAS niet constant meer aan hoeft

Plex Cloud is geen automatische

lutie dan wel gecapt wordt op

plaatsmaken voor

te staan op de momenten dat je niet

kopie van je lokale Plex-media-

720p. 1080p-streamen met

een mooi logo,

thuis bent, maar je toch bij je media-

server. Je moet films en series dus

30 frames per seconde blijft

alsof je voor

bibliotheek wilt kunnen. Je dient er wel

eerst handmatig overzetten. Wel

ook nog steeds een optie. De

een green

twee abonnementen voor af te sluiten.

prettig is dat er geen limiet zit aan

webcam wordt geleverd met

screen

Plex Cloud maakt namelijk gebruik van

de hoeveelheid data die je online

de Windows-software Perso-

zit.

mag bewaren.

nify ChromaCam, waarmee

Amazon Drive, de cloudopslagdienst

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_008-011_Newsfeed (JP).indd 11

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

11

28/10/2016 09:27

PA R T N E R

Scenario 2: Sportfanaat

Denon HEOS

Het is anno 2016 een feest om sportliefhebber

HET BESTE GELUID VOOR IEDEREEN Goed geluid maakt alles mooier. Of je nu thuis wilt genieten van een echte bioscoopervaring of het gevoel wilt hebben dat je zelf op de tribune zit: met HEOS van Denon is audio altijd een feest!

te zijn. Dankzij de talloze sportuitzendingen en de uit de kluiten gewassen televisies volg je moeiteloos je favoriete wedstrijden. Meestal zie je het thuis zelfs beter dan wanneer je in het stadion plaatsneemt. En wie een goede geluidsbron op de televisie aansluit, proeft direct de unieke stadionsfeer. Helaas onderschatten veel sportfanaten het belang van een degelijk geluid bij sportuitzendingen. Via de ingebouwde speakers van de televisie klinken de uitzendingen namelijk vlak en bovendien krijg je nauwelijks mee wat voor sfeer er in het stadion hangt. Dat kan natuurlijk beter! Bij sportwedstrijden helpt het enorm wanneer je een goede soundbar aan de televisie koppelt, zoals de HEOS HomeCinema. Je merkt direct het verschil. De uitzendingen hebben veel meer diepgang. Je hoort zaken die je nog niet eerder hoorde, bijvoorbeeld supporters die de naam van hun favoriete voetbalheld scanderen. Of luister naar het kenmerkende geluid van een bal die tegen een doellat wordt geschoten. Omdat je veel meer details hoort, word je de wedstrijd ‘in gezogen’ en voel je meer spanning. Je beleeft de wedstrijden veel intenser en dat is precies wat je als sportfanaat graag wilt. Voor fanatieke supporters is het uiterst vervelend om tijdens de wedstrijd wat drinken te pakken of even naar het toilet te gaan. Stel je eens voor dat je nu net dat mooie doelpunt mist. Dankzij het multiroomsysteem van HEOS (bekroond met een EISA Award) heb

Scenario 1: Filmfanaat

je daar niet langer last van. Plaats bijvoor-

Voor filmfanaten zijn de donkere winteravonden

zonder dat je in de woonkamer last hebt van

beeld de HEOS 3 in de keuken en de HEOS

veruit de mooiste periode van het jaar. Met de

lelijke speakersnoeren. Maar ook solo staat

1 in het toilet om sportwedstrijden overal in

feestdagen in zicht, komen traditiegetrouw de

de HEOS HomeCinema zijn mannetje. Dankzij

huis te volgen. Een doelpunt merk je direct

beste Hollywoodkrakers op de markt. Bovendien

de draadloze subwoofer komen de diepe lage

op, waarna je naar de televisie loopt om nog

zorgen de donkere avonden voor een ultiem

tonen van special effects op een indrukwek-

even snel de herhaling te bekijken. Ook wan-

filmsfeertje. Doorgaans hebben filmfanaten

kende manier ‘bij je binnen’ en geniet je van een

neer je familie of vrienden liever een spelletje

thuis een prachtige beeldbuis staan, maar gek

ongekende filmervaring.

doen aan de keukentafel, mis je niets van het

genoeg is het geluid vaak een ondergeschoven

Is de ruimte in je woonkamer beperkt, maar

kindje. Zonde, want zonder goede audio is de

wil je evengoed surroundgeluid? De ruimtebe-

filmbeleving beduidend minder. De platte televi-

sparende HEOS HomeCinema is hét apparaat

sies van tegenwoordig hebben helaas een nogal

dat je nodig hebt. De audiodrivers zijn zeer zorg-

blikkerig geluid. Hoog tijd voor vernieuwing!

vuldig gepositioneerd, waardoor het geluid van

De HEOS HomeCinema is een laagdrempelige

rondscheurende auto’s en luidruchtige explosies

oplossing waarmee je het filmgeluid een enor-

vanaf beide zijkanten je huiskamer binnen lijkt

me kwaliteitsinjectie geeft. De HEOS HomeCine-

te komen. Dit virtuele surroundgeluid doet hier-

ma lijkt op het eerste gezicht een doodnormale

bij nauwelijks onder voor het gebruik van echte

soundbar. Schijn bedriegt, want dit exemplaar

surroundspeakers. Voor filmfanaten is de HEOS

laat je met overige HEOS-luidsprekers samen-

HomeCinema dan ook een schaalbare oplossing

werken. Op die manier tuig je eenvoudig een

die zowel in grote als kleine huiskamers uitste-

kwalitatief hoogwaardig surroundsysteem op

kend voldoet.

2

230x300_Denon_PCM.indd 2

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

wedstrijdverloop van jouw favoriete club.

WWW.PCMWEB.NL

18-10-16 16:29

PA R T N E R

HEOS HOMECINEMA

HEOS 7 HS2

HEOS 5 HS2

HEOS 3 HS2

HEOS AMP HS2

HEOS LINK HS2

HEOS 1 HS2

Scenario 4: Gezelschapsdier De donkere winteravonden staan traditiegetrouw volop in het teken van gezelligheid. We doen ’s avonds eens een spelletje met het gezin, organiseren een feestje voor vrienden en brengen de feestdagen natuurlijk door met dierbare familie. Muziek speelt tijdens deze gezellige dagen een belangrijke rol. Zonder (achtergrond)muziek is er immers minder sfeer en gezelligheid. Het HEOS-audiosysteem zorgt tijdens iedere gelegenheid voor passende muziek in je volledige woning. Het multiroomsysteem van HEOS draagt bij aan gezelligheid, omdat je direct

Scenario 3: HEOS-fan

tussen de mooiste liedjes kunt switchen. Het eindeloos zoeken naar een cd met kerstliedjes of usb-stick met mp3’tjes is daarmee voorgoed verleden tijd.

Het ‘HEOS-virus’ verspreidt zich opvallend snel onder audiolief-

Vanuit de mobiele app bedien je namelijk eenvoudig afspeellijsten op Spotify

hebbers. De producten werken erg aanstekelijk, omdat de hoge

of benader je eigen muziekbestanden op een NAS. Fijn is dat je rechtstreeks

geluidskwaliteit en de veelzijdigheid van deze speakers bij menig-

verzoeknummers afspeelt, zonder dat je daarvoor uit je luie stoel hoeft op te

een direct in de smaak valt. Vaak begint een audioliefhebber met

staan. Wel zo gezellig wanneer je met vrienden een leuk bordspel als Kolonis-

één HEOS-product, waarna binnen de kortste keren het complete

ten van Catan of Risk aan het spelen bent.

huis vol hangt met HEOS-apparatuur. De echte HEOS-fan heeft

Tijdens een dansfeestje of gezellige karaoke-avond wil je natuurlijk liedjes

geen rem meer en hangt deze betaalbare luidsprekers werkelijk

op vol vermogen afspelen. Je hebt hiervoor wel de juiste speaker(s) nodig.

overal op. Vanwege de hoge populariteit is de kans best groot dat

De HEOS 7 is daar vanwege zijn forse formaat prima geschikt voor. Maar ook

je bij een familielid of vriend(in) al eens kennis hebt gemaakt met

wanneer er krachtige vloerstaanders zijn aangesloten op een traditionele

deze fraaie luidsprekers. Aangezien er in iedere kamer een draad-

hifiset hoef je niet te treuren. Integreer deze stereo-installatie middels de

loze speaker hangt, zijn HEOS-huizen uitermate geschikt voor

HEOS Link binnen de HEOS-familie en bedien de muziekweergave vanuit de

een feestje. Misschien ben je zelf al eens op zo’n feestje geweest,

app. Gunstig, want op die manier betrek je ook ‘oude afspeelapparatuur’ in

waardoor je besmet bent geraakt met het HEOS-virus.

het multiroomsysteem. Laat het feest maar beginnen.

Een bezoek aan een HEOS-fan vergeet je doorgaans niet zo snel. HEOS-fans zijn namelijk trots op hun audiosysteem en vertellen maar al te graag over de talrijke mogelijkheden. Zo krijg je ongetwijfeld te horen dat je vanuit een smartphone-app muziekbronnen op internet benadert, waaronder Spotify, TIDAL en Deezer. Deze muziek laat zich in iedere kamer afspelen, waarbij de DJ van dienst voor iedere kamer het gewenste deuntje bepaalt. HEOS-fans laten je ook graag kennismaken met de nieuwste snufjes. De tweede

Win!

generatie HEOS 1, 3, 5 en 7 spelen bijvoorbeeld audiobestanden in hoge resolutie af, zodat je van muziek geniet in de allerbeste studiokwaliteit. En wie weet mag je als gast het HEOS-systeem zelf ook

een Denon HEOS-set!

wel bedienen, want dankzij de ingebouwde bluetooth-ontvanger

Kijk je graag films of luister je graag naar muziek? Beschrijf hoe jij de audio-

maken de nieuwste generatie HEOS-speakers vliegensvlug verbin-

apparatuur van HEOS in zou zetten en deel jouw ultieme muziek beleving.

ding met jouw smartphone.

Surf naar www.computertotaal.nl/heos en maak kans op een Denon HEOSset ter waarde van ruim 800 euro!

MEER INFORMATIE OVER DE PRODUCTEN? GA NAAR DENON-HIFI.NL/HEOS

WWW.PCMWEB.NL

230x300_Denon_PCM.indd 3

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

3

18-10-16 16:29

DOSSIER Programmeren

PROGRAMMEREN IS VOOR IEDEREEN In het dagelijks leven ben je misschien zelf niet bezig met programmeren. Maar als je kijkt naar alle hulpmiddelen die je om je heen gebruikt, sta je er wellicht niet altijd bij stil dat alles waarmee je in aanraking komt ooit door iemand is geprogrammeerd. En waarom zou je zelf ook niet iets ontwikkelen? MARK GAMBLE

B

ij de term programmeren denk je misschien nog steeds aan de typische ‘nerdy’ persoon die opgesloten in een ruimte druk bezig is met

het doorspitten van programmeercodes en het testen van applicaties. Natuurlijk, die mensen zijn er ook nog steeds. Maar programmeren in het algemeen komt op steeds meer plaatsen voor. Het is dankzij de huidige

Platformen

ontwikkelplatformen ook al lang niet meer weggelegd

Sinds de jaren 90 en dankzij de opkomst van het

programmeer-

voor een select groepje mensen.

internet heeft programmeren een enorme toevlucht

taal, maar een

genomen. Als je zelf een website beheert, heb je in

opmaaktaal: het

meer of mindere maten ook te maken met program-

zorgt ervoor dat

macodes, bijvoorbeeld als je gebruikmaakt van scripts

een webpagina

Sommige sceptici noemen Windows vaak ‘bloatware’, ofwel software

om bepaalde acties uit te voeren of invoer van tekst

op een bepaal-

die te veel systeembronnen in beslag neemt en daardoor log is. Deels

controleert. HTML zelf is echter geen programmeer-

de manier in de

is dat terecht, want het besturingssysteem staat immers niet bekend

taal, maar eerder een opmaaktaal: het zorgt er alleen

browser wordt

als een licht en snel OS. Als we kijken hoe Windows in 1985 als eenvou-

maar voor dat een webpagina op een bepaalde manier

getoond.

dige grafische schil bovenop het bestaande MS-DOS begon, dan is het

wordt opgebouwd.

Miljoenen regels code in Windows

aantal regels code flink toegenomen. Dat ging ongeveer gelijk op met

Op het gebied van computers draait alles om pro-

de ontwikkeling van de personal computer. Hoe krachtiger en sneller de

grammeren. Dat varieert van het besturingssysteem

computer werd, hoe meer code er werd geschreven om het meeste uit de

dat je gebruikt, de software die je hebt geïnstalleerd

beschikbare hardware te halen. Hoewel Microsoft de programmacode

tot de stuurprogramma’s die ervoor zorgen dat je je

van Windows zelf nooit openbaar heeft gemaakt, zijn de laatste schat-

bestanden kunt afdrukken. Een besturingssysteem

tingen van experts dat de huidige versie – Windows 10 – zo’n 80 miljoen

bestaat uit miljoenen regels programmacode die

regels code bevat.

ervoor zorgen dat je computer wordt opgestart, je met

14

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_014-015_Introductiespread (JP).indd 14

HTML is geen

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:10

DOSSIER Programmeren

bestanden kunt werken en dat alles wat je doet visueel op je scherm wordt weergegeven.

Eén programma, overal Er is tegenwoordig veel te doen over compatibiliteit en de mogelijkheid om een enkel programma op meerdere platformen tegelijkertijd uit te rollen. Dit zogeheten ‘write once run anywhere’, ofwel één keer schrijven en vervolgens overal te gebruiken of uit te voeren, houdt in dat je met eenzelfde programmacode software kunt maken die op allerlei platformen draait, zonder dat je tijdens het programmeren specifiek rekening hoeft te houden waar de software komt te draaien. Eén van de eerste programmeeromgevingen waar dit

In en om het huis

voor gold, was Java. Programma’s die zijn geschreven

Ook in en om je huis vind je tal van toepassingen die

ticz is het een

in deze taal konden eenvoudig onder Linux, Windows

enige vorm van programmeren kennen. Denk bijvoor-

kwestie van puz-

en macOS-besturingssystemen draaien. Echter, om

beeld aan domotica: om je lampen op een bepaalde

zelstukjes laten

zulke programma’s te kunnen draaien onder die

tijd in- of uit te schakelen moet een programma

aansluiten om

verschillende besturingssystemen was wel een Java VM

worden uitgevoerd dat automatisch in werking treedt

apparaten aan

(virtuele machine) nodig. Dat is een apart programma

op vooraf ingestelde tijden. Eén van de meest toepaste

te sturen. Een

dat met het besturingssysteem meedraait op de

vormen van programmeren op dit gebied is IFTTT

vereenvoudigde

achtergrond en ervoor zorgt dat de programmacode

(If This Then That). Aan de hand van gebeurtenissen

manier van

juist wordt geïnterpreteerd door en gerepresenteerd

kun je bepaalde acties laten uitvoeren, bijvoorbeeld

programmeren

aan het besturingssysteem zelf. Het succes van Java

als de deurbel gaat (If This), dan springt de lamp in

dus.

op het besturingssysteemplatform is echter behoorlijk

de gang aan (Then That). IFTTT laat zien dat program-

universele app

gekelderd, voornamelijk omdat er veel beveiligings-

meren helemaal niet ingewikkeld hoeft te zijn. Een

zoals VLC is

problemen waren en de Java VM regelmatig moest

ander veelgebruikt systeem voor het aansturen van

er slechts één

worden geüpdatet. Microsoft investeert sinds Windows

domotica is Domoticz, dat uitstekend geschikt is voor

programmacode

8.1 in de mogelijkheid om apps te ontwikkelen die

de Raspberry Pi. Dankzij de visuele interface van de

geschreven, die

‘native’ werken onder het mobiele besturingssysteem

programmeeromgeving hoef je slechts blokjes met

werkt op zowel

en de desktopversie, waarbij het uiterlijk en de code op

verschillende acties aan elkaar te koppelen. Makkelij-

de desktop- als

beide platforms gelijk is. Met Windows 10 en Windows

ker kan haast niet.

de mobiele

10 Mobile is deze lijn verder doorgetrokken. Microsoft

telefoon-versie

heeft zelfs een tool beschikbaar waarmee Android- en

Tot slot

van Windows 10.

iOS-apps zijn te ‘porten’ naar het Windows 10-platform.

We leven in een wereld die draaiende wordt gehouden

Met een

Met Domo-

dankzij allerlei toepassingen. En door de vele open standaarden is het voor iedereen makkelijk geworden om zelf ook bij te dragen. Programmeren is daarbij een belangrijk onderdeel en niet per se ingewikkeld.

Voor kids Kinderen leren op school steeds meer technologie-gerelateerde vakken. En al op de basisschool krijgen ze te maken met een iPad, digitale schoolborden en computers. Voor kinderen is technologie belangrijk, omdat – tegen de tijd dat zij zich op de arbeidsmarkt begeven – technologie een nog grotere rol gaat spelen. Voor kids die aan de slag willen met de basisbeginselen van programmeren is er veel te vinden en te doen en worden er in Nederland tal van evenementen georganiseerd, zoals Devoxx4Kids (www.devoxx4kids.org/nederland), waarbij de jongere generatie kan zien hoe je bijvoorbeeld een robot of Lego Mindstorms kunt aansturen met programmacode.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_014-015_Introductiespread (JP).indd 15

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

15

27/10/2016 10:32

DOSSIER Programmeren

PROGRAMMEREN Welke taal voor welk doel? Als je van plan bent om je te verdiepen in programmeren, heb je enorm veel keuze in de beschikbare talen en evenzoveel platformen waarvoor je software kunt ontwikkelen. Dat maakt programmeren interessant, maar ook erg lastig. Want waar moet je beginnen en welke omgeving is het best voor welk platform?

jouw website of programma er op iedere computer er

MARK GAMBLE

Computers Het internet

min of meer hetzelfde uitziet. Het enige waar je soms wel rekening mee moet houden is het formaat van het scherm, maar als je je website responsief maakt – een manier om ervoor te zorgen dat je website automatisch schaalt naar het schermformaat – is dat ook eenvoudig te regelen. Daarvoor is dan geen programmeerkennis nodig, maar wel kennis van stylesheets en HTML.

Programmeren kan voor computers op diverse manieren. Er bestaan wel tientallen verschillende

HTML is geen programmeertaal, maar daaraan

ontwikkelomgevingen, waarbij je doorgaans

verwante zaken als JavaScript, Python en PHP zijn dat

voor Windows terecht kunt, maar er zijn ook

wel. Met die laatstgenoemde talen kun je bijvoorbeeld

ontwikkelomgevingen waar je een enkele IDE’s

gegevens opvragen uit een database of bepaalde

(Integrated Development Environment) kunt gebruiken

acties uitvoeren als er een invoer plaatsvindt op de

om software voor Windows, Linux en macOS te

webpagina. Ook is het mogelijk om bestanden op te

ontwikkelen. Om te programmeren voor de pc – maar

slaan, bijvoorbeeld cookies. Geavanceerde websites

ook voor andere platformen – is er de keuze uit een

gebruiken een combinatie van verschillende code

flink aantal programmeertalen. De meest gebruikte

programmacode

door elkaar heen, een site die zowel JavaScript als PHP

en oudste taal is C++, ideaal voor het programmeren

(zoals hier PHP)

gebruikt is dus helemaal niet vreemd. Het voordeel

van Windows-applicaties. Windows zelf is namelijk

kunnen door

van programmeren voor het web is dat je helemaal

ook in C++ geschreven, waardoor het aanroepen

elkaar worden

geen rekening hoeft te houden met het platform of de

van functies en routines om bepaalde acties uit te

gebruikt.

browsers waarop je code wordt uitgevoerd, waardoor

voeren in het besturingssysteem vrij eenvoudig is.

HTML en

Andere programmeertalen zijn Pascal, Basic en Visual Basic. Voor veel programmeeromgevingen zijn gratis tools beschikbaar, waarmee je eenvoudige tot zeer complexe applicaties kunt bouwen. Voor Pascal en FreePascal is er bijvoorbeeld Lazarus, en Microsoft biedt een gratis ontwikkelomgeving voor Visual Basic: Visual Studio Community, waarmee je ook apps voor Windows Phone kunt ontwikkelen. Voor andere systemen zijn er ook specifieke tools beschikbaar. Apple heeft zijn eigen gratis ontwikkelomgeving XCode ((http://developer.apple.com), waarmee applicaties voor iOS, macOS, tvOS en Linux zijn te ontwikkelen. XCode maakt gebruik van de programmeertaal Objective-C, waarmee overigens

16

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_016-019_Programmeren - Welke taal voor welk doel (JP).indd 16

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:31

DOSSIER Programmeren

Met Android Studio kun je Android-apps ontwikkelen in Java.

C++-routines kunnen worden aangeroepen. XCode

Applicaties ontwikkelen kan ook voor Linux op

blinkt uit in de eenvoud waarmee je apps voor de

verschillende manieren, waarbij ook hier C++ altijd

verschillende Apple-platformen kunt ontwikkelen.

één van de meest populaire talen is geweest. Sinds

Je gebruikt in principe dan slechts één soort code,

de opkomst van Python wint deze taal echter aan

die vervolgens werkt op alle platformen van Apple.

populariteit, te meer omdat je Python voor veel

Daardoor hoef je dus niet voor ieder platform een

meer zaken dan alleen programmaontwikkeling

aparte versie te bouwen.

kunt gebruiken. Ook webapplicaties en -sites zet je namelijk relatief makkelijk in elkaar met Python, en de

Simulators Bij het ontwikkelen van apps en

ondersteuning voor de verschillende Linux-distributies is groot. Meer over Python vind je op www.python.org.

software wordt vaak gebruik-

Smartphones

gemaakt van een simulator. De

Het ontwikkelen van software voor smartphones is

simulator emuleert dan bijvoorbeeld

geen heel eenvoudige taak, want momenteel zijn de

een Android-telefoon. Binnenin

drie grootste platforms – Android, iOS en Windows

die simulator zie je dan je eigen

Phone – niet onderling compatibel met elkaar. Er is

programma draaien en bij iedere

ook geen enkel ontwikkelplatform waarmee je tegelij-

wijziging die je doorvoert in je

kertijd apps voor deze drie besturingssystemen kunt

applicatie zie je die dan ook op

ontwikkelen. Dat maakt de keuze voor het platform

de simulator. Simulators worden

lastig, maar als je serieus aan de slag gaat met het

het meest toegepast voor het

maken van apps voor smartphones (en er nu of later

ontwikkelen van apps voor smart-

ook je geld mee wilt verdienen) doe je er verstandig

phones, omdat het ontwikkelen van

aan om je te verdiepen in alle beschikbare mobiele

de software doorgaans plaatsvindt

ontwikkelplatformen. Android is veruit het populairste

op een desktopcomputer.

platform met bijna twee miljard apparaten wereldwijd. Het ontwikkelen van Android-apps in Java is dankzij

Met een simulator zie je direct op je pc

het gratis Android Studio van Google zelf mogelijk.

of laptop hoe je app eruit komt te zien,

Deze ontwikkelomgeving is erg uitgebreid en laat je

bijvoorbeeld op een iPhone.

vrij snel een eenvoudige applicatie in elkaar zetten.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_016-019_Programmeren - Welke taal voor welk doel (JP).indd 17

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

17

27/10/2016 10:31

DOSSIER Programmeren

Voor ieder programma dat je maakt, kun je aan de

op de verhaallijn. Een ontwikkelteam van een game

hand van parameters opgeven hoe de app eruitziet

bestaat doorgaans uit een grafisch ontwikkelteam

op verschillende Android-apparaten, zoals tablets,

en een team dat zich bezighoudt met de verhaallijn

smartphones of mini-pc’s.

van het spel. Er bestaan honderden game-engines,

Apple heeft voor ontwikkelaars van iOS-apps

maar de bekendste zijn Unreal Engine, IW en Unity,

ook een eigen ontwikkelomgeving beschikbaar, het

waarop games als BioShock en Call of Duty op

eerder in dit artikel genoemde XCode. Wil je een app

zijn ontwikkeld. Sommige gameuitgevers, zoals

ontwikkelen voor Windows Phone, dan kun je terecht

Rockstar, gebruiken hun eigen engine die niet door

bij Visual Studio. Alle drie deze ontwikkelomgevingen

andere ontwikkelaars kan worden gebruikt. Als

gebruiken een smartphone- of tabletsimulator,

je zelf games wilt gaan programmeren, dan zijn

waarmee je kunt testen hoe je app eruit komt te

er ook plekken waar je terecht kunt zonder dat je

zien op het mobiele platform waarvoor je ‘m gaat

je cv naar een grote gameontwikkelaar hoeft te

ontwikkelen.

sturen. Het bedrijf YoYo Games heeft een gratis

Het schrijven van een goede app is een vrij

en betaalde versie van het spel-ontwikkelplatform

complex proces, maar op internet vind je ook wat

GameMaker (www.yoyogames.com). Hiermee kun

eenvoudiger tools, waarmee je een simpele app kunt

je alvast kennis maken met de mogelijkheden van

maken. Op een webpagina geef je dan bijvoorbeeld

het maken van echte spellen. Met de betaalde versie

de titel van je app op, plaats je een aantal knoppen

kun je zelfs je games ‘porten’ naar verschillende

en koppel je code aan die knoppen. Na afloop

besturingssystemen, zoals Android, Windows

kun je een installatiebestand downloaden, dat je

Phone en iOS. Het leuke van GameMaker is dat je

op je telefoon kunt installeren. Als je echter meer

bestaande voorbeelden kunt aanpassen die met

Maker kun je

functionaliteit wilt, moet je vaak betalen voor de

de ontwikkelomgeving worden meegeleverd. Dat is

zelf spellen

dienst. Als je alleen even wilt zien hoe een appje eruit

ideaal als je wilt leren hoe de code precies werkt.

ontwikkelen.

komt te zien, zijn deze diensten prima te gebruiken.

Met Game-

Met een IDE-omgeving wordt het bouwen van applicaties vereenvoudigd.

18

Games

Object-georiënteerd programmeren

Het programmeren van games is een compleet

De meeste programma’s voor computers bestaan uit een zichtbare inter-

andere tak van sport, maar in essentie is het

face, met schermen, formulieren, menu’s en tekstuele items. Zo’n 25

schrijven van code niet veel anders dan bij ‘gewone’

jaar geleden moesten programmeurs door middel van programmacode

software. Bij games wordt echter gebruikgemaakt

zelf zaken als schermen, knoppen, formulieren op het scherm laten

van een zogeheten ‘engine’. Gameontwikkelaars

tekenen. Sinds de komst van IDE-omgevingen (Integrated Development

gebruiken zo’n engine als framework, waarbij ze dan

Environment) hoeft een programmeur dat niet meer te doen, maar

voorgedefinieerde functies kunnen aanroepen. Het

kan hij een applicatie in elkaar zetten door de objecten op de juiste

framework zorgt er vervolgens voor dat de graphics

plek neer te zetten en zo de software ‘te bouwen’. Nog steeds is er dan

correct op het scherm worden getoond, zonder dat

programmacode nodig, maar een IDE-omgeving maakt het programmeren

er daar diepgaande kennis van de programmeurs

een stuk eenvoudiger, ook omdat er uitgebreide debugfuncties zijn

zelf voor nodig is. Zij kunnen zich dan concentreren

ingebouwd en de code overzichtelijker wordt weergegeven.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_016-019_Programmeren - Welke taal voor welk doel (JP).indd 18

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:31

Naamloos-1 1

23-9-2016 16:26:29

WORKSHOP Arduino-robot

BOUW JE EIGEN ROBOT Laat je Arduino rondrijden

Met een Arduino-microcontroller stuur je allerlei elektronische schakelingen aan om zaken te automatiseren. Eén van die leuke dingen die je met een Arduino kunt doen, is een robot bouwen. Natuurlijk is dat niet direct een Terminator, maar wel een rondrijdend robotje dat je zelf programmeert. In deze workshop gaan we aan de slag met de mBot. KO E N V E R V LO E S E M

M

et Arduino stuur je allerlei schakelingen

verwijzen voor de details naar de montagehandleiding.

aan, maar doorgaans blijft het geheel op

Leg eerst alle onderdelen naast elkaar op een tafel. Zo

dezelfde plaats staan. Met de juiste motor-

krijg je al een idee van wat er allemaal in de kit zit. Zet

tjes breng je het Arduino-platform ook in beweging.

de schroevendraaier in elkaar en open het zakje met

Dan heb je een robot. In deze workshop gaan we aan

de verschillende schroeven en bouten.

de slag met de mBot 1.1 met bluetooth. Deze educatieve robotkit bestaat uit een platform op wieltjes en is

Chassis en core

voor 95 euro te koop bij de webshop Kiwi Electronics

De montage gebeurt in 20 stappen. In de eerste vier

(www.kiwi-electronics.nl). Ook als je met een andere

stappen schroef je de twee motoren in het chassis

robotkit werkt, is de kennis uit deze workshop bruik-

en monteer je de twee wielen op hun assen. De vier

baar, want de algemene principes blijven hetzelfde.

stappen erna plaatsen we de ‘line follower sensor’, het

Het doosje van de mBot komt met een beknopt

derde wieltje en de ultrasone sensor op het chassis.

maar duidelijk boekje, met een onderdelenlijst en de

Sluit de RJ25-kabels op de sensoren aan (druk door tot

montagehandleiding waarmee je het robotje in elkaar

de connector een klikgeluid maakt) en leid de kabel

steekt. We gidsen je snel door de montage, maar

van de line follower sensor en de twee kabels van de motoren door de uitsparing in het chassis. Haal daarna de beschermfolie van de mCore. Dit blok bestaat uit een behuizing en het mCorecontrollerbordje, waarop de Arduino zich bevindt. Verwijder voorzichtig het bovenste deel van de behuizing, zodat het bordje blootligt. Controleer eerst of het bordje goed vastzit in het onderste deel van de behuizing, zodat het hierna niet verschuift. Plaats daarna behoedzaam de pinnetjes van de bluetooth-module in de daarvoor voorziene uitsparingen op het controllerbordje. Doe dat door de drie pinnetjes aan de ene

De mBot is handig om te

kant en de vier pinnetjes aan de andere kant zo recht

leren robots te

mogelijk erin te schuiven. Klik daarna de bovenkant

programmeren.

van de behuizing vast.

20

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 20

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:53

WORKSHOP Arduino-robot

De mBot is vrij eenvoudig in elkaar te steken.

Batterij en kabels Daarna komt de batterij. Je hebt de keuze tussen een

de RJ25-connector nummer 2 en de ultrasone sensor

3,7volt-lithiumbatterij en een batterijhouder voor

op de connector met nummer 3. Beide connectoren

vier AA-batterijen van 1,5 volt. De kit die wij kochten,

moeten een klik geven.

kwam met die tweede. Onderaan de batterijhouder plak je een stukje klittenband (verwijder het witte

Drie modi

papiertje om de kleefstrook eronder vrij te maken),

Je mBot is nu klaar voor gebruik. Het is nuttig om te

en het andere stukje klittenband plak je achteraan het

weten dat de mBot drie vooraf ingestelde modi heeft:

chassis. Zo blijft de batterijhouder bevestigd, maar

besturing via infrarood, obstakels vermijden en lijnen

is ze er gemakkelijk af te trekken om de batterijen te

volgen. Voor een eerste test werken we met de eerste

vervangen. Bevestig dan de mCore op het chassis.

modus. Schakel de mBot in door de stroomschakelaar

Steek de batterijen in de batterijhouder. Tot slot sluit

aan de zijkant naar ON te schuiven. Je hoort nu enkele

handleiding van

je de bekabeling aan. De kabel van de batterijlader

piepjes en de twee leds aan de voorkant van de mCore

de mBot helpt je

gaat in de 6volt-ingang. De linkermotor sluit je aan

lichten op in een kleur. Wit betekent besturing via

goed op weg.

op M1 en de rechter op M2. De lijnsensor gaat naar

infrarood. Steek een CR2025-batterij in de meegelever-

De montage-

de infrarood-afstandsbediening en druk op de knopjes om de motoren te besturen. Met de pijltjes bestuur je de robot naar voren, achteren, links en rechts. Met de cijfers stel je de snelheid in: van traag (1) tot snel (9). Reageert de robot niet zoals je verwacht (gaat hij bijvoorbeeld naar links als je op het pijltje rechts klikt), dan heb je de connectoren voor de motoren andersom aangesloten. Met de knopjes A, B en C schakel je de robot over tussen de drie standaardmodi. Druk op de zwarte knop aan de voorkant van de mCore of op knopje B van de afstandsbediening. De leds vooraan worden groen. De robot begint nu automatisch te rijden en vermijdt daarbij obstakels dankzij de ultrasone sensor. Druk je nog eens op de

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 21

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

21

28/10/2016 15:53

WORKSHOP Arduino-robot

het midden en veegt die in de richting dat je de robot wilt laten uitgaan. Hoe dichter je bij de buitencirkel komt met je vinger, hoe hoger de snelheid. Verder zijn er ook knopjes om de robot te laten piepen, de leds vooraan van kleur te laten veranderen of enkele seconden te versnellen. Druk je bovenaan rechts op Info, dan krijg je een schema te zien van de bedrading. Handig als er een kabeltje is losgekomen en je niet meer weet waar je dat nu weer moest aanslui-

Bestuur

zwarte knop of op knopje C van de afstandsbediening,

je robot met

dan worden de leds vooraan blauw. De robot volgt nu

de infrarood-

lijnen. Vouw het papier met het Arduino-logo uit en

afstandsbedie-

strijk het plat uit op de grond. Plaats je de robot op de

ning.

lijn en zet je hem in deze derde modus, dan blijft hij de

Met de mBot

ten. Links schakel je over naar bijvoorbeeld de modus

app bestuur je

om lijnen te volgen. Ook handig is G-Sensor, waarmee

je robot vanaf je

je de robot bestuurt door je smartphone te bewegen.

smartphone.

lijn volgen.

Mobiele app

Programmeren in mBlock

Makeblock heeft ook een mBot-app voor Android en

Tot nu toe hebben we het robotje handmatig bestuurd

iOS. Schakel je mBot in en start de app op je smart-

of een al bestaand programma uitgevoerd. In de rest

phone. Die zoekt naar bluetooth-apparaten in de

van deze workshop slaan we aan het programme-

buurt en toont je mBot. Druk in de app op State bij je

ren: we gaan zelf opdrachten geven aan onze mBot!

mBot en bevestig dan dat je je robot via bluetooth wilt

Dat doen we met het programma mBlock, dat voor

koppelen. Als dit is gelukt, knippert het blauwe ledje

Windows en macOS bestaat. mBlock is een grafische

op de bluetooth-module van je mBot niet meer, maar

programmeeromgeving gebaseerd op Scratch 2.0.

blijft het continu branden. Dat betekent dat je robot is

Je programmeert er je robot mee door blokjes met

gekoppeld met een bluetooth-apparaat. De robot is nu

opdrachten aan elkaar te klikken.

in de app handmatig te besturen. Dat gaat met vinger-

Download de nieuwste versie van mBlock op

Als je het programma mBlock opstart, zie je

bewegingen in de cirkel. Probeer het eens, het werkt

www.mblock.cc/download (tijdens het schrijven

duidelijk dat het

vrij intuĂŻtief. Je begint met je vinger in de kleine cirkel in

versie 3.3.8). Voer het installatieprogramma uit en

op Scratch is

kies daarin je taal (Nederlands is beschikbaar). mBlock

gebaseerd.

Waaruit bestaat een robot? Een robot bestaat uit diverse onderdelen. Het hart bestaat uit de microcontroller of microprocessor. Bij de Mbot is dat de Arduino-controller, die op het mCore-bordje staat. Een robot heeft ook altijd een of meerdere motoren, om te kunnen bewegen (wielen, rupsbanden, benen) of om zijn omgeving te manipuleren (bijvoorbeeld met een grijparm of plotter). Die motoren worden niet rechtstreeks door de controller aangestuurd. Daarvoor dient een afzonderlijke component: motor driver, motor controller of servo controller genoemd. Bij de mBot is ook die op de mCore ingebouwd. Uiteraard heeft de robot ook sensoren nodig, zodat hij op zijn omgeving kan reageren. En dit alles wordt veilig ingebouwd in een chassis, dat de robot zijn structuur geeft.

22

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 22

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:53

WORKSHOP Arduino-robot

Makeblock-app

het blokje mBot Programma. Verander de C4 in F4 en

Naast de mBot-app die eerder een veredelde afstandsbediening is,

de Halve maat in Hele maat. Dubbelklik op het blokje

heeft Makeblock nog een geavanceerdere app, zowel voor Android als

dat je daar hebt geplaatst om de opdracht op je mBot

iOS: Makeblock. Hiermee programmeer je de mBot en andere robots

uit te voeren. Je robot speelt de toon af.

We hebben

met Makeblock-moederbord. Dat gaat op een vergelijkbare manier als

Je hebt je eerste mBot-programma nu al uitgevoerd,

zojuist ons eer-

met mBlock op de pc. De app werkt met de grafische programmeertaal

maar de robot hangt nog altijd aan je pc. Daar gaan we

ste programma

mBlockly, waarmee je opdrachten als blokjes aan elkaar klikt. Het is ook

iets aan doen door het programma naar het interne

naar de mBot

mogelijk om je eigen besturingspanelen te maken. De app ondersteunt

geheugen van de mBot te uploaden. Klik daarvoor

geüpload.

onder andere de mOmega Robot Kit, mBot Ranger, mBot, Starter Robot Kit en Ultimate Robot Kit.

installeert onder andere Adobe AIR en de Arduino IDE. De eerste keer dat je mBlock start, krijg je waarschijnlijk een melding van Windows Firewall. Klik op Toegang toestaan. Klik daarna op het kruisje om het splashscreen van mBlock af te sluiten. Ga dan naar het menu Language en vink Nederlands aan om de taal van de interface te veranderen.

mBot met je pc verbinden Om de mBot te programmeren, verbind je die eerst met je pc. Dat is mogelijk via bluetooth, de draadloze seriële module (als je mBot ook zo’n module heeft)

Leren programmeren met Scratch

of usb. We tonen hoe dat gaat met usb. Gebruik je

Scratch is een programmeertaal die is ontwikkeld aan het fameuze MIT

overigens usb, dan heb je de kabel alleen nodig tijdens

(Massachusetts Institute of Technology). Hij is bedoeld om kinderen

het uploaden van je programma naar de mBot. Daarna

vanaf 8 jaar te leren programmeren, maar is ook heel geschikt voor

kan de kabel er gewoon af en is de robot weer vrij.

volwassenen om kennis te maken met de principes van programmeren.

Installeer eerst de usb-drivers. Dat doe je in het menu

Scratch is met name handig om programma’s te schrijven waarin visu-

Verbinden / Arduino Stuurprogramma Installeren.

alisaties belangrijk zijn, zoals games, animaties, interactieve verhalen

Kijk daarna in het menu Boards na of mBot (mCore)

en computerkunst. Ook het programmeren zelf verloopt heel visueel:

staat aangevinkt. Sluit de usb-B-connector aan de

in plaats van allerlei ingewikkelde opdrachten in te typen, versleep je

zijkant van de mCore op je robot aan. De A-connector

blokjes uit een bibliotheek van componenten en klik je die net zoals

steek je in je computer. Schakel je mBot in. Wacht even

legoblokjes in elkaar om het gedrag van je programma te definiëren. De

tot Windows de driver heeft geladen. Open dan in het

verwijzing naar LEGO is trouwens niet toevallig: Scratch-projectleider

menu Verbinden het onderdeel Seriële Poort en kies

Mitchel Resnick lag met zijn onderzoek ook ten grondslag aan de ontwik-

de poort die in het submenu staat, zoals COM3. Als

keling van LEGO Mindstorms, waarmee heel wat kinderen robots hebben

alles goed gaat, piept je mBot nu.

leren programmeren. De programmeeromgeving mBlock, waarmee we in

De verbinding is er dus, maar nu moet mBlock nog

deze workshop werken, is duidelijk gebaseerd op Scratch.

met je pc kunnen communiceren. Daarvoor installeren we het communicatieprotocol op de mBot. Dat doen

Scratch is een grafische programmeertaal om kinderen te leren programmeren.

we in het menu Verbinden / Firmware Upgraden. Als het gelukt is, krijg je de melding Upload gelukt en geeft je mBot twee korte piepjes.

Hello world Nu zijn we klaar voor ons eigen programma. We houden dit eerste programma simpel, gewoon om te tonen hoe je je mBot programmeert. Klik in het midden van het hoofdvenster van mBlock op Robots en sleep het blokje mBot Programma naar rechts, waar je programma komt te staan. Sleep ook het blokje Laat een C4 horen in Halve maat naar rechts en klik dat in

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 23

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

23

28/10/2016 15:53

WORKSHOP Arduino-robot

eerst op het menu Bewerken / Arduino mode. Rechts

Lijnen volgen

krijg je nu de Arduino-code te zien die overeenkomt

Om de kracht van mBlock te tonen, creëren we een

met je mBlock-programma. Klik bovenaan rechts op

programma dat lijnen volgt. Daarvoor eerst even wat

Upload naar Arduino. Als er Upload gelukt staat,

uitleg over de algemene aanpak in dit programma. De

staat het programma op je mBot. Om dat te contro-

lijnsensor geeft drie mogelijke waardes terug: 0 als

leren, verwijder je de usb-kabel, schakel je de mBot

de robot midden op een lijn staat, 1 als de robot zich

uit en weer in. Hij begroet dan de wereld door de

rechts van een lijn bevindt en 2 als de robot zich links

gevraagde toon af te spelen.

van een lijn bevindt. Wat de robot moet doen om de lijn te volgen, is dus eenvoudig. Als de robot op de lijn staat, blijft hij rechtdoor rijden. Als de robot zich rechts van de lijn bevindt, stuurt hij naar links. En als de robot zich links van de lijn bevindt, stuurt hij naar rechts. Dat links of rechts sturen doen we door beide motoren met een andere snelheid te bewegen. Hoe zetten we deze redenering nu om in mBlock? Na het verplichte blokje mBot Programma gaan we eerst variabelen definiëren voor drie snelheden: traag, normaal en snel. Daardoor hoef je later niet op verschillende plaatsen in je programma de getallen te veranderen als je je robot sneller of trager wilt laten draaien. Klik daarom op de categorie Data&Blokken en dan op Maak een Variabele. Geef als naam voor je

In de cate-

Blokkendoos

variabele normaal en herhaal dit voor snel en traag. Voeg dan drie blokjes wijzig … naar … onder mBot

gorie Bediening

Ons ‘hello world’ programma bevat eigenlijk al veel wat

Programma. Wijzig de vakjes in de blokjes zodat je

vind je lussen,

in elk mBot-programma zit. Je begint altijd met een

achtereenvolgens de waarde van traag op 50 zet, van

tests en vertra-

blok mBot Programma.. Dit geeft de start van je pro-

normaal op 150 en van snel op 250.

gingen.

gramma aan. De bult onderaan het blokje klik je dan

Makeblock heeft

in een uitsparing van een volgend blokje. Elk blokje

meer mogelijk-

met een bult klik je terug in een uitsparing van het

heden dan de

volgende blokje. Zo’n blokje met uitsparingen is een

mBot.

De mBot Ranger van

opdracht. Zo zijn er opdrachten om de robot te verplaatsen, om de snelheid van de motoren te wijzigen, om de leds in een bepaalde kleur te laten oplichten enzovoort. Als je in de scripts van categorie Robots kijkt, zie je ook blokjes die geen bult en uitsparing hebben, maar een ovale vorm hebben. De lijnvolgmodule en ultrasone sensor, maar ook optionele modules zoals een temperatuur- of bewegingssensor zijn voorbeelden

De Makeblock-robotfamilie

hiervan. Zo’n ovaal blokje geeft altijd een bepaald getal

De mBot is niet de enige robot van Makeblock. Zo is er ook de mBot Ran-

terug. Dit soort blokjes klik je op de plaats van een

ger, een robotkit waarmee drie robots zijn te bouwen: één met rupsban-

getal (in een ovaal) in een ander blokje.

den die wat op WALL-E van de gelijknamige Pixar-animatiefilm lijkt, een

Een laatste soort blokjes zijn zeshoekig. Zo’n blokje

24

driewielige raceauto en een zelfbalancerende robot. Het controllerbordje

voert een test uit, bijvoorbeeld of de knop van de ro-

van de mBot heeft meer on-board sensoren en uitbreidingspoorten dan

bot is ingedrukt. Zo’n testblokje klik je normaal in een

de mBot. Verder heeft Makeblock ook een 3D-printer, de mElephant. De

blokje zoals als … dan … of wacht tot … of herhaal

mDrawbot is dan weer een kit waarmee je maar liefst vier verschillende

tot … …. Die laatste blokjes vind je in de scripts van

plotters maakt. De mScara tekent op een vlakke ondergrond of graveert

categorie Bediening. Kijk tot slot ook eens in de cate-

zelfs, als je de pen vervangt door een laserdiode. Met de mSpider teken je

gorie Operatoren. Daar vind je onder andere zeshoe-

afbeeldingen op een whiteboard. De mEggBot kan eieren of pingpongbal-

kige blokjes … en … of … of … om tests te combineren,

letjes beschrijven. En de mCar is een robotje op drie wielen dat met pen

of een ovaal blokje kies willekeurig van … tot … om

of krijt op de ondergrond tekent. Uiteraard kun je ook je eigen varianten

een willekeurig getal te kiezen.

maken. Makeblock levert de plotterkit met de software mDraw.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 24

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:53

WORKSHOP Arduino-robot

Als … dan …

De mBot programmeren in de Arduino IDE

Sleep dan uit de categorie Bediening een blokje her-

In mBlock moet je eerst overschakelen naar de Arduino-modus voor je

haal voor altijd en klik daarin een blokje als … dan

een programma naar je mBot kunt uploaden. Dat is zo omdat mBlock je

… anders. Voeg in de uitsparing van anders nog eens

programma altijd eerst omzet naar een Arduino-programma. De code

een blokje als … dan … anders en in de uitsparing van

daarvan krijg je in de Arduino-modus ook te zien. Je hoeft die omweg

anders van die laatste een blokje als … dan. Je hebt nu

echter niet te maken: de mBot is perfect in de Arduino IDE te program-

drie tests waarin er als aan een bepaalde voorwaarde is

meren met Arduino-code. Helaas heeft Makeblock weinig documentatie

voldaan, bepaalde opdrachten worden uitgevoerd. Sleep

over het programmeren van zijn robots in Arduino online staan, dus het

uit de categorie Operatoren het blokje … = … achter de

is wat behelpen. Via de link www.tiny.cc/learnduino vind je wat infor-

als, drie keer. Achter het gelijkheidsteken vul je de eerste

matie. Maar de beste manier om eraan te beginnen, is om bij je mBlock-

keer 0 in, de tweede keer 1 en de derde keer 2. Vóór het

programma’s de gegenereerde Arduino-code te bekijken. Die pas je dan

gelijkheidsteken voeg je telkens het ovaal blokje Lijnvolg

daarna aan in de Arduino IDE.

module op Poort 2 uit de categorie Robots toe. We hebben nu de drie posities ten opzichte van de lijn gedefinieerd. Het enige wat er nu nog nodig is, zijn de motoracties in die drie situaties. Voeg daarom achter elke dan twee blokjes wijzig motor … naar snelheid … toe. Zorg dat het telkens om motor M1 en M2 gaat. Wat we nu nog moeten invullen zijn de snelheden van de motoren. Ga daarvoor naar de categorie Data&Blokken en sleep het ovaal blokje van de juiste Zelf een

snelheid op de juiste plaats: in het eerste geval draaien

lijnvolgerpro-

beide motoren normaal, in het tweede geval de ene

gramma maken

traag en de andere snel en in het derde geval anders-

is niet zo heel

om. Upload het programma naar je mBot en kijk hoe

complex.

hij secuur de lijnen volgt.

Programmeer je de mBot liever rechtstreeks in de Arduino IDE, dan is dat ook mogelijk.

Dit is je eerste echte mBot-programma, dus we raden je aan om dit op te slaan. Dat doe je in het menu Bestand / Project opslaan. opslaan Het programma staat na het uploaden uiteraard op je mBot, maar als je iets wilt veranderen en je hebt het programma niet op je pc

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 25

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

25

28/10/2016 15:53

DRAADLOOS MUZIEK SYSTEEM voor je hele huis

HEOS 7

STREAM JE FAVORIETE MUZIEK VAN JE SMARTPHONE OF TABLET, PC OF NAS NAAR ÉÉN OF MEERDERE HEOS SPEAKERS.

MEET THE FAMILY

denon-hifi.nl/heos

Naamloos-1 1

27-10-2016 12:08:07

WORKSHOP Arduino-robot

opgeslagen, moet je helemaal opnieuw beginnen. Een

je de snelheid van beide motoren op 0. In de uitsparing

oefening voor de lezer: voeg code toe zodat de robot

van herhaal tot komt het hele als-blok om de lijn te

zijn leds als richtingaanwijzers gebruikt.

volgen. In de zeshoekige gaatjes bij wacht tot … en

Wat meer interactie

de eerste keer met het pijltje naar boven en de tweede

Toe nu toe volgt onze robot gewoon autonoom

keer met het pijltje naar beneden. Op die manier start

de lijn en hebben we er voor de rest geen vat op.

en stop je met de afstandsbediening het volgen van de

Gelukkig is er ook interactie mogelijk. We gaan

lijn door je robot.

ervoor zorgen dat de robot stopt als we op de knop vooraan op de mCore klikken. Vervang daarvoor

En verder

het blokje herhaal voor altijd door herhaal tot en

In deze workshop hebben we het standaard lijnvolg-

voeg achter tot het blokje knop is ingedrukt uit de

programma uitgebreid. Nu is het aan jou om te expe-

categorie Robots toe. Vergeet ook niet onderaan het

rimenteren. Probeer bijvoorbeeld eens het standaard

programma beide motoren stil te zetten met blokjes

handmatige programma na te maken in mBlock en te

wijzig motor M1 naar snelheid 0 en wijzig motor

verbeteren. Of, iets pittiger, de obstakels vermijdende

M2 naar snelheid 0.

modus. Daarvoor zet je het ovaal blokje Ultrasoni-

Maar uiteraard is dat nog niet zo handig. We moe-

Met enkele

herhaal tot … voeg je telkens IR knop … ingedrukt,

sche sensor op … meet afstand in. En wie zichzelf

ten immers een piepklein knopje zien in te drukken

echt eens aan een uitdaging wil zetten, kan het lijn-

op een robotje dat de kamer rond sjeest. Dat kan

volgprogramma combineren met het vermijden van

toch gemakkelijker? Inderdaad, met het blokje IR

obstakels: laat je robot een lijn volgen, maar tegelijk

knop … ingedrukt, waardoor we onze robot laten

ook de lijn verlaten als er een obstakel in zicht is. Op http://learn.makeblock.com vind je meer

kleine aanpas-

reageren op de infrarood-afstandsbediening. Daar-

singen besturen

voor hergebruiken we een groot deel van onze vorige

informatie over de mBot en hoe je alle componenten

we de lijnvolger

code. We moeten alleen wat blokjes vervangen en

programmeert. Je vindt er ook wat voorbeeldpro-

met een

toevoegen.

gramma’s. De beste manier om je eigen programma’s

afstandsbediening.

In de uitsparing van herhaal voor altijd voeg je wacht tot … toe, daarna herhaal tot … en daarna zet

te schrijven, is om op basis van die voorbeeldpro-

Met de

gramma’s te starten en die dan aan te passen. En

led-matrix geef

voor je het weet, voert je mBot programma’s uit die je

je je mBot een

je nooit had kunnen voorstellen.

gezicht.

Je mBot uitbreiden Makeblock maakt ook allerlei elektronische modules om je robot uit te breiden. Denk daarbij aan een accelerometer, een led-matrix van 8 bij 16 pixels waarmee je de mBot een gezicht geeft, een rgb-ledstrip, een zevensegmentschermpje, extra knopjes, een gassensor, lichtsensor, joystick, bewegingssensor, temperatuur- en vochtsensor en zelfs een sensor om metaal in de nabijheid te detecteren. De meeste van deze modules klik je eenvoudig met een RJ25-stekker in de uitbreidingspoorten van de mBot. Er is ook een RJ25-adapter waarmee je andere voor Arduino geschikte sensoren van andere fabrikanten kunt aansluiten.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_020-027_Workshop - Bouw je eigen robot (JP).indd 27

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

27

28/10/2016 15:53

DOSSIER Workshop Docker

BRENG VAART IN JE APPS MET DOCKER Nooit meer dependencyproblemen

Bij het installeren van software op je pc is er altijd het probleem van dependency’s: afhankelijkheden die je programma gebruikt en die vooraf door de gebruiker geïnstalleerd moeten worden. Met Docker zijn zulke problemen verleden tijd. JOCHEM DE GOEDE

S

tel, je wilt een bepaalde functie in je pro-

Hoe werkt Docker?

gramma of web-app. Dan is het voor Python

Misschien denk je: daarvoor hebben we virtuele

bijvoorbeeld nodig om met pip (Pythons

machines. Dat is waar, maar virtuele machines zijn

package manager) de betreffende bibliotheek (library)

zwaar. Ze virtualiseren het besturingssysteem in zijn

te installeren. Gelukkig is zo’n installatie vaak zo

geheel, wat zorgt voor veel overhead, want je wilt

gebeurd, maar het kan weleens voorkomen dat het

eigenlijk alleen die enkele applicatie draaien. Docker

ene programma versie Y nodig heeft van een bepaalde

isoleert de applicatie voor de rest van het systeem.

bibliotheek en het andere programma versie X. Daar

Het gebruikt daarvoor zogenoemde namespaces, een

tische weergave

heeft Python weliswaar een oplossing voor in de vorm

functie van de Linux-kernel. Elk proces van Docker

van hoe Docker

van virtuele omgevingen, maar dat werkt slechts tot op

krijgt een eigen namespace, waardoor het geïsoleerd

werkt.

Een schema-

zekere hoogte. Als je een Redis- of MySQL-server nodig hebt, zul je die zelf moeten installeren en opzetten. Naast het net beschreven probleem van incompatibele software, vervuil je daarmee ook je eigen systeem. Probeer maar eens volledig Visual Studio van een Windows-pc te verwijderen, dat is onmogelijk. Docker lost dit op, door alle afhankelijkheden compleet met de applicatie in een lichtgewicht omgeving te verpakken. Je kunt het voorstellen als ‘wegwerpcontainers’, die je start en waarna je direct de applicatie in die container kunt gebruiken. Er is dus geen installatie vereist van de software zelf, noch van de afhankelijkheden.

28

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_028-031_Programmeren - Ship je app met Docker (JP).indd 28

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:59

DOSSIER Workshop Docker

is ten opzichte van de rest van het systeem. Docker

Termenlijst

doet vervolgens hetzelfde voor de netwerkinterfaces,

Voordat we al deze theorie in de praktijk gaan brengen, wat

voor communicatie tussen processen en voor de

misschien nogal wat overweldigend kan zijn, is het handig om eerst

mountpoints in Linux. Verder doet Docker nog wat

de Docker-terminologie op een rij te zetten en kort uit te leggen:

slimme dingen met bestandssystemen en met het

Docker-client: het programma dat je commando’s geeft en dat

gebruik van hardwarebronnen. Docker werkt overi-

de daemon van Docker aanstuurt, die de Docker-images start en

gens op Linux, maar je kunt het gevirtualiseerd op

uitvoert.

Windows en macOS draaien.

Waar kun je Docker voor gebruiken?

Docker-image: elke applicatie binnen Docker wordt in de vorm van een ‘image’ verspreid. Elk image is gebaseerd op een ander image, met uitzondering van de basis-images – dat zijn

Je kunt Docker dus voornamelijk gebruiken om je

gewoon lege Ubuntu- of Fedora-installaties. Daarbovenop kun je

applicatie kant-en-klaar te verspreiden, waardoor je

dan je eigen applicatie bouwen in een eigen laag en die verpakken

deze met een Docker-commando op welk systeem

als nieuw image. Door middel van die lagen is Docker een stuk

dan ook kunt starten. Dat heeft direct een bijkomend

efficiënter: als je al het Ubuntu-basis-image hebt en jouw nieuwe

voordeel, namelijk dat je de applicatie eenvoudig op

image wilt gebruiken, hoef je alleen jouw laag binnen te halen: de

de productieomgeving kunt uitrollen en dat je een-

Ubuntu-laag heb je al.

voudiger kunt schalen – mits je applicatie-architectuur

Docker-registry: in het register zijn de images opgeslagen.

dat ondersteunt natuurlijk. Je kunt dan eenvoudig

Er is één groot, centraal Docker-register, maar je hebt ook de

met bijvoorbeeld Amazon een aantal extra Docker-

mogelijkheid om voor je eigen infrastructuur een privé-Docker-

containers inzetten als de systeembelasting opeens

register op te zetten en daar images uit te trekken. Dit is de

sterk stijgt. Het voordeel is bovendien dat je met

component waarmee images gedistribueerd worden.

Docker efficiënter gebruik kunt maken van je virtuele

Docker-containers: van de Docker-images worden in runtime

machine: op elke VM kun je dan een aantal Docker-

containers gemaakt. In de container is alles aanwezig wat er nodig

instanties draaien, totdat deze in zijn geheel vol is.

is om de applicatie van het image uit te voeren. Elke container is

Dan hoef je minder snel extra virtuele machines erbij

een geïsoleerd ‘applicatieplatform’ en bestaat uit een Docker-

te zetten.

image, een omgeving om de code in uit te voeren en een aantal instructies. docker-machine: het programma docker-machine is een lichtgewicht tool waarmee je Docker-containers kunt starten. Docker Hub: op de Docker Hub vind je een verzameling van alle openbaar geüploade images. Dat zijn er heel erg veel met heel veel handige applicaties die je eenvoudig op je pc kunt draaien. Dockerfile: de Dockerfile is het recept om een Docker-image mee te maken en bestaat uit een aantal basiscommando’s, die we zo dadelijk zullen doornemen.

Virtuele ma-

Docker installeren

chine vs Docker:

Om Docker op Windows te installeren, moet je pc

de Docker-

moet aan een aantal eisen voldoen, met als belang-

engine vervangt

rijkste dat je Windows 10 Pro moet hebben, met ten

het gast-bestu-

minste versie 1511 of nieuwer. Windows 10 Pro is

ringssysteem en

vereist, omdat Docker gebruikmaakt van Hyper-V

de hypervisor.

voor zijn virtualisatie. Je downloadt Docker vanaf

Op de Docker Hub vind je erg veel images met handige applicaties.

https://docs.docker.com/docker-for-windows door te klikken op Get Docker for Windows (stable). Voer het gedownloade bestand uit en volg de installatiestappen. Daarna kun je Docker starten via de Opdrachtprompt, die je opent met Windows-toets+X en dan Opdrachtprompt (administrator). Je kunt dan testen of Docker goed is geïnstalleerd door docker

version te typen en op Enter te drukken. Als je liever Docker wilt proberen op Linux, wat we aanraden, dan

is dat vrij eenvoudig: even sources.list aanpassen, up-

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_028-031_Programmeren - Ship je app met Docker (JP).indd 29

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

29

28/10/2016 09:59

DOSSIER Workshop Docker

van de containers die nu actief zijn op je computer. Hier zie je de container-ID, het image van de container, de uptime en welke poorten de container gebruikt. In tegenstelling tot het Ubuntu-image van net dat onze tekst afdrukte, blijft nginx continu draaien omdat het webserverproces actief blijft. Om een container te stoppen, gebruik je de naam, in dit geval webserver, in combinatie met het commando stop. Gebruik het commando docker stop docker stop

webserver om nginx weer te stoppen. Met het commando start start je de webserver weer. Als je een image dat je niet meer nodig hebt wilt verwijderen,

dan voer je het commando docker rmi [imagenaam]

uit, bijvoorbeeld docker rmi nginx. Je kunt alle

gedownloade images op je pc inzien met het commando docker images, waarna je onder andere

de repository, het label (tag) en de image-ID ziet. Op de Docker Hub vind je een heleboel kant-en-klare Let op dat voor Windows Hyper-V is vereist.

daten en je kunt het commando sudo apt install

images: https://hub.docker.com/explore. Denk dan

te installeren. Je vindt de volledige instructies voor

OwnCloud en meer.

docker-engine in de Terminal uitvoeren om Docker Ubuntu via de link www.tiny.cc/dockub.

Container uitvoeren Een container van Docker start je met het commando

aan Redis, Postgres, Node.js, Apache, WordPress,

Zelf Docker-images maken Om zelf Docker-images te maken, is het nodig om een Dockerfile te schrijven. Dat bestand maakt je image.

docker run ubuntu /bin/echo 'Hallo, wereld'. Het eerste gedeelte docker run start de container, in dit geval op basis van het image ubuntu. Vervolgens

Docker op Synology-NAS

geef je /bin/echo als commando mee dat het argu-

Synology heeft met DSM 6 ondersteuning toegevoegd voor Docker op

ment Hallo, wereld krijgt als tekst om af te drukken.

bepaalde, krachtige NAS-modellen. Alle modellen die Docker ondersteu-

Zodra de tekst is afgedrukt, sluit Docker automatisch

nen, kun je terugvinden op deze pagina: www.synology.com/nl-nl/

de container af omdat het proces voltooid is.

dsm/app_packages/Docker. Om Docker te installeren, ga je naar het

Laten we iets ingewikkelders uitvoeren. Op Windows

Package Center van Synology en zoek je naar Docker. Na de installatie

is het een behoorlijke taak om een nginx-webserver op

start je dit softwarepakket. Via het tabblad Register kun je zoeken

te zetten. Niet met Docker. Je start een nginx-webser-

naar images op de Docker Hub, die je hier net voorbij zag komen. Je kunt

ver met het commando docker run –d –p 80:80

een image downloaden door er op te dubbelklikken. Vervolgens ga je

--name webserver nginx. Open vervolgens een

naar het tabblad Image en selecteer je een image. Klik op Starten om

de images bin-

browser en ga naar http://localhost om het welkomst-

het image te starten, waarna je de poorten kunt koppelen, maar dat

nen en voert het

scherm van nginx te zien.

gaat vaak automatisch, dus klik op Volgende en daarna nogmaals op

Docker haalt

commando uit.

Met het commando docker ps zie je informatie

Volgende. Als je tevreden bent met de instellingen, namelijk hoeveel cpu-kracht de applicatie kan krijgen, klik je op Toepassen.

Op DSM van Synology kun je ook aan de slag met Docker.

30

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_028-031_Programmeren - Ship je app met Docker (JP).indd 30

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:59

DOSSIER Workshop Docker

Met het pscommando zie je de actieve images op je pc.

Een Dockerfile bestaat uit een aantal commando’s. Zo specifieer je vaak als eerste op welk image je jouw eigen image baseert. Dat doe je met het commando FROM

[imagenaam], bijvoorbeeld FROM python:3 voor als je een Python-applicatie wilt draaien. Dan krijg je het

standaardimage voor Python binnen, waar je vervolgens mee verder kunt werken. Je kunt shellcommando’s uitvoeren met RUN [commando], drie bijvoorbeelden: RUN mkdir /code

RUN sudo apt install [dependency]

RUN pip install –r requirementst.txt

Je hebt verder COPY waarmee je lokale bestanden van je pc naar de container kunt verplaatsen, ADD om be-

standen toe te voegen, ENV om omgevingsvariabelen

commando in de Dockerfile wat Docker doet en je ziet ook als er iets fout gaat. Is dat allemaal voltooid, dan

Onze Docker-

map in te stellen, bijvoorbeeld WORKDIR /code.

kun je je script eenvoudig uitvoeren met:

container heeft

in de container in te stellen en WORKDIR om de actieve Stel dat we nu ons eigen eenvoudige Python-script

willen uitvoeren, dat niets anders doet dan: print("Dit is mijn Python-script dat in

een Docker-container draait")

docker run mijn-eerste-container python script.py

Je kunt data op verschillende manieren koppelen aan

maken daar een nieuw bestand genaamd Dockerfile.

een Docker-container. De eerste methode hiervoor

We maken ook een bestand genaamd script.py met

is om een datavolume te gebruiken, waarmee je een

daarin de printregel van net. Plaats beide bestanden

lokale map direct koppelt aan de container. Dat doe je

samen in een eigen map en open het bestand Docker-

op het moment dat je docker run uitvoert, je voegt

FROM python:3. We werken netjes in een eigen map, dus we maken een nieuwe map aan in de Dockercontainer met RUN mkdir /script. Vervolgens

commando. Bijvoorbeeld:

docker run mijn-eerste-container –v /src/app:/webapp

Hierbij wordt de lokale map /src/app in de container be-

onze programmacode toe. Uiteindelijk krijg je dan de

is vereist en op Windows moet je dan beginnen met c:\.

volgende Dockerfile:

reikbaar op /webapp. Let op dat hier een absoluut pad

FROM python:3

Conclusie

WORKDIR /script

Docker nuttig is, hoe de technologie erachter werkt,

RUN mkdir /script

In deze korte Docker-introductie lieten we zien waarom

ADD script.py .

waarom het lichter is dan een volledige virtuele machine

Om het image te maken, open je een terminal en ge-

en hoe je praktisch ermee aan de slag kunt, in de vorm

bruik je cd om de map waar de Dockerfile staat actief

van een simpel Python-script. Dat script kun je uitvoe-

docker build –t mijn-eerste-container .

echter niet lastig te zien hoe je veel grotere applicaties

te maken. Vervolgens voer je dit commando uit:

ren zonder lokaal Python te hoeven installeren. Het is

Wacht even terwijl alle (basis-)images worden bin-

eenvoudig in Docker kunt zetten en zo een stuk eenvou-

nengehaald en je script wordt gekopieerd. Je ziet per

diger op verschillende omgevingen kunt uitrollen.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_028-031_Programmeren - Ship je app met Docker (JP).indd 31

Python-script

dan –v [lokale map]:[containermap] toe aan het

maken we deze map actief met WORKDIR /script.

Met het commando ADD script.py . voegen we

succesvol het uitgevoerd.

Data

Ga als volgt te werk: we maken een nieuwe map aan en

file. Op de eerste regel zetten we ons basis-image, dus

Succes!

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

31

28/10/2016 09:59

DOSSIER Programmeren met Minecraft

PROGRAMMEREN MET

MINECRAFT Python leren met een game Python is een populaire programmeertaal, die op alle platformen werkt en waar je bijzonder veel mee kunt. In deze workshop gaan we aan de slag met Python in combinatie met Minecraft. JOCHEM DE GOEDE

P

ython is een programmeertaal die in de jaren 90 ontwikkeld is aan de Universiteit van Amsterdam. Het is een zogeheten high-level,

Python. Het getal achter de punt doet er niet zo veel toe,

Druk na het

dynamische programmeertaal. Dat houdt bijvoorbeeld

als je maar Python 3 downloadt en installeert, omdat

invoeren van

in dat je Python niet hoeft te compileren en dat er veel

we die zo direct met Minecraft gaan gebruiken. Na de

een statement

handigheidjes in de taal aanwezig zijn, waarmee je in

installatie open je de meegeleverde Python-editor IDLE.

op Enter om

korte stukken code veel operaties kunt uitvoeren. De

Het is handig als je mee typt in die editor, direct de

meteen het re-

Python-interpreter ‘interpreteert’ de code en voert

statements uitvoert en het resultaat ervan bestudeert.

sultaat te zien.

deze direct uit. Dat heeft bijvoorbeeld als gevolg dat je veel programmeerfouten pas tijdens het uitvoeren van

Korte introductie

de code zult tegenkomen.

Het eerste basisonderdeel dat we gaan behandelen is

Je downloadt Python vanaf de website www.python. org. Wij gebruiken voor deze workshop versie 3.5 van

hoe je een variabele definieert, hoe je er een waarde aan toekent en enkele operaties die je op een variabele kunt uitvoeren:

! Script uitleg Scriptteksten luisteren nogal nauw, je moet ze precies goed invoeren. In dit artikel begint een nieuwe regel (return) met een Springt de scriptcode in python in, dan gebruiken we ∙ voor elke spatie. Wordt script afgebroken aan het einde van de kolom en moet er een spatie, dan zie je  . Wanneer er niets staat, typ je door zonder spatie na de afbreking. Vind je het overtikken van de codes lastig? De python-code voor de pyramide vind je via www.tiny.cc/pyr en van het Minecraft-spel via www.tiny.cc/mc.

32

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_032-037_Workshop - Minecraft (JP).indd 32

x = 5

type(x) y = 2

print(x + y) print(x * y) print(x / y)

In dit geval heeft de variabele x de waarde 5. Python is een dynamische taal, dat houdt in dat op het moment van uitvoeren Python automatisch x het type integer (getal) geeft, zodat je bijvoorbeeld het getal kunt optellen met de y.

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:52

DOSSIER Programmeren met Minecraft

Functie definiëren

Python is zeer minimalistisch: geen haakjes om de ver-

Je definieert een functie in Python als volgt:

gelijking in de if-statement, erachter een dubbelepunt

def functienaam(argument1, argument2): ∙∙∙∙argument1 += argument2 ∙∙∙∙return argument1

print(functienaam(1,2))

Wat hier opvalt, is dat je bij de argumenten geen types hoeft aan te geven. Def staat voor definitie. Onderaan een functie kun je return gebruiken om een waarde terug te geven aan degene die de functie aanroept. In dit geval wordt de waarde argument1 dus teruggegeven en als argument gebruikt voor de print-statement. Ook gebruiken we hier de operator +=. Dat is de verkorte variant van: argument1 = argument1 + argument2

Belangrijk bij de statements in de functie is dat deze Bij een func-

zijn ingesprongen. Python kent geen haken zoals Java.

tie spring je vier

Logische blokken worden hier onderscheiden door

spaties in.

middel van een inspringing van telkens vier spaties.

en het if-blok inspringen met vier spaties. Een else if wordt in Python afgekort tot een elif.

Lijsten en loops Om een lijst met items aan te maken in Python, voer je de volgende code uit: fruit = ['appels', 'peren', 'bananen']

print(fruit[1]) # het tweede item uit de lijst

fruit.append('druiven') # voegt achteraan de lijst een nieuw item toe print(fruit)

Om over alle items in een lijst te itereren, gebruik je een for-loop, die er in Python als volgt uitziet: for stuk_fruit in fruit: ∙∙∙∙print(stuk_fruit)

Elk item uit de lijst fruit stopt Python in de variabele stuk_fruit. Je hebt vervolgens binnen in de for-loop toegang tot die variabele om er operaties op of mee uit te voeren. In Python heb je ook een while-loop, de gegeneraliseerde variant van een for-loop:

Het resultaat

x = 0

als je de for-

while x < 5:

loop uitvoert: elk

∙∙∙∙x += 1

item uit de lijst

∙∙∙∙print('De waarde van x is: ' + str(x))

wordt geprint.

If/else Met een if-statement kun je code uitvoeren als aan een bepaalde voorwaarde is voldaan. Een if-statement ziet er als volgt uit: x = 5

if x == 5:

∙∙∙∙print("x heeft de waarde 5") Speel ook met de waarde van x.

elif x < 5:

∙∙∙∙print("x is kleiner dan 5") else:

∙∙∙∙print("x is groter dan 5")

Minecraft: Pi Edition We gaan aan de slag met Minecraft Pi in combinatie met de Raspberry Pi, waarmee het mogelijk is om met Python Minecraft te manipuleren en te bedienen. Deze software is standaard aanwezig op de nieuwste versie van Raspbian. Je kunt controleren of het aanwezig is door op Menu te klikken en naar Games te gaan. Daar

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_032-037_Workshop - Minecraft (JP).indd 33

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

33

28/10/2016 15:52

DOSSIER Programmeren met Minecraft

bevindt zich het menu-item Minecraft Pi. Klik erop om

drukt, wordt de code uitgevoerd en zie je de tekst

updaten door een terminal te openen en het comman-

Hallo, wereld op de voorgrond van de Minecraft-

do sudo apt-get update uit te voeren, gevolgd door

omgeving. Je kunt de code ook uitvoeren door op Run

sudo apt-get dist-upgrade en de stappen te volgen.

/ Run Module te klikken in de menubalk bovenaan.

In Minecraft Pi klik je op Start Game en kies je een wereld om je creaties in tot leven te brengen. Daarna

Locatie

is het nodig om de Python-editor te openen. Dat kun

Om de locatie van de speler op te vragen, voer je de

je doen door naar het hoofdmenu te gaan en dit

volgende code uit:

keer te kiezen voor Programming / Python 3 (IDLE). Hallo, wereld verschijnt in de chatfunctie van Minecraft Pi.

Als je nu het bestand opslaat met Ctrl+S en op F5

te beginnen. Ontbreekt die optie? Dan kun je Raspbian

x, y, z = mc.player.getPos()

Vervolgens klik je op File / New Window en typ je het

In je Minecraft-object is een zogenaamd player-object

volgende om Minecraft te starten:

aanwezig. Dat player-object bevat een functie, getPos(),

from mcpi.minecraft import Minecraft

die drie waardes in een keer teruggeeft, namelijk de

mc.postToChat("Hallo, wereld")

een high-level programmeertaal is, kunnen we die

mc = Minecraft.create()

x-, y- en z-coördinaat van de speler. Omdat Python drie waardes in één keer toekennen aan drie nieuwe variabelen, in dit geval x, y en z.

Blokken Om een blok te plaatsen voor de neus van de speler, kun je de functie setBlock() gebruiken: mc.setBlock(x+1, y, z, 1)

Daarmee plaats je een blok recht voor de neus van de speler (x + 1), op dezelfde hoogte en diepte. Het laatste getal, de 1, geeft het type aan. 1 staat voor steen, maar je hebt ook 0 voor lucht, 2 voor een grasblok, 3 voor modder en meer.

Piramides Module uitvoeren Zorg ervoor

Als eerste importeer je de Python-bibliotheek van

dat je in een

Minecraft. Daarna maken we een nieuwe Minecraft-

Minecraft Pi-spel

wereld aan – wat je doet door op het geïmporteerde

zit en klik dan

Minecraft-object de functie create() aan te roepen – en

op Run Module

roepen we op die wereld postToChat() aan, waaraan je

om je code uit

wat tekst meegeeft die daarna wordt weergegeven op

te voeren.

het scherm.

Met de kracht van Python in combinatie met Minecraft is het mogelijk om snel prachtige vormen te maken. In dit geval maken we een piramide: from mcpi.minecraft import Minecraft from mcpi import block

mc = Minecraft.create() piramide_grootte = 10 level = 1

x, y, z = mc.player.getPos()

De grootte van de piramide zetten we op 10, maar door de manier waarop setBlocks() werkt, wordt de werkelijke grootte van het onderste niveau 20 x 20 blokken. Level is een hulpvariabele die aangeeft op welke hoogte we zitten. Vervolgens genereer je de piramide met een while-loop: x += 10 z += 10 y += 5

while piramide_grootte >= 0:

∙∙∙∙mc.setBlocks(x-piramide_grootte, y+level, z-piramide_grootte, x+piramide_grootte, y+level,

34

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_032-037_Workshop - Minecraft (JP).indd 34

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:52

DOSSIER Programmeren met Minecraft

Met een paar regels code maak je bijzonder mooie constructies in Minecraft.

z+piramide_grootte, block.STONE.id) ∙∙∙∙piramide_grootte -= 1 ∙∙∙∙level += 1

We stellen eerst de gewenste x, y en z in: we willen de piramide wel op voldoende afstand en hoogte van de speler. Daarna bepalen we de grootte van de piramide. De eerste keer plaatsen we blokken vanaf x - 10 tot en met x + 10 en doen dat ook in de diepte met de z-variabele, waardoor je dus onderaan 20 bij 20 blokken hebt. Vervolgens halen we 1 van de piramidegrootte af, waardoor bij de tweede stap in de loop we blokken plaatsen van x – 9 tot en met x + 9. De y verhogen we met 1, door middel van de level-hulpvariabele, waardoor deze laag een hoger geplaatst wordt. Het resultaat is een mooie piramide. We stoppen als de piramidegroottevariabele nog maar een waarde heeft van 0.

mc.postToChat('Whac-a-Mole!')

Het spelbord

x, y, z = mc.player.getPos()

met een aantal

mc.setBlocks(x-1, y, z+3, x+1, y+2, z+3,

blokken, oftewel

block.STONE.id)

opgelichte mollen, die

Spel in Minecraft

Vervolgens melden we dat het spel op het punt staat

de speler kan

Laten we nu een kort spel bouwen in Minecraft. We

van beginnen. Met time.sleep(x) kun je het spel even

raken.

bouwen het spel Whac-A-Mole na, een eenvoudig spel

een aantal seconden pauzeren, zodat de speler tijd

dat je vaak op de kermis kunt spelen waarbij er een

heeft zich voor te bereiden. Daarna starten we het

mol verschijnt die je zo snel mogelijk moet raken met

spel.

de hamer. In dit geval doen we dat met een stel blokken, waarbij steeds een blok van kleur verandert, dat je vervolgens met je zwaard moet aantikken.

mc.postToChat('Maak je klaar...') time.sleep(2)

mc.postToChat('Begin!')

Spelbord

Blok verlichten

Als eerste halen we weer de positie op van de speler

Het spel bevat een aantal hulpvariabelen, namelijk

en plaatsen we, het belangrijkste, het spelbord:

actieve_blokken en punten. In actieve_blokken hou-

from mcpi.minecraft import Minecraft

den we bij hoeveel blokken nu opgelicht zijn: blokken

import random

te scoren. In punten houden we bij hoeveel blokken de

from mcpi import block

die de speler moet raken met het zwaard om een punt

import time

speler tot nu toe op tijd heeft geraakt.

mc = Minecraft.create()

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_032-037_Workshop - Minecraft (JP).indd 35

De operaties van het spel vinden plaats in de while-

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

35

28/10/2016 15:52

NL_23x30_ComputerTotaal_Shuttle-NC02 20.10.2016 14:30 Seite 1

IONS

"-STAT OOR 2,5 V T IK H C S

GE

NIEUW DESIGN, VERBETERDE INHOUD …

DE NIEUWE XPC

VERKRIJGBAAR IN VIER NIEUWE CPU-VARIANTEN TEN TOT 32 GB DDR3L-GEHEUGEN VERBETERD KOELSYSTEEM ONDERSTEUNT 15 MM-HOGE STATIONS SLECHTS 14 X 14 X 4,2 CM (DXBXH) 165,– €*

VANAF

MINI-PC'S VAN DE NIEUWE PRODUCTLIJN XPC NANO NC02

Vier elegante, geluidsarme oplossingen voor kantoor: De XPC nano belooft zeer compacte pc's met een aantrekkelijk design. Energiezuinig en ondersteuning van M.2-SSD's dankzij de nieuwe Intel-proces-sortechnologie. Ondanks de smalle apparaten is de behuizing geschikt voor 2,5"-stations tot een maxi-male hoogte van 15 mm. Nog een troef: deze modellen kunnen staand, liggend of gemonteerd aan de monitor worden gebruikt. Kies nu uw NC02U met Celeron 3855U, NC02U3 met Core i3-6100U, NC02U5 met Core i5-6200U of NC02U7 met Core i7-6500U. Welk model u ook kiest, u maakt altijd de juiste keuze.

* Aanbevolen verkoopprijs.

www.alternate.nl

Naamloos-1 1

www.azerty.nl

www.centralpoint.nl

27-10-2016 13:04:04

DOSSIER Programmeren met Minecraft

loop. Als alle negen blokken van het spel actief zijn,

de speler een blok heeft geraakt, controleren we het

dan heeft de speler verloren en is het spel voorbij. Met

type van het blok en dan specifiek of het overeenkomt

time.sleep(0.2) geef je aan hoeveel tijd de speler krijgt

met GLOWSTONE_BLOCK. Is dat het geval, dan kunnen

per blok, voordat we weer een extra opgelicht blok,

we een punt bij de score van de speler optellen.

oftewel een extra mol, toevoegen. actieve_blokken = 0 punten = 0

while actieve_blokken < 9: ∙∙∙∙time.sleep(0.2)

∙∙∙∙actieve_blokken += 1

∙∙∙∙nieuw_blok_aangemaakt = False

Vervolgens voegen we de variabele nieuw_blok_aangemaakt toe, die standaard onwaar is. Bij elke herha-

∙∙∙∙for hit_block in

mc.events.pollBlockHits():

∙∙∙∙∙∙∙∙if mc.getBlock(hit_block.pos.x, hit_block.pos.y, hit_block.pos.z) == block.GLOWSTONE_BLOCK.id:

∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙mc.setBlock(hit_block.pos.x, hit_block.pos.y, hit_block.pos.z, block.STONE.id)

∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙actieve_blokken -= 1 ∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙punten += 1

Als je alle code in zijn geheel onder

ling van deze lus willen we een willekeurig blok laten

Het aantal opgelichte blokken, actieve_blokken, kun-

elkaar zet, is

oplichten, zodat de speler die kan raken.

nen we dan dus met 1 verminderen. Achteraf plaatsen

dit het gehele

we een melding met het totale aantal punten dat de

Whac-a-Mole-

speler heeft verdiend. Je speelt het spel overigens door

spel dat we

We maken een nieuwe while-loop in de while-loop

met de rechtermuisknop op de blokken te richten en

net hebben

hierboven, met als voorwaarde dat zolang er nog geen

te klikken.

gemaakt.

Willekeurig blok nieuw blok verlicht is we blijven herhalen. Dat is nodig, omdat als we willekeurig een blok gaan uitkiezen het kan voorkomen dat we een al verlicht blok van een vorige iteratie selecteren. We herhalen de lus totdat we een blok van steen hebben gevonden dat wel verlicht kan worden. Het willekeurig kiezen van een blok gebeurt met random.randint(begin, eind), dat tussen de

begin en eind-variabelen een willekeurig getal uitkiest. Voor de x kunnen we tussen -1 en 1 kiezen en voor de y tussen 0 en 2, vanwege de grootte van het spelbord. We controleren met de if-statement of het willekeurig gekozen blok van steen is, dat is er dus nog één die we dan kunnen oplichten. Als dat het geval is, vervangen we dat blok met een GLOWSTONE_BLOCK en zetten we de variabele nieuw_blok_aangemaakt op True, zodat de loop stopt en het programma verdergaat. ∙∙∙∙while not nieuw_blok_aangemaakt:

∙∙∙∙∙∙∙∙x_pos = x + random.randint(-1, 1) ∙∙∙∙∙∙∙∙y_pos = y + random.randint(0, 2) ∙∙∙∙∙∙∙∙z_pos = z + 3

∙∙∙∙∙∙∙∙if mc.getBlock(x_pos, y_pos, z_pos) == block.STONE.id:

Tot slot

z_pos, block.GLOWSTONE_BLOCK.id)

Python leuke dingen voor elkaar

∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙mc.setBlock(x_pos, y_pos,

In Minecraft kun je dankzij

∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙∙nieuw_blok_aangemaakt = True

krijgen. Wil je nog meer weten

Blok geraakt?

wat je allemaal kunt doen aan de hand van leuke voorbeelden?

Om te controleren of de speler succesvol een opgelicht

Bezoek dan ook eens

blok heeft geraakt, gebruiken we de functie poll-

www.instructables.com/id/

BlockHits() in events. Deze functie geeft een lijst

python-coding-for-minecraft

van blokken terug die de speler heeft geraakt. Met een for-loop doorlopen we elk blok. Om te controleren of

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_032-037_Workshop - Minecraft (JP).indd 37

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

37

28/10/2016 15:52

WORKSHOP Arduino

PROGRAMMEREN MET DE ARDUINO Zelf aan de slag met programmeerbare elektronica

Als je op zoek gaat naar leuke elektronische projecten op het internet, kom je niet onder de naam Arduino uit. Het opensource-systeem wordt onder andere gebruikt voor Internet-of-Things-toepassingen, robots en leuke DIY-projecten. Wat is Arduino nu precies en waarom het zo leuk is om te experimenteren met dit voordelige systeem? Om daar achter te komen gaan we zelf aan de slag met dit veelzijdige platform. R I C H A R D V E E N S T R A , KO E N V E R V LO E S E M E N M A R T I J N O V E R M A N

A

rduino is een opensource elektronicaplatform en bestaat uit een combinatie van hardware en software. Alles is erop gericht

om het je zo makkelijk mogelijk te maken om zelf met elektronische componenten te gaan knutselen. De bedoeling van de makers is dat ook mensen zonder programmeer- en elektronica-ervaring er snel mee uit de voeten kunnen. De basis van elk Arduino-project is een Arduino-board waar een aantal standaardcomponenten op vast is gesoldeerd. Het hart van

De basis van

een Arduino-board is een microcontroller, veelal een

38

de Arduino Uno

Atmel ATmega. Sommige Arduino-boards hebben

sensors, motors, ledlampjes en andere componenten

is de Atmel-

echter microcontrollers van bijvoorbeeld Intel of STM.

kunt verbinden om je eigen product te maken. Omdat

microcontroller

Wat je verder op een Arduino-board vindt, is afhan-

deze componenten vaak erg goedkoop zijn, kun je voor

ATMEGA328P.

kelijk van het model. De meeste boards hebben een

weinig geld je eigen IP-camera, robot of IoT-toepassing

usb-aansluiting om met je computer te kunnen com-

maken. Om je Arduino-project te programmeren, heb

municeren, maar er zijn ook boards beschikbaar met

je een computer nodig, maar dit betekent niet dat je

alleen een wifi-module. Het grote voordeel van een

project uiteindelijk een computer nodig heeft om te

Arduino-board is dat alle noodzakelijke componenten

functioneren. Normaal gesproken krijgt je Arduino-

om simpele doe-het-zelfprojecten te maken, al op

project stroom via de usb-verbinding. Als je een

het board zijn geĂŻnstalleerd. Aan de zijkanten van elk

Arduino-project standalone wilt laten draaien, moet je

board vind je in- en uitgangen die je via draadjes met

een netspanningsadapter of accu aansluiten.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 38

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:46

WORKSHOP Arduino

Producten Om gevoel te krijgen wat er met het Arduino-systeem mogelijk is en welke producten er verkrijgbaar zijn, is het handig om als eerste een bezoekje aan de website www.arduino.cc te brengen. Let op: de getoonde prijzen op die website zijn exclusief btw en exclusief verzendkosten). Je kunt ook www.arduino.org bezoeken, deze website heeft een iets ander aanbod. Klik op Products en je ziet dat er drie officiële beginnersboards zijn: de Uno, de 101 en de Micro. De Uno is het standaardmodel en hierover zijn de meeste handleidingen en tutorials geschreven. De Uno is bij de derde revisie aanbeland en wordt daarom ook wel Rev3 of R3 genoemd. Een Uno kost 20 euro en is gebaseerd op de ATmega328P-microcontroller. Deze

zet, is voor Windows, macOS en Linux beschikbaar

bevat 32 kilobyte flashgeheugen en 2 kilobyte RAM.

en download je vanaf de website van Arduino. De

software ben je

De 101 is een luxe versie van de Uno en heeft een

software is een IDE (Integrated Development Environ-

nergens, je moet

Intel Curie-microcontroller. Daarnaast beschikt de

ment), dit houdt in dat het naast een broncode-editor

code uploaden

101 over bluetooth en heeft het board een versnel-

bijvoorbeeld ook een debugger bevat. Download de

naar je Arduino-

lingsmeter en gyroscoop. Als je een project wilt maken

software vanaf www.arduino.cc/en/main/software.

board.

dat van beweging gebruikmaakt of via bluetooth moet

Je kunt een donatie doen of de software kosteloos

communiceren met iets anders, dan is dit een goede

downloaden. Zodra je de software hebt geïnstalleerd,

keus. De 101 kost 28,65 euro. De Micro is een compact

verbind je je Arduino-board met je pc en selecteer je

board met geïntegreerde usb-aansluiting en kost

jouw type board bij Hulpmiddelen / Board. Leuk is

18 euro. Voor gevorderden zijn er nog complexere

dat de software ook een aantal simpele voorbeelden

boards te krijgen, zoals de Arduino MEGA 2560, deze

heeft. Klik hiervoor op Bestand / Voorbeelden. Er

is groter, heeft meer in- en uitgangen en kost je 35

is ook een webeditor beschikbaar, deze heet Create

euro. Omdat Arduino een opensource-systeem is, zijn

en is op dit moment nog niet meteen toegankelijk

er andere fabrikanten die Arduino-boards aanbieden.

voor iedereen. Je kunt je inschrijven op https://

is het bekendste

Een handige lijst met vergelijkbare boards vind je op

create.arduino.cc/waitinglist en binnen een paar

Arduino-board.

www.tiny.cc/arboard.

dagen ontvang je een uitnodiging om de webeditor

De Uno Rev3

Zonder

te gebruiken. Omdat ook de software opensource is, zijn er alternatieven voor de officiële software te vinden. Een bekend alternatief is Codebender. Dit programma draai je vanuit je browser. Tenminste, als je Chrome of Firefox gebruikt.

Benodigdheden Aan alleen een Arduino-board heb je vrij weinig, je moet ook een aantal zaken op voorraad hebben. Handig is een breadboard om je projecten op te ‘prototypen’. Ook heb je een verzameling weerstandjes, ledjes en andere kleine elektronicacomponenten nodig om leuke Arduino-projecten te bouwen.

Software De programmeertaal die je nodig hebt om je Arduinoproject vorm te geven, is gebaseerd op een variant van de programmeertaal C/C++. De ontwikkelomgeving waarmee je de code maakt en op je Arduino

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 39

Een Arduino leent zich erg goed voor het ‘prototypen’ van je knutselproject. Naast het board zie je hier een breadboard, jumperdraden en leds.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

39

01/11/2016 11:01

WORKSHOP Arduino

Codebender is een webeditor om je Arduino te programmeren.

Klonen Er is de laatste jaren een wildgroei aan Arduino-boards beschikbaar. De Arduino.cc-website heeft het zelf over compatibele boards, klonen en vervalsingen. Waar de grens ligt, is niet altijd even duidelijk, want aangezien zowel de hardware als de software opensource is, mag iedereen doen wat hij of zij wil. Sommige compatibele

kloon en een vervalsing is een dunne, maar Arduino

producten worden op de website van Arduino LLC zelfs

LLC vindt het niet leuk als de naam ‘Arduino’ of ‘One’

Playground op

een vervalsing?

aangeprezen, zoals de producten van Teensy en Bare

wordt genoemd en geeft op de webpagina

www.arduino.cc

De naam Uno

Conductive. Intel heeft een partnerdeal met Arduino

www.arduino.cc/en/products/counterfeit meer

vind je kant-en-

wordt gebruikt,

LLC, en de Intel Galileo en Intel Edison worden op de

informatie over klonen en vervalsingen. De kosten van

klare instructies

maar het offici-

website van Arduino LLC als ‘certified’ aangegeven.

een kloon zijn vaak een fractie van de prijs van een ori-

voor tientallen

ele Arduino-logo

Klonen zijn er ook genoeg te vinden, veelal op eBay en

ginele Arduino, een Uno-kloon kun je voor zeven euro

projecten.

is niet te vinden.

Chinese webshops als AliExpress. De grens tussen een

al online kopen. Uiteraard heb je geen garantie dat de

Een kloon of

Via de

kwaliteit net zo goed is als een origineel board en er is geen kooptip te geven omdat er maandelijks nieuwe klonen bijkomen.

Projecten De aantrekkingskracht van Arduino zit hem in een combinatie van de meestal lage kosten en het feit dat het relatief makkelijk is om onder de knie te krijgen. Je hoeft om een bepaald project te testen vaak geen soldeerbout aan te raken en er zijn duizenden voorbeelden van projecten op internet te vinden. Doordat alles opensource is, kun je code van andere gebruikers gewoon kopiëren en in je eigen projecten gebruiken. Naast de simpele projectjes in de software,

Microcontroller of microprocessor?

vind je op beide websites van Arduino al een heleboel leuke en zinnige projecten. Ga op www.arduino.cc

Deze twee begrippen worden vaak door elkaar gehaald. Een micropro-

of www.arduino.org naar Learning voor tutorials of

cessor is een chip die we kennen uit de pc en herbergt alleen de cpu.

ga naar websites als www.lifehacker.com, www.

RAM, ROM en andere zaken moeten apart worden toegevoegd. Bij een

instructables.com of www.makezine.com voor

microcontroller zijn de cpu, RAM, ROM en andere opties samengevoegd

ideeën voor je eigen projecten. Op http://playground.

in één chip. Aan de buitenkant kun je vaak niet zien of een chip een

arduino.cc/projects/ideas vind je ook tientallen leuke

microprocessor of een microcontroller is.

projecten die je zelf kunt uitvoeren.

40

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 40

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:46

WORKSHOP Arduino

AAN DE SLAG! potmeters te draaien, kun je de elke kleur creëren die

Enthousiast geworden?

je maar wilt. Van de potmeters sluiten we bij alle drie de buitenste twee pootjes aan tussen 5 volt en GND.

De hoogste tijd om de handen uit de mouwen te steken en zelf met een breadboard en een daarnaast voor voldoende jumperdraden en de bij de workshops vermelde componenten, te vinden bij diverse elektronicawinkels. Of koop

Maak zelf techniek { Arduino voor iedereen

Arduino(kloon) aan de gang te gaan. Zorg

Maak zelf techniek

een compleet door de auteurs van dit artikel samengesteld pakket op www.hubbit.nl (zie

ARDUINO. voor (iedereen); Koen Vervloesem & Martijn Overman

met pin A0 van de Arduino, het middelste pootje van de tweede met A1 en het middelste pootje van de derde met A2. Hier past wel een waarschuwing: het verwis-

25

PRAKTI SCHE PROJEC TEN

selen van de middelste pootjes met één van de twee

{ Maak een Knight Rider-scanner (met de bekende tune!) { Buitenkraan afsluiten? Het vorstalarm vertelt het je.{ Haal kleur in huis met de mini-Hue. { Heeft je plant nog genoeg water? Meten is weten!{ Houd het hoofd koel met de automatische ventilatorregeling.{ Lekkagemelder voor je (vaat)wasmachine.{ Fun met je eigen digitale bingomolen.

En nog heel veel meer moois! 001-001 Cover.indd 3

Verbind het middelste pootje van de eerste potmeter

22-09-16 12:08

buitenste levert gegarandeerd stank, rook en kapotte potmeters op! Het aansluiten van de rgb-led is een kwestie van

pagina 45). We gaan nu met twee projecten aan de slag: eentje om een led in alle

goed kijken. Als je hem zo vasthoudt dat het tweede

kleuren te laten branden en eentje waarin we een bingomolen maken.

pootje van links het langste is, is de volgorde als volgt: anode van rood, gezamenlijke kathode, anode van

LivingColors

Met de primaire kleuren rood, groen en blauw zijn alle mogelijke kleurcombinaties te maken. De Arduino krijgt er ruim 16 miljoen uit een driekleurenled!

groen, anode van blauw. Sluit de anode van rood met een weerstand van 100 ohm aan op D3, de anode van groen met een weerstand van 1 kilo-ohm op D5 en

Zo ziet het

de anode van blauw met een weerstand van 470 ohm

breadboard

op D6. De leds branden standaard niet even fel en

eruit als we

dat is met het gebruik van verschillende weerstanden

gebruikmaken

opgelost. Verbind ten slotte de gezamenlijke kathode

van een Arduino

met GND.

Nano.

Benodigde componenten LivingColors 1 rgb-led 1 weerstand van 100 ohm 1 weerstand van 470 ohm 1 weerstand van 1 kilo-ohm 3 potmeters van 10 kilo-ohm Een driekleurenled of rgb-led is niets meer of minder dan een rode, groene en blauwe led in één behuizing. De truc zit hem in het dimmen of juist feller laten branden van de drie leds en het combineren van de kleuren. Zo geeft rood en groen samen geel, dus daarvoor hoeft alleen blauw te worden gedimd.

Toelichting code

Wordt blauw feller en groen minder fel, dan vormen

In onze code (zie afbeelding linksboven op de volgende

rood en blauw samen magenta. En als alle leds even

pagina) beginnen we met constanten te definiëren

fel branden krijg je wit. Het regelen van de lichtsterkte

voor de pinnen. De waardes van de potentiometers

doen we met pulsbreedtemodulatie. Dat houdt in dat

lezen we in vanaf pinnen A0, A1 en A2. Ook definiëren

we de leds razendsnel aan- en uitzetten, waarbij we

we de pinnen voor de drie kleuren van de rgb-led.

de verhouding tussen de tijd dat een led wel of niet

Waarom gebruiken we overigens 3, 5 en 6 en niet 3,

brandt variëren.

4 en 5? Dat heeft een eenvoudige reden: we moeten

Aansluiten

voor elke kleurcomponent een analoge waarde naar de rgb-led schrijven. Maar de functie analogWrite

Om de kleuren te maken, gebruiken we drie potmeters.

werkt op de meeste Arduino-bordjes alleen op de pin-

Door met een kleine schroevendraaier aan de drie

nen 3, 5, 6, 9, 10 en 11.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 41

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

41

28/10/2016 15:46

WORKSHOP Arduino

Bingomolen

We beschrijven ook nog een speels, maar uitdagend project. Want zo eenvoudig als het spelletje is, zo ingewikkeld is het om de spelregels in hard- en software vast te leggen. Alle ballen verzamelen! Benodigde componenten Bingomolen 7 gele leds 3 groene leds 3 rode leds 3 blauwe leds 2 drukknoppen 1 piëzo-luidspreker 10 weerstanden van 470 ohm In setup hoeft niets te gebeuren. Voor de functie

3 weerstanden van 220 ohm

analogWrite hoef je immers geen pinmodus te zetten,

3 weerstanden van 1 kilo-ohm

en ook voor analogRead is een aanroep van de functie

1 weerstand van 10 kilo-ohm

pinMode niet nodig. Wat er in loop gebeurt, is heel eenvoudig. We lezen eerst met analogRead achter-

Bij bingo worden één voor één de getallen 1 tot

eenvolgens de rood-, groen- en blauwwaarde in van

en met 75 getrokken. Op een bingokaart staan 24

de respectievelijke analoge pinnen. Daarna schrijven

willekeurige getallen uit deze reeks. Wie het eerst

we naar de respectievelijke pinnen van de rgb-led de

een kaart vol heeft, roept “Bingo!” en wint de ronde.

overeenkomstige waarde van de potentiometer, maar

Slechts drie spelregels, waarvoor we een imposante

trotechnisch

we delen die eerst door 4. De waardes die we van

code en een breadboard vol componenten moeten

onderlegde

analogRead terugkrijgen, gaan immers van 0 tot 1023

optuigen (zie afbeelding pagina 44).

Voor elek-

lezers, hier het (210 - 1). De functie analogWrite verwacht daarenteschema.

gen waardes van 0 tot 255 (28 - 1).

We gebruiken twee rijen leds: een rij voor de tientallen en een rij voor de eenheden. Voor de tientallen hebben we slechts zeven leds nodig, het hoogste getal is immers 75. Voor de eenheden gebruiken we

3 x 10 kilo-ohm

D13/SCK

AREF

D12/MISO

men simpelweg pinnen tekort op de Arduino.

5V

omdat ze – letterlijk – niets toevoegen, maar we ko-

RESET

VIN

3V3

er negen. De nullen laten we achterwege. Niet alleen

D11/MOSI A0

D10

A1

D9

A2

D8

A3 A4 A5

Arduino Nano (Rev3.0)

D7

Aansluiten 1 kilo-ohm

D6 D5

A6

D4

A7

D3 D2

470 ohm 100 ohm

R

We beginnen met het aansluiten van de tientallen.

B

Sluit zeven gele leds met hun anode aan op respec-

G

tievelijk pin 13, A0, A1, A2, A3, A4 en A5. Verbind de kathodes elk via een weerstand van 470 ohm met GND. Voor de eenheden gebruiken we drie groene, drie rode en drie blauwe leds. Sluit de rode leds met

D1/TX GND

D0/RX

de anodes aan op respectievelijk pin D4, D5 en D6. De kathodes verbind je elk via een weerstand van 470 ohm met GND. Verbind de anodes van de groene leds met respectievelijk pin D7, D8 en D9 en de kathodes

42

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 42

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:46

WORKSHOP Arduino

elk via een weerstand van 220 ohm met GND. Sluit de anodes van blauwe leds aan op D10, D11 en D12 en de kathodes elk via een weerstand van 1 kilo-ohm op GND. Verbind pin D2 via een weerstand van 10 kilo-ohm met GND en sluit een drukknop aan tussen D2 en +5 volt. Sluit de piĂŤzo-luidspreker aan tussen pin D3 en GND en sluit ten slotte een drukknop aan tussen pin RST en GND. De verschillende weerstandwaarden bij de leds zorgen ervoor dat alle leds ongeveer evenveel licht geven en beperken de totale hoeveelheid stroom als er veel leds tegelijk branden. Zo blijven we veilig uit de buurt van de grenswaarden van de Arduino.

Toelichting code De code van dit Arduino-project is complex (zie kolom rechts). We beginnen met de declaratie van enkele constanten en variabelen. De belangrijkste hier is het aantal nummers dat we trekken en de rij bingonummers. De variabele trekking bevat het aantal getallen dat we al getrokken hebben. In setup stellen we alle pinnen in de juiste modus in. Merk op: we gaan in de for-lus alle pinnen van 4 tot en met A5 af. Je stelt jezelf misschien de vraag of A5 wel een geldig getal is waarmee we in de for-lus pinNumber kunnen vergelijken. Dat werkt inderdaad, omdat de analoge pinnen A0 tot en met A5 intern eigenlijk pinnummers 14 tot en met 19 hebben. Op het einde van setup roepen we de functie willekeurigeRij aan, die bingoRij vult met de getallen 1 tot en met 75 in willekeurige volgorde. De functie loop is vrij kort: als je de drukknop indrukt en het aantal trekkingen nog geen 75 bedraagt, spelen we een toon af op de piĂŤzoluidspreker en trekken we een getal.

Getallen trekken De functie trekGetal is waar de magie gebeurt, dus daar blijven we wat langer bij stilstaan. We nemen een getal uit bingoRij op plaats trekking. De variabele trekking heeft in het begin als waarde 0, waardoor we het eerste getal uit de rij nemen. We delen daarna dit getal door 10 en kennen dit toe aan de variabele tiental. Omdat dit een getal van type int is, gaat het om een gehele deling, dus zonder komma. Daardoor bevat tiental het eerste cijfer van het getrokken getal, namelijk het tiental. Het tweede cijfer, voor eenheid,

Code-bestanden downloaden Scriptteksten luisteren nogal nauw, je moet ze precies goed invoeren. Vind je het overtikken van de codes lastig, hier vind je alle codes in een bestand: www.tiny.cc/colorsino en www.tiny.cc/bingoino

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 43

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

43

28/10/2016 15:46

WORKSHOP Arduino

Het is dringen op het breadboard, maar het past!

verkrijgen we door de rest van het getal bij deling

Eenheden doorgeven. Pin (D)4 stelt immers eenheid

door 10 te berekenen, en dat doen we met getal %

1 voor, pin 5 eenheid 2 enzovoort.

10. Het %-teken berekent namelijk die rest. Daarna tellen we 1 bij de variabele trekking op, zodat we bij

De juiste leds laten branden

de volgende trekking het volgende getal nemen. We

In de functie Tientallen zetten we alle pinnen van

vertragen even zolang de knop nog is ingedrukt, zo-

13 tot en met het doorgegeven pinnummer op HIGH

dat een haperende knop geen roet in het eten gooit.

en alle pinnummers daarboven tot en met A5 op

Daarna roepen we de functies Tientallen en

LOW. Merk op: dat werkt ook als tiental in de functie

Eenheden aan om de juiste leds in te schakelen. Aan

trekGetal 0 is, want dan is tiental in de functie

Tientallen geven we de variabele tiental door, maar

Tientallen 12. De eerste for-lus wordt dan niet uitge-

we tellen er 12 bij op. De led op pin 13 stelt immers

voerd omdat de beginwaarde 13 groter dan 12 is. De

elektronica-

tiental 1 voor, de led op pin A0 (dus pinnummer 14)

tweede for-lus loopt over de getallen 13 tot en met

schema voor

tiental 2 enzovoort. Op dezelfde manier tellen we bij

A5 en zet dus alle leds van de tientallen op LOW. De

ingewijden.

de variabele eenheid 3 op voor we ze aan de functie

functie Eenheden werkt exact hetzelfde als Tiental-

Het

len, alleen met andere randgetallen in de lussen. We laten het als een oefening voor de lezer om van beide

D13/SCK

AREF

D12/MISO D11/MOSI

A0

D10

A1

D9

A2

D8

A3

D7

A4 A5

Arduino Nano (Rev3.0)

met alle getallen van 1 tot en met aantalNummers

470 ohm

RESET 6 x 470 ohm

6 x geel

de functie willekeurigeRij, die de rij bingoRij vult

3V3

5V

VIN

functies één functie te maken … Dan rest alleen nog

D6

geel

D4

A7

D3

3 x 1 kilo-ohm

blauw groen

3 x 220 ohm

groen rood

3 x 470 ohm

rood

GND

Overigens hebben we geen pinnen meer over om als digitale ingang te gebruiken om een nieuwe reeks

rood

van 75 cijfers te trekken. A6 en A7 zijn namelijk alleen

D2

D1/TX

raden we zeker aan om zich eens in de functie te verdiepen.

groen

D0/RX

de rest van de code niet belangrijk dat je de werking van deze functie begrijpt, maar de ambitieuze lezers

blauw

D5

A6

in willekeurige volgorde. Het is voor het begrip van

blauw

als analoge ingang te gebruiken. Daarvoor dient de 10 kilo-ohm

drukknop tussen pinnen RST en GND. Als we die indrukken, reset de Arduino zichzelf en voert deze opnieuw de functie setup uit, waardoor de functie willekeurigeRij weer een nieuwe reeks willekeurig geschudde getallen creëert. En dat zonder dat we hiervoor code nodig hebben!

44

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_038-044_Workshop - Programmeren met Arduino (JP).indd 44

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:46

KNUTSELTIP VAN DE SINT!

Nu het buiten donkerder en kouder wordt, is het knutselseizoen weer aangebroken! Aanleiding voor PCM om een bijzonder pakket samen te stellen, waarmee je zelf kunt gaan programmeren. Voor deze aanbieding geldt: inclusief btw en exclusief verzendkosten, op = op. Deze aanbieding geldt zolang de special in de winkel ligt.

P

KNUTSELEN EN LEREN PROGRAMMEREN

rogrammeren heeft voor velen iets magisch, iets voor een selecte groep mensen die weet hoe wij producten het beste kunnen gebruiken en dat dan ook voor ons bepaalt. Maar er is iets aan het veranderen. Meer dan ooit zijn geïnteresseerden op een of andere manier bezig met code. Of het nu het bouwen van een website is, of het maken van slimme formules in Excel om kleine gegevensverzamelingen te beheren. Of zoiets handigs als het maken van e-mailregels om de berichtenstroom in te dammen; het is allemaal programmeren! ARDUINO Als redactie van PCM schatten we in dat velen van jullie best eens verder willen kijken dan Windows, dus zijn we op zoek gegaan naar een geschikt platform. Het is Arduino

€ 49,-

€ 39,-

MET KORTINGCODE: ARDUINOPCM

geworden, een betaalbare microcomputer die met eenvoudige instructies is te besturen en waar je direct andere hardware aan kunt koppelen. Dat kunnen luidsprekers, leds of motoren zijn, die je verbindt met drukknoppen, warmtesensoren of een microfoon. Met je eigen programma’s laat je de Arduino reageren op z’n omgeving.

25 WORKSHOPS Om je op weg te helpen hebben we een boek samengesteld met daarin 25 uitdagende workshops waarin we uitleggen hoe je de Arduino kunt laten doen wat je wilt. De nadruk ligt niet zozeer op de elektronica, maar op de code. We vertellen je precies hoe je de componenten aansluit, maar zullen je niet vermoeien met een elektronicacursus. Dat is beslist interessant, maar wat ons betreft wat minder passend bij PCM. Programmeren, hoe je techniek voor je kunt laten werken en uiteindelijk hoe je zelf iets kunt maken wat je daadwerkelijk kunt gebruiken zijn daarbij de leidraad. We zullen heel rustig beginnen met een paar eenvoudige circuits waarbij we toelichten wat een breadboard is en hoe het werkt, hoe je een led aansluit en hoe je de waarde van een weerstand afleest. Maar het gaat boven alles om het programmeren, dus dat doen we al vanaf de eerste workshop.

EEN GREEP UIT DE PROJECTEN: • Knight Rider-scanner (met tune!) • Digitale bingomolen • Potplantmonitor • Mini-Hue (kleurrijke verlichting) • Ventilatorregeling

HET PAKKET BESTAAT UIT: • Projectboek • 25 praktische projecten • ± 200 componenten • Arduino Nano-compatibele microcomputer • Breadboard • Jumperdraden

DIRECT AAN DE SLAG! Het boek wordt geleverd met een pakket van bijna 200 onderdelen om alle projecten direct te kunnen bouwen. De set bevat onder andere een Arduino Nano-compatibele microcomputer, een breadboard en draadjes om alle schakelingen zonder soldeerbout te kunnen maken. Sensoren voor warmte, licht en geluid, leds, een luidspreker en ventilator maken het een zeer gevarieerd geheel. We beginnen eenvoudig met een programmaatje dat een led laat knipperen. Wat verderop laten we een piëzo-luidsprekertje ‘Hallo Wereld’ seinen in morse. We maken onder andere een slimme timer voor trappenhuisverlichting, een schemerschakelaar, een lekkagemelder, een schakeling waarmee we met drie draaiknoppen alle kleuren uit een een rgb-led kunnen halen, een pincodelezer, en bouwen uiteindelijk een digitale bingo-molen en een KnightRider-scanner die ook nog de bekende tune afspeelt! Elke workshop is voorzien van een indicatie van de moeilijkheidsgraad en de benodigde tijd. Laat die winter maar komen, wij vermaken ons wel de komende tijd. 

GA SNEL NAAR WWW.HUBBIT.NL/ARDUINO

Hubbit Arduino.indd 22

19-10-16 17:34

GROEPSTEST Desktopvervangers

KRACHTIGE LAPTOPS VOOR HET ECHTE WERK Groepstest desktopvervangers

Bij de aanschaf van een nieuwe computer kun je overwegen om te kiezen voor een krachtige laptop om je desktopcomputer te vervangen. Een moderne laptop doet zeker niet onder voor een gewone computer qua prestaties en dankzij een SSD en een krachtige videokaart is hij uitermate geschikt voor zware taken zoals gaming en foto- en videobewerking. PCM test vier krachtige 17,3inch-laptops.

taties van de ingebouwde mobiele

J OZ E F S C H I L D E R M A N S

technologie voor een vloeiender ga-

D

gpu’s komen overeen met aparte grafische kaarten uit de lagere tot hogere middenklasse. Vooral de koeling speelt hierbij een rol: in een laptopverpakking kun je nu eenmaal minder krachtige koelers kwijt. Drie van de vier geteste laptops ondersteunen NVIDIA’s G-Syncmeweergave. Twee laptops slagen

e geteste laptops draaien

zelfs tot 4K-resolutie. Alle laptops

tatieverschillen, vooral bij recentere

in de 3DMark DX11- en vier in de

Windows 10 Home 64 bit

hebben een aparte NVIDIA-gpu die

games. Wie intensief gamet, de

DX12-stresstesten die de framesta-

en beschikken allemaal

geschikt is voor intensieve audio-,

nieuwste games wil spelen en dit

biliteit meten. In die benchmark

over een standaard (niet aanraak-

video-, computerontwerp- en mul-

op de allerhoogste resolutie wil

moet een pc minimaal 97% halen.

gevoelig) Full HD-scherm met een

timediatoepassingen. Geschikt om

doen, kan toch nog altijd het beste

In de tabel in dit blad vind je alleen

diagonaal van 43,94 cm (17,3 inch).

te gamen zijn ze ook allemaal, al

kiezen voor een desktop-pc met

de specificaties. Via www.tiny.cc/

Ze zijn ook allemaal uitgerust met

bestaan er onderling wel wat pres-

high-end grafische kaart. De pres-

deskt lees je alle benchmarks!

volwaardige toetsenborden met een apart numeriek gedeelte. Vrije opslagruimte van minstens 1 TB,

Testmethode

een groot multitouch-aanraakvlak

We testen de laptops zoals gele-

lende belastingscenario’s gebaseerd

elk 5%, de 3DMark Time Spy score

en voldoende netwerk-, audio-,

verd, maar voeren vooraf wel alle

op echte gamefragmenten. Uit de

(DX12) 10%, het gewicht 5% en de

video- en usb3.0/3.1-aansluitingen

Windows 10- en eventuele driver-

verschillende benchmarkcijfers

autonomie (berekend met de PC

maken het plaatje compleet. Deze

updates uit. De prestaties meten

berekenen we een gewogen pres-

Mark 8 Accelerated Home Battery

desktopvervangers wegen tussen

we met Futuremark PCMark 8. Dit

tatiescore op 100 punten. Daarin

Score) eveneens 5%. Op basis van

de 2,85 en 3,78 kg, wat ze wel wat

benchmarkprogramma gebruikt

vertegenwoordigen de Futuremark

deze gewogen prestatiescore bere-

minder draagbaar maakt, maar

verschillende belastingscenario’s

PCMark 8 Accelerated Home Score

kenen we een eveneens gewogen

daardoor juist zeer geschikt zijn

op basis van populaire applicaties

15%, Work Score 15%, Creative Sco-

prijskwaliteit-score op 100 punten,

om ze een vaste plek in huis of op

(thuis, creatief en zakelijk, alsook

re 20%, PC Mark 8 harde schijfpres-

waarin de prestaties voor 55% en

kantoor te gebruiken. Wil je meer-

schijfprestaties). De grafische

taties 15%, de 3DMark Professional

de prijs voor 45% meetellen. In dit

dere of grotere externe schermen

prestatie meten we met Futuremark

Cloud Gate (DirectX 10), Skydrive

artikel geven we de prestatiescore

gebruiken, dan kan dit uiteraard

3DMark Professional Edition 1.x. Ook

(DX11 ‘mainstream’) en Fire Strike

weer met behulp van maximaal vijf

ook bij deze desktopvervangers,

deze benchmark gebruik verschil-

(DX11 ‘high-end’) grafische scores

sterren.

46

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_046-051_Groepstest - Desktop-vervangers (JP).indd 46

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 17:28

GROEPSTEST Desktopvervangers

HP Omen 17-w010nd www.hp.nl Gemiddelde prijs: € 1.399,-

Score

Pluspunten • Verwisselbare batterij • NVIDIA G-Sync

Minpunten • Slechts 8 GB geheugen • Aanraakvlak heeft geen muistoetsen

HP Omen 17 De Omen-laptopserie van HP bestaat uit twee 15inch- en twee 17inch-modellen. Het door ons geteste 17inch-model heeft standaard 8 GB geheugen en een SSD/HDDcombinatie met een totale opslagcapaciteit van 1,25 TB. Windows en de meegeleverde software staan op de SSD. Het duurdere model is

wordt zelfs NVIDIA G-Sync onder-

seerde mobiele gpu uit NVIDIA’s

2,85 kg. De rode ledverlichting van

voorzien van 16 GB geheugen en

steund. De benaming ‘UHD’-laptop

hogere middenklasse kan dit niet

het toetsenbord activeer je met een

een 512GB-SSD. Voor de rest zijn

die HP in zijn documentatie ge-

aan op een extern 2160p-scherm.

functietoets. Met tien vingers typen

beide modellen identiek. De zesde-

bruikt, is wel enigszins misleidend.

Deze bedenkingen gelden overi-

gaat vrij vlot, maar de Enter-toets is

generatie Core i7-cpu en NVIDIA

Het ontspiegelde IPS-scherm van

gens voor alle geteste desktopver-

wat ons betreft iets te klein. Dit is

GeForce GTX965M-gpu met 4 GB

17,3 inch is immers van het FHD-

vangers.

de enige laptop in deze test waar-

eigen VRAM zijn zeker geschikt voor

type. De UHD 4K-resolutie is alleen

veeleisende kantoor-, CAD/CAM-,

mogelijk op een extern scherm dat

bestaat voornamelijk uit goedkoop

len. De B&O-luidsprekers produce-

video- en multimediatoepassingen.

je via HDMI aansluit. Maar hogere

ogend plastic. Het scherm is geluk-

ren een krachtig en helder geluid,

Ook de meeste 3D-games kun je op

frame rates in recente games zijn

kig wel met twee stevige metalen

maar het ontbreekt in vergelijking

deze laptop in vrij hoge resoluties

alleen realistisch op het eigen

scharnieren aan de rest van het

met de audio van Lenovo, Medion

en ‘frame rates’ spelen. Daarbij

1080p-scherm. De Maxwell-geba-

chassis bevestigd. Het geheel weegt

en MSI enigszins aan baskracht.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_046-051_Groepstest - Desktop-vervangers (JP).indd 47

Het antracietkleurige chassis

van je de batterij zelf kunt verwisse-

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

47

31/10/2016 17:28

GROEPSTEST Desktopvervangers

randen waarin achteraan de JBL-stereospeakers verwerkt zijn. Maar met een gewicht van 3,5 kg kan deze laptop zijn ware aard van desktopvervanger niet ontkennen. Bovendien is hij enkele centimeters dieper dan de drie andere in deze test. In het platte chassis was geen plaats meer voor een optische drive. De antracietkleurige kast heeft donkerrode kleuraccenten en bestaat vooral uit kunststof. De schermklep, die het scherm beschermt, is wel van geborsteld metaal. Het chassis lijkt erg stevig. Niets wiebelt en alles is perfect afgewerkt. De rode achtergrondverlichting van het toetsenbord dien je expliciet in te schakelen via een toetsencombinatie. Er zijn twee helderheidsinstellingen. Het grote toetsenbord heeft een goede aanslag, maar de Enter-toets en spatiebalk zijn redelijk klein. De !JBL-speakers produceren een krachtig en helder geluid, dat het wat betreft kwaliteit alleen moet afleggen tegen de Dynaudio-speakers van de MSI-desktopvervanger.

Lenovo IdeaPad Y700 Lenovo’s IdeaPad Y700 is er in 15-

heeft daarmee het platste chassis

en 17inch-versies en met verschil-

in deze test. Het design oogt slank,

lende opties wat betreft grafische

mede dankzij de schuin aflopende

kaarten en opslag. De door ons geteste IdeaPad Y700-17ISK heeft dezelfde zesde-generatie Core i7-

Lenovo IdeaPad Y700-17ISK

cpu, SSD/HDD-opslagconfiguratie

http://shop.lenovo.com

en 1080p-IPS-scherm als de HP

Gemiddelde prijs: €1390,-

Omen, maar met 16 GB is het werkgeheugen iets ruimer be-

Score

meten. De gpu is een ‘mid-range’ GeForce 960M met 4 GB eigen

Pluspunten

VRAM. In vergelijking met de iets duurdere GeForce 965M-gpu in

• Afwerking

de HP Omen presteert die trager

• Kwaliteit toetsenbord

in de high-res- en DX12-gaming-

• Geluid

benchmarks, maar sneller in de

Minpunten

low-res- en DX11-testen. NVIDIA G-Sync is in tegenstelling tot bij de

• Weinig poorten

andere drie laptops afwezig. Deze

• Geen intern optisch station

desktopvervanger is 2,8 cm dik en

• Geen NVIDIA G-Sync

48

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_046-051_Groepstest - Desktop-vervangers (JP).indd 48

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 17:28

GROEPSTEST Desktopvervangers

Medion Erazer X7849 In de Erazer-reeks verkoopt Medion een breed aanbod van 15- en 17inch-laptops met verschillende uitrustingsniveaus. De door ons geteste Erazer X7849 is het topmodel: Full HD, 17,3 inch, NVIDIA G-Sync compatibel, en qua uitrusting en prijs op hetzelfde niveau als de MSI Dominator Pro G. De Erazer heeft in vergelijking daarmee een iets zwakker zesde-generatie Core i7cpu (dezelfde als in de desktopvervangers van HP en Lenovo), maar een krachtigere NVIDIA GeForce GTX1070-gpu met maar liefst 8 GB dedicated videogeheugen. Medion levert dit apparaat standaard met 16 GB werkgeheugen. Dat kun je verdubbelen, maar niet zoals bij de MSI Dominator Pro verviervoudigen. Het matzwarte chassis is volledig van plastic. Het design met afgeplatte hoeken en schuin

desktopvervanger is ruim voorzien

aflopende basis zorgt voor een

van aansluitingen, waaronder zelfs

slank ogend uiterlijk. Schijn be-

twee usb-C-poorten. Opvallend

driegt: dit is de op een na dikste en

is dat Medion in zijn tweejarige

zwaarste desktopvervanger in deze

garantievoorwaarden expliciet een

test, na de MSI. Toch ontbreekt

uitzondering maakt voor de accu.

een optisch station: de krachtige

Die is maar zes maanden gegaran-

gpu en bijbehorende ventilatoren

deerd, terwijl je de accu niet zelf

nemen te veel ruimte in beslag. De

kunt verwisselen.

ventilatoren hoor je ook af en toe tijdens ‘normaal’ gebruik; de drie andere desktopvervangers blijken

Medion Erazer X7849

bij dezelfde belasting heel wat stil-

www.medion.com

ler te werken. Het volwaardige toet-

Gemiddelde prijs: €1999,-

senbord is van goede kwaliteit. De veelkleurige, instelbare led-verlich-

Score

ting zit niet alleen rond de toetsen, maar ook rond het aanraakvlak. Dat vergemakkelijkt het gebruik

Pluspunten

van deze laptop in het (semi-)

• 8 GB VRAM

donker. De Onkyo-stereospeakers

• Verlichting rond aanraakvlak

worden aangedreven door een

• NVIDIA G-Sync

Sound Blaster X-Fi MB5-audiochip en klinken behoorlijk goed. Lenovo

Minpunten

en MSI doen het op audiovlak

• Slechts 6 maanden garantie op accu

toch nog een tikkeltje beter. Deze

• Geen intern optisch station

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_046-051_Groepstest - Desktop-vervangers (JP).indd 49

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

49

31/10/2016 17:28

MSI GT72S Dominator Pro G MSI heeft verschillende modellen

geheugensleuven. Daardoor kun

ruim voorzien van aansluitingen,

overklokken, maar dat lukt alleen

in zijn Dominator Pro-serie. De

je het werkgeheugen tot maxi-

waaronder zelfs Thunderbolt 3.0.

als de Dominator aan het stroom-

door ons geteste versie is voorzien

maal 64 GB uitbreiden. Het forse,

Hoewel het eigen IPS-scherm

net hangt. Nog een snufje dat

van een zesde-generatie Core

matzwarte chassis bestaat vooral

(NVIDIA G-Sync compatibel) niet

vooral door gamers gewaardeerd

i7-cpu met 16 GB RAM en een

uit kunststof. Het schermdeksel

verder gaat dan FHD-resolutie, kun

wordt, is de Killer Networking ‘Dou-

NVIDIA GTX 980M-gpu met 4 GB

is van geborsteld metaal. Niets

je tot twee externe 4K-schermen

bleShot Pro’-netwerkaansluiting die

eigen VRAM. Deze forse, 3,78 kg

wiebelt en alles voelt zeer stevig

aansluiten. Optioneel is een model

Ethernet en wifi koppelt voor bete-

zware desktopvervanger heeft vier

aan. Deze desktopvervanger is

verkrijgbaar met een 4K-scherm,

re prestaties in real-time multiplay-

maar dat is dan niet G-Sync-compa-

er-games. De Dynaudio-speakers

tibel. De veelkleurige leds van het

zijn krachtig en hun geluidskwaliteit

SteelSeries-toetsenbord kun je met

is de beste uit de test.

behulp van een aparte knop alle kleuren van de regenboog geven. je naar hartenlust macro’s toe aan

MSI GT72S 6QE Dominator Pro G

de toetsen. Je kunt er vlot op typen,

www.msi.com

maar de spatiebalk mocht wat ons

Gemiddelde prijs: €2.099,-

Met de SteelWorks Engin-app wijs

betreft iets breder zijn. Via een toets op de zijkant activeer je de

BESTE BEST GETEST KOOP NOV DEC 2016 2016

Score

Xplit Gamecaster, streaming- en opnamesoftware waarvan een één jaar geldige premium-licentie

Pluspunten

meegeleverd wordt. Met nog een

• Extra voorzieningen voor gamers

andere toets schakel je tussen de

• Veel poorten

standaard actieve NVIDIA-gpu en

• NVIDIA G-Sync

minder energiehongerige Intel HD Graphics-gpu, maar de omschake-

50

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_046-051_Groepstest - Desktop-vervangers (JP).indd 50

Minpunten

ling vergt wel een systeemherstart.

• Zwaar en groot

Met MSI SHIFT kun je het systeem

• Zware externe voeding

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 17:29

GROEPSTEST Desktopvervangers

Conclusie Deze krachtige laptops zijn effec-

resoluties zijn ze minder geschikt,

je ook nog het gewicht van de

maar dat is niet toevallig ook het

tief geschikt om een desktop-pc

maar kantoor-, audio-, video- en

forse externe voeding te tellen.

duurste apparaat. De Medion

te vervangen. Voordeel is dat je

computerontwerp-taken kunnen

Die weegt met gemak een halve

Erazer zit de MSI zowel wat betreft

hun schermen kunt dichtklappen

ze allemaal perfect aan. Dit zijn

kilo, bij de MSI is dit zelfs bijna 800

prestaties als prijs dicht op de

en zo je pc vlot overal met je mee

‘laptops’ in naam alleen, want

gram. Een nadeel tegenover de

hielen. De apparaten van HP en

kunt nemen. Je sluit nauwelijks

ze zijn te omvangrijk en vooral

moeilijker verplaatsbare desktop

Lenovo bieden veel waar voor hun

compromissen wat betreft desk-

te zwaar om echt draagbaar te

is dat je minder eenvoudig zelf

geld, met een lichte voorsprong

topprestaties. Voor het spelen

zijn. Bij het in de tabel vermelde

onderdelen kunt vervangen. ‘Best

voor de Lenovo Ideapad Y700.

van erg intensieve games op hoge

gewicht van de laptop zelf dien

Getest’ is de MSI Dominator Pro,

MSI Dominator Pro G-055NL

Medion Erazer notebook-pc X7849

Lenovo Ideapad Y700-17ISK

HP Omen 17-w010nd Gaming Laptop

Gemiddelde prijs

€ 2.099,-

€ 1.999,-

€ 1.390,-

€ 1.399,-

Garantie

2 jaar

2 jaar (accu 6 maanden)

2 jaar

2 jaar (3 jaar HP Accidental Damage Protection: € 193,60)

Processor

Intel Core i7-6820HK

Intel Core i7-6700HQ

Intel Core i7-6700HQ

Intel Core i7-6700HQ

Geïnstalleerd werkgeheugen

16 GB

16 GB

16 GB

8 GB

Maximale geheugencapaciteit

64 GB

32 GB

32 GB

32 GB

Type RAM

DDR4-2133

DDR4-2133

DDR4-2133

DDR4-2133

Schermdiagonaal

17,3 inch (1920 x 1080)

17,3 inch (1920 x 1080)

17,3 inch (1920 x 1080)

17,3 inch (1920 x 1080)

Grafische chipset

GeForce GTX 980M

GeForce GTX 1070

GeForce GTX 960M

GeForce GTX 965M

Videogeheugen (VRAM)

4 GB DDR5-VRAM (NVIDIA)

8 GB DDR5-VRAM (NVIDIA)

4 GB DDR5-VRAM (NVIDIA)

4 GB DDR5-VRAM (NVIDIA)

Opslagcapaciteit

256 GB SSD + 1 TB HDD

128 GB SSD + 1 TB HDD

128 GB SSD + 1 TB HDD

128 GB SSD + 1 TB HDD

Optisch station

DVD-RAM HL-DT-ST GUB0N

Externe optie

Externe optie

DVD+-RW HP DU8A6SH

Audio

NVIDIA & Realtek HD Audio, DynAudio, Nahimic Sound Technology, ESS SABRE HiFi DAC

Realtek HD, Creative Sound Blaster X-Fi MB5, Onkyo speakers

Realtek HD, JBL speakers, Dolby Home Theater

Conexant SmartAudio HD, Bang & Olufsen

Usb 3.0-poorten

6

2

2

2

Usb 3.1 type-C-poorten

1

2

0

0

HDMI-aansluitingen

1

1

1

1

DisplayPort-aansluitingen

1 (mini)

2

0

0

Draadloos

Wifi 802.11AC + bluetooth 4.1 + LE (Killer 1535)

Wifi 802.11AC + bluetooth 4.1 + LE (Intel AC 8260)

Wifi 802.11AC + bluetooth 4.0 + LE Wifi 802.11AC + bluetooth 4.2 + LE (Intel AC 8260) (Intel AC 7265)

Ethernet

Gigabit-ethernet (Killer e2400)

Gigabit-ethernet (Realtek)

Gigabit-ethernet (Realtek)

Gigabit-ethernet (Realtek)

tpm 2.0

tpm 2.0

tpm 2.0

Oordeel

Ondersteuning NVIDIA G-Sync

Cryptografische beveiligingschip Toetsenbord

SteelSeries with full colour backlighting & silver lining printed keys

Verlichte veelkleurige toetsen

Red LED Backlit with 2 Level Brightness Control

Dragon Red backlit-keyboard

Afmetingen (b x d x h)

428 x 294 x 48 mm

418 x 287 x 34,2 mm

423 x 305 x 28 mm

416 x 279 x 29,9 mm

Gewicht

3,78 kg

3,5 kg

3,5 kg

2,85 kg

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_046-051_Groepstest - Desktop-vervangers (JP).indd 51

51

31/10/2016 17:29

REVIEW

Samsung SM961 1TB

TÉ SNEL Samsung SM961 1TB Het kan altijd sneller, dat bewijst Samsung met de extreme SM961-SSD. Een schijf in het nieuwe M.2-formaat en bedoeld voor de OEM-markt. Wie het snelste van het snelste wenst, kan hem nu al kopen in de winkel. F R A N K E V E R A A R DT

O

Samsung SM961 www.samsung.nl Prijs: € 509,- (1 TB), € 288,- (512 GB)

EM-producten zijn

3200 MB/s

de kleinere versies liggen lager. Zo

eigenlijk bedoeld voor

Het onderwerp van deze test is

zou de 128GB-versie 3100 MByte/s

de grote pc-fabrikanten

de SM961, een bijzondere SSD

en 700 MByte/s moeten halen.

€ 139,- (256 GB), € 104,- (128 GB)

Score

zoals Lenovo, HP en Acer. Speciaal

die gebaseerd is op een gloed-

voor die markt maken toeleve-

nieuwe controller van Samsung.

Geïntrigeerd

ranciers vaak speciale versies van

De Polaris-controller die uitgerust

Natuurlijk waren we bijzonder

hun producten. Soms een beetje

is met vijf kernen. Twee meer dan

geïntrigeerd door deze enorm

• Enorm snel

aangepast om aan de kostprij-

de controller van de vorige koning

hoge snelheden en konden we niet

• Aantrekkelijk geprijsd

seisen van de fabrikanten te

uit het programma van Samsung:

wachten tot we er één konden gaan

• Ook in 1TB-variant verkrijgbaar

voldoen. Ook Samsung doet dat.

de Samsung 950 Pro. Bijzonder is

testen. CD-ROM-LAND uit Breda

• Klein

Met producten die het onder eigen

ook de capaciteit van de SSD. Hij is

was zo aardig ons een testexem-

merk succesvol aan de man weet

verkrijgbaar met 1 TB opslag aan

plaar beschikbaar te stellen.

te brengen.

boord, terwijl de 950 Pro tot 512 GB

Als we hem meten met ATTO dan

• Onbetrouwbaar

Een goed voorbeeld zijn SSD’s. Me-

beperkt bleef. Ben je minder veelei-

haalt hij een leessnelheid van 2990

• Wordt te warm

nig moderne laptop heeft een SSD

send, dan is hij er ook met 512, 256

MByte/s en een schrijfsnelheid van

van dit merk aan boord, maar die

of slechts 128 GB.

1760 MByte/s. Bloedsnel dus. Bij

is vaak van een type die je niet in

De specificaties zijn veelbelovend:

het meten liepen we helaas tegen

SSD dat niet. Er is melding gemaakt

een doosje van hetzelfde merk in

hij zou 3200 MByte/s (lezen) en

enorme problemen aan. Als we

dat er inmiddels varianten van de

de winkel aantreft. Het nadeel van

1800 MByte/s (schrijven) moeten

hem zwaar belasten geeft hij lees-

SM961 zouden zijn die dit pro-

een OEM-product is dat je er geen

halen. Daarvoor maakt hij gebruik

fouten en niet veel later loopt hij

bleem niet meer zouden hebben,

ondersteuning en garantie van

van vier PCI Express 3.0-lanes via

vast. De oorzaak is dat de SSD na

maar voor de huidige bezitters is

de fabrikant op krijgt. Firmware-

de M.2-interface die je op moderne

verloop van tijd warm wordt en de

geen firmware-update beschikbaar.

updates kun je vergeten.

moederborden en in de nieuwste

processor dan eigenlijk terug zou

Wat ons betreft zou je hem dus

laptop aantreft. De specificaties bij

moeten schakelen. Helaas doet de

links moeten laten liggen.

52

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_052-052_Review - Samsung SM961 (JP).indd 52

Pluspunten

Minpunten

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:26

REVIEW

Phanteks Enthoo Evolv ATX Tempered Glass

PHANTASTISCH Phanteks Enthoo Evolv ATX Tempered Glass Phanteks introduceerde pas vier jaar geleden zijn eerste behuizing, maar heeft sindsdien een indrukwekkende collectie aan vernieuwende en kwalitatief hoogwaardige kasten opgebouwd. De Phanteks Evolv ATX Tempered Glass editie is zelfs binnen dat imposante assortiment een bijzondere verschijning. D AV I D VA N D A N T Z I G

H

et Nederlandse Phanteks

Slim en flexibel

onthulde zo’n vier jaar

Kabelmanagement is bij Phanteks

geleden zijn eerste kast: de

goed op orde. Het merk bood als

mooi tentoongesteld kan blijven.

Enthoo Primo, die zich kenmerkte

eerste brede klittenbandbevestiging

Videokaarten mogen tot 42 cm lang

door bijzonder veel ruimte voor

in plaats van tie-wraps. Er is 3,5 cm

zijn, zolang je geen harde schijf-

extreme waterkoeling (tot 480 mm)

ruimte achter de moederbordplaat

houder in de weg plaatst. Maar

en een keur aan slimme vondsten.

om kabels te verbergen. Daar vinden

zelfs met zo’n houder is er nog 30

Phanteks Enthoo Evolv ATX Tempered Glass

Daarna volgden in rap tempo intro-

we ook andere slimme innovaties,

cm beschikbaar. De koeler kan ruim

www.phanteks.com

ducties in lagere prijssegmenten.

zoals twee eenvoudig uitneem-

19 cm hoog zijn als je kiest voor

Prijs: € 189,-

Eén daarvan was de fraaie Evolv,

bare dragers voor het plaatsen

luchtkoeling, maar uiteraard is er

een micro-ATX-kastje op basis van 3

van 2,5inch-schijven. Die kunnen

ook voor waterkoeling ruimte – je

mm dik aluminium. De ATX-variant

op diverse andere plaatsen aan

kunt tot twee 280mm-radiatoren

daarvan volgde een jaar later. Dit

de binnenzijde worden bevestigd

en een 140mm-radiator plaatsen

jaar voegde Phanteks een nog wat

(optioneel kun je er nog meer bijbe-

indien je wilt.

luxere versie toe aan het gamma,

stellen). Ook zit hier een PWM Fan

dit keer voorzien van gehard glazen

Hub voor het aansluiten van interne

Lekker stil, toch koel

zijdeuren. Die versie namen we

ventilatoren.

In een kast als deze bouw je ver-

• Gebruiksgemak en montage-

voor dit artikel onder handen.

De Phanteks Evolv ATX is een

moedelijk een zwaar systeem, dat

mogelijkheden

Waar de ‘gewone’ Evolv zijpanelen

flexibele behuizing, waarin je

veel warmte produceert. Goede

heeft van aluminium, zijn die bij

vrijwel elke denkbare configuratie

koeling is dan van belang. Phanteks

de Evolv ATX van 4 mm dik gehard

kwijt kunt. Naast het moederbord

levert drie 14cm-ventilatoren van

• De allergrootste moederborden

rookglas. Dat is aan de randen

is ruimte voor maximaal 5 vrij te

eigen merk mee en blijkens onze

passen er niet in

afgewerkt met zwart materiaal,

plaatsen houders voor 3,5inch- of

test doen die het uitstekend: zelfs

vergelijkbaar met wat je aantreft in

2,5inch-schijven. Drie zijn stan-

onder zeer hoge belasting blijft de

ovens en magnetrons: zo worden de

daard meegeleverd. Onderin zit

temperatuur aangenaam laag – ook

kunt kopen, maar de hoogwaardige

interne randen en bevestigingspun-

een verwijderbare kooi met sledes

als de fans niet op volle toeren

materialen, de afwerking en de

ten aan het zicht onttrokken. Omdat

voor nog eens twee disks; deze is

draaien en dus lekker stil zijn.

meegeleverde koeling, die effectief

aan beide kanten glas is gebruikt,

aan het oog onttrokken door een

is het zaak het kabelmanagement

kap die over vrijwel de hele breedte

Conclusie

extra goed op orde te hebben – de

doorloopt – alleen voor de voeding

De Phanteks Enthoo Evolv ATX is

gelijkheden en de flexibele indeling

glasplaat aan de rechterzijde is daar

is aan de zijkant een ruimte uitge-

met een prijs van zo’n 190 euro niet

maken hem ondanks zijn stevige

in zekere zin een aanmoediging toe.

spaard, zodat ook je luxe-voeding

de goedkoopste behuizing die je

prijs een regelrechte aanrader.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_053-053_Review - Phanteks Enthoo Evolv ATX (JP)(TS).indd 53

Score

Pluspunten • Afwerking, materialen • Goede en stille koeling

Minpunten

én stil is, rechtvaardigen de vraagprijs al. De vele slimme montagemo-

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

53

28/10/2016 09:41

SOFTWARE Microsoft Excel

EXCEL(LEREN) Slimme formules en functies die je tijd besparen Een Excel-sheet krijgen we allemaal weleens onder ogen. Dit soort sheets spreken doorgaans voor zich en het is niet moeilijk om ermee te werken. Maar Excel kan veel meer dan alleen wat tekst of getallen in kolommen en rijen stoppen. Daarom gaan we in dit artikel wat verder en laten we je zien wat je allemaal met je data in Excel kunt doen. MARTIN GIJZEMIJTER

A

ls je dacht dat Word uitgebreid was, dan moet je eens wat dieper in Excel duiken. Er is bijna geen grens aan wat het programma

kan. Sterker nog, het programma is zo krachtig dat er zelfs mensen zijn die het voor elkaar hebben gekregen om het spel Super Mario volledig na te bouwen in Excel … inderdaad een game als Excel-sheet. Zo ver gaan we hier natuurlijk niet, wel nemen we een duikje in de wereld van formules en laten we een aantal handige trucs zien die het werken met data in Excel een stuk

zozeer een reeks waarden aan, maar kun je in één klap

makkelijker en leuker maken.

aangeven hoe Excel die waarden moet weergeven. Dit

meer dan al-

is bijvoorbeeld ideaal om in één klap een reeks namen

leen maar een

die wisselend met hoofdletters en kleine letters zijn

programma om

Als je regelmatig met Excel werkt, hoeven we je waar-

getypt, goed te zetten. Maar je kunt het ook gebruiken

ingewikkelde

schijnlijk niets te vertellen over de functie AutoAanvul-

om bijvoorbeeld punten in komma’s te veranderen

formules mee te

len in Excel, waarmee je heel eenvoudig bijvoorbeeld

bij getalnotatie. Het werkt kinderlijk eenvoudig. Stel je

maken.

een getallenreeks door kunt laten lopen. (Ben je er niet

hebt een kolom in Excel met prijzen die allemaal op

bekend mee? Maak eens een reeks getallen, selecteer

een andere manier geschreven zijn. De ene met een

ze en trek het hoekje van je selectie uit.) Een variant

punt, de ander met een komma en allemaal zonder

die daarop lijkt is Flash Fill. Met deze functie vul je niet

euroteken en met een verschillend aantal decimalen.

Flash Fill

54

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_054-057_Cursus - Excelleren met excel (JP).indd 54

Excel is veel

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:25

SOFTWARE Microsoft Excel

Je wilt alles met een euroteken, een komma en twee decimalen. Maak een kolom aan naast de kolom met warrige gegevens en laat Excel zien hoe je het wél gedaan wilt hebben. Dus neem een waarde uit de eerste kolom, plaats die op dezelfde rij in de tweede kolom en gebruik daar een komma, kies bij Celeigenschappen voor Valuta etc. Doe dit voor twee of drie cellen, zodat Excel precies weet hoe je het wilt. Ga nu op een Met Flash Fill

lege cel in de tweede kolom staan, klik op het tabblad

zet je de inhoud

Gegevens in het lint en vervolgens op Flash Fill. Excel

van cellen in

vult nu de rest van de kolom in met de gegevens uit de

één klap naar je

eerste kolom, maar dan precies vormgegeven zoals jij

hand.

wilt.

op het groene vierkantje rechtsonder in de cel te klik-

Met de Als-

ken en naar beneden te slepen, pas je de formule toe

formule laat je

op de rest van de kolom. Denk bij het invullen van de

de inhoud van

Als-formule altijd even: ‘als; dan; anders’.

een cel afhangen van een

Voorwaardelijke opmaak

ja/nee-vraag.

Dit maakt de boel al een stuk overzichtelijker, maar het kan nóg duidelijker. Excel heeft namelijk ook een functie genaamd voorwaardelijke opmaak. Het idee daarachter is dat je een cel van een bepaalde opmaak kunt voorzien, aan de hand van de inhoud. In ons voorbeeld kun je in plaats van de Uitslag-kolom, ook gewoon een kleur toekennen aan de cijfers om aan te geven of het voldoende is of niet. Je doet dit als volgt.

Als-formule

Selecteer de kolom met cijfers en klik vervolgens op Start / Voorwaardelijke opmaak / Markeringsregels

We beginnen met een eenvoudige formule, maar wel

voor cellen / Groter dan. Geef nu het doorslaggeven-

eentje die direct heel krachtig en veelzijdig is. Stel

de cijfer aan (5 in ons geval) en kies een kleur (groen in

we hebben een lijst met leerlingen en cijfers wil-

ons geval). Nu krijgen alle cellen met een waarde hoger

len graag weten wie er gezakt en wie er geslaagd is

dan 5 een groene kleur. Andersom kan het natuurlijk

(waarbij we even doen alsof de hele toekomst van

ook, door alle cellen met een waarde lager dan 6 een

deze arme leerlingen afhangt van dit ene cijfer). Dit

rode kleur te geven.

is het moment waarop de Als-formule van pas komt. Met ‘Als’ kun je Excel een waarde laten aangeven, op basis van de gegevens uit een andere cel. In dit geval:

De moeite waard

als iemand een cijfer heeft dat hoger is dan een 5,

Wanneer je mensen vraagt waarom ze niet dieper in Excel duiken, krijg je

dan is hij geslaagd, zo niet, dan is hij gezakt. Om dit

vaak als antwoord: ‘ik ben beter met woorden dan met getallen’. Begrij-

om te zetten in een formule, maak je een nieuwe

pelijk, maar eigenlijk is dat juist een perfecte reden om dieper in Excel te

kolom aan die we Uitslag noemen. Klik in deze kolom

duiken. Wanneer je namelijk begrijpt hoe formules in elkaar steken (en

op de eerste cel naast een cijfer en typ het volgende:

onthoud: de meeste formules kun je makkelijk opzoeken met Google)

=ALS(E2>5;"Geslaagd";"Gezakt"), waarbij je E2 vervangt

hoef je niet goed met getallen te zijn, dat is Excel namelijk al. Onze be-

voor de cel waarin het cijfer staat in jouw Excel-sheet.

langrijkste tip is dan ook: wees niet bang voor Excel en z’n formules, het

Je vertelt Excel nu: indien de inhoud van cel E2 hoger is

is niet je vijand, het is mogelijk zelfs je beste vriend. Ga daarnaast eens

dan 5, toon dan in deze cel het woord Geslaagd, is dat

naar https://support.office.com en klik op Ondersteuning / Apps /

niet het geval, toon dan het woord Gezakt. Zodra je op

Excel. Daar vind je een waslijst aan tutorials die je nog verder kunnen

Enter drukt zie je het resultaat van je formule. Door nu

helpen in Excel.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_054-057_Cursus - Excelleren met excel (JP).indd 55

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

55

28/10/2016 09:25

SOFTWARE Microsoft Excel

de formule wordt weergeven, identiek moet zijn aan de gevonden waarde (oftewel: waarde mag afwijken: onwaar). Wanneer je nu deze formule in cel D18 typt in ons voorbeeld, zoekt Excel het juiste bedrag bij het juiste lidmaatschapsnummer. Kopieer de formule in alle cellen in de kolom om alle waarden in te vullen. Maar de namen dan? Die vul je op dezelfde manier, alleen pas je de formule nu zo aan dat niet lijst 1 wordt doorzocht, maar lijst 2, van D3 tot E13 oftewel: =VERT.ZOEKEN(B18; $D$3:$E$13;2;ONWAAR). Plak deze formule in de kolom Naam en ook de namen worden automatisch ingevuld. We hebben voor dit voorbeeld eenvoudige gegevens genomen, maar je kunt je voorstellen dat je zo enorm Ook de

Gegevens bij elkaar zoeken

veel gegevens probleemloos bij elkaar kunt zoeken.

opmaak van een

Dan nu de diepte in. Stel je bent de nieuwe beheerder

Extra spaties verwijderen

cel kun je laten

van een vereniging en je voorganger heeft er een zooitje

In het vorige voorbeeld was de sortering van de

afhangen van de

van gemaakt. Het is je taak om zo snel mogelijk uit te

gegevens misschien een zooitje, maar de notatie van

inhoud, dit heet

zoeken wie welk bedrag aan contributie heeft betaald.

de namen was vrijwel hetzelfde (als dat niet het geval

Voorwaardelijke

Het enige probleem: je hebt twee lijstjes: een lijst met

was, had je hoofdletters etc. kunnen aanpassen met

opmaak.

lidmaatschapsnummer en daarnaast het bedrag en een

Flash Fill). Het kan echter ook voorkomen dat er een

lijst met lidmaatschapsnummer en daarnaast de naam.

spatie voor of na een naam staat, met name als de lijst

Dat kun je handmatig gaan sorteren en samenvoegen,

handmatig is getypt. Dat kan heel vervelend zijn bij het

maar dat is foutgevoelig. Excel kan dat prima voor

sorteren van de gegevens, of wanneer de gegevens

je doen met behulp van de functie Verticaal Zoeken.

ergens worden geĂŻmporteerd en ze daadwerkelijk

Bekijk ons voorbeeld in de afbeelding. Lijst 1 heeft twee

identiek moeten zijn. Spaties verwijderen met zoek en

kolommen en 13 rijen (waarbij de nuttige inhoud begint

vervang? Dat kan, maar dan ben je ook de functionele

op rij 3). Lijst 2 heeft eenzelfde omvang. Daaronder

spaties kwijt. Gelukkig is ook hier een formule voor.

staat de gecombineerde lijst, waarin je alleen de eerste

Plaats de formule =SPATIES.WISSEN(A1) in een cel in

rij vult (lidmaatschapsnummer). Excel gaan we de rest

de kolom naast de kolom met de namen. A1 verwijst

erbij laten zoeken. Dit doe je met de volgende formule

naar de cel waarin de waarde (naam in dit geval) met de

=VERT.ZOEKEN(B18;$A$3:$B$13;2;ONWAAR). Deze

spaties staat. In de cel waarin je de formule plaatst, zal

formule doet het volgende: hij kijkt naar de waarde

de waarde van de cel in de formule worden getoond. Als

in cel B18 en vindt daar een lidmaatschapsnummer.

de naam in A1 staat, is het dus logisch dat je de formule

Vervolgens doorzoekt hij cel A3 tot en met B13

in een andere kolom op diezelfde eerste rij plaatst. Alle

($A$3:$B$13) en zoekt daarbij de waarde die in de

extra spaties worden in deze nieuwe cel verwijderd en

tweede cel van links staat (vandaar het getal 2). Onwaar

de functionele spaties blijven staan. Je kunt de formule

bepaalt vervolgens dat de waarde die als resultaat van

vervolgens in alle cellen kopiĂŤren waarin je deze wilt toepassen en de rij verandert automatisch mee.

Formules Formules lijken best ingewikkeld wanneer je ze ziet zonder de context te weten. Het mooie van Excel is echter dat het programma echt niet verwacht dat je alle formules uit je hoofd kent of zelf weet in te vullen. Wanneer je in de formulebalk op de formuleknop (fx) klikt, verschijnt er een scherm waarmee je op cellen in je spreadsheet kunt klikken om Je kunt gege-

Excel te vertellen welke informatie je in je formule wilt gebruiken. Ter il-

vens foutloos bij

lustratie, als je klikt op SOM en je klikt vervolgens op een cel, dan wordt

elkaar zoeken

de inhoud van die cel genomen als het eerste getal. Klik je vervolgens

door Excel het

op het veld Getal 2 en daarna wederom op een cel, dan wordt de inhoud

werk te laten

van die cel erbij opgeteld. Zo kun je dus heel eenvoudig je eigen formules

doen.

bouwen, zonder enige wiskundige kennis.

56

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_054-057_Cursus - Excelleren met excel (JP).indd 56

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:25

SOFTWARE Microsoft Excel

Relatieve en absolute celverwijzingen zijn cruciaal bij het kopiëren van formules.

Transponeren Voor deze tip ga je ons absoluut op een dag dankbaar zijn. Wanneer je tabellen ontwerpt, dan gaat dat zelden de eerste keer goed. We hebben het dan natuurlijk niet over eenvoudige tabellen met drie rijen en kolommen, maar flinke tabellen met grote hoeveelheden gegevens. Bij het bouwen van zo’n tabel zul je net een keertje ontdekken dat het misschien toch handiger was om de kopjes die je als rijen hebt gebruikt als kolommen te gebruiken of andersom. Daar heeft Excel gelukkig een heel handige functie voor. We nemen ons voorbeeld met de contributiecijfers. Als we deze tabel willen transponeren, oftewel, rijen van kolommen maken en andersom, dan Ook extra

Relatief en absoluut

selecteren we de gehele tabel en drukken op Ctrl+C om deze te kopiëren. Vervolgens zoeken we een lege plek in

spaties verwij-

Het is handig dat Excel zelf begrijpt dat de cellen in

onze Excel-sheet met genoeg ruimte eronder en ernaast

der je eenvoudig

een formule mee moeten veranderen wanneer je

voor de getransponeerde tabel. Rechtsklik op die cel

met een

de formule kopieert en plakt. De grap is alleen: dat

en kies vervolgens Plakken speciaal. Er verschijnt nu

neren kan je

formule(tje).

weet Excel niet uit zichzelf, jij bent degene die dat

een menu en het enige dat je daarin hoeft te doen, is

letterlijk dagen

in je formule hebt gezegd. Excel werkt namelijk met

een vinkje plaatsen bij Transponeren. Zodra je nu op

werk schelen, en

relatieve en absolute celverwijzingen. Wanneer in

OK klikt, wordt de tabel die je gekopieerd hebt hier

is veel minder

een formule in cel B1 aangeeft dat de waarde uit cel

geplakt, maar de kolommen zijn nu rijen geworden en

foutgevoelig dan

A1 gehaald moet worden, dan is dat een relatieve

andersom, inclusief de bijbehorende data. Niet alleen

wanneer je de

verwijzing. Kortom, plak je de formule in cel B2, dan

is dit sneller dan wanneer je het handmatig doet, het

tabel handmatig

wordt de waarde niet uit A1 gehaald, maar uit A2. Je

voorkomt ook dat je fouten maakt.

omzet.

Transpo-

kunt ook absolute verwijzingen toepassen. Dit doe je bijvoorbeeld wanneer je in een formule gebruikmaakt van een waarde uit een cel die voor iedere berekening hetzelfde moet zijn. In het voorbeeld uit de afbeelding: ongeacht waar we de formule plakken, willen we de waarde uit de relatieve cel (betaald, die dus steeds anders is) aftrekken van de waarde van de absolute cel (contributie, die altijd hetzelfde is). Een absolute celverwijzing maak je door voor de rij en de kolom een dollarteken toe te voegen. Wil je dat altijd de waarde uit Cel B16 gebruikt wordt? Dan heet de cel dus niet B16, maar $B$16.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_054-057_Cursus - Excelleren met excel (JP).indd 57

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

57

28/10/2016 09:25

WORKSHOP Bare-metal-virtualisatie

MAAK JE EIGEN ESXI-SERVER Virtualisatie direct op de kale hardware Dankzij tablet en smartphone staat menig pc in een hoekje te verstoffen. Wanneer het nog geen heel oud systeem is, kun je er in een paar stappen een ESXi-server van maken. Daarop kun je gelijktijdig meerdere besturingssystemen gebruiken, heel anders dus dan een multiboot-systeem waarbij je telkens moet wisselen. Behalve leuk is dat ook heel handig, bijvoorbeeld om vanaf de tablet dingen op je pc te doen. E D M O N D VA RW I J K

I

n deze workshop leggen we uit hoe je een pc inricht als ESXi-server en welke mogelijkheden dat biedt. We gebruiken hiervoor alleen gratis

software. Voordat we beginnen met de installatie,

VMware ESXi

worden belangrijke begrippen toegelicht en gaan we

De bekendste software voor bare-metal-virtualisatie is

bare-metal-

een aantal dingen voorbereiden om later verrassingen

ESXi van VMware. Alle grote bedrijven gebruiken het

virtualisatie de

te voorkomen.

en ook nog in hun meest kritische omgevingen. ESXi is

virtualisatiesoft-

namelijk zeer robuust en toch eenvoudig te gebruik-

ware direct op

en. Bovendien is ESXi gratis, wat het ook aantrekkelijk

de hardware

De bekendste vorm van virtualisatie is wat we

maakt het thuis te gebruiken. Er is eigenlijk maar één

wordt geïnstal-

‘host-virtualisatie’ noemen. Daarbij maak je binnen

belangrijk kenmerk om goed te onthouden en te over-

leerd, blijft er

Windows of Linux met behulp van een virtualisatie-

wegen voor je jouw eigen pc ombouwt tot ESXi-server:

veel meer rek-

programma één of meer virtuele machines. Deze

op een ESXi-server kun je niet gewoon computeren! Je

enkracht over

vorm van virtualisatie heeft een aantal onoplosbare

hebt áltijd een ander apparaat nodig (een andere pc of

voor de virtuele

nadelen. Zo verbruikt het besturingssysteem van de

een tablet) om de virtuele machines op de ESXi-server

machines.

pc een flink deel van de processor en het geheugen,

te gebruiken. We laten in de paragraaf ‘ESXi down-

en blijft er dus minder over voor de virtuele machines.

loaden’ zien waar je ESXi kunt downloaden, maar eerst

Ook moet je altijd dat onderliggende besturingssys-

treffen we wat voorbereidingen.

Bare metal

teem goed beveiligen en updaten. Er is een ander

58

soort virtualisatie, ‘bare-metal-virtualisatie’ genoemd,

Systeemeisen en BIOS

zonder deze nadelen. Er is in dit scenario namelijk

De minimale systeemeisen van ESXi zijn bescheiden:

geen onderliggend besturingssysteem: je installeert

een harde schijf of SSD van 256 GB, een 64bit-dual-

de virtualisatiesoftware namelijk direct op de kale pc.

core-processor en 4 GB RAM-geheugen. Maar: vooral

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_058-063_Workshop - Virtualisatie (JP).indd 58

Doordat bij

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:20

WORKSHOP Bare-metal-virtualisatie

Op een

meer geheugen is welkom. Verder moet je in het BIOS

ESXi-server kun

twee technieken inschakelen. Druk bij de start van de

je niet inloggen

pc op DEL of F2 (of welke toets dat ook is op jouw sys-

en een virtuele

teem) om het BIOS te openen. Ga naar de processor-

machine gebrui-

instellingen en zoek naar termen als NX Technology,

schijven aan hangen: bij een installatie als deze is een

ken, dat doe je

XD Support of Execute Disable Bit. Zet die optie op

totale back-up (image) altijd beter. Gebruik Acronis

Execute Disable

altijd vanaf een

Enabled. Ook een optie getiteld Intel (Intel VT) Virtu-

True Image Home of een ander goed back-program-

Bit moet in het

ander apparaat.

alization Technology of AMD (AMD-V) Virtualization

ma om de back-up te maken én controleer deze eerst

BIOS worden

Technology moet op Enabled staan.

goed voor je verder gaat!

aangezet om

Back-up

ESXi downloaden

Voordat je ESXi installeert, raden we met klem aan

Om ESXi te downloaden bij VMware, moet je een

om een back-up te maken van de hele pc. In elk geval

account aanmaken. Ga naar www.vmware.com/

wordt de harde schijf waarop je ESXi installeert tijdens

products/vsphere-hypervisor en klik op Download

de installatie gewist. Voor het geval er nog meer

Now. Log in of maak een nieuw account via Create

De optie

ESXi te kunnen gebruiken.

an Account. Ben je ingelogd, dan kom je direct op de pagina License en Download. Neem de licentiecode over, die heb je later nodig. Klik bij ESXi ISO image (Includes VMware Tools) op Manually Download en doe hetzelfde bij VMware vSphere Client. Bewaar beide bestanden op de pc. Plaats een lege cd in de

Een back-up

cd-brander en open Windows Verkenner. Blader naar

is superbelang-

het iso-bestand en klik erop met de rechtermuisknop,

rijk, want in elk

kies Schijfkopiebestand branden. Zet een vinkje

geval de schijf

bij Schijf controleren na branden en bevestig met

waarop ESXi

Branden. Haal de cd eruit als die klaar is en schrijf er

wordt geïnstal-

met een cd-markeerstift op dat dit de VMware ESXi

leerd, wordt

6.0-installatieschijf is.

volledig gewist.

ESXi ondersteunt zelf geen multiboot, maar dat maakt het niet per definitie onmogelijk.

ESXi-multiboot Wil je de pc ook nog gewoon kunnen gebruiken, kies dan voor een ‘hardware-multiboot’. Hiervoor koppel je vóór je ESXi installeert, de bestaande harde schijf of SSD los en sluit je een nieuwe schijf of (bij voorkeur) een SSD aan. Installeer dan ESXi. Wil je nou later eens gewoon de pc gebruiken, sluit dan weer de oorspronkelijke schijf aan. Of sluit alle schijven aan en selecteer bij het opstarten de schijf met Windows of die met ESXi.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_058-063_Workshop - Virtualisatie (JP).indd 59

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

59

28/10/2016 09:20

WORKSHOP Bare-metal-virtualisatie

Download

De installatie

zowel de ESXi

Start de pc vanaf de ESXi-installatieschijf en wacht

ISO als de VM-

even, na zes seconden start automatisch de installatie.

ware vSphere

Wacht tot je bij het scherm Welcome to the VMware

Client, beide

ESXi Installation bent, druk dan op Enter om verder

heb je nodig.

te gaan en daarna op F11 om de licentie te accepteren. Selecteer in de volgende stap de harde schijf om ESXi te installeren. Als er meerdere schijven zijn ontdekt, kun je met de pijltjestoetsen wisselen. Druk op Enter als bevestiging en doe dit daarna nogmaals om de standaard toetsenbordindeling te accepteren.

root-wachtwoord voor de server. Dit heb je later vaker

Kies een

De volgende stap is erg belangrijk. Hier bepaal je het

nodig. Typ het wachtwoord bij Root password en her-

sterk wacht-

haal het bij Confirm password. Druk dan op Enter om

woord voor het

verder te gaan. Druk tot slot op F11 om de installatie

root-account,

nu echt uit te voeren. ESXi wist nu de schijf en kopieert

het is het belan-

er de eigen bestanden naartoe. Zodra je de melding

grijkste account

ESXi has been succesfully installed ziet, verwijder je

en wachtwoord

de installatie-cd en druk je op Enter om het systeem

van de server.

opnieuw te starten.

Problemen met ontbrekende drivers los je op door een eigen installatie-iso van ESXi te maken.

Drivers toevoegen aan ESXi

Als de instal-

Eerste keer opstarten

latie is afgerond,

Wacht tot de ESXi-server is opgestart, je kunt het

verwijder je de

verloop onder in het scherm volgen. In het grijze deel

installatie-cd en

van het openingsscherm zie je wat systeeminformatie,

druk je op Enter

belangrijker is de informatie in het geelgekleurde

om het systeem

deel. Daar staan twee url’s voor het downloaden van

opnieuw te starten.

Het meest voorkomende probleem wanneer ESXi op een pc wordt geĂŻnstalleerd, is het ontbreken van drivers. Vaak gaat het dan om een netwerkkaart (vaak Realtek of Marvell) of de SATA/AHCI-controller. Dit probleem los je op door de drivers aan de ESXI-iso toe te voegen en daarmee de

De url op de

installatie te herhalen. Controleer eerst welke hardware niet wordt onder-

startpagina van

steund. Zoek daarna online de ontbrekende driver. Dit moet een Linux-

ESXi vertelt je

driver zijn, veel ervan zijn ook bij VMware te downloaden. Daarna gebruik

het IP-adres van

je een Powershell-script om de drivers aan de iso toe te voegen. Uitleg

de server. Maak

en tools vind je op via www.tiny.cc/esxips. Er staat ook een halfuur

verbinding voor

durende YouTube-video die je stap voor stap erdoorheen leidt.

extra informatie.

60

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_058-063_Workshop - Virtualisatie (JP).indd 60

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:20

WORKSHOP Bare-metal-virtualisatie

Installeer

tools plus enkele functietoetsen waarmee je ESXi

de vSphere

kunt beheren. Bij de bovenste url kun je het huidige

Client op een

IP-adres van de server aflezen. Neem de url over in de

Windows-pc en

adresbalk van de browser en druk op Enter. Je maakt

maak verbinding

nu verbinding met de webservice op de ESXi-server en

met de ES-

ziet er wat verdere informatie.

Xi-server.

Configuratie aanpassen Het belangrijkste om nu te doen is de server een vast IP-adres geven. Zoals je op de voorpagina kunt zien, is het huidige IP-adres uitgegeven via DHCP en dat kan dus zomaar veranderen. Bepaal welk IP-adres de server het beste kan krijgen of neem anders het IP-adres over dat deze nu heeft. Druk op F2 om de configuratieopties te starten. Druk op Enter om te bevestigen dat je als root inlogt en typ daarna het wachtwoord, bevestig met Enter. Ga met de pijltjestoets op het toetsenbord omlaag naar Configure Management Network / IPv4 Configuration. Ga naar Set status

de ESXi-server in, bij User name vul je root in en bij

IPv4 adress and network configuration. Druk op de

Password het bijbehorende wachtwoord. Klik dan op

spatiebalk om deze configuratieoptie te kiezen. Druk

Login. Er verschijnt een waarschuwing dat de server

weer op het pijltje omlaag en pas bij IPv4 Address

een onbekend certificaat gebruikt om de verbinding

Zet minimaal

het IP-adres aan en eventueel ook Subnet Mask en

te beveiligen. Zet een vinkje bij Install this certificate

de netwerkcon-

Default Gateway, al moet je die laatste twee alleen

and do not display any security warnings en klik op

figuratie om van

aanpassen als je de ESXi-server ook echt naar een

Ignore. Even later ben je ingelogd op de vSphere Client

DHCP naar een

heel ander netwerk verplaatst. Druk op Enter om de

en kun je de ESXi-server gaan gebruiken.

vast (oftewel

aanpassingen te bevestigen. Druk daarna op Esc om

statisch) IP-

de managementconsole te verlaten en bevestig met Y

Licentie plaatsen

adres.

dat je de configuratiewijziging wilt doorvoeren.

ESXi is gratis, maar je hebt wel een licentie nodig. De

Plaats de

licentiesleutel heb je eerder al genoteerd of kun je

licentiesleutel

alsnog aanvragen door te klikken op Assign a license

op de server om

to the ESXi host en daarna met je VMware-account

deze eindeloos

in te loggen. Kopieer de licentiesleutel naar de pc. Klik

te kunnen blij-

dan in vSphere Client op het tabblad Configuration

ven gebruiken.

vSphere client De server is nu klaar voor gebruik. Om virtuele machines aan te maken, gebruiken we de vSphere Client op onze Windows-pc die we eerder al bij VMware hebben gedownload. Installeer het programma en start het op. Vul bij IP address/Name het IP-adres van

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_058-063_Workshop - Virtualisatie (JP).indd 61

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

61

28/10/2016 09:20

WORKSHOP Bare-metal-virtualisatie

en selecteer links in de lijst met opties Software /

Geef de virtuele machine de naam van het bestur-

Licensed Features. Klik op Edit en daarna op Assign

ingssysteem en selecteer datastore1 als plek om

a new license key to this host. Klik op Enter key en

deze te bewaren. Selecteer bij Guest Operating

plak hier de licentiesleutel. Bevestig met twee keer OK.

System het besturingssysteem dat je gaat installeren,

Opslag inrichten

Upload

ESXi kiest dan automatisch de juiste instellingen. Is alles klaar, klik dan op Finish. In de linkerkolom van

Voordat je een eerste virtuele machine maakt, is het

vSphere Client staat nu de nieuwe virtuele machine.

handig het daarvoor benodigde installatie-iso-bestand

Klik erop met de rechtermuisknop en kies Edit set-

naar de ESXi-server te kopiëren (zie het kader ‘Iso-be-

tings. Klik op CD/DVD drive 1 en selecteer rechts

standen’ voor meer informatie). Klik op Configuration

eerst Datastore ISO file, en selecteer daarna via

/ Storage en daarna met de rechtermuisknop op

Browse het installatie-iso-bestand. Zet dan een vinkje

datastore1. Kies Browse datastore. De opslag op de

bij Connect at power on. Bevestig met OK. Klik nu

ESXi-server wordt nu geopend in een soort Verken-

opnieuw met de rechtermuisknop op de virtuele

ner-venster. De centrale storage op de ESXi-server is

machine en kies Open console. Klik op Power on, de

nog leeg. Klik op Create a new folder en maak een

groene driehoek boven in de console. Even later zal de

map aan met de naam ISOs. De map komt rechts in

virtuele machine beginnen met de installatie van het

het Verkenner-venster te staan. Dubbelklik op de map.

besturingssysteem.

images naar de

Maak een map met de naam van het besturingssys-

datastore van

teem dat je wilt installeren. Dubbelklik dan weer op

besturingssyste-

die map en klik daarna op Upload files to this folder

van een virtuele

men die je wilt

/ Upload file. Selecteer nu het iso-bestand en bevestig

machine gaat

virtualiseren.

dat je het wilt uploaden naar de ESXi-server.

daarna net zo als

De installatie

de installatie op een gewone pc.

Toetsen loskoppelen Om iets in de virtuele machine te kunnen doen met toetsenbord of muis, klik je met de muis in het venster

Virtuele machine maken

van de virtuele machine. Wil je weer terug naar de pc, dan wil dat niet. Daarvoor moet je eerst toetsenbord

Zijn de iso’s geüpload, klik dan op Getting started /

en muis weer loskoppelen van de virtuele machine. Dit

Create a new virtual machine. Doorloop de stappen

doe je door gelijktijdig de Ctrl-toets en Alt-toets in te

van de wizard, meestal voldoet de standaardkeuze.

drukken op het toetsenbord.

Iso-bestanden Een iso-bestand is een kopie van een cd/dvd (of zelfs harde schijf) in één bestand. De ESXi-server kan deze bestanden lezen zonder dat je ze eerst ook

Om de

echt op cd of dvd hoeft te branden. Van alle bekende Linux-distributies zijn

computer te

de voor de installatie benodigde bestanden als één of meer iso’s te down-

bedienen moet

loaden. Dat geldt niet voor Windows en macOS. Heb je van een bepaalde

je muis en

versie van Windows of macOS een installatie-cd/dvd liggen, dan kun je daar

toetsenbord

zelf een iso-bestand van maken. Op internet zijn talloze programma’s te

telkens los-

vinden waarmee je van je (installatie-)cd/dvd een iso-bestand maakt.

maken uit de vir-

Voor Windows 10 kun je ook aan installatiemedia komen via de tool Media-

tuele machine:

CreationTool.exe. Die kun je downloaden via www.microsoft.com/nl-nl/

dit doe je met

software-download/windows10, zoek de knop Hulpprogramma nu

de toetsen Ctrl

downloaden en klik erop.

en Alt.

62

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_058-063_Workshop - Virtualisatie (JP).indd 62

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:20

WORKSHOP Bare-metal-virtualisatie

VMware Tools installeren Om de prestaties en het gebruiksgemak van een virtuele machine te verbeteren, zijn er de VMware Tools. Deze installeer je in de virtuele machine. De tools zijn er voor zowel Windows als Linux. Start de virtuele machine en open de console. Klik dan op VM / Install/Upgrade VMware Tools. De installatie loopt dan verder vanzelf. Heel handig, met de VMware Tools geïnstalleerd is het niet meer nodig telkens toetsenbord en muis los te maken van de virtuele machine. Beweeg de muis naar buiten de virtuele machine en je kunt direct de pc weer gebruiken.

Verbinding maken

Ook vanaf

Behalve met vSphere Client kun je ook op andere

een Android-ap-

manieren verbinding maken met één van de virtuele

paraat kun je bij

machines. Je kunt TeamViewer installeren in een

je besturings-

virtuele machine of de standaard Remote Desktop

systeem.

(Extern Bureaublad) gebruiken. Voor beide zijn er

Installeer de VMware Tools

apps voor iOS, Android en Windows Phone. Verder

voor betere

heeft VMware enkele ESXi-apps zoals de vSphere

prestaties en

Client voor iOS en WatchList voor Android, maar

meer gebruiks-

beide kunnen wel een goede update gebruiken, want

gemak.

erg uitgebreid zijn ze niet. Als alternatief download je

Een VM stoppen Het gebruik van Windows of Linux als virtuele machine

het gratis vmwViewer of koop je voor een paar euro de app vmwPAD (beide gebruiken ‘onder water’ VNC).

op ESXi is niet anders dan wanneer het op de pc zelf

ESXi afsluiten

zou staan. Je kunt onderdelen toevoegen, applicaties

Wil je de ESXi-server uitschakelen, dan kan dat vanuit

installeren, je eigen achtergrondje erop zetten. Maar

de vSphere Client via een rechtsklik op de server in

ook beveiliging blijft nodig, zoals de installatie van een

de linkerkolom van het programma. Bevestig via Ja

antivirusprogramma, en het regelmatig updaten van

dat de server niet in maintenance mode staat, geef

het besturingssysteem en de geïnstalleerde program-

een korte reden voor het uitschakelen en schakel de

ma’s. Voor de virtuele machine maakt het niet uit

server uit via OK. Je kunt het ook doen rechtstreeks

dat hij virtueel is, hij weet het niet eens. Heb je eens

op de server. Druk op F12, bevestig dat je de root bent

schakel eerst

een probleem met een virtuele machine: de bekende

door op Enter te drukken en typ dan het wachtwoord.

alle virtuele ma-

machine

toetscombinatie Ctrl+Alt+Del geef je via het menu VM /

Druk dan op Enter en F2. Zorg er wel voor dat vooraf

chines uit voor

uitzetten gaat

Guest / Send Ctrl + Alt + Del. En een virtuele machine

alle actieve virtuele machines gepauzeerd of uitges-

je de ESXi-server

via de rode

hard uitzetten gaat via de rode stopknop op het con-

chakeld zijn.

uitschakelt.

stopknop.

sole: Shut Down Guest.

De virtuele

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_058-063_Workshop - Virtualisatie (JP).indd 63

Pauzeer of

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

63

28/10/2016 09:20

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

DE BASIS VOOR EEN

STABIEL SYSTEEM 10 degelijke voedingen

Het is vaak het ondergeschoven kindje van de desktop-pc: de voeding. OEM-fabrikanten installeren doorgaans een model dat nét voldoet qua vermogen en aantal aansluitingen, maar ook de zelfbouwer investeert liever in een dikke processor of grafische kaart dan in een stevige voeding. Toch moet je het belang van een goede voeding niet onderschatten. We testen er tien.

De ATX-norm specificeert een toegestane afwijking van maximaal 5 procent. Dat betekent dat een daling tot 11,4 volt nog acceptabel zou moeten zijn, maar wij zijn een stuk strenger. We beoordelen alle voedingen op basis van een uitge-

D AV I D VA N D A N T Z I G

V

wanneer de belasting toeneemt.

breide reeks tests, uitgevoerd met eel onverklaarbare

minder goede onderdelen. Hoe

bij een geringe temperatuur zelfs

professionele load-generators, een

pc-problemen, zoals

hoger de kwaliteit van de voeding,

stil, dit noemen we semi-passief.

gekalibreerde stroommeter en een

vastlopers en blauwe

hoe efficiënter deze zijn werk doet.

Een ander belangrijk aspect is de

oscilloscoop voor het meten van

schermen, zijn terug te voeren op

Dat merk je aan het einde van het

stabiliteit van de voeding. Die is

microfluctuaties (ripple). Daarnaast

een inadequate of overbelaste voe-

jaar op je stroomrekening, zeker

op diverse manieren te meten,

meten we de geluidsproductie in

ding. Een goed exemplaar is dus

als de pc 24 uur per dag staat te

maar een belangrijke indicatie is of

een geluidsdichte box met een

erg belangrijk. Voor een moderne

snorren. De zogenaamde 80Plus-

deze ook echt 12 volt blijft leveren

akoestische vloer van 17 dB(A).

pc heb je eigenlijk genoeg aan een

aanduiding geeft een indicatie van

voeding van 500 à 550 watt. Zelfs

het rendement. Achtereenvolgens

een moderne Core i7-processor en

‘kaal’, Bronze, Silver, Gold, Platinum

Modulair of niet modulair?

een snelle GTX 1080-videokaart kun

en tegenwoordig ook Titanium

Veel voedingen zijn verkrijgbaar in een modulaire en een niet-modulaire

je dan prima van stroom voorzien.

geven oplopend de diverse klassen

uitvoering. Dat houdt in dat de kabels voor de verbinding met de diverse

Een zwaardere voeding dan 550W

van efficiëntie aan. Het verschil

componenten afneembaar zijn. Een aantal is natuurlijk altijd nodig: de

is eigenlijk alleen zinvol voor buite-

tussen Bronze en Gold is nog wel

24- of 28pins-moederbordconnector en de 4- of 8pins-cpu-connector,

nissige configuraties, met bijvoor-

te merken, maar daarna wordt de

alsmede minimaal een SATA-poweraansluiting. Met een modulaire

beeld twee videokaarten of grote

winst qua zuinigheid tenietgedaan

voeding sluit je alleen die kabels aan, die echt nodig zijn. Dat bespaart je

verzamelingen harde schijven.

door de (veel) hogere aanschafprijs.

niet alleen de moeite om extra kabels weg te werken, het verbetert ook

Er is echter meer om aandacht

de luchtdoorstroming in de kast. En dat zorgt weer voor lagere interne

Voor de meeste systemen pakt een zware voeding juist minder zuinig

aan te besteden. Hoe efficiënter

temperaturen, minder ventilatorgeluid en een stabielere werking van een

uit. We adviseren om wat meer

een voeding is, des te minder

systeem. Eigenlijk zit er maar één nadeel aan modulaire voedingen en

te investeren in een kwalitatief

energie als warmte verloren gaat.

dat is dat ze in theorie net wat minder stabiliteit in extreme omstandig-

beter exemplaar met een wat lager

Dat betekent ook dat de ventilator

heden vertonen. Om die reden geven overklokkers die het uiterste uit een

vermogen, dan een gelijk geprijsd

minder hard hoeft te werken. Bij

systeem willen halen, de voorkeur aan exemplaren met een vaste kabel. In

model met meer vermogen en

veel moderne modellen staat deze

de praktijk zul je er bij normaal gebruik niets van merken.

64

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 64

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:11

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

Cooler Master V-Series 550W Cooler Masters V-Series 550W heeft in zijn 80Plus Gold klasse een behoorlijk concurrerende prijs. Wel zien we iets minder aansluitingen dan bij sommige concurrenten en de kabels zijn wellicht een paar centimeter korter, maar in de praktijk kun je er prima mee uit de voeten. De bescheiden diepte van 14 cm is prettig bij het inbouwen. In de test blinkt de V-Series 550W uit met zijn rendement bij lage belasting: ook als je pc niets doet, blijft hij dus zuinig. Daarnaast is het voltage keurig stabiel, zijn de microfluctuaties zeer bescheiden en is de gemiddelde efficiëntie ook keurig. Tel daarbij op een fluisterstille werking en er blijft weinig te wensen over.

Score

Pluspunten

Score

• Uitstekend rendement bij lage

Score

belasting • Zeer stabiele voltages

Pluspunten • Uitstekende prestaties • Zeer stille werking

Pluspunten

Minpunten

• Zeer goede 12V-stabiliteit

• Relatief weinig aansluitingen

• Verlichte ventilator

• Relatief korte kabels

Minpunten • Dikke kabels • Aan de grote kant

Minpunten • Luidruchtig bij hoge belasting • Efficiëntie bij lage belasting

EVGA SuperNova G2 550W De SuperNova G2 550W van EVGA is een

Antec Edge 550W

80Plus Gold exemplaar met een diepte van ruim 16 cm en opmerkelijk genoeg geen

De Antec Edge is als enige in de test voorzien

platte kabels. Verder valt de relatief

van een ventilator met verlichting. Ook de

grote ventilator met 14 cm diameter

afneembare rubberen randjes tegen vibraties

op, die semi-passief wordt aangestuurd.

zijn uniek. Het is één van de drie voedingen in

De voeding kan zijn volledige vermogen

deze test die zijn vermogen verdeelt over twee

van 550 watt op een enkele 12V-rail

aparte 12volt-lijnen. De modulaire kabels zijn

leveren. EVGA onderscheidt zich met zeer

voldoende lang, de moederbordkabel is wel

lange kabels voor de videokaart en cpu-

iets korter dan bij de meeste concurrenten.

connectors, en sowieso met een boven-

De testresultaten zijn niet slecht, maar blinken

gemiddeld aantal aansluitmogelijkheden

ook niet uit. Het rendement bij lage belasting

met maar liefst negen SATA-stekkers. In

is matig, maar gemiddeld zeker niet slecht. De

de test zien we een redelijk rendement bij

12V-stabiliteit is wel uitstekend en ook over

lage belastingen, een uitstekend gemiddeld

de ripple hebben we niets te klagen. Het grote

rendement en zeer stabiele voltages. Ook de

minpunt van de Edge is dat hij bij hoge belas-

ripple-waardes zijn bijzonder laag. De ventila-

ting erg veel lawaai produceert. Bij normaal

tor is alleen (en amper) hoorbaar bij maximale

gebruik is hij wel fluisterstil.

belasting, in de praktijk is hij stil.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 65

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

65

31/10/2016 12:11

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

FSP Aurum 92+ 550W

SilverStone Nightjar SST-NJ520

FSP is niet zo’n bekende fabrikant, maar is

De SilverStone Nightjar SST-NJ520 is de enige

verantwoordelijk voor de productie van heel

volledig passieve voeding in deze test en

wat voedingen van ‘grotere’ merken. De Aurum

daardoor ook het duurste exemplaar. Daarmee

92+ is een 80Plus Platinum model en belooft

is dit model vooral bedoeld voor omgevingen

dus een nóg zuiniger werking dan ‘gouden’

waarin geen enkel geluid hoorbaar mag zijn.

exemplaren. Het heeft een vier-rail-ontwerp,

Voor normaal gebruik zouden we altijd enige

interessant voor wie componenten afzonderlijk

luchtdoorstroming aanraden, dat komt de

van stroom wil voorzien zonder dat ze elkaar

levensduur van elektrische componenten door-

beïnvloeden. De Aurum 92+ heeft prettig veel

gaans ten goede. Het aantal SATA-aansluitingen

aansluitmogelijkheden. De moederbord-, cpu-

is wat laag, terwijl er wel weer vier videokaart-

en videokaartkabels zitten vast aan de voeding,

connectors zijn. Het rendement is het op een-

de rest is modulair. In de test presteert hij

na-hoogste in de test. Ook de andere testre-

uitstekend qua rendement, maar de geluids-

sultaten zijn uitstekend. Opmerkelijk is dat we

productie is relatief hoog. Heel veel lawaai is

bij maximale belasting wel enig geluid kunnen

het niet, maar de meeste andere deelnemers

meten: zogenaamde coil whine is de oorzaak.

zijn nagenoeg onhoorbaar stil. Ook de ripple is

In de praktijk zul je dat niet horen.

relatief hoog, al zijn de gemeten waarden nog ruim binnen de veilige marges.

Score

Pluspunten • Zeer stabiele 12V-spanning

Minpunten • Relatief weinig aansluitingen • Wat minder stil dan de concurrentie • Rendement bij lage belasting

Seasonic G-Series 550W PCGH Edition Seasonic is een kleiner merk, maar wel één met een heel goede reputatie. De G-Series 550W is er in twee varianten, waarvan we de PCGH-versie testten. Deze heeft een wat andere ventilatorafstelling dan de ‘gewone’ uitvoering en hij is iets duurder. De G-Series 550W heeft wat minder aansluitingen, maar

Score

Score

nog altijd ruim voldoende, met prettig lange kabels. Daarvan zijn de moederbord-, cpuen videokaartkabels vast gemonteerd, de

Pluspunten • Zeer goed rendement

Pluspunten

rest is modulair. Bij de testresultaten valt

• Volledig onhoorbare werking

een matig rendement bij lage belasting op,

• Uitstekende prestaties

maar gemiddeld is het rendement gewoon

Minpunten

66

goed. Ook de voltagestabiliteit is uitstekend,

Minpunten

• Relatief hoge geluidsproductie

terwijl de ripple zeer bescheiden is. Bij nor-

• Zeer hoge prijs

• Relatief hoge ripple

male belastingen is de voeding fluisterstil, bij

• Vreemde selectie van aansluitingen

• Relatief prijzig

hoge belasting wordt hij wel licht hoorbaar.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 66

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:11

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

Be quiet! Dark Power Pro 11 550W

BESTE

De Dark Power Pro 11 is in meer-

kunnen zijn. De 12V-lijn duikt iets

dere opzichten een buitenbeentje.

onder de 12V bij toenemende

Deze in Duitsland ontworpen voe-

belasting – het is vrijwel niets,

ding is één van de vier 80Plus Pla-

maar toch doet deze voeding het

tinum gecertificeerde exemplaren,

in dit opzicht het minst goed. De

korte tijd heel wat verschillende

biedt maar liefst vier afzonderlijke

zeer lage ripple en extreem stille

voedingen met een RM-type-

12V-‘rails’ en is één van de duurste

werking compenseren dat wat

nummer uitgebracht. De RMx-

modellen in de test. Met een lengte

ons betreft ruimschoots.

Corsair RM550x Corsair heeft in een relatief

KOOP

NOV DEC 2016 2016

Score

Pluspunten

serie is de laatste variant, net als

• Zeer stille werking

van 18 cm is hij behoorlijk uit de

de andere 80Plus Gold gecertifi-

• Zeer lage ripple

kluiten gewassen. De ventilator

ceerd en dus prettig zuinig. Het

draait altijd en is dus niet semi-pas-

Score

onderscheid met de voorganger

sief, maar past zijn draaisnelheid

is dat alle condensators van

wel aan de temperatuur aan. Deze

Japanse makelij zijn – sommige

voeding biedt veruit de meeste

Pluspunten

gebruiker hechten eraan, maar

aansluitmogelijkheden, inclusief

• Extreem goed rendement

voor ons tellen de resultaten.

zelfs 5 voor grafische kaarten. Het

• Bijzonder stille werking

De afwerking is netjes, met een

gemiddelde rendement van de Dark Power Pro 11 (92%) is des te indrukwekkender omdat hij bij lage belasting nog wel wat efficiënter zou

Minpunten • Spanning bij hoge belasting net onder de 12V • Rendement bij lage belasting

aparte hoes om de moeder-

Minpunten

bordkabel. Ook is deze

• Spanning bij hoge belasting iets

voeding semi-passief, de ventilator draait dus niet

onder de 12V

wanneer de temperatuur

• Duur

voldoende laag blijft. Dat zorgt in de test voor een zeer stille werking, onge-

BESTE BEST GETEST KOOP NOV DEC 2016 2016

twijfeld geholpen door een erg goed gemiddeld rendement van bijna 90%. Alleen bij lage belasting kan de RM550x nog wat minder goed meekomen. We zien een kleine dip in het voltage tot net onder de 12V bij hogere belasting – het mag eigenlijk geen naam hebben. De ripple is dan weer de laagste in de test, waarmee dit voor overklokkers een zeer interessant model is.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 67

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

67

31/10/2016 12:11

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

Super Flower Leadex Platinum 550W

Conclusie

Super Flower is een merk waar je wellicht niet

Voor dit artikel hebben we tien van

van hebt gehoord, maar ook dit is een grote fa-

de betere voedingen van 500-550W

brikant die diverse andere merken voorziet van

besproken. Deze bieden als voor-

voedingen. De eigen exemplaren uit de Leadex

naamste voordeel boven modellen die

Platinum-serie zijn echte paradepaardjes. Zo

drie à vier tientjes goedkoper zijn, dat

ook dit model, dat maar liefst 10 SATA-stekkers

ze duidelijk zuiniger zijn. Daarnaast

heeft aan zeer lange, platte kabels en een semi-

gebruiken ze betere componenten, met

passief aangestuurde ventilator. Bovendien is

daardoor een stillere werking tot gevolg. Voor

dit de goedkoopste 80Plus Platinum voeding in

een hoogwaardig systeem zouden we dan ook

de test. Desondanks zijn de prestaties uitmun-

adviseren deze relatief kleine extra investering

tend te noemen, met een zeer hoge gemiddelde efficiëntie, heel redelijk rendement bij lage belasting, zeer stabiele 12V-waardes en een fluisterstille werking. Ook bij continu gebruik van het volledige vermogen blijft hij onhoorbaar

Thermaltake European Gold Series London 550W

te doen: voor een basisconfiguratie volstaat ook een model van circa 60 à 70 euro. De deelnemers liggen allemaal heel dicht bij elkaar qua prestaties. Geen enkel model is

De laatste voeding die we bespreken is

een afrader: de kwaliteit in dit segment is heel

stil. Tel daarbij op zeer lage ripple-waardes en

direct ook de goedkoopste: de Thermaltake

hoog. Toch is er een winnaar aan te wijzen en

het mag duidelijk zijn dat dit één van de beste

London verwisselt al voor minder dan 90

dat is de Be quiet! Dark Power Pro 11 550W,

voedingen in een zeer sterk testveld is.

euro van eigenaar. Desondanks is ook dit

die op elk vlak in de top staat en bovendien

een 80Plus Gold gecertificeerd model, met

qua prijs concurreert met modellen die een

ruimschoots voldoende aansluitmogelijk-

80Plus-klasse lager gepositioneerd zijn. De

heden. Het is een gedeeltelijk modulaire

modellen van Cooler Master, Corsair, EVGA

voeding, de standaard benodigde kabels

en Super Flower zijn alle prima en duidelijk

zijn vast, de rest is naar wens te plaatsen.

goedkopere alternatieven. Onze voorkeur gaat

De lengte van de kabels is prima, de SATA-

uiteindelijk uit naar die van Corsair, door de

kabels zijn zelfs de langste die we zagen.

iets lagere prijs en de 10 jaar garantie die het

Het gemiddelde rendement is het minste

merk biedt op de RM550x. Dat is dan

van alle besproken modellen, maar daarbij

ook onze Beste Koop.

moeten we wel vermelden dat het verschil met het model erboven 0,05 procentpunt bedraagt: de scores liggen nu eenmaal heel dicht bij elkaar. De 12V-stabiliteit is prima en ook met de ripple-waarde kunnen we goed uit de voeten. Eigenlijk is het enige kritiekpunt de geluidsproductie, bij zwaardere belasting is de London duidelijk hoorbaar.

Score

Score

Pluspunten • Relatief goedkoop • Prima prestaties

Pluspunten • Zeer stille werking

Minpunten

• Uitmuntende prestaties

• Hoorbaar bij hogere belasting

• Uitgebreide aansluitmogelijkheden

• Laagste gemiddelde rendement

Minpunten • Moederbordkabel zou langer kunnen zijn

68

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 68

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:11

Naamloos-1 1 Autoweek_215x285.indd 1

25-10-2016 7/20/16 16:12:50 11:15 AM

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

Be quiet! Dark Power Pro 11 550W

BESTE BEST GETEST KOOP NOV DEC 2016 2016

Super Flower Leadex Platinum 550W Black

Thermaltake European Gold Series London 550W

Corsair RM550x

BESTE KOOP

NOV DEC 2016 2016

Oordeel Gemiddelde prijs

€ 145,-

€ 111,-

€ 89,-

€ 99,-

Continu vermogen

550 W

550 W

550 W

550 W

Opgegeven efficiëntie

94%

94%

90%

92%

Certificering

80 Plus Platinum

80 Plus Platinum

80 Plus Gold

80 Plus Gold

Amperage 12 V - Totaal

45 A

45,8 A

45,5 A

45,8 A

Amperage 5 V

22 A

20 A

20 A

25 A

Amperage 3,3 V

25 A

20 A

20 A

25 A

/

/

/

Molex / floppy / SATA

6/1/8

5 / 1 / 10

4/1/8

PEG 6- / 8- / 6/8-pins

1/

/

/

Moederbord-connector

20 / 24 pins

Dynamisch toerental o.b.v. temperatuur Semi- / volledig passief

4- / 8-pins cpu-connector

/4

/

/3

20 / 24 pins

/ 4/1/6 /2

24 pins

/

/

/

/2

20 / 24 pins /

Platte kabels Lengte moederbordkabel

63 cm

57 cm

57 cm

63,5 cm

Lengte PEG-kabel(s)

63 cm

69 cm

65 cm

77 cm

Maximale lengte Molex-kabels

107 cm

93 cm

93,5 cm

78 cm

Lengte SATA-kabels

95 cm

95 cm

99 cm

79 cm

Lengte cpu-stroomkabel

73 cm

68 cm

64 cm

68 cm

Gewicht

2,1 kg

1,62 kg

2,09 kg

1,61 kg

Diepte

18,1 cm

16,5 cm

16 cm

16 cm

Testresultaten 0W-Test - Voeding Uit - Verbruik

0,13 W

0W-Test - Voeding Aan - Verbruik

0,14 W

0,22 W

0,12 W

0,10 W

22,5W-Test - 12 V

12,23 V

12,15 V

12,13 V

12,05 V

22,5W-Test - Efficiëntie

75,70%

75,30%

76,10%

72,60%

50W-Test - 12 V

12,03 V

12,14 V

12,12 V

12,04 V

50W-Test - Efficiëntie

85,90%

85,90%

86%

84,10%

500W-Test - 12 V

11,94 V

12,06 V

12,04 V

11,97 V

500W-Test - 12 V max. ripple

10,2 mVtt

8,4 mVtt

30 mVtt

6,6 mVtt

500W-Test - Efficiëntie

91,93%

90,20%

88,31%

89,62%

Gemiddelde efficiëntie (200 W - max. load)

92,11%

90,84%

88,54%

89,11%

Geluidstest - ca. 100 W Load - 10 cm - na 5 min.

17,6 dB(A)

18,6 dB(A)

30,4 dB(A)

17,8 dB(A)

Geluidstest - ca. 300 W Load - 10 cm - na 5 min.

18,2 dB(A)

19,8 dB(A)

31,5 dB(A)

19,6 dB(A)

Geluidstest - ca. 500 W Load - 10 cm - na 20 min.

20,7 dB(A)

26,1 dB(A)

48,2 dB(A)

24,7 dB(A)

70

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 70

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:11

GROEPSTEST Voedingen 500-550 W

Cooler Master V-Series 550W

EVGA SuperNova G2 550W

Seasonic G-Series 550W PCGH Edition

SilverStone Nightjar SST-NJ520 520W

Antec Edge 550W

FSP Aurum 92+ 550W

€ 102,-

€ 108,-

€ 103,-

€ 170,-

€ 115,-

€ 128,-

550 W

550 W

550 W

520 W

550 W

550 W

92%

92%

92%

94%

92%

92%

80 Plus Gold

80 Plus Gold

80 Plus Gold

80 Plus Platinum

80 Plus Gold

80 Plus Platinum

45 A

45,8 A

45 A

43 A

45 A

43 A

20 A

22 A

20 A

20 A

20 A

16 A

20 A

22 A

20 A

20 A

20 A

16 A

/

/?

3/1/6 /

3/1/9 /2

24 pins /

1/

/2

24 pins /

/

/

/

/

5/1/6

5/1/6

3/1/8

4/1/7

/

/2

20 / 24 pins /

/

/4

20 / 24 pins /

/

/2

20 / 24 pins /

/

/2

24 pins /

58,5 cm

62 cm

66 cm

63,5 cm

57,5 cm

57 cm

64 cm

87 cm

79 cm

65,5 cm

68 cm

58 cm

73 cm

73 cm

79 cm

67,5 cm

73 cm

74 cm

72 cm

74 cm

92 cm

77,5 cm

83,5 cm

88 cm

64 cm

73 cm

65 cm

68 cm

68 cm

66,5 cm

1,33 kg

1,56 kg

1,93 kg

2,28 kg

2,26 kg

2,23 kg

14,1 cm

16,6 cm

16,3 cm

16 cm

17 cm

16 cm

0,13 W

0,12 W

0,14 W

0,23 W

0,27 W

0,17 W

0,34 W

0,22 W

0,25 W

12,20 V

12,15 V

12,29 V

12,22 V

12,26 V

12,33 V

82,40%

75,50%

69,80%

76,10%

69,60%

76,40%

12,2 V

12,15 V

12,28 V

12,21 V

12,25 V

12,31 V

89,20%

85,70%

82,80%

86,30%

82,50%

86,70%

12,07 V

12,10 V

12,18 V

12,14 V

12,15 V

11,99 V

20,4 mVtt

9 mVtt

27 mVtt

31,2 mVtt

23,8 mVtt

52,4 mVtt

88,63%

89,44%

89,36%

91,53%

88,02%

90,79%

89,63%

89,85%

89,29%

91,41%

88,59%

91%

21,5 dB(A)

17,9 dB(A)

30,2 dB(A)

18,8 dB(A)

29,7 dB(A)

36,7 dB(A)

21,8 dB(A)

18,5 dB(A)

30,4 dB(A)

19,3 dB(A)

29,9 dB(A)

37 dB(A)

27,9 dB(A)

33,2 dB(A)

40,6 dB(A)

19,5 dB(A)

53,5 dB(A)

48,4 dB(A)

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_064-071_Groepstest - Voedingen (JP).indd 71

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

71

31/10/2016 12:11

OCKEL Sirius A en Sirius B Black Cherry

PC IN HANDZAAM FORMAAT Hoe handig zou het zijn als je computer niet veel groter is dan een gemiddelde smartphone, waardoor je ’m overal mee naartoe kunt nemen? De Ockel Sirius B Black Cherry en de Sirius A passen gewoon in je broekzak! Sirius B Black Cherry

De Ockel Sirius B Black Cherry is een geüpdatete versie van de Ockel Sirius B die eerder dit jaar op de markt verscheen. De nieuwe versie is qua uiterlijk niet zo heel veel veranderd, innerlijk echter wel. Zo zit er een betere processor in (een Intel Atom x5-Z8300 op 1.84 GHz), meer geheugen (4 GB in plaats van 2 GB) en is de wifi-module sterk verbeterd.

Meeneemexemplaar Een van de grote voordelen van de Sirius B Black

Als je de Ockel Sirius B Black Cherry op iemands

Cherry is zijn compactheid. Door het kleine formaat

bureau zou zien liggen, denk je waarschijnlijk dat

kun je de computer namelijk gewoon meenemen in je

het een mooie smartphone betreft. Dat is ook niet

broekzak. Hij weegt slechts 153 gram, dus het is geen

Sirius B Black

zo gek, want los van het feit dat ’ie ietsje dikker is dan

zware last. Maar de kracht van de Black Cherry zit ’m

Cherry past

de nieuwste iPhone of Samsung-telefoon, heeft hij

vooral in het feit dat je ’m eigenlijk overal voor kunt

gemakkelijk in je

heel veel weg van een kekke smartphone. Alleen: een

gebruiken. Stel je eens voor dat je het apparaatje hebt

broekzak.

display zit er niet op. Wél Windows 10 Home 64-bit.

geconfigureerd met Windows 10 en Kodi of Netflix. Je

De Ockel

vrienden vragen je of je zin hebt om een film te kijken. Wat doe je dan? Je neemt de Ockel gewoon mee en sluit ‘m daar aan op de tv en klaar ben je. Houd je van een opgeruimde werkplek en wil je geen grote, lawaaiige computer op je bureau? Dan komt de Sirius B Black Cherry ook goed van pas. Dankzij de twee aanwezige usb-poorten sluit je een muis en toetsenbord aan, en voor het beeldscherm is er een HDMI-aansluiting aanwezig. Stil is hij ook, want de Black Cherry wordt namelijk passief gekoeld, waardoor er ook geen lawaaiige ventilator aanwezig is.

Krachtpatser De Black Cherry draait zijn hand niet om voor zware toepassingen. Dankzij de 64-bits processor kun je het apparaatje gebruiken voor het afspelen van video’s (bijvoorbeeld via Kodi of Netflix), kantoortoepassingen en alles wat je op een gewone computer ook kunt.

230x300_Ockel Sirius_PCM.indd 22

01-11-16 13:53

De Ockel Sirius A is voorzien van een 6 inch full-hd-scherm.

Sirius A De Ockel Sirius A springt in het gat waar de smart-

gebruik je daar de geïntegreerde HDMI-poort voor.

phone stopt en de desktop-computer begint. Met

Ook kun je deze Windows 10-pc inzetten om, in

een smartphone kun je veel dingen doen, maar echte

combinatie met de mediasoftware Kodi, je eigen films,

applicaties draaien en goed werken met een muis,

series en foto’s af te spelen op je tv. Of wat denk je van

toetsenbord en andere randapparatuur is eigenlijk niet

het aansturen van al je IoT-apparatuur?

mogelijk. De Sirius A gaat in dat opzicht veel verder: dankzij het geïntegreerde 6 inch full-hd-touchscreen

Snel

kun je ’m gebruiken als geavanceerde Windows 10-

De Ockel Sirius A is een rappe computer, waarop je

tablet of -pc. Maar dat is niet nog niet alles, want

gewoon de 64 bit-versie van Windows 10 kunt draaien.

door er een monitor op aan te sluiten via de HDMI- of

De processor is namelijk een Intel Atom X7-z8750 en

DisplayPort, kun je hem ook inzetten als een volwaar-

er is 4 GB werkgeheugen ingebouwd. Qua opslag is er

dige desktop-computer. In dat laatste geval heb je niet

gekozen voor 64 GB, maar mocht je dat niet voldoende

eens een aparte muis of toetsenbord nodig, want de

vinden, dan breid je de opslag eenvoudig uit door

zogeheten Switch Mode zorgt ervoor dat je het 6 inch-

middel van een microSD-kaartje. Uiteraard heb je

scherm kunt gebruiken als muis en toetsenbord. Inder-

ook de beschikking over 802.11ac wifi. Het is natuurlijk

daad: die hoef je dus niet meer apart aan te schaffen

ook mogelijk om de Sirius A aan te sluiten op een vaste

en overal mee naartoe te slepen!

netwerkverbinding: een 100 Mbit-aansluiting is even-

Overal in te zetten

eens geïntegreerd.

Door zijn handige formaat neem je de Sirius A – net als

Geruisloos

de Sirius B Black Cherry – overal mee naartoe. Naar

Omdat de Sirius A geen bewegende onderdelen bevat,

je werk, naar vrienden, in de trein: je kunt het zo gek

is hij muisstil in het gebruik. Daar komt ook nog als

niet bedenken of het apparaat is er geschikt voor. Op

voordeel bij dat de koeling helemaal passief is: er komt

zoek naar een mooi streaming-apparaat? Ook daar kun

geen ventilator aan te pas en dat betekent dat je bij

je de Sirius A natuurlijk voor gebruiken: de krachtige

de Sirius A geen last hebt van een storend zoemend

Intel-processor is snel genoeg voor het afspelen van

geluid. Ideaal dus wanneer je ’m onderweg wilt inzet-

video of streaming videodiensten zoals Netflix. Het

ten voor het kijken van films.

ingebouwde scherm is voldoende voor het afspelen van hd-content, maar wil je je video's toch liever op een groter scherm, zoals een televisie, afspelen? Dan

230x300_Ockel Sirius_PCM.indd 23

Voor meer informatie ga je naar:

www.ockelcomputers.com

01-11-16 13:54

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

BOUW JE EIGEN THUISSERVER Deel 3: multimedia

Heb je na het volgen van de eerste twee delen van deze serie je eigen server klaargestoomd, dan is het hoog tijd om hem aan het werk te zetten. In dit deel kijken we naar de mogelijkheden rondom multimedia. Hoe deel je je mediaverzameling met de server? En wat kun je met Plex, een duizendpoot als het gaat om multimedia? Welke andere interessante toepassingen zijn er voor de server? G E R TJ A N G R O E N

H

eb je je thuisserver in elkaar gezet en het besturingssysteem geïnstalleerd, al dan niet met de hulp van de eerste twee delen van

deze serie uit PCM 10/2016 en 11/2016, dan is het natuurlijk hoog tijd om de server aan het werk te zetten. Die mogelijkheden gaan we in het derde en vierde

stoppen om ‘headless’ te draaien, zonder monitor,

deel verkennen. In het vierde deel zal voornamelijk het

muis en toetsenbord. Maar af en toe moet je er wel

gramma zoals

gebruik als webserver centraal staan. Dit derde deel

bij kunnen. Bijvoorbeeld voor de installatie van het

PuTTY kun je via

behandelt het delen van bestanden en mogelijkheden

besturingssysteem of extra toepassingen. Bij Ubuntu

SSH inloggen op

rondom multimedia.

zul je daarvoor meestal inloggen met SSH (bijvoor-

de server.

Een eigen server geeft je volop mogelijkheden om

singen kun je naderhand via een browser beheren.

ten. Eén van de mooiste (en bekendste) toepassingen

De opdrachtprompt is dan alleen nog nodig voor

is Plex Media Server. Vanaf smartphones, tablets of

onderhoud, het installeren van updates en oplossen

smart-tv’s kun je comfortabel films, series en muziek

van problemen. Bij OpenMediaVault en FreeNAS zul

afspelen. Omdat de bibliotheek op de server wordt

je bijna uitsluitend een browser gebruiken. Kom je

bijgehouden, kun je vanaf ieder apparaat verder kijken

niet in het systeem, dan moet je toch weer randap-

waar je bent gebleven. Dat is een stuk praktischer dan

paratuur aansluiten, tenzij je de server via IPMI kunt

bijvoorbeeld Kodi, dat een lokale bibliotheek op de

beheren (zie kader ‘Volledig beheer op afstand’). Bij

mediaspeler gebruikt.

een virtuele installatie op je eigen pc in bijvoorbeeld

Een server zal normaliter 24/7 draaien en kun je weg-

74

beeld met de software PuTTY). Vrijwel alle toepas-

met alle apparaten in huis van multimedia te genie-

Toegang tot de server

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 74

Met een pro-

VirtualBox speelt dit probleem natuurlijk niet: de console is dan altijd toegankelijk (al kun je natuurlijk ook in dit geval SSH of een browser gebruiken).

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:31

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

Bestaande netwerkshare koppelen Mediabestanden nemen erg veel ruimte in. Wil je de bestanden liever niet op de server bewaren maar bijvoorbeeld op een NAS, dan kan dat prima. Voor Plex Media Server en de meeste andere toepassingen maakt het weinig uit of de bestanden op de server zelf staan of op een andere plek in het netwerk. Je kunt de NAS eenvoudig als netwerkshare koppelen in Ubuntu. In Linux heet dit ‘mounten’. Het is handig hiervoor een aparte gebruiker (bijvoorbeeld met de naam ‘plex’) aan te maken op de NAS. Heb je een NAS van Synology, dan ga je daarvoor naar Configuratiescherm / Gebruiker. Geef de gebruiker via hetzelfde onderdeel vervolgens lees- en eventueel ook schrijftoegang voor de mappen die je wilt koppelen, bijvoorbeeld photo, video en music. Dat zijn bij Synology de gereserveerde namen voor die onderdelen. Log in op de server via SSH met bijvoorbeeld PuTTY. Gebruik, als je deel twee van deze serie hebt gevolgd, het administratoraccount dat je bij de installatie hebt gemaakt om in te

Volledig beheer op afstand

loggen. Er zijn wel root-rechten nodig die je verkrijgt

Dankzij de standaard IPMI (Intelligent Platform Management Interface),

met de opdracht sudo -s (na bevestigen met je

beschikbaar op veel servers en servermoederborden, kun je deze systemen

wachtwoord). Daarna installeer je met de opdracht

volledig op afstand beheren. Denk aan het monitoren van de hardware of

apt-get install cifs-utils de vereiste tools

zelfs als een remote console zodat je met software (veelal op basis van

voor het koppelen van de netwerkshare.

Maak via de

De losstaande applicatie van iLO helpt bij beheer op afstand.

Java of een losse applicatie) kunt inloggen en gewoon je eigen pc met

Als voorbeeld zullen we de gedeelde map ‘video’

monitor, muis en toetsenbord kunt gebruiken voor het beheer. Dit heet

op een NAS van Synology mounten onder de map-

ook wel ‘KVM over IP’. Dat werkt zelfs al bij een kaal systeem. Meestal

pen /media/diskstation/video. Die map maken we

heeft de server een aparte ethernetaansluiting voor het beheer, zodat het

eerst handmatig aan met het commando mkdir -p

losstaat van het gewone netwerkverkeer (en desgewenst van het gewone

/media/diskstation/video.

netwerk). Heb je geen ruimte op je switch voor een tweede ethernetkabel,

Daarna bewerken we het bestand /etc/fstab met de

dan kan de functionaliteit meestal ook gedeeld worden met de ‘gewone’

teksteditor nano met nano /etc/fstab. Dit bestand

ethernetpoort. Sommige fabrikanten hebben een eigen variant op IPMI.

ker aan die je

is de zogenoemde ‘file system table’ en vermeldt niet

Zo biedt HP bijvoorbeeld iLO (Integrated Lights-Out) op onder meer de

plex noemt, en

alleen de schijfpartities op je server, maar is ook de

ProLiant MicroServer Gen 8. Via een browser geeft iLO volop mogelijkhe-

geef die lees-

plek om netwerkshares toe te voegen.

den om de server te beheren, inclusief een remote console.

NAS een gebrui-

en eventueel

Voeg onderaan dit bestand de regels code toe (zie

schrijfrechten

volgende pagina). Vervang ipadres door het IP-adres

op de media-

van de NAS en vervang wachtwoord door het wacht-

mappen.

woord dat je op de NAS voor de gebruiker ‘plex’ hebt

iLO biedt uitgebreide inventarisatie van de server via een browser.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 75

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

75

28/10/2016 15:31

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

De pc en Samba-server moeten dezelfde werkgroepnaam hebben. In Windows is dit standaard Workgroup.

het praktisch om de mappen voor je mediabestanden te delen via het netwerk. Dan kun je vanaf bijvoorbeeld je Windows-pc je multimediaverzameling overzetten naar de server. Binnen Linux wordt doorgaans Samba gebruikt om mappen te delen in het netwerk. Als voorbeeld laten we zien hoe je vanaf een Windowspc toegang tot bestanden op de server kunt krijgen. De pc moet zich daarvoor uiteraard in hetzelfde netwerk bevinden en pc en server moeten dezelfde werkgroep-naam hebben. In Windows kun je die naam achterhalen door in de Opdrachtprompt de opdracht net config workstation te geven. Standaard is dit ‘workgroup’.

We zullen nu Samba installeren en configureren. aangemaakt. Op vergelijkbare wijze kun je ook andere

Log daarvoor weer in op de server en zorg dat je root-

/etc/fstab bevat

gedeelde mappen mounten, bijvoorbeeld photo en

rechten hebt. Installeer Samba en enkele aanvullende

alle ‘gemounte’

music.

onderdelen met de volgende opdracht.

Het bestand

partities en netwerkschijven.

//ipadres/video /media/diskstation/video

cifs username=plex,password=wachtwoord,io charset=utf8,sec=ntlm 0 0

python-glade2 system-config-samba

Daarna rest nog de opdracht mount -a om de koppe-

Map met mediabestanden Samba

ling actief te maken. Ook bij het opnieuw starten van

Als voorbeeld zullen we de map /samba/media gebrui-

de server zal de netwerkshare actief zijn.

ken op de server, waar alle mediabestanden neergezet

Controleer of de netwerkschijf correct is gekoppeld

kunnen worden via het netwerk. Gebruikers hebben

door op je server te bladeren door de mappen

met naam en wachtwoord toegang, en kunnen de

/media/diskstation/video. Je kunt deze mappen nu

multimediaverzameling allen volledig beheren met

gebruiken in bijvoorbeeld Plex of andere mediaserver-

lees- en schrijftoegang. Voor het gemak maken we

software.

hiervoor een gebruikersgroep aan binnen Linux met

Bestanden delen met Samba

de naam ‘smbgrp’, met onderstaande opdracht. addgroup smbgrp

Als je de server voor netwerkopslag gaat gebruiken of

We voegen aan deze groep de gebruiker gertjan toe en

als je multimediabestanden op de server zelf wilt zet-

stellen een Samba-wachtwoord in voor die gebruiker.

ten, bijvoorbeeld op een tweede grote harde schijf (die je partities en een ‘mountpoint’ hebt gegeven!), dan is

76

apt-get install -y samba samba-common

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 76

useradd gertjan -G smbgrp smbpasswd -a gertjan

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:31

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

Bestaat de gebruiker al binnen Linux, dan kun je de

toegevoegd met de sharenaam media, onder het kopje

onderstaande opdracht gebruiken om de gebruiker

[media]. Verder zorgen we ervoor dat mappen en

aan de groep toe te voegen. Ook dan moet je nog een

bestanden die via de netwerkshare worden gemaakt

wachtwoord instellen voor Samba.

de juiste rechten hebben (lees- en schrijfrechten voor

usermod -a -G smbgrp gertjan smbpasswd -a gertjan

We maken nu de map voor de mediabestanden met de juiste rechten. mkdir -p /samba/media cd /samba

chmod -R 0775 media

Met de onderstaande opdracht wijzen we de map toe aan de nieuwe groep (smbgrp). We zorgen er tevens voor dat alle onderliggende bestanden en mappen tot diezelfde groep behoren, zodat er geen problemen optreden als meerdere gebruikers toegang tot de bestanden hebben. chgrp smbgrp /samba/media && chmod g+s /samba/media

Configuratiebestand bewerken Samba De map gaan we nu delen via Samba door het configuratiebestand van Samba te bewerken. Het is te vinden onder /etc/samba/smb.conf. We maken met onderstaande opdrachten eerste een kopie van het originele

alle leden van de groep). # Globale instellingen [global]

workgroup = WORKGROUP

server string = Samba Server %v netbios name = ubuntu security = user

map to guest = bad user dns proxy = no

# Gedeelde mappen [media]

path = /samba/media

valid users = @smbgrp guest ok = no

browsable = yes writable = yes

create mask = 0775

force create mode = 0775 directory mask = 0775

force directory mode = 0775

De map

bestand dat je ter referentie kunt bewaren. Daarna

Na het maken van de aanpassingen is het nodig

die we zojuist

maken we het origineel leeg en bewerken het met de

Samba (de deamon) te herstarten met onderstaande

gedeeld hebben

teksteditor Nano.

opdracht.

is nu zichtbaar

cp -pf /etc/samba/smb.conf /etc/samba/ smb.conf.bak

cat /dev/null

service smbd restart

in Windows.

> /etc/samba/smb.conf

nano /etc/samba/smb.conf

De configu-

Voeg via de teksteditor de onderstaande regels toe.

ratie van Samba

Het gedeelte [global] bevat globale instellingen voor

in de teksteditor

Samba. Daaronder zetten we de gedeelde mappen.

Nano.

We hebben in dit voorbeeld maar ĂŠĂŠn gedeelde map

Media-map benaderen In Windows kun je nu bladeren naar die netwerkmap door in de verkenner het IP-adres op te geven in de vorm \\ipadres, bijvoorbeeld \\10.0.0.49. Na het invoeren van gebruikersnaam en wachtwoord heb je toegang tot de bestanden. Voor Plex Media Server is het handig de mappen muziek, foto en video te maken en daarna binnen video nog de mappen speelfilms en series. Overigens zal Plex, dat we in de volgende

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 77

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

77

28/10/2016 15:31

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

load om de verschillende varianten te zien. Klik in het lijstje met de rechtermuisknop op Ubuntu 64-bit en kopieer het linkadres naar je klembord zodat we dat adres straks kunnen gebruiken. Log nu in op de server als administrator via SSH (met PuTTY). Gebruik de onderstaande opdrachten om root-toegang te verkrijgen, naar je thuismap te bladeren, het installatiebestand (.deb) te downloaden en de installatie te starten. Tip: het linkadres staat in je klembord en kun je in PuTTY gemakkelijk invoeren door op de rechtermuisknop te drukken. Na de installatie blader je met een browser naar http://ipadres:32400/web (vervang ipadres door het IP-adres van de server) en kun je de configuratie Met Webmin kun je de configuratie van onder meer Samba via een browser afhandelen

Configuratie met Webmin De configuratie van Samba kun je eventueel ook met een browser afhandelen, bijvoorbeeld door SWAT (Samba Web Administration Tool) of

verder afhandelen met een browser.

Direct na de installatie kun je

sudo -s

de configuratie

wget linkadres

browser afhan-

cd ~

verder via een

dpkg -i .deb-bestand

delen.

Webmin te installeren. Deze grafische interfaces kunnen het configuratiebestand van Samba wel flink overhoopgooien. Vooral Webmin kan door de vele opties bovendien nogal overweldigend zijn: je kunt hiermee ook bijvoorbeeld de configuratie van het netwerk, Apache en MySQL afhandelen. Daarom geven we er de voorkeur aan de vrij eenvoudige configuratie van Samba handmatig te doen. Wil je de server ook als webserver gebruiken? Dan kan Webmin wel van pas komen, al is het veel handiger om in plaats daarvan het controlpanel ISPConfig te gebruiken, dat een stuk gebruiksvriendelijker is. ISPConfig komt in het vierde deel van deze workshop-serie aan bod.

stap gaan installeren, op je Linux-systeem draaien onder de gebruiker ‘plex’. Die gebruiker heeft minimaal leestoegang tot mediabestanden nodig, wat bijna altijd het geval zal zijn (ook in ons voorbeeld). Het is wel handiger om de gebruiker plex ook schrijfrechten te geven, zodat je bijvoorbeeld vanuit Plex een video kunt

Plex via de browser

verwijderen. Om dat te regelen voor alle nieuwe (via

Na het inloggen met een (gratis) Plex-account kun je al

de netwerkshare) geplaatste bestanden kun je in smb.

meteen enkele bibliotheken toevoegen. Daarbij geef je

conf alle vermeldingen met 0775 vervangen door 0777.

aan wat voor type bibliotheek het betreft (bijvoorbeeld

Er zijn natuurlijk ook andere manieren om het op te

films, tv-series, muziek of foto’s). Ook kun je per biblio-

lossen, afhankelijk van hoe strikt je alles wilt instellen.

theek mappen toevoegen waar de bijbehorende me-

Vergeet niet om Samba na aanpassingen te herstarten.

diabestanden te vinden zijn. Hier kun je verwijzen naar

Plex in Ubuntu installeren

78

de gemounte mappen op de NAS of natuurlijk naar de mappen die we hiervoor met Samba hebben gedeeld.

Plex Media Server werkt volgens het client-server

Voor meer instellingen van de Plex-server klik je in de

principe. Een server met Ubuntu is een uitstekende

browser rechtsboven op het instellingen-icoontje. Klik

optie voor de servercomponent al kun je Plex ook

dan op Server om instellingen voor de server aan te

als uitbreiding binnen OpenMediaVault of FreeNAS

passen. Heb je Plex op je thuisserver geïnstalleerd, dan

installeren. We zullen eerst de installatie onder Ubuntu

kun je de server ook van buitenaf beschikbaar maken

behandelen. Voor het installatiebestand ga je naar het

zodat je onderweg, bijvoorbeeld op je smartphone,

onderdeel Downloads op www.plex.tv. Klik op de knop

naar je favoriete series kunt kijken. Sinds kort is Plex

Download, kies het platform (Linux) en klik op Down-

ook volledig via de cloudopslagdienst Amazon Drive te

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 78

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:31

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

Voeg bibliotheken toe voor de verschillende typen media die je wilt benaderen.

gebruiken. Bij dit aanbod, Plex Cloud genaamd, heb je geen eigen server meer nodig (zie kader).

OpenMediaVault bestanden delen OpenMediaVault is erg flexibel als het gaat om het delen van bestanden in je netwerk, en ook Plex laat zich eenvoudig installeren en gebruiken. Bovendien zijn er talloze andere leuke plug-ins voor te vinden. Zorg, na het inloggen met de browser in de gebruikersinterface,

Plex in de cloud

dat de laatste updates geïnstalleerd worden. Dat zijn

Het nieuwe Plex Cloud geeft je de mogelijkheid om Plex in de cloud te

er na een verse installatie nog heel wat. Hiervoor ga je

bouwde Update

draaien. Daarvoor heb je een Amazon Drive-account nodig (60 dollar per

naar System / Update Management. Klik op Check

Management

jaar, ca. 54 euro). Er zitten wel wat haken en ogen aan. Het kan bijvoor-

om de lijst te verversen en selecteer alle onderdelen

helpt bij de

beeld heel wat tijd kosten om al je video’s over te zetten naar de cloud.

in één keer met het vinkje bij Package information.

installatie van

Bovendien zijn veel mensen er niet happig op om bestanden in de cloud

Klik daarna op Upgrade om de updates te installeren.

updates.

op te slaan. Dat geldt nog sterker voor materiaal dat met copyright is

Soms is het nodig dit proces te herhalen.

beschermd, zelfs als het om legitieme thuiskopieën gaat. Het is nog de

De eerste stap is het maken van een volume via

vraag hoe (het Amerikaanse) Amazon omgaat met dergelijk materiaal.

het onderdeel Storage. Ga eerst naar RAID Manage-

Feit is dat Amazon bestanden in de cloudopslag scant en het delen van

ment als je RAID wilt gebruiken. Afhankelijk van het

bestanden onmogelijk maakt als het beschermde werken tegenkomt.

aantal harde schijven zijn verschillende RAID-niveaus

Bovendien is de opslag niet helemaal onbeperkt: in de voorwaarden

mogelijk, waaronder het spiegelen van twee schijven

wordt onder meer over een ‘fair use policy’ gesproken en je kunt zelfs

(voor extra bedrijfszekerheid). De volgende stap, waar

eenzijdig worden afgesloten. Functioneel zit het ook nog niet op het

je direct naartoe kunt als je geen RAID gaat gebruiken,

niveau van bijvoorbeeld Dropbox. Verder is Plex Cloud alleen nog als

is het maken van een bestandssysteem onder File

bètaversie beschikbaar voor gebruikers met Plex Pass. Genoeg redenen

Systems. Klik op Create, kies bij Device een schijf (of

dus om Plex voorlopig gewoon nog op je eigen server te blijven draaien.

RAID-array), geeft het een label (bijvoorbeeld Opslag)

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 79

Het inge-

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

79

28/10/2016 15:31

AutoTrack toont meer dan BOVAG garantie

Het kopen van een auto is iets om naar uit te kijken. Zeker

checken we elke auto op meer dan 10 punten. En tonen

als je snel alle informatie duidelijk hebt. Bij AutoTrack vind

we de juiste kilometerstanden. Als er iets niet klopt, komt

je de meeste auto’s met BOVAG garantie. Daarnaast

een auto er bij ons niet op! Wel zo prettig, toch?

068301008 WT Naamloos-1 1 Autotrack Adv 230x300mm_BOVAG garantie_V2.indd 1

04/04/16 12:00 27-10-2016 12:59:45

WORKSHOP Bouw je eigen thuisserver

en klik op OK. Klik daarna op dit device (te herkennen

Meer toepassingen voor OpenMediaVault en Ubuntu

aan het label) en klik op Mount.

Voor OpenMediaVault en Ubuntu zijn interessante toepassingen

Vervolgens kun je enkele gebruikers maken (en

beschikbaar om nog meer uit je server te halen. De hieronder genoemde

eventueel groepen beheren) in het onderdeel Access

toepassingen zijn beschikbaar binnen OpenMediaVault als je omv-

Rights Management. Hier kun je ook gedeelde map-

extra’s toevoegt. Ook als je Ubuntu gebruikt, kun je deze onderdelen

pen maken via Shared Folders. In het onderdeel Ser-

vrijwel altijd installeren, omdat OpenMediaVault en Ubuntu beide op

vices kun je SMB/CIFS aanzetten om gedeelde map-

Debian gebaseerd zijn. Toepassingen waarvoor geen plug-in voor Open-

pen voor Windows toegankelijk te maken. De mappen

MediaVault beschikbaar is, kun je als alternatief ook handmatig instal-

tems kun je een

die je wilt delen moet je daar nog wel toevoegen

leren via de console van OpenMediaVault of door in te loggen middels

volume voor

via het tabje Shares. Er zijn ook nog talloze andere

SSH (dat je nog wel moet activeren in het onderdeel Services).

je bestanden

manieren om zonder al te veel moeite bestanden te

CouchPotato – Automatisch nieuwe films in de beste kwaliteit down-

maken.

delen of synchroniseren, zoals ftp, nfs en Rsync.

loaden via usenet en torrents.

Via File Sys-

Deluge – Uitgebreide bittorrent-client die je via een browser kunt beheren. Docker – Maakt het mogelijk applicaties te verpakken in een zogenaamde container, die je dankzij deze plug-in ook in OpenMediaVault kunt gebruiken. Via https://hub.docker.com/explore kun je een indruk krijgen wat er zoal beschikbaar is. Emby – Alternatief voor Plex Media Server, dat wat opzet en mogelijkheden betreft op veel punten overeenkomt.

Plex in OpenMediaVault

miniDLNA – Eenvoudige maar krachtige DLNA-server om mediabestanden (zoals muziek, foto’s en video’s) beschikbaar te maken voor

OpenMediaVault biedt een systeem van plug-ins

bijvoorbeeld smart-tv’s en Android-smartphones.

waarmee je de mogelijkheden verder kunt uitbreiden.

OpenVPN – Voegt eenvoudig OpenVPN-mogelijkheden toe aan je

Een interessante plug-in is omv-extra’s, die je de mo-

server.

gelijkheid geeft om nóg meer plug-ins te installeren,

Subsonic – Mooi programma om een uitgebreide muziekverzameling te

waaronder Plex Media Server. Ga naar http://omv-

beheren, met speciale mogelijkheden voor de liefhebbers van podcasts.

extras.org en klik op Guides. Hier vind je een link

Mumble en TeamSpeak – VoIP-toepassingen bedoeld om chatten via

naar het installatiebestand (.deb). Download de juiste

internet of het netwerk mogelijk te maken, vooral gericht op gebruikers

versie afhankelijk van de versie van OpenMediaVault

die elkaar op de hoogte willen houden tijdens het gamen.

die je hebt geïnstalleerd (2.x of 3.x). Ga vervolgens

Sonarr en Sick Beard – Handige toepassingen die automatisch series

via de gebruikersinterface van OpenMediaVault naar

kunnen downloaden en zelf op zoek gaan naar de laatste afleveringen.

tra plug-ins met

Plugins, klik op Upload, blader naar het zojuist ge-

Music Player Deamon – Een audiospeler met een client-server-opzet.

de uitbreiding

downloade bestand en installeer het. Zet nu in de lijst

De servercomponent biedt streams aan, kan afspeellijsten organiseren

van OMV-Extras.

een vinkje bij de plug-in die je zojuist hebt geüpload

en een muziekdatabase bijhouden met minimale systeembelasting.

org.

en klik op Install. Na de installatie ga je onder Sys-

Installeer ex-

tem naar de nieuw verschenen optie OMV-Extras en dubbelklik je op Plexmediaserver. Zet het vinkje op Enable. Ga nu terug naar Plugins, selecteer de Plex Media Server-plug-in en klik op Install. Na de installatie ga je in het onderdeel Services naar de nieuw toegevoegde optie Plex Media Server. Klik op Enable en geef bij Database Volume aan waar je de database van Plex wilt bewaren. Klik daarna op Save en vervolgens Apply. De webinterface van Plex Media Server is nu beschikbaar via http://ipadres:32400/web/ waarbij je ipadres vervangt door het IP-adres van de server. Je kunt nog veel dingen op mediagebied met OpenMediaVault (en met Ubuntu). Er zijn talloze extra’s die je op vergelijkbare wijze als Plex kunt gebruiken, zie hiervoor het kader ‘Meer toepassingen voor OpenMediaVault en Ubuntu’.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_074-081_Workshop - Thuisserver (deel 3) (JP).indd 81

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

81

28/10/2016 15:31

WORKSHOP Beveiliging slim huis

BEVEILIG JE SLIMME HUIS Nieuwe beveiligingsuitdagingen door domotica Je huis beschermen tegen indringers is een vrij basale klus: zorg er met sloten en gesloten deuren en ramen voor dat anderen niet zomaar binnen kunnen komen, of belangrijker nog: niet met een enorme buit zomaar wegkomen. Maar als je je huisraad ook vanaf ‘buiten’ kunt bereiken (zoals je slimme thermostaat of verlichting), hoe houd je indringers dan buiten? Een nieuw tijdperk van beveiliging dient zich aan. JORIS PETERSE

82

H

et scherm van een slimme thermostaat kopt

onderzoekers op de hackers-conferentie DEF CON. Om

“You Suck! Pay 1 Bitcoin to get control back”.

welke thermostaat het ging, werd niet bekendgemaakt

thermostaat.

Het is de bekende terreur van ransomware,

De gehackte

omdat de onderzoekers de fabrikant de tijd willen

Foto van

maar dan niet op het scherm van je pc, maar die van je

gunnen het probleem op te lossen zodat er geen echte

Motherboard.

slimme thermostaat. Een relatief nieuw fenomeen. On-

slachtoffers vallen. Voor deze hack moet de kwaadwil-

derzoekers hebben het voor elkaar gekregen slimme

lende dus fysiek toegang hebben tot de thermostaat.

apparatuur aan te vallen. De thermostaat in kwestie

Het lijkt dus een redelijk vergezochte hack, maar het

werd besmet doordat een bestand met uitvoerbare

is dan ook puur om aan te tonen dat in feite alle ap-

code via een geheugenkaart op de thermostaat werd

paraten kwetsbaar zijn. Of je fysiek aanwezig bent doet

geplaatst. De desbetreffende thermostaat beschikt

er eigenlijk niet zo toe. Het is bij slimme apparaten

over een functionaliteit waarbij je een wallpaper kunt

immers mogelijk ze ook via internet te bereiken, waar-

tonen op het scherm door een geheugenkaart met

door het voor een indringer niet meer uitmaakt waar

afbeeldingen te plaatsen. Door een beveiligingsfout

ter wereld hij zich bevindt.

bleek het mogelijk code uit te voeren op de ther-

Het beveiligen van dit soort apparatuur is dus wel

mostaat, waardoor in dit geval kaping mogelijk is.

wat anders dan het beveiligen van een ouderwets huis,

De thermostaat-ransomware werd getoond door

dat met een slot op de deur een inbreker tegenhoudt.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_082-085_Workshop - Beveilig je smarthome (JP).indd 82

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:26

WORKSHOP Beveiliging slim huis

Minder controle

Slimme luistervink

Het is vervelend als je dure thermostaat het niet doet.

De bedreigingen bij slimme apparaten komen niet alleen van hackers,

Als iemand anders controle heeft over jouw thermo-

maar soms ook van fabrikanten. Steeds meer slimme producten komen

staat, heb je bijvoorbeeld een ijskoud huis in wintertijd

niet alleen met een internetverbinding, maar ook met een microfoon

trole meer over

of een overdreven hoge energierekening.

of zelfs een camera die constant aan staat en meeluistert. Denk aan

de kamertempe-

Beveiliging is in iedere generatie van computers een

smart-tv’s, de nieuwe generatie Sonos-speakers en de Xbox One. De

ratuur vanwege

ander verhaal. Zo zijn pc’s en laptops door hun open-

laatste luistert zelfs mee wanneer het apparaat ‘uit’ staat, zodat hij kan

hackers? Je

heid en veiligheidslekken kwetsbaar voor malware. Die

reageren op een spraakcommando om het apparaat aan te zetten. Dit

moet er niet aan

moet je voor zijn met een adequate virusscanner en

geeft ons een zeer ongemakkelijk gevoel, maar zorgwekkender is dat er

denken.

firewall. Smartphones en tablets staan vol hoogstper-

ook steeds terugkerende geruchten zijn dat dit soort microfoons mis-

Geen con-

soonlijke gegevens (chats, mails, foto’s enzovoort). Beveiliging is hier een kwestie van het onbeschikbaar maken van je gegevens

bruikt worden voor data-verzameling. Samsung en LG met hun smarttv’s, Facebook met de microfoon van je smartphone of tablet en Cortana met die van je pc. De betreffende bedrijven ontkennen de geruchten hardnekkig, maar feit is dat het lastig te verifiëren is.

met versleutelde opslag (wat op iOS de norm is,

Zelfs als hij uit staat, luistert de Xbox One altijd mee.

evenals op Android 5 en hoger), vergrendeling met bijvoorbeeld een pincode of vingerafdruk, een VPN voor je dataverkeer én natuurlijk softwarematige diefstalbeveiliging om je apparaat vanaf afstand te vergrendelen of terug te kunnen vinden. Voor slimme ‘internet of things’-apparatuur zoals wearables en

David Jacoby, die ons namens Kaspersky te woord wilde staan. “De meeste smarthome-apparatuur krijgt

domotica is beveiliging weer een heel ander verhaal.

slechts zes tot twaalf maanden na de release nog

Bediening gaat via een app. Als je geluk hebt, kun

ondersteuning via beveiligingsupdates. Aanvullende

je via die app ook wat instellingen aanpassen, maar

beveiligingsmogelijkheden zijn er eigenlijk niet. De

beveiligingsmogelijkheden krijg je niet. Laat staan

meeste routers die mensen in hun thuisnetwerk

dat je beveiligingssoftware kunt installeren. “Dat

hebben hangen, bieden ook weinig mogelijkheden om

is vooral omdat er een prijskaartje aan beveiliging

deze apparatuur op een andere manier te beveiligen.”

hangt”, legt Tim Berghoff, beveiligingsexpert van G

Zo kan een slecht beveiligd apparaat in huis alsnog

DATA, uit. “Fabrikanten van slimme huisraad maar ook

toegang bieden tot je netwerkverkeer. Berghoff wijst

bijvoorbeeld wearables, staan onder enorme druk om

op een praktijkvoorbeeld van een hack in 2014, die de

nieuwe producten zo snel mogelijk uit te brengen om

Amerikaanse winkelketen Target veel schade ople-

zo de concurrentie voor te zijn. Tegen de tijd dat een

verde. Oost-Europese hackers wisten zichzelf toegang

nieuw product daadwerkelijk wordt uitgebracht, wordt

te verschaffen tot het interne netwerk van de winkel

er al gewerkt aan een opvolger.” Volgens Berghoff

via het slecht beveiligde airconditioning-systeem, dat

geldt hier de vuistregel “spoed betekent onveiligheid,

verbonden was met internet. Via deze toegang konden

veiligheid betekent geen spoed, spoed én veiligheid

ze malware verspreiden. Tijdens de drukte van feest-

betekenen heel hoge kosten.”

dagen sloeg de malware toe en werden veel betaalge-

Bewustzijn Dat veiligheid niet vanzelfsprekend is bij domotica-

gevens van klanten buitgemaakt.

apparatuur, staat dus vast. Maar veel bewustzijn

Target Hack

hiervoor is er niet. Welke risico’s er precies zijn,

De hack van Target was omvangrijk en richtte behoorlijk veel schade

vroegen we ook bij security-bedrijf Kaspersky na.

aan. Wil je precies weten hoe de hack-aanval heeft plaatsgevonden en

“Natuurlijk zijn er weer die software-updates …”, aldus

hoe de reconstructie is gegaan, bezoek dan eens www.tiny.cc/tarha.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_082-085_Workshop - Beveilig je smarthome (JP).indd 83

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

83

27/10/2016 10:26

WORKSHOP Beveiliging slim huis

Meegluren

Insecam

We hoeven niet over de Atlantische Oceaan of naar

Er zijn een hele hoop IP-camera’s die de sluizen wagenwijd openzetten

theoretische thermostaathacks te kijken. Ook dichter

voor iedereen met een internetverbinding. Om dit aan te tonen is de

bij huis zijn er praktijkvoorbeelden te vinden van ver-

website www.insecam.org opgezet. Niet om te kunnen ‘gluren bij de bu-

velende situaties door slecht beveiligde huishoudelijke

ren’, maar om aan te tonen hoeveel mensen er zijn die (bewust of niet)

apparatuur. In september 2015 besteedde consumen-

een onbeveiligde IP-camera hebben hangen. Vind je er een camerabeeld

tenprogramma Radar aandacht aan IP-camera’s. Het

tussen van een bekende? Dan kun je contact met de site leggen en de

bleek kinderlijk eenvoudig om toegang te krijgen tot dit

camera uit het overzicht laten verwijderen. Slimmer is echter gewoon de

soort camera’s. Het is een erg ongemakkelijk idee als

camera voldoende te beveiligen.

je (slapende) kinderen 24 uur per dag bekeken kunnen worden door anderen. En dat er bij beveiligingsca-

Meegluren met onbeveiligde IP-camera’s.

mera’s voor de huisdeur precies gekeken kan worden wanneer de bewoners het huis verlaten. Of dat er via beveiligingscamera’s van kleine winkeliers in de kassa wordt gekeken. Een IP-beveiligingscamera schaf je juist aan om je veiliger te voelen, en dan hebben dit soort berichten een nogal averechts effect. Is dit wederom de schuld van de fabrikanten? Deels, maar hier is er ook een grote rol voor de gebruiker. De camera plaatsen, verbinden met internet en via de website of mobiele app zijn de camerabeelden Het wordt

na het aanmelden te zien. Dan ben je klaar, toch?

erg onge-

Het is niet verwonderlijk dat veel mensen zo denken,

makkelijk als

want het installeren van een IP-camera is zó gedaan

anderen door

en fabrikanten ontkrachten dat gemak natuurlijk

jouw camera

niet. Maar net als bij bijvoorbeeld je router, is het

meegluren.

absoluut noodzakelijk om het standaardwachtwoord te wijzigen. Doe je dit niet, dan zet je de deur wagenwijd open voor iedereen die mee wil gluren. Het standaardwachtwoord is immers niet moeilijk te achterhalen. Sommige

Waar zijn ze op uit?

apparatuur is überhaupt niet met een

In de voorbeelden die we noemden, wisten criminelen

wachtwoord beveiligd totdat je dit zelf in

ransomware te installeren, de beveiligingscamera te

de instellingen wijzigt. Berghoff beaamt

misbruiken en in een extreem geval zelfs malware

dit en stipt aan dat apparaten ook zo

via het netwerk te verspreiden. Maar er zijn meer

gebruiksvriendelijk mogelijk moeten zijn en direct uit de doos moeten werken.

motieven. Jacoby: “In principe zijn alle verbonden ‘smart’-apparaten een doelwit voor aanvallers. Ze

Uiteraard zijn toegangswachtwoorden

kunnen gebruikt worden in een botnet bijvoorbeeld,

niet alleen op IP-camera’s van toepassing,

of om sensitieve gegevens af te vangen, zoals het

eigenlijk heeft ieder apparaat dat je vanaf

netwerkwachtwoord en ander netwerkverkeer.” De

buiten je thuisnetwerk wilt bereiken een

motieven en doelen zijn volgens Jacoby ook niet

vorm van aanmelding nodig. Anders

veranderd met de komst van domotica. “Die zijn

is het voor anderen net zo eenvoudig

al sinds de eerste computervirussen in de jaren

toegang te krijgen tot je slimme

80 hetzelfde. Wat wel verandert is de hoeveelheid

apparaat (en indirect dus ook je

doelwitten: steeds meer apparaten worden ‘slim’

thuisnetwerk) als voor jou.

gemaakt en met elkaar en met internet verbonden, en worden daarmee een mogelijk doelwit.”

Gluren bij de buren

Wat kun je doen?

De uitzending van Radar waarbij aangetoond werd dat veel IP-camera’s

De ontwikkelingen op het gebied van domotica gaan

gewoon te bekijken waren, deed veel stof opwaaien. Vooral bij de

razendsnel, dus zijn er steeds meer apparaten in huis

mensen bij wie de programma-makers een bezoekje hadden gebracht.

verbonden met internet. Denk aan de genoemde

De uitzending kun je terugkijken op www.tiny.cc/tradar.

thermostaten, lampen en ook schoonmaakrobots.

84

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_082-085_Workshop - Beveilig je smarthome (JP).indd 84

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:26

WORKSHOP Beveiliging slim huis

Tips van Tim Berghoff (G DATA)

Maar ook niet-huishoudelijke apparaten zijn

Idealiter zorgen fabrikanten dat de beveiliging

steeds vaker altijd bereikbaar, zoals wearables en

op orde is. Veel fabrikanten nemen dit serieus,

zelfs auto’s. Natuurlijk wil je dit soort interessante

maar ze zijn in de minderheid. Gelukkig ben je

ontwikkelingen niet aan je voorbij laten gaan,

als gebruiker niet geheel machteloos:

maar wat zijn maatregelen die je kunt treffen om de apparatuur én de rest van je netwerk te

Zorg ervoor dat je domotica-apparatuur zich in een ander netwerk bevindt. Veel

beschermen? De experts van Kaspersky en G DATA

routers bieden de mogelijkheid om meerdere

die we gesproken hebben, geven handige tips.

draadloze netwerken of gastnetwerken in te stellen. Door je belangrijke apparaten te

Veranderende verantwoordelijkheid

scheiden van de overige, zijn deze lastiger aan

Fabrikanten zadelen gebruikers liever niet

te vallen. Loop altijd de instellingen van het apparaat en bijbehorende accounts door.

Tim Berghoff, security evangelist bij G DATA.

meer op met de verantwoordelijkheid van beveiliging. Hiermee verandert niet alleen de rol van de gebruiker, maar ook die van de traditionele antivirusbedrijven, die zich meer een rol van

Over accounts gesproken: zorg natuurlijk dat je account een uniek en sterk wachtwoord heeft. Je kunt ook een

beveiligings-onderzoeksbedrijven aanmeten. Dat

apart mailadres voor dit soort accounts gebruiken, zodat je na kunt gaan

maakt ze niet minder belangrijk, want als het niet

waar het mis is gegaan. Zie het kader ‘E-mailalias’.

goed zit met beveiliging kan dat domotica-fabrikanten

Ga bij de aanschaf van slimme apparatuur na wat de veiligheidsrisico’s zijn en of deze opwegen tegen het comfort.

ernstige reputatieschade opleveren. Bij wie de verantwoordelijkheid ook ligt, domo-

Natuurlijk is het prettig dat je vanuit je luie stoel je waterkoker kunt

tica-apparatuur, wearables en andere verbonden

aanzetten, maar besef je wel wat de mogelijke gevaren zijn. Beveiliging

apparaten blijven nieuwe markten. Alles staat in de

is constant in beweging, nieuwe aanvals- en beveiligingsmethodes

kinderschoenen, zowel het type apparatuur, als de verbindingsmogelijkheden (bijvoorbeeld wifi, NFC,

volgen elkaar snel op.

of bluetooth), als de gebruikte protocollen. Een

Tips van David Jacoby (Kaspersky)

protocol is met andere woorden de taal waarin

Er is weinig wat je kunt doen. Updates zijn de

apparaten met elkaar kletsen om samen te kunnen

verantwoordelijkheid van de fabrikant en je

werken. Apple heeft HomeKit, waarmee allerlei ap-

kunt geen beveiligingssoftware installeren.

paraten netjes te bedienen zijn via je Apple-appa-

Wat wel kan?

ratuur. Het werkt voorbeeldig eenvoudig en veilig,

Verander de standaard-wachtwoorden.

je kunt zelfs met Siri spraakgestuurd je tempera-

Wanneer een internetverbinding voor je

tuur wijzigen of je deur op slot zetten. Maar Home-

apparaat niet noodzakelijk is, koppel hem dan

Kit is gesloten en niet zomaar alle apparatuur ‘mag’

ook niet aan het internet.

van Apple gebruikmaken van dit protocol. Dus zie je leuke slimme verlichting, dan kun je die alleen

Wanneer mogelijk, configureer firewalls zo dat niet zomaar overal toegang toe te

maar toevoegen tot je HomeKit-dashboard als het

verkrijgen is.

ondersteund wordt door Apple. En geheel in lijn

Schakel diensten en apparaten die je (even) niet gebruikt uit.

David Jacoby, security evangelist bij Kaspersky.

met andere Apple-diensten is het alleen maar te bedienen met Apple-apparatuur. Heb je dus eenmaal een mooi domotica-systeem opgebouwd en wil je overstappen naar een Android-smartphone, dan kun je dat mooie systeem niet meer bedienen.

Protocollen Idealiter wil je daarom een protocol dat gemak en veiligheid biedt, maar óók openheid om meerdere soorten apparaten te koppelen en bediening op meerdere manieren mogelijk te maken. Het zou niet moeten uitmaken of dat via een website, een iOS- of Android-app of zelfs een ander domotica-apparaat is (bijvoorbeeld zodat je lichten aan gaan als je je autoVia een gastnetwerk kun je toegang tot vitale systemen voorkomen.

matische rolgordijn naar beneden laat rollen). Wanneer men dit toegankelijk en veilig weet te krijgen, is

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_082-085_Workshop - Beveilig je smarthome (JP).indd 85

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

85

27/10/2016 10:26

WORKSHOP Beveiliging slim huis

Samsungs SmartThings lijkt vooralsnog niet écht van de grond te komen.

te bereiken. De enige zekerheid die we wel hebben, is dat bedreigingen altijd op de loer zullen liggen. Of het

Google Home

nu de bedreiging van brand is omdat je waterkoker

is een spraak-

zonder water wordt aangezet of de bedreiging van

gestuurde

inbraak omdat je slimme deurslot gehackt wordt.

afstandsbe-

Gevaren evolueren gewoon mee en het bewustzijn

diening voor je

over wát er precies mis kan gaan en wat de gevolgen

apparatuur.

zijn, is het belangrijkste. Ook Google is onlangs begonnen aan een systeem voor je een enorme barrière opgeheven. Dan komt een veilig

slimme huishoudelijke

Fantastisch, mits

en geautomatiseerd huis voor de massa beschikbaar.

apparatuur. Met de

je Apple-appara-

Samsung doet een poging met SmartThings, wat een

Google Home heb

tuur gebruikt.

stuk toegankelijker is dan HomeKit, maar vooralsnog

je een soort lamp

niet echt van de grond komt. De toekomst van domo-

met ingebouwde

tica is dus nog uiterst onzeker en zal vooral beïnvloed

spraakassistent in de

worden door de apparaten die de massa écht weten

kamer staan. Deze

HomeKit.

haakt in op andere

E-mailalias

open domoticasystemen, zodat je

Bij veel domotica-apparatuur heb je een account nodig dat je koppelt

je lampen bedient,

aan je mailadres. Handig is om bij het aanmelden een e-mailadres-

temperatuur

alias te gebruiken. Als je mailadres kareldevries@gmail.com is, kun je

instelt of muziek

bijvoorbeeld kareldevries+fitbit@gmail.com gebruiken voor de registratie

afspeelt. Dit soort

van je sportwearable. Mailtjes die naar dit adres gestuurd worden,

apparaten laat

komen gewoon automatisch in dezelfde inbox terecht. Je kunt de alias

het belang zien

achter het plusteken maken zoals jij wilt en je kunt er zoveel maken als

van toegankelijke

je wilt. Mocht een partij gehackt worden en wordt daarna jouw mailadres

protocollen,

misbruikt voor bijvoorbeeld spam, dan kun je precies nagaan bij welke

waarvan de

fabrikant het mis is gegaan. In bijvoorbeeld Outlook.com kun je in de

beveiliging wel goed

instellingen zelf aliassen aanmaken, maar het aantal is beperkt.

op orde moet zijn.

86

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_082-085_Workshop - Beveilig je smarthome (JP).indd 86

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:26

MINIWORKSHOP Zero Install

NIETS MEER INSTALLEREN MET ZERO INSTALL Het installeren van software is niet ideaal. Je pc wordt vervuild met registersleutels en bestanden en het programma krijgt veel controle in Windows. Veel fijner is het gebruik van draagbare software: software die geen installatie vereist. JOCHEM DE GOEDE

Voordelen

het toch geen effect heeft op de rest van je systeem. Enkele van de programma’s die Zero Install ondersteunt, zijn FileZilla, Mozilla Firefox, Sublime Text, VLC, Blender, Audacity, KeePass en LibreOffice.

Zero Install installeren Je downloadt Zero Install voor Windows, macOS en Linux van http://0install.de/downloads. Pak na het downloaden het zip-bestand uit en klik op zeroinstall.exe om het te starten. Installatie van Zero

Zero Install geeft je de mogelijkheid om eenvoudig por-

Install is natuurlijk niet nodig. Er wordt een aantal

table software binnen te halen en uit te voeren. Er is

feeds binnengehaald, waarop de nieuwste software-

dan geen installatie vereist. Het programma heeft een

informatie is te vinden. Na het downloaden verschijnt

bibliotheek van ongeveer 80 programma’s die je met

een introductievideo over hoe het programma werkt.

een druk op de knop kunt starten. Het voordeel is dat

Klik voordat je een programma gaat uitvoeren eerst

programma’s dan geen beheerderstoegang vereisen,

rechtsboven even op Click to setup Zero Install on

dat alle afhankelijkheden al aanwezig zijn en dat Zero

this computer. Daarmee wordt het mogelijk om het

Install je programma’s automatisch up-to-date houdt.

programma via de opdrachtprompt te bedienen en

Bovendien kun je eenvoudig kiezen welke versie je

worden er snelkoppelingen aan het startmenu toe-

graag wilt gebruiken, voor als de nieuwste versie een

gevoegd. Kies voor For current user als je die alleen

functie mist of een ernstig probleem bevat. Ook kun

voor jezelf wilt toevoegen of For all users als je dat

je zonder zorgen een testversie uitproberen, gezien

voor iedereen wilt.

Software installeren Om nu een programma te downloaden en te starten, klik je bij de programmanaam op Run. Je kunt ook een specifieke versie van een programma uitvoeren. Daarvoor klik je op het pijltje naast Run en kies je voor specific version. Je kunt dan bij het versienummer op Change klikken en ziet een lijst met beschikbare versies. Met de balk bovenaan kun je filteren op software. Als je op de ster onder Run klikt, voeg je het programma toe aan het tabblad My applications, zodat je er Alle program-

eenvoudig bij kunt. Als je nog een keer op die ster klikt,

ma’s in deze lijst

kun je de integratie met Windows instellen, zoals het

kun je met een

toevoegen van snelkoppelingen aan het startmenu en

druk op de knop

op het bureaublad. Door op Update all op het tabblad

downloaden en

van My applications te klikken, kun je alle software in

uitvoeren.

één keer handig en snel bijwerken.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_087-087_Miniworkshop - Zero Install (JP).indd 87

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

87

28/10/2016 09:16

ACHTERGROND Routers en snelheden

HOE SNEL IS JE WIFI- APPARAAT ECHT? Wifi en snelheid: de waarheid

Fabrikanten pakken breed uit om aan te geven hoe snel hun wifi-apparatuur is. Je leest begrippen als ‘2X sneller’, ‘Maximale Streaming’, ‘MU-MIMO’, ‘Next-Gen AC’, ‘Gigabit’ en ‘1300 Mbit/s’. Maar hoe snel zijn wifi-routers, -extenders/repeaters en -adapters nu écht? PCM zoekt het uit. J OZ E F S C H I L D E R M A N S

O

Voorbeeld van een routerverpakking, in dit geval van de Linksys EA9500. Maar wat betekenen al die begrippen zoals Next-Gen, Max-Stream, AC5400, MU-MIMO en Beamforming Technology nu eigenlijk?

p verpakkingen en in marketingmateriaal voor wifi-routers, -extenders/ repeaters en -adapters slaan de

fabrikanten je om de oren met allerlei snelheidsbegrippen. Hun nieuwe wifi-apparaat is twee- of driemaal sneller dan het vorige model, voldoet aan ‘wave 2 wifi’, haalt ‘gecombineerde draadloze snelheden van 5,3 Gbps’, is een ‘AC5400’, ‘MU-MIMO’, ‘3 x 3’ of ‘Quad Stream’-model en ga zo maar door. Wat moet je daar nu mee? Sommige van die begrippen vertellen je echt iets over de potentiële snelheid van een router. Andere termen zijn dan weer compleet verzonnen marketingtaal. En in alle gevallen geldt dat op de verpakking sowieso de theoretisch maximale snelheid staat. Dat is totaal iets anders dan de werkelijke snelheid die je in jouw thuissituatie kunt of zult halen. In dit artikel proberen we helderheid te scheppen in al die begrippen, zonder al te zeer in technisch jargon te vervallen.

88

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_088-092_Achtergrond - Routers en snelheden (JP).indd 88

27/10/2016 10:11

ACHTERGROND Routers en snelheden

Kabel versus draadloos Bij een bekabelde gigabit-ethernetverbinding mag je ervan uitgaan dat je negentig procent van de opgegeven doorvoersnelheid ook effectief haalt. 1 Gbit/s is dan in de praktijk ongeveer 900 Mbit/s. De verdwenen 100 Mbit/s worden opgesoupeerd door de ‘overhead’, bijvoorbeeld allerlei foutcorrectiemechanismes die ervoor zorgen dat elke bit van je gegevens zonder wijzigingen wordt uitgewisseld tussen zender en ontvanger. Een draadloze verbinding is veel complexer. Deze heeft bijvoorbeeld veel meer last van interferentie door andere draadloze zenders dan een bekabelde verbinding. Storingen zijn zowel afkomstig van concurrerende draadloze netwerken in jouw buurt als van andere apparatuur die in dezelfde licentievrije frequentieband functioneert. Denk aan bluetooth, magnetrons, dect-telefoons, a/v-apparatuur, deurzenders wifi-ontvanger met welverdiend pensioen

etc. Daarom is de overhead veel groter en de

te sturen. Of je kunt je oude router naast

effectieve bereikte doorvoersnelheid overeen-

je nieuwe laten staan en dan uitsluitend

komstig lager. In plaats van een verlies van

gebruiken voor oudere apparatuur die je

tien procent zoals bij een bekabelde netwerk-

nog niet wil wegdoen.

verbinding mag je bij een draadloos netwerk

Opgegeven en werkelijke prestaties

rekenen op een verlies tot zestig procent. Hoeveel je precies verliest, is koffiedik kijken.

In het wifi-wereldje bestond altijd al een discre-

Het hangt af van tal van factoren, niet alleen

pantie tussen de door de industrie opgegeven en

van concurrerende netwerken en draadloze

We trappen hiermee wellicht een open deur in,

door de gebruiker werkelijk ervaren prestaties.

storingsbronnen, maar ook van de gebruikte

maar zender (sender) en ontvanger (client/end-

De oudste vandaag nog steeds gebruikte wifi-

wifi-techniek (hoe sneller, hoe meer kans op

point) moeten dezelfde ‘wifi-taal’ spreken. Als de

standaard IEEE 802.11b of Wireless-B (we laten

storingen). Wel hebben de meeste moderne

ontvanger (laptop, smartphone of usb-adapter)

de IEEE afkorting in de rest van dit artikel voor

routers een optie om andere wifi-netwerken

oudere en/of tragere wifi-technieken gebruikt

het gemak weg), geïntroduceerd in 1999, haalt

in de buurt op te sporen. Je kunt je router dan

dan de zender (router, access point of extender/

in theorie 11 Mbit/s. In de praktijk mag je blij

instellen op een minder druk kanaal. Sommige

repeater) dan is de verbindingssnelheid maxi-

zijn met 2 Mbit/s. 802.11g of Wireless-G uit 2003

routers doen dit automatisch.

maal die van de oudere en/of tragere techniek.

haalt in theorie 54 Mbit/s. In werkelijkheid kom je

Klinkt logisch, maar voor een leek is het soms

niet hoger uit dan 15 Mbit/s. De allereerste versie

moeilijk te bedenken wat je van een bepaalde

van 802.11n, geïntroduceerd in 2009, haalt in

combinatie mag verwachten. Er bestaan intus-

theorie 150 Mbit/s, maar de werkelijke prestaties

sen immers tal van verschillende wifi-technie-

liggen dichter bij 50 Mbit/s. Ook bij 802.11ac of

ken, waarover dadelijk meer.

Wireless-AC, op de markt sinds eind 2013, haal je

Zender en ontvanger

Eén geluk hebben we: zelfs heel oude wifi-

in de praktijk bij lange na niet de beloofde door-

ontvangers zijn meestal nog aan de praat te

voersnelheid van 433 Mbit/s. Als je geluk hebt, is

krijgen met een recente wifi-zender. In de wifi-

het in de praktijk dertig procent daarvan.

wereld is de achterwaartse compatibiliteit geluk-

De industrie bedriegt je niet met opzet. Ze

kig erg groot. Die grote historische compatibi-

vertelt je alleen niet alle technische details.

liteit heeft ook nadelen. Als je per se heel oude

De opgegeven snelheden geven de maximale

wifi-apparatuur wil blijven gebruiken, kan dit je

verbindingssnelheid aan tussen zender en

nieuwste apparatuur immers flink vertragen. Wil je volledig profiteren van nieuwe, snel-

Oudere wifi-apparatuur zoals deze D-Link DS-933L-

lere wifi-technieken dan moet je harde keuzes

camera uit 2011 werkt doorgaans nog perfect met

maken. Soms is het aan te raden om een oudere

recente wifi-routers.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_088-092_Achtergrond - Routers en snelheden (JP).indd 89

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

89

27/10/2016 10:11

ACHTERGROND Routers en snelheden

ontvanger. Maar men ‘vergeet’ erbij te vermel-

Kanalen en overlapping

kan al een serieus verschil maken voor de pres-

den dat dit niet hetzelfde is als de snelheid

In de 2,4GHz-frequentieband zijn er maar drie

taties. De meeste routers doen dit automatisch

waarmee jouw data effectief door de lucht reist.

niet-overlappende kanalen, namelijk 1, 6 en 11.

voor je: ze meten de wifi-interferentie en wijzi-

Dat hebben we wellicht aan de marketingafde-

De meeste routers kiezen automatisch kanaal

gen het wifi-kanaal automatisch naar het minst

ling te danken. Ingenieurs weten perfect dat

6. In een omgeving met veel concurrerende

drukke kanaal. Er bestaan ook apps waarmee

een draadloze netwerkverbinding veel meer

wifi-signalen is kanaal 6 dus meestal druk bezet.

je de wifi-drukte zelf kunt meten, bijvoorbeeld

‘overhead’ heeft dan een bekabelde.

Soms is het er zó druk dat er congestie optreedt,

InSSIDer voor Windows (oude gratis versie via

wat de draadloze prestaties fors naar beneden

onze zustertitel Computer Idee te downloaden

haalt. Bij de meeste routers kun je het kanaal

via www.tiny.cc/cidinssid) en Wifi Analyzer

zelf wijzigen. Simpelweg kanaal 1 of 11 kiezen

voor Android (de app van farproc, te downloa-

Frequenties en kanalen Frequenties zijn sterk gereguleerd, maar er bestaan ook licentievrije frequenties die iedereen

den via www.farproc.com, is veruit de beste

vrij mag gebruiken binnen bepaalde beperkin-

gratis tool).

gen, bijvoorbeeld in verband met de zendsterkte. Wifi gebruikt twee licentievrije frequenties,

Kanaalbreedte

namelijk 2,4 GHz en 5 GHz. De eerste is het

De hogere snelheden voor Wireless-N en

langst in gebruik en daardoor ook het drukst

Wireless-AC zijn alleen mogelijk door kanalen te

bezet, niet alleen door wifi-apparatuur maar ook

combineren. Wifi werkt standaard met 20MHz-

door zogenoemde ISM-apparatuur (industrial,

brede kanalen. De maximale doorvoersnelheid

scientific and medical equipment). Die appara-

is 54 Mbit/s voor Wireless-G en 72 Mbit/s voor

tuur beïnvloedt elkaar, reden waarom er in de drukbezette 2,4GHz-band meer interferentie is dan in de vrijwel lege 5GHz-band. Daar tegen-

Spiekbriefje

over staat dat 2,4GHz-signalen verder door de

Hoewel 802.11ac op het eerste gezicht wel-

ether en gemakkelijker door obstakels zoals

licht een uniforme standaard lijkt, is de prak-

muren reizen dan 5GHz-signalen (hoe hoger de

tijk een stuk minder overzichtelijk. Hieronder

frequentie, hoe korter de signalen). In de 5GHz-

zie je een overzicht van de verschillende

band zijn hogere prestaties mogelijk, maar is het

versies van 802.11ac-routers die je op dit

bereik kleiner dan in de 2,4GHz-band. Daarom

moment kunt aanschaffen.

is een dualband-router die tegelijkertijd beide

AC750: twee datastromen op 2,4 GHz

frequenties ondersteunt, ideaal. Apparatuur die

(300 Mbit/s) en één op 5 GHz (433 Mbit/s);

hoge doorvoersnelheden nodig heeft, koppel

AC1200: twee datastromen op 2,4 GHz

je aan de 5GHz-radio in je router. Maar een

(300 Mbit/s) en twee op 5 GHz (867 Mbit/s);

laptop, smartphone of tablet die je ook in je tuin

AC1750: drie datastromen op 2,4 GHz

of op de bovenste verdieping van je woning wilt

(450 Mbit/s) en drie op 5 GHz (1300 Mbit/s);

gebruiken, verbind je met de 2,4GHz-radio. De

AC1900: drie datastromen op 2,4 GHz

tabel, gedeeltelijk ontleend aan Linksys, vat dit

met TurboQAM (600 Mbit/s) en drie op 5

mooi samen.

GHz (1300 Mbit/s), MU-MIMO mogelijk; AC2350: drie datastromen op 2,4 GHz met TurboQAM (600 Mbit/s) en vier op 5

Wifi Analyzer-app van farproc.

GHz (1750 Mbit/s), MU-MIMO; AC2600: vier datastromen op 2,4 GHz met TurboQAM (800 Mbit/s) en vier op 5 Band

2.4 GHz

5 GHz

Kanaal

3 niet-overlappende kanalen

23 niet-overlappende kanalen

Standaard

Wireless-B, -G en -N

Wireless-A, -N en -AC

Snelheid

Trager

Sneller

Bereik

Groter

Korter

Interferentie

Hoger

Lager

GHz (1750 Mbit/s), MU-MIMO; AC3100: vier datastromen op 2,4 GHz met NitroQAM (1000 Mbit/s) en vier op 5 GHz met NitroQAM (2165 Mbit/s), MU-MIMO;

90

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_088-092_Achtergrond - Routers en snelheden (JP).indd 90

AC3200: drie datastromen op 2,4 GHz met TurboQAM (600 Mbit/s) en twee keer drie op 5 GHz (1300 + 1300 Mbit/s); AC5300/5400: vier datastromen op 2,4 GHz met NitroQAM (1000 Mbit/s) en twee keer vier op 5 GHz met NitroQAM (2165 + 2165 Mbit/s), MU-MIMO.

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:12

ACHTERGROND Routers en snelheden

Niet-overlappende kanalen voor 2,4GHz-WLAN

of verviervoudigen. Dit wordt afgekort tot MIMO (Multiple Input Multiple Output). Wireless-N laat

802.11b (DSSS) kanaalbreedte 22 MHz

bijvoorbeeld vier gelijktijdige datastromen toe.

2,4 GHz

2,4835 GHz

2,5 GHz

Dit wordt ook weleens aangeduid als 4 x 4. Het eerste cijfer is dan het aantal datastromen dat tegelijk uitgezonden kan worden. Het tweede

Kanaal 1 2412 MHz

Kanaal 6 2437 MHz

Kanaal 11 2462 MHz

cijfer heeft betrekking op de ontvangstkant. De

Kanaal 14 2484 MHz

totale doorvoersnelheid stijgt tot 600 Mbit/s voor Wireless-N (ofwel viermaal 150 Mbit/s) of 1732 Mbit/s voor Wireless-AC (ofwel viermaal

802.11g/n (OFDM) 20 MHz kanaalbreedte - 16,25 MHZ gebruikt door sub-carriers

433 Mbit/s). Zender en ontvanger moeten echter evenveel antennes hebben om de maximale snelheid

2,4 GHz

2,4835 GHz

2,5 GHz

te halen. 4 x 4-routers bestaan al, maar 4 x 4-clients nog niet. De meeste laptops, smartphones, tablets en streamers hebben maar één

Kanaal 1 2412 MHz

Kanaal 6 2437 MHz

of twee zend- en ontvangstantennes (2 x 2). En

Kanaal 11 2462 MHz

ASUS heeft een (grote) 3 x 3-wifi-insteekkaart voor desktopcomputers. Met één antenne haal je zelfs bij een 4 x 4-Wireless-N-router toch

802.11g/n (OFDM) 40 MHz kanaalbreedte - 33,75 MHZ gebruikt door sub-carriers

‘maar’ maximaal 150 Mbit/s. Met twee antennes stijgt dit tot 300 Mbit/s. De router kan zijn nietgebruikte antennes natuurlijk wel inzetten om

2,4 GHz

2,4835 GHz

2,5 GHz

een tweede draadloos apparaat op 300 Mbit/s te bedienen. Een router met meerdere antennes is dus wel degelijk nuttig in een omgeving met veel

Channel 3 2422 MHz

Niet-overlappende kanalen in de 2,4GHz-frequentie.

wifi-apparaten.

hebt. Daarnaast zijn maar vier kanalen echt vrij te gebruiken, de overige vijftien kanalen worden

Wireless-N. 150 Mbit/s is bij Wireless-N alleen

ook gebruikt door bijvoorbeeld radarsystemen

mogelijk door twee 20MHz-kanalen te combine-

en kunnen door jouw router thuis niet gebruikt

ren tot 40 MHz. Wireless-N werkt zowel op 2,4

worden als er een radarsignaal gedetecteerd

GHz als 5 GHz. In de 5GHz-band is er meestal wel

wordt. Dit is gelijk de reden waarom sommige

40 MHz vrij om twee kanalen te combineren. In

AC-routers maar vier kanalen tot hun beschik-

de 2,4GHz-band is de kans eerder klein. Gebruik

king hebben. Je hoeft dan ook geen helder-

je toch 40MHz-brede kanalen in 2,4 GHz, stel je

ziende te zijn om te voorspellen dat het ook in

router dan in op kanaal 3 of 11. Recente routers

de 5GHz-frequentie ooit (te) druk zal worden,

regelen dit allemaal zelf, maar je kunt het ook

waardoor de maximaal haalbare doorvoersnel-

handmatig wijzigen, al moet je dan wel weten wat

heid onvermijdelijk zal dalen. Maar dat duurt

je doet of je maakt de zaken alleen maar erger.

hopelijk nog wel enkele jaren.

Wireless-AC dat uitsluitend in de 5GHz-band werkt, haalt zijn hogere doorvoersnelheden

Antennes

door vier kanalen te koppelen tot 80 MHz.

Zend- en ontvangstkanalen combineren is één

Wireless-AC Wave 2 combineert er zelfs 8 tot

trucje om hogere wifi-snelheden te halen. Een

160 MHz. Gelukkig zitten er 23 niet-overlap-

tweede trucje is meerdere antennes com-

pende kanalen in de 5GHz-frequentie, zodat er

bineren. Op die manier kun je twee, drie of

ruimte genoeg is. Overigens is het daarbij maar

vier gelijktijdige datastromen verzenden en

heeft drie antennes. Die voorziet een desktop-pc van

op negentien kanalen toegestaan om de uit-

ontvangen en de maximale doorvoersnelheid

Wave 2-ontvangst: 600 Mbit/s (2,4 GHz) plus 1300 Mbit/s

zendsterkte te gebruiken waar je bij wifi wat aan

overeenkomstig verdubbelen, verdrievoudigen

(5 GHz) ofwel AC1900.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_088-092_Achtergrond - Routers en snelheden (JP).indd 91

De forse ASUS PCE-AC68 PCI-Express-uitbreidingskaart

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

91

27/10/2016 10:12

ACHTERGROND Routers en snelheden

Nxxx en ACxxx

Modulatietechnieken Om hogere doorvoersnelheden te halen, zijn er

efficiënter dan 256QAM. NitroQAM haalt in

Op verpakkingen en in de literatuur wordt de

verschillende systemen om meer digitale gege-

theorie tot 1000 Mbit/s voor Wireless-N en tot

snelheid van wifi-apparatuur steeds vaker

vens over dezelfde analoge draaggolf te trans-

2166 Mbit/s voor Wireless-AC, afhankelijk van

afgekort tot Nxxx en/of ACxxx, waarbij in

porteren. Daarbij wordt het signaal op allerlei

de hoeveelheid beschikbare antennes. Maar die

plaats van de x’en een cijfer wordt ge-

manieren gemanipuleerd om meer bits tegelijk

hogere snelheden zijn alleen mogelijk wan-

bruikt. Bijvoorbeeld N300 betekent dat

te verzenden of te ontvangen. Dat heet module-

neer zender én ontvanger dezelfde modulatie

het wifi-apparaat maximaal 300 Mbit/s

ren en slaat bijvoorbeeld op het op allerlei ma-

ondersteunen én hetzelfde aantal antennes

haalt voor Wireless-N. Staat er bijvoorbeeld

nieren manipuleren van de amplitude of de fase

aan boord hebben. Die hogere snelheden

‘N300+AC433’ dan lees je de snelheden voor

van een signaal. Modulatie is een ingewikkelde

staan mooi op de verpakking, maar zijn vooral

respectievelijk Wireless-N en -AC. Om het

materie waarover je gedetailleerde informatie

theorie aangezien er momenteel nauwelijks

ingewikkelder te maken, tellen fabrikanten

vindt op het internet. Samenvattend gebruikt

client-apparatuur bestaat die dit ondersteunt.

tegenwoordig de N- en AC-snelheden samen

Wireless-N 64bit-kwadratuur-amplitudemodu-

Bovendien behoort NitroQAM voorlopig niet

in één ACxxx-afkorting. Dan moet je als

latie, afgekort tot 64QAM. Daarmee kun je zes

tot de officiële wifi-standaard, die het houdt bij

gebruiker al iets van wifi-standaarden kennen

bits per ‘symbool’ versturen, maar het leidt wel

256QAM waarmee de Broadcom-chip overigens

om dit juist te interpreteren. Bijvoorbeeld

tot meer fouten in het signaal, waardoor je meer

gewoon ook overweg kan. Het zal pas volgend

AC750 op een apparaat dat zowel Wireless-N

moet corrigeren. Daarvoor heb je krachtigere en

jaar of nog later officieel worden toegevoegd

als Wireless-AC ondersteunt, telt effectief

dus duurdere processoren nodig, reden waarom

aan de volgende wifi-standaard, 802.11ax.

de N- en AC-doorvoersnelheden samen: in de

routers met geavanceerde modulatietechnieken

praktijk is dat dan N300 en AC433. Maar als

duurder zijn. Wireless-AC kan dankzij 256QAM

MU-MIMO

nog 33 procent meer bits per ‘symbool’ trans-

Gewone of single-user (SU-)MIMO zendt en

betekent het in de praktijk AC750. Die afkor-

porteren (acht in plaats van zes).

ontvangt van punt naar punt, dus van router

tingen zijn duidelijk niet gestandaardiseerd en

naar endpoint of client-systeem. Je kunt de

dus zeer verwarrend. Je hebt nu bijvoorbeeld

doorvoersnelheid nog verhogen via een volgend

al AC5400 routers van onder andere ASUS

Sommige fabrikanten zoals Broadcom leveren

trucje, namelijk multi-user (MU-)MIMO. Eén

en Linksys, maar denk niet dat je daarmee

wifi-chips met nog krachtigere modulatietech-

antenne kan dan gelijktijdig tot vier aangesloten

5400 Mbit/s haalt met één aangesloten

nieken, zoals ‘NitroQAM’, wat in feite hetzelfde

draadloze apparaten bedienen. Eén op één leidt

apparaat. De afkorting slaat op de gecombi-

is als 1024QAM. Dat is nog eens 25 procent

MU-MIMO niet noodzakelijkerwijs tot hogere

neerde draadloze doorvoersnelheid van dit

doorvoersnelheden dan SU-MIMO, maar in een

type router, dat drie aparte wifi-radio’s in één

omgeving met meerdere draadloze endpoints

kast gebruikt, voorzien van de niet-standaard

wordt de capaciteit van het volledige draadloze

NitroQAM-technologie van Broadcom. Deze

netwerk wel efficiënter benut. Het gevolg zijn

tri-band-routers hebben één Wireless-N-

NitroQAM

Q

stabielere verbindingen en een verbeterde kwaliteit van bijvoorbeeld videostreaming naar meerdere apparaten tegelijkertijd. MU-MIMO zorgt ook voor minder ‘dead spots’ in het draadloze signaal, wat het

het apparaat alleen Wireless-AC ondersteunt,

radio met een maximale snelheid van 1000 Mbit/s en twee Wireless-AC-radio’s met een maximale snelheid van elk apart 2166 Mbit/s. Tel je dat samen, dan geeft dat 5332 Mbit/s, maar dat zal je met één wifi-client natuur-

bereik en dus de doorvoersnelheid

lijk nooit halen. Het zou trouwens eigenlijk

verder verbetert.

afgekort moeten worden tot AC5300, maar

I Beamforming

Broadcom rondt het naar boven af tot AC5400. Jawel, AC5300 en AC5400 zijn dus

Nog een trucje om de verbinding

in feite hetzelfde. (Zo bestaat er bijvoorbeeld

sneller te maken is ‘beamforming’.

ook AC3100 én AC3150, identieke afkortingen

Daarbij richt de router zijn draadloze signaal actief naar de aangesloten

voor 1000 Mbit/s + 2166 Mbit/s dual-bandrouters met NitroQAM.)

client. Bij Wireless-N bestaat er geen beamforming-standaard: de router probeert zelf te raden waar de client zich bevindt

Kwadratuur-amplitudemodulatie zoals deze 16QAM verwerkt meer bits over hetzelfde signaal.

92

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_088-092_Achtergrond - Routers en snelheden (JP).indd 92

de standaard. Het functioneert daarom alleen

en richt dan het signaal zo goed mogelijk. Bij

wanneer deze optie aanwezig is bij zowel router

Wireless-AC kan het client-apparaat aan de

als aangesloten apparaat. Meestal is dat alleen

router laten weten in welke richting die moet

het geval met routers en wifi-adapters van het-

uitzenden. Dit ‘transmit beamforming’ werkt

zelfde merk, reden waarom die vaak de hoogste

efficiënter, maar is een optioneel onderdeel van

doorvoersnelheden met elkaar halen.

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:12

MINIWORKSHOP Spotlight in Windows

SPOTLIGHT IN WINDOWS MET HAIN In macOS heb je de handige Spotlight-functie die kun je zelf een sneltoets maken voor Hain-commanje snel met een toetscombinatie kunt oproepen. do’s. Wil je bijvoorbeeld een query doen op Chrome door op Alt+1 te drukken, dan typ je dat bij Shortcut Hiermee kun je niet alleen bestanden en mappen en typ je bij Custom Query de tekst google chrome. zoeken, maar ook op het web en vaak zelfs in applicaties. Met Hain komt veel van die functionaliteit Hain uitbreiden met plug-ins Hain is opensource-software en stelt ontwikkelaars van Spotlight naar Windows. in staat om de functionaliteit uit te breiden met JOCHEM DE GOEDE

Hain installeren Installeer eerst Hain. Je downloadt het programma

JavaScript-plug-ins. Om de verschillende beschikbare plug-ins te zien, open je Hain en typ je het commando /hpm install. Er verschijnt een lijst met

de nieuwste en populairste plug-ins. Je kunt door de

vanaf de website van GitHub: https://github.com/

lijst bladeren en op Enter drukken om een plug-in te

appetizermonster/hain/releases. Klik bij de nieuw-

installeren. Er zijn heel veel handige plug-ins beschik-

ste release op HainSetup-x64-v0.x.x.exe. Voer het

baar, bijvoorbeeld om direct op Google te zoeken,

gedownloade bestand uit, waarna de installatie au-

om door YouTube te zoeken, om allerlei eenheden

tomatisch gestart wordt. Er is geen installatiewizard,

om te zetten en om tekst te vertalen. Typ na het

alles gaat vanzelf. Na de installatie start Hain direct.

installeren het commando /reload om de plug-ins

Hain is zo interessant

in Hain te herladen en de nieuw geïnstalleerde direct

vanwege de

latey-pakketbeheerder die we in de miniworkshop op

actief te maken. Als je daarna Hain opnieuw opent,

vele plug-ins die

pagina 97 bespreken. Open daarvoor de Opdracht-

zie je de nieuwe commando’s die beschikbaar zijn

ervoor beschik-

prompt als administrator, en typ vervolgens het

gekomen.

baar zijn.

Overigens kun je Hain ook installeren met de Choco-

commando choco install hain -y. Het gaat dan

op het moment van schrijven wel om een verouderde versie die je via deze pakketbeheerder installeert.

Map aanmaken Na het installeren opent zich het hoofdscherm van Hain en zie je enkele commando’s die je kunt uitvoeren. Je roept Hain op met de toetscombinatie Alt+Spatie. Om bijvoorbeeld een berekening uit te voeren typ je eerst het gelijkteken (=) en daarna de rekensom, bijvoorbeeld =1+1. Een andere optie is om een website in te typen. Druk op Enter en je standaardbrowser opent direct om ernaartoe te gaan. Je kunt natuurlijk ook gewoon zoeken naar bestanden en mappen. Met de pijltjesknoppen kun je in de interface bladeren tussen de verschillende opties. Als je Hain wilt configureren, typ je /preferences en druk

je op Enter. Er is niet zo veel in te stellen, maar handig is de optie bij Custom Query Shortcuts. Daarmee

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_093-093_Miniworkshop - Spotlight voor Windows met Hain (JP).indd 93

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

93

28/10/2016 09:16

THE BATTLE Acer versus ASUS

ACER CHROMEBOOK VS. ASUS CHROMEBOOK

Het is bijna een filosofisch verhaal: wil je alles doen in de cloud en vertrouw je op het gemak van de diensten van Google? Dan is een Chromebook wat voor jou. Een simpel apparaat dat doet wat het moet doen: jou verbinden met het net. We bekijken twee aantrekkelijk geprijsde modellen van Acer en ASUS. F R A N K E V E R A A R DT

Chromebooks zijn bijzondere apparaten. Veel

zijn nu voor dit mobiele besturingssysteem

Hij ziet er prima uit, zeker voor z'n lage prijs (ca.

meer dan de bekende browser opstarten kunnen

beschikbaar. De twee Chromebooks die we in

300 euro). Deze Chromebook is heel veelzijdig.

ze niet. Meer dan dat heb je niet nodig, volgens

dit artikel bekijken, zijn geschikt voor de up-

Hij is voorzien van een draaibaar ‘yoga’-scherm

Google. Want met Google Docs, Drive Gmail en

date van Chrome OS die Android bevat en die

waarmee je hem ook als een tentje voor je neer

de vele andere webdiensten, kun je alles wat je

waarschijnlijk op het moment van het verschijnen

kunt zetten of kunt gebruiken als dikke tablet. Dat

als gewone gebruiker zou willen. Het grote voor-

van dit magazine beschikbaar zal zijn voor alle

is wel zo makkelijk, bijvoorbeeld bij het geven van

deel hiervan is dat alles in de cloud voor je wordt

gebruikers. Je hoeft dan niet, zoals wij bij deze

een presentatie of het bekijken van een fotover-

geregeld: over updates hoef je je geen zorgen te

test, terug te vallen op de bètaversie. Een ander

zameling of YouTube-filmpjes als je onderweg

maken. Zelfs een back-up van je bestanden wordt

voordeel van de Chrome-applicaties is dat ze ook

bent.

via Google Drive automatisch voor je geregeld.

zonder internetverbinding bruikbaar zijn. Nor-

Onlangs stapte Google af van deze filosofie. Het

maliter kon je zonder internet immers vrij weinig

met HD-resolutie. Dankzij de luxe schermtech-

bedrijf heeft er namelijk voor gekozen om het

met webdiensten.

niek profiteer je van een goede kleurweergave en kijkhoek. Het scherm is slechts 11,6 inch

ook voor gebruikers van Chrome OS mogelijk te maken aan de slag te gaan met Android-apps. Die apps zijn de laatste jaren steeds volwassener geworden en ook bekende programma’s zoals software van Adobe en Microsoft Office

94

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_094-096_The Battle (TS).indd 94

Het kleinood heeft een mooi IPS-touchscreen

Acer Chromebook R11

groot, maar voor een beetje surfen en niet al te

Een opvallend witte verschijning. Als je deze lap-

techniek heeft Acer gebruikgemaakt van een

top uit je tas trekt, maak je direct een statement.

Intel Celeron N3060-processor: een chip met be-

ingewikkelde taken is het toereikend. Voor de

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:10

THE BATTLE Acer versus ASUS

perkte prestaties. Daar merk je met het Chrome

ter vergelijken met de ASUS, dan is hij stukken

dan Acer. Er is gekozen voor een ARM-processor

OS zonder poespas gelukkig vrij weinig van. Ook

sneller. Dat merk je in de praktijk ook wel een

van RockChip. Die processor is behoorlijk ef-

is er slechts 2 GB werkgeheugen beschikbaar

beetje, al is het sterk afhankelijk van de zwaarte

ficiĂŤnt, alleen wel stukken trager dan de Celeron

en meet de flashdrive slechts 16 GB. Ook dat is

van de toepassingen die je gebruikt.

van de Acer. Dat zie je dan ook goed terug in de testresultaten (zie de tabel bij dit artikel).

toereikend. De Chromebook R11 weegt 1,19 kilo en dat maakt hem licht en compact genoeg om vaak mee te nemen. Het blijft jammer dat het internet

ASUS Chromebook Flip 850 gram zwaar en voorzien van een aluminium

Ook ASUS heeft veel aandacht besteed aan de wifi-techniek, je kunt via 802.11ac maximaal 867 Mbit/s halen. Erg netjes. Bij de werktijd op de accu wordt de keuze van

in Nederlandse treinen niet optimaal is, anders

behuizing. Met dit product maak je letterlijk de

zou het een perfect apparaat zijn voor foren-

blits. Hij is met zijn 10,1 inch grote IPS-scherm

ASUS voor de ARM-chip beloond, het apparaat

sen. De wifi is in handen van een snelle Intel

een tikkeltje compacter dan de Acer. Dat is in de

weer een accuduur van bijna tien uur te halen.

802.11ac-adapter met een maximale doorvoer-

praktijk geen heel groot probleem, het maakt

Een keurige prestatie. De compacte adapter

snelheid van 867 Mbit/s. Ook de accuduur is dik

hem vooral net even makkelijker mee te nemen.

mag dus thuisblijven als je de deur een dagje

in orde: we halen ruim acht uur bij het afspelen

Dit luxe-model is zo’n 25 euro duurder dan de

uitgaat. Ook hier verder beperkte specificaties:

van een mp4-video.

Acer: 325 euro.

2 GB geheugen en 16 GB opslag. Dat laatste is

We haalden eerder al de bescheiden Intel Celeron-processor aan. Als we de prestaties ech-

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_094-096_The Battle (TS).indd 95

Als we kijken naar de technische basis, dan heeft ASUS een compleet andere route gekozen

geen probleem omdat je toch alles in de cloud opslaat.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

95

27/10/2016 10:10

THE BATTLE Acer versus ASUS

Specificaties

Acer Chromebook R 11 (CB5-132T-C6V4)

ASUS Chromebook Flip (C100PA-FS0001)

Gemiddelde prijs

€ 309,-

€ 329,-

Processor

Intel Celeron N3060

Rockchip RK3188

Klokfrequentie processor

1,6 GHz

1,8 GHz

Aantal processorcores

2

2

Geheugencapaciteit

2 GB

2 GB

Schermdiagonaal

11,6 inch

10,1 inch

Resolutie

1366 x 768

1280 x 800

Totale opslagcapaciteit

16 GB

16 GB

Opslagtype

eMMC

eMMC

Wifi-standaard

802.11ac

802.11ac

Wifi-adapter

Intel Wireless-AC 7265

Azurewave CM195NF

Bluetooth-versie

Bluetooth 4.0

Bluetooth 4.0

Usb 2.0-aansluitingen

2

2

Webcamresolutie

0,9 MPixel

0,9 MPixel

Gewicht

1185 gram

850 gram

SunSpider 0.9.1

590,9 ms

677 ms

SunSpider 1.0.2

600 ms

642 ms

Testresultaten

Jetstream 1.1

50.287

41.207

Google Octane

8789

7238

WebXPRT 2013 - Totaalscore

640

176

WebXPRT 2013 - Photo Effects

503,5 ms

2927,6 ms

WebXPRT 2013 - Face Detection

919,2 ms

2023,9 ms

WebXPRT 2013 - Stocks Dashboard

583,7 ms

994,7 ms

WebXPRT 2013 - Offline Notes

655,9 ms

872,4 ms

WebXPRT 2015 - Totaalscore

114

72

WebXPRT 2015 - Photo Enhancement

1185 ms

5254 ms

WebXPRT 2015 - Organize Album

4788 ms

9473 ms

WebXPRT 2015 - Stock Option Pricing

1312 ms

1982 ms

WebXPRT 2015 - Local Notes

499 ms

623 ms

WebXPRT 2015 - Sales Graphs

1416 ms

1882 ms

WebXPRT 2015 - Explore DNA Sequencing

10920 ms

7929 ms

Accuduur: (afspelen mp4-videobestand)

490 minuten

583 minuten

Conclusie Vind je Chrome OS aantrekkelijk? Dan zijn dit twee leuke keuzes. De ASUS is heel erg mooi en licht, maar niet zo snel. Onze voorkeur ligt dus bij de Acer ChromeBook R11 vanwege de lagere prijs en de betere prestaties.

96

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_094-096_The Battle (TS).indd 96

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:26

MINIWORKSHOP Pakketbeheer in Windows 10

PAKKETBEHEER IN WINDOWS 10 Als op Linux een ding goed geregeld is, is het wel het beheren van pakketten. Op bijvoorbeeld Ubuntu kun je met één commando software installeren. Chocolatey brengt het pakketbeheer van Linux naar Windows.

Je kunt testen of de installatie goed is gegaan door nu bijvoorbeeld het commando choco -v in te voeren en op Enter te drukken. Als nu een versienummer verschijnt, dan weet je dat Chocolatey actief is.

Programma installeren Om een bepaald programma te installeren, typ je in een Opdrachtprompt met administratorrechten

JOCHEM DE GOEDE

Pakketbeheer In Linux is het pakketbeheer in bijna elke distributie aanwezig. Je kunt daardoor met een eenvoudig

simpelweg choco install [softwarenaam], dus

als je bijvoorbeeld Adobe Reader wilt installeren, typ je choco install adobereader. Daarna typ je een 1 om de keuze te bevestigen en druk je op Enter. Het

commando software installeren en vaak is er ook een

is mogelijk om die bevestiging voor altijd over te slaan

grafische applicatie om nog eenvoudiger software mee

door het commando choco feature enable -n

te beheren. Er zijn veel voordelen voor zo’n systeem, zo komt de software uit vertrouwde bron, is de instal-

allowGlobalConfirmation eenmalig uit te voeren. De lijst van alle pakketten beschikbaar in Chocola-

latie erg eenvoudig en is het updaten goed geregeld.

tey vind je op www.chocolatey.org/packages. Het is

Er is ook

Chocolatey wil diezelfde technologie naar Windows

mogelijk om een grafische interface voor Chocolatey

een grafische

brengen. Het bevat op het moment van schrijven iets

te installeren door choco install chocolateygui

interface be-

meer dan 3700 pakketten, waaronder Google Chrome, Adobe Acrobat, LibreOffice, Mozilla Firefox, f.lux en

uit te voeren. In het startmenu van Windows vind je

schikbaar voor

vervolgens het programma ChocolateyGUI.

Chocolatey.

Java. Je kunt al die software met één commando in Windows installeren. Om Chocolatey te installeren, ga je naar de website www.chocolatey.org. Open nu eerst een Opdrachtprompt met administratorrechten, door met de rechMet één

termuisknop op de Windows-knop te klikken en te kie-

commando kun

zen voor Opdrachtprompt (administrator). Kopieer

je op Windows

vervolgens het bovenste commando vanaf de website,

erg eenvoudig

diegene in het zwarte vak die begint met @powershell

Skype instal-

-NoProfile (…). Druk vervolgens op Enter om het com-

leren.

mando uit te voeren en Chocolatey te installeren.

Software beheren Om te zien welke software allemaal lokaal is geïnstalleerd, voer je het commando choco list --local-only uit en om alle software in één keer bij te werken is

choco upgrade all handig. Een overzicht van alle commando’s die te gebruiken zijn voor choco vind

je door choco /? in te typen of de handleiding op GitHub (www.tiny.cc/ghchoc) te raadplegen.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_097-097_Miniworkshop - Chocolatey (JP).indd 97

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

97

28/10/2016 09:15

WORKSHOP Je eigen app bouwen

JE EIGEN APP BOUWEN There’s yóur app for that Heb je altijd al je eigen Android-app willen maken? In deze workshop helpen we je op weg. We maken een Android-app waarmee je een video van YouTube kunt afspelen. We gebruiken daarvoor Java en de ontwikkelomgeving Android Studio.

H

eb je altijd al een app voor Android willen maken? Dit is een goed moment. Het marktaandeel van Android is hoger dan ooit.

Natuurlijk ben je niet de eerste. Er zijn al meer dan 2,2 miljoen apps voor Android uitgebracht in de Google

Er worden al meer dan 2,2 miljoen apps aangeboden in de Google Play Store.

Play Store. Maar het idee om zelf iets unieks te maken is natuurlijk heel aantrekkelijk. In deze workshop

98

maken we een ‘native’ app voor Android met de veel-

Cross-platform ontwikkelen?

gebruikte programmeertaal Java en Googles ontwik-

Wil je een app maken die voor ieder platform geschikt is, dan kun je een

kelomgeving Android Studio. Dat maakt onze app

cross-platform ontwikkelomgeving overwegen. Een bekend voorbeeld is

overigens alleen geschikt voor Android en niet voor

Apache Cordova (of PhoneGap) waarmee je apps met web-technologieën

bijvoorbeeld iOS, dat een andere programmeertaal

als HTML, CSS3 en JavaScript kunt maken en als native app kunt distri-

(twee zelfs: Objective-C of Swift) en andere ontwikkel-

bueren via app-stores. Wil je liever echt programmeren en heb je ervaring

omgeving kent (XCode). Ook bestaan er cross-platform

met #C en Visual Studio dan kun je Xamarin een kans geven. Daarmee

ontwikkeltools.

maak je een app in één keer geschikt voor Android, iOS én Windows.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 98

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

Hardware-eisen

daard is dat C:\Android\sdk. Er mogen geen spaties

Android Studio, beschikbaar voor Windows, macOS en Linux, kan officieel

in dit pad staan. Als je Android Studio de eerste keer

met 2 GB werkgeheugen toe. In de praktijk is 8 GB aan te raden, de ver-

start, verwijs je tijdens de setupwizard in het scherm

schillende tools die worden gebruikt vragen namelijk veel geheugen. Dat

SDK Components Setup handmatig naar diezelfde

componenten je

geldt vooral voor de emulator, zeker als je ook nog de HAXM-techologie

map (in het veld Android SDK Location).

wilt installeren.

Kies welke

(Hardware Accelerated Execution Manager) gebruikt die de werking enorm versnelt. Je hebt een 64bit-besturingssysteem nodig en een Intel-processor die EM64T en VT-x ondersteunt, al zit dat meestal wel goed. Je kunt dit eventueel met de freeware CPU-Z controleren (de features worden onder Instructions getoond). Soms moet je VT-x overigens nog in het BIOS activeren. Ook een SSD helpt voor een lekker snel ontwikkelsysteem. Voor Androidontwikkeling heb je een processor nodig die EM64T en VT-x

SDK Manger

ondersteunt.

Na het doorlopen van de setupwizard kom je bij het

Android Studio

welkomstscherm. We gaan eerst eventuele ontbrekende platformbestanden installeren via de SDK Manager.

Android Studio bevat vrijwel alles wat nodig is om

Klik daarvoor op Configure / SDK Manager. Je ziet

Android-apps te ontwikkelen. Het bestaat nog maar

een overzicht van geïnstalleerde onderdelen. Kies voor

enkele jaren. Daarvoor werd meestal Eclipse gebruikt

Launch Standalone SDK Manager. Deze losstaande

met de plug-in ADT (Android Development Tools). Nog

tool werkt vaak net wat prettiger. Zet nu alle opties

steeds zie je de software in studiemateriaal terug maar

uit met Deselect All en vink daarna de items aan

het is eigenlijk geen optie meer. De plug-in wordt niet meer officieel door Google ondersteund, terwijl Android Studio het afgelopen jaar flink is doorontwikkeld met handige functies, meer gebruiksgemak en een betere performance. Hoewel je geen zware pc nodig hebt om er mee aan de slag te gaan, is dat wel een pré om comfortabel te ontwikkelen (zie kader ‘Hardware-eisen’).

Installatie Voordat je aan de slag kunt moet je de Java Development Kit van Oracle (www.oracle.com) met de standaardopties installeren. Je vindt het onder Java SE Development Kit 8 Downloads. Bij een 64bit-versie van Windows kies je ook de 64bit-versie van de kit (bijvoorbeeld jdk-8u101-windows-x64.exe). Installeer daarna de nieuwste Android Studio-versie (https://

Via de SDK

developer.android.com/studio), wij gebruikten versie

Manager kun je

2.2. Je kunt het als één grote bundel downloaden

platformbestan-

samen met de SDK (Software Development Kit) dat de

den voor An-

platformbestanden bevat. Tijdens de installatie kun je

droid installeren

kiezen waar de SDK moet worden opgeslagen. Stan-

en bijwerken.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 99

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

99

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

die je wel wilt hebben. Een goede basis is: kies alle

Bij Code Folding haal je vinkjes weg bij File Header,

items onder Tools maar alleen de nieuwste versie van

Imports en One-line methods. Zo wordt code die

de Build-tools. Kies ook alles uit Extra’s. Ten slotte

normaal niet meteen zichtbaar is automatisch uitge-

kies je alle onderdelen van de laatste Android-versie

vouwen, wat zeker voor beginners praktisch is. Druk

maar slechts één System Image, de Google APIs Intel

op OK om alle wijzigingen te bewaren.

x86 Atom Image. Die gebruiken we voor een virtueel Android-toestel in de emulator. De Intel x86-images zijn ondersteund door HAXM. Bij problemen kun je de ARM EABI v7a System Image als alternatief installeren.

Instellingen We wijzigen eerst enkele instellingen van Android Studio om het ontwikkelen wat comfortabeler te maken. Ga in het welkomstscherm naar Configure / Settings en blader naar Editor / General. Vink onder Auto Import de opties Optimize imports on the fly en Add unambigouos imports on the fly aan. Daarmee worden importregels automatisch toegevoegd. Onder Appearance zet je de optie Show line numbers aan voor regelnummers in je code, handig als referentie.

Begin je nieuwe app!

Nieuw project

Het is tijd voor ons eerste project! Het doel: een app

in Android

die, na het indrukken van een knop, een YouTube-

Studio.

video afspeelt. Klik in het welkomstscherm op Start project. Voer bij Application a new Android Studio project name de naam voor je app in (bijvoorbeeld YouTube Speler) en bij Company Domain een domeinnaam (of verzonnen naam), wij kiezen pcmweb.nl. Als je de app via de Google Play Store gaat verspreiden, moet de naam uniek zijn. De Project location is de map waar de bestanden voor de app worden neergezet. Let erop dat er geen spaties in staan. Kies in het volgende scherm welke Android-versie minimaal nodig is. Een goede middenweg is API 16 (Android 4.1). Vervolgens kun je direct een zogenoemde Activity toevoegen. Kies een Basic

Geef aan

Activity en accepteer de voorgestelde benamingen. Klik

welke Android-

kun je het

op Finish om het project aan te maken. Met dank aan

versie minimaal

gedrag van

vooraf ingevulde code kun je de app zelfs al proberen.

nodig is voor je

Android Studio

We gaan daarvoor eerst de emulator inrichten.

app.

Via Settings

aanpassen.

Welke Android-versies gebruiken? Iedere Android-versie heeft een eigen API-level. De laatste is Android 7 (Nougat) met API 24. In de SDK Manager verschijnen ook preview-versies, waarmee je een app alvast voor de nieuwste Android-release kunt proberen. Wie gaat oefenen, kan ze beter links laten liggen, ze bevatten vaak nog bugs en zijn niet altijd compleet. Overigens is het evenmin nodig oude versies te installeren, ook niet als jouw app daarvoor geschikt moet zijn! Bij je eigen apps kun je, via het API-level, aangeven voor welke versies de app geschikt moet zijn. Supportbibliotheken zorgen ervoor dat de app op oude versies werkt. Hoe verder je teruggaat in API-level, hoe meer toestellen worden ondersteund, maar hoe minder nieuwe snufjes beschikbaar zijn.

100

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 100

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

Apps proberen Voordat je apps op je eigen smartphone of tablet kunt installeren, moet je ervoor zorgen dat de usb-drivers voor de smartphone zijn geïnstalleerd. Ook moet je via de instellingen van je toestel usb-foutopsporing activeren. Ga hiervoor naar Instellingen / Toestel-info. Druk herhaaldelijk op het buildnummer tot de melding verschijnt dat de ontwikkelaarsfuncties actief zijn. Het Met de AVD-

extra menu Ontwikkelaars-

Emulator

opties is dan beschikbaar,

manager kun je

Met de emulator kun je een virtueel Android-toestel

waarin je usb-foutopsporing

virtuele Android-

ofwel AVD (Android Virtual Device) maken om je app

kunt aanzetten. Hierna is

toestellen

te proberen. Je kunt er ook meerdere maken om ver-

het toestel ook beschikbaar

maken.

schillende toestelconfiguraties en Android-versies te

in Android Studio.

proberen. Ga naar Tools / Android / AVD-manager en klik op Create Virtual Device. Als hardware-keuze is de voorgestelde Nexus 5X heel geschikt. Bij Sys-

In de ontwikkelaarsopties vind je de usb-foutopsporing die nodig is bij ontwikkeling.

Geef aan

tem Image kies je het Nougat System Image die we

welke Android-

via de SDK hebben gedownload. Je kunt hier (of via

versie minimaal

de SDK) ook nog andere System Images downloaden.

Navigeren in Android Studio

nodig is voor je

Start ten slotte de emulator. De bediening gaat een-

Android Studio bevat verschillende vensters die je via

app.

voudig via de buttons en achter de knop More zijn

View / Tool Windows kunt in- en uitschakelen. Het

extra’s beschikbaar

projectvenster aan de linkerkant bevat alle ontwikkel-

zoals het instellen

bestanden. Wijzig voor het volgen van deze workshop

van de gps-positie

via de balk van het projectvenster de weergave van

of sensoren. Toch is

Android naar Project (niet te verwarren met Project

het nog altijd leuker

Files). De Project-weergave komt vrijwel overeen met

apps op je eigen

de ordening van bestanden in de map op schijf. We

smartphone of tablet

werken in deze workshop hoofdzakelijk in de map app.

te installeren en dat

Daarin vind je libs, waar je de YouTube-bibliotheek aan

kan gelukkig ook

toe moet voegen die we in het project gaan gebruiken,

eenvoudig (zie kader

zie daarvoor het kader ‘YouTube-bibliotheek toevoe-

‘Apps proberen’). Om

gen’. Onder src/main vind je het bestand AndroidMa-

je prille app te pro-

nifest.xml dat we later gaan bewerken, de map java

beren in de emulator

met daarin de programmacode (Java-classes) en de

of je eigen toestel

map res met ‘resources’. Daar vind je ook de layouts

kies je Run / Run

(in layout) die we voor de vormgeving van de app gaan

‘app’ en selecteer je

bewerken. Om een bestand te bewerken dubbelklik

het gewenste toestel

je erop. Het opent dan in de editor aan de rechter-

als ‘target’. De app

kant van je scherm, met tabbladen voor geopende

is nog simpel: je ziet

bestanden. Aan de onderkant van het scherm kun je

de tekst Hello World!

ook enkele vensters openen. We gebruiken vooral de

en kunt het menu

Gradle Console om fouten bij het compileren terug te

en de button deels

vinden en Android Monitor die van pas komt bij het

gebruiken.

zoeken naar fouten. Vanuit je code kun je namelijk op bepaalde punten berichten naar het logscherm sturen.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 101

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

101

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

De layout van de nog prille app geopend in Android Studio.

Toevoegen

Extra Activity toevoegen

van een extra

De Basic Activity die we hebben gekozen bij het maken

Activity voor de

van het project, kun je zien als een sjabloon waarin

YouTube-speler.

al veel is ingevuld. Zo is er een zogenoemde Activity gemaakt (MainActivity) en twee bestanden voor de layout (activity_main.xml en content_main.xml). MainActivty bevat de Java-code die direct na het starten moet worden uitgevoerd. Een van de eerste taken is het laden van de layout. Dat is de grafische interface met bijvoorbeeld teksten, afbeeldingen en knoppen, beschreven in een xml-bestand. Alle interactie met de gebruiker, bijvoorbeeld het indrukken van een knop, wordt via de Activity afgehandeld. De MainActivity houden we eenvoudig: we willen de De YouTube Android Player API helpt bij het afspelen van YouTube-video’s.

YouTube-bibliotheek toevoegen

layout met daarin een button (‘Speel video’) laten zien, en als er op de button wordt geklikt moet de video afspelen. Dit laatste doen we door een tweede Activity

Voor onze app hebben we een bibliotheek van Google nodig, de YouTube

te starten die ook zijn eigen layout heeft. We voegen

Android Player API, te vinden op http://developers.google.com/youtu-

die eerst toe. Rechtsklik daarvoor op de Package

be/android/player. Pak het zip-bestand uit en blader naar de map libs.

name onder java en kies New / Activity / Gallery.

Rechtsklik dan op het bestand YouTubePlayerApi.jar en kies Kopië-

Kies opnieuw de Basic Activity. Wijzig de naam in

ren. Ga nu naar Android Studio, klik rechts op de map libs en kies Paste.

YoutubeActivity, de naam van de layout wordt daarop

Kies OK bij de vraag of je het bestand naar die map wilt kopiëren. Alle

aangepast. Klik op Finish. Ook nu worden naast de

jar-bestanden in deze map worden automatisch gecompileerd. Dit kun je

Activity twee bestanden voor de layout gemaakt. We

controleren in het bestand build.gradle.

gaan nu eerst de layout voor MainActivity bewerken.

102

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 102

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

bestand MainActivity. Voeg direct na public class de volgende regel toe zodat je binnen je code de variabele button1 kunt gaan gebruiken: private Button button1;

De xml-layout

Layout voor MainActivity

kun je zowel

MainActivity hoeft zoals aangegeven alleen een button

visueel als hand-

te bevatten om de video af te spelen. Er zijn twee be-

matig via code

standen gemaakt: activity_main.xml en content_main.

bewerken.

xml. Activity_main.xml bevat de volledige layout, waarin via een include de content_main.xml wordt ingevoegd. Die laatste gebruik je voor wat je zelf wilt laten zien. Je kunt een layout bewerken in Design-mode of Text-mode. In Design-mode kun je elementen zoals tekst en buttons vanuit het Palette-venster naar het scherm

Vervolgens pas je de onCreate-methode aan zoals

Het be-

slepen. Zo’n element wordt ook wel een View ge-

in de codetekst hierna te zien is. Achter de schermen

werken van

noemd. De eigenschappen van elementen kun je in

wordt nog (veel) meer code uitgevoerd, daar zorgt de

MainActivity in

het Properties-venster aan de rechterkant aanpassen.

verwijzing super.onCreate voor. We voegen feitelijk al-

de editor.

Bij de Text-mode kun je direct de xml-code bewerken.

leen onze eigen code eraan toe. Dat is om te beginnen

Met tabbladen onderaan wissel je tussen Design

een setContentView die de juiste layout (activity_main.

en Text, wijzigingen worden meteen over en weer

xml) laat zien. De code voor de toolbar laten we onge-

verwerkt. We gaan eerst de overbodige floating action

moeid. Daarna wordt de button middels findViewById

button verwijderen. Open daarvoor activity_main.xml.

gelinkt aan het juiste element in de layout. Dat gebeurt

De Design-mode gaat het snelst: klik rechtsonder op

via de id die we in de layout hadden toegekend (but-

de button met het envelopje en druk op Delete op je

ton1). De setOnClickListener dient om het indrukken

toetsenbord. Open nu content_main.xml en verwijder

van button1 af te handelen. De actie, het lanceren van

op dezelfde manier de tekst Hello World. Sleep nu

YoutubeActivity via een zogenoemde Intent, geven we

een Button (vanuit je Palette) naar het scherm en

hier direct aan.

positioneer deze linksboven. Dubbelklik op de button en wijzig text naar Speel video en vul bij id de tekst button1 in. De layout voor MainActivity is nu klaar!

MainActivity We gaan nu de Java-class MainActivity bewerken. Open daarvoor onder java / [Package_name] het java-

@Override

protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) {

super.onCreate(savedInstanceState);

setContentView(R.layout.activity_main); Toolbar toolbar = (Toolbar) findViewById(R.id.toolbar);

setSupportActionBar(toolbar);

Code als .txt De MainActivity en YoutubeActivity bevatten nogal wat code. Wil je dit niet zelf typen, dan kun je het uit ons txt-bestandje kopiëren. Dit bestandje download je direct via www.tiny.cc/bouwapp.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 103

button1 = (Button) findViewById(R.id.button1); button1.setOnClickListener(new View. OnClickListener() {

@Override

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

103

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

public void onClick(View v) {

id.youtubeplayer);

Intent intent = new Intent(MainActivity.

youTubePlayerView.initialize(API_KEY,

startActivity(intent);

}

this, YoutubeActivity.class);

this);

}

Onder de OnCreate-methode gaan we extra methodes

}

mislukte initialisatie. Daar is een hulpje voor: zet de

});;

opnemen voor het afhandelen van een succesvolle of

De methodes voor het menu (onCreateOptionsMenu

cursor onder de sluit-accolade van de onCreate-me-

en onOptionsItemSelected) kun je in MainActivity laten

thode en kies in het menu Code voor Generate. Een

staan, al hebben we ze hier niet verder uitgewerkt. De

sneltoets is Alt+Insert. Kies dan Implement Methods

code voor de floating action button kun je weghalen of

en selecteer beide methodes (onInitializationSuccess

markeren als commentaar door de regels te selecteren

en onInitializationFailure). We gebruiken hier een

en daarna op Ctrl+Slash (/) te drukken. We gaan nu

zogenoemde Toast-message om een melding op het

verder met de Java-class voor YoutubeActivity.

scherm te geven. We voegen bij een gelukte initialisatie

YoutubeActivity

ook nog zogenoemde callbacks toe van PlaybackEventListener toe waarmee we kunnen inhaken op gebeur-

De YoutubeActivity is wat meer werk. Zo hebben

tenissen. Als voorbeeld haken we in op onPlaying en

we een API-key nodig (zie kader ‘API-key ophalen bij

onPaused. De andere methodes (onStopped, onBuf-

Google’) en een video-id voor een YouTube-video. Die

fering en onSeekTo) moet je ook toevoegen maar je

laatste kun je eenvoudig uit de url halen door een

hoeft ze niet in te vullen.

video op YouTube te openen en het deel achter v= te kopiëren. Als voorbeeld nemen we RWp_3kFElDY. De class-declaratie passen we aan zoals hieronder, om kenbaar te maken dat deze Activity de YouTubeBaseActivity als basis gebruikt. Dat zorgt er ook voor dat we een speciale YouTubePlayerView in onze layout kunnen gaan gebruiken. Met implements OnInitializedListener geven we aan dat we zelf methodes opnemen om de (succesvolle of mislukte) initialisatie af te handelen. public class YoutubeActivity extends YouTubeBaseActivity implements

YouTubePlayer.OnInitializedListener

Direct na de public class maken we twee variabelen waarin je (je eigen!) API-key zet en de gewenste videoid, zodat ze later in de code kunnen worden gebruikt. private String API_KEY = “AIzaSyBQQu_ dm2qb-de5B3wdXZ45UwhK3q42e8M”;

private String VIDEO_ID = “RWp_3kFElDY”;

104

Maak een project bij Google

API-key ophalen bij Google Om de aansturingsmogelijkheden voor YouTube te gebruiken is een API-key

In de OnCreate-methode moet de layout (activity_you-

nodig. Hiervoor ga je naar http://console.developers.google.com. Log in met

tube.xml) worden geladen. Ook verwijzen we naar de

een Google-account en kies in het dropdown-menu voor Create project.

YouTubePlayerView die we straks in de layout gaan

Geef het project een naam (bijvoorbeeld YouTubeSpeler) en klik op Create.

toevoegen met dezelfde id (youtubeplayer). Het is net

Het kan ongeveer een minuut duren voordat het project klaar is. Zorg dat het

als de Button een View maar dan speciaal voor het

project daarna is geselecteerd in het keuzemenu en ga naar Library. Klik op

weergeven van een YouTube-video. Voor de vereiste

YouTube Data API en dan Enable. Klik op Credentials en daarna Create

initialisatie gebruiken we de aangemaakte API-key. De

credentials / API key. Klik vervolgens op Restrict key. Beperk het gebruik

onCreate-methode wordt als volgt:

van de API key tot de specifieke Android-app die je gaat maken, door onder

@Override

Key restriction te kiezen voor Android apps en daarna op Add package

savedInstanceState) {

waardes te komen: klik in Android Studio rechts op de package name (in ons

setContentView(R.layout.activity_youtube);

Activity en klik Finish. Je kunt nu de fingerprint gemakkelijk aflezen. Neem

= (YouTubePlayerView) findViewById(R.

project gebruiken. De aangemaakte MapsActivity kun je verwijderen.

protected void onCreate(Bundle

name and fingerprint te klikken. Er is een snelle methode om achter die

super.onCreate(savedInstanceState);

geval nl.pcmweb.youtubespeler). Kies dan New / Google/ Google Maps

YouTubePlayerView youTubePlayerView

de waardes over en klik op Save. Je kunt de aangemaakte API-key nu in jouw

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 104

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

@Override

public void onInitializationSuccess( YouTubePlayer.Provider provider,

YouTubePlayer youTubePlayer, boolean wasRestored) {

Toast.makeText(this, “Initialisatie

gelukt!”, Toast.LENGTH_LONG).show();

youTubePlayer.setPlaybackEventListener( playbackEventListener);

if(!wasRestored) {

youTubePlayer.cueVideo(VIDEO_ID); } } @Override

public void onInitializationFailure( YouTubePlayer.Provider provider, YouTubeInitializationResult

youTubeInitializationResult) {

Het be-

Toast.makeText(this, “Initialisatie

Layout voor YoutubeActivity

werken van

We gaan nu de layout voor YoutubeActivity bewerken.

YoutubeActivity

}

Ook nu zijn er twee bestanden gemaakt: activity_you-

in de editor.

private YouTubePlayer.PlaybackEvent

hierboven de button uit activity_youtube.xml en open

YouTubePlayer.PlaybackEventListener() {

en verander RelativeLayout in LinearLayout. Bij een

public void onPlaying() {

opzichte van andere elementen. Bij de LinearLayout

this,”Video speelt ok”, Toast.LENGTH_

rizontale of verticale rij achter elkaar gezet. We kiezen

}

element) en voegen een YouTubePlayerView toe met

@Override

kleur en match_parent voor breedte en hoogte om de

Toast.makeText(YoutubeActivity.

uit:

mislukt!”, Toast.LENGTH_LONG).show();

tube.xml en content_youtube.xml. Verwijder zoals

Listener playbackEventListener = new

daarna content_youtube.xml. Wissel naar Text-mode

@Override

RelativeLayout is de positie van elementen relatief ten

Toast.makeText(YoutubeActivity.

die we hier gebruiken, worden elementen in een ho-

LONG).show();

verticaal, verwijderen de padding (ruimte rondom het

public void onPaused() {

this,”Video op pauze gezet”, Toast. LENGTH_LONG).show();

}

@Override

public void onStopped() { }

@Override

public void onBuffering(boolean b) { }

de id youtubeplayer. We kiezen een witte achtergrondruimte op te vullen. De xml-code ziet er dan als volgt <?xml version=“1.0” encoding=“utf-8”?> <LinearLayout xmlns:android=“http://

schemas.android.com/apk/res/android”

xmlns:app=“http://schemas.android.com/ apk/res-auto”

xmlns:tools=“http://schemas.android.com/ tools”

android:orientation=“vertical”

android:layout_width=“match_parent”

android:layout_height=“match_parent” app:layout_behavior=“@string/appbar_ scrolling_view_behavior”

@Override

tools:context=“nl.pcmweb.youtubespeler.

}

tools:showIn=“@layout/activity_youtube”>

public void onSeekTo(int i) { };

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 105

YoutubeActivity”

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

105

28/10/2016 15:36

WORKSHOP Je eigen app bouwen

YouTube in emulator Op de emulator is YouTube niet standaard geïnstalleerd maar dat kun je eenvoudig oplossen. Zorg dat de emulator is gestart. Let erop dat er geen toestel is aangesloten. Ga naar www.apkmirror.com en zoek naar <com.google.android.youtube.player.You

YouTube. Kies de nieuwste versie van YouTube waarvoor veel varianten

android:id=“@+id/youtubeplayer”

van de apk ophaalt voor de emulator. De architectuur moet in dit geval

android:layout_height=“match_parent”

youtube.apk. Open nu een opdrachtprompt onder Windows. Met de

</com.google.android.youtube.player.

door de adb-tool (Android Debug Bridge). Ga naar de map waar je het

</LinearLayout>

youtube.apk. Nu wordt YouTube op de emulator geïnstalleerd en kun je

TubePlayerView

beschikbaar zijn (vaak wel 20 of meer). Zorg dat je nu de juiste versie

android:layout_width=“match_parent”

x86 zijn en bij screen dpi kies je 480dpi. Hernoem het bestand naar

android:background=“#ffffff”>

opdracht adb devices kun je controleren of de emulator is gevonden

YouTubePlayerView>

bestand youtube.apk hebt neergezet en geef de opdracht adb install

AndroidManifest

je app via de emulator gebruiken!

Via het bestand AndroidManifest.xml moeten we nog aangeven dat de app toegang tot internet nodig heeft, anders krijg je een foutmelding zodra je de YouTubevideo probeert te laden. Open daarvoor AndroidManifest.xml en voeg de volgende regel toe direct na de regel <manifest>. <uses-permission android:name=“android. permission.INTERNET”/>

Het is natuurlijk mooier om de video direct in landschapsmodus af te spelen. Daarvoor voeg je binnen de YoutubeActivity de volgende regel toe: android:screenOrientation=“landscape” Nu heb je alle code voor de YouTube-speler klaar, al kan het nog hier en daar zeker verfijnd worden. Belangrijk om te weten is dat de YouTube API een service gebruikt die samen met de YouTube-app is geïnstalleerd. Je hebt daarom wel de YouTube-app nodig. Op je toestel is die standaard geïnstalleerd, bij de emulator moet je die nog toevoegen (zie kader ‘YouTube in emulator’). Verder is de ontwikkelaarswebsite van Google een goede plek om meer informatie over de YouTube Android Player API te vinden: https://developers.google.com/youtube/android/ player. Onder Naslag kun je informatie vinden over de verschillende callbacks van PlaybackEventListener die we hebben toegevoegd. Op vergelijkbare wijze zou je callbacks van PlayerStateChangeListener kunnen toevoegen. Naast de YouTube API heeft Google nog talloze andere API’s die je op vergelijkbare wijze kunt gebruiken in je projecten. Loop je met Android Studio tegen vreemde foutmeldingen aan? Via het menu Build kun je met Clean Project en daarna Rebuild Project vaak problemen oplossen. Tegelijkertijd kent Android Studio soms de nodige bugs. Het blijft daarom zinvol regelmatig op updates te controleren. Dat geldt ook voor de verschillende onderdelen van de Android SDK.

106

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_098-106_Workshop - Bouw je eigen app (TS).indd 106

Het resultaat van onze app in de emulator.

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 15:36

MASTERCLASS Inbreken in je smartphone

INBREKEN IN JE SMARTPHONE Zo kom je weer bij je gegevens

Wat kun je met een smartphone of tablet die niet meer opstart, of niet meer is te bedienen door een defect scherm? Kun je in een smartphone komen als je de toegangscode of het wachtwoord bent vergeten? Afhankelijk van je toestel, het gebruikte besturingssysteem en de instellingen zijn er de nodige achterdeurtjes. In dit artikel laten we zien welke dat zijn en hoe je ze kunt benutten. G E R TJ A N G R O E N

S

martphones en tablets staan vol met persoon-

(zoals een pincode of wachtwoord) die je gebruikt

lijke informatie die je graag voor jezelf houdt.

om toegang te krijgen, is ook meteen de sleutel tot

Veiligheid is dan ook een prioriteit bij de ont-

de gegevens. Raden of geforceerd proberen van de

wikkeling van mobiele besturingssystemen als iOS en

toegangscode is zinloos: na iedere poging wordt de

Android. Als je niet voorbij het ontgrendelscherm komt

wachttijd groter. Het verliezen van de toegangscode

of als het scherm defect is, kan de bescherming je ook

betekent dat je, in ieder geval volgens Apple, geen data

goed in de weg zitten. Er kan gelukkig een achterdeur-

meer kunt herstellen. Je bent dan volledig aangewe-

tje zijn, al is die kans bij iOS relatief klein. Al sinds iOS

zen op back-ups. Gelukkig is de kans groot dat er, via

3 worden gegevens met AES-encryptie versleuteld, ge-

iTunes of iCloud, van veel gegevens een back-up is

holpen door hardware. Aanvankelijk was die encryptie

gemaakt.

beperkt toegepast, maar tegenwoordig zijn vrijwel alle persoonlijke data veilig versleuteld. De toegangscode

Android herstellen Android heeft meer achterdeurtjes, al heeft Google

Inzicht in beveiliging iOS

wel een inhaalslag gemaakt. Volledige encryptie is al heel lang mogelijk, maar het staat zelden aan (zie

Op welke manieren iOS is beveiligd, is te lezen in het document iOS

ook het kader ‘Encryptie bij Android’). Wat een toestel

Security (www.tiny.cc/iossec), dat in mei 2012 verscheen en recent

vooral kwetsbaar maakt, is het zogenoemde ‘rooten’

nog is bijgewerkt voor iOS 9.3 (maar nog niet voor iOS 10). In het verle-

(waarmee volledige toegang wordt verkregen) en het

den zou Apple nooit zoveel openheid hebben gegeven. Het verschijnen

inschakelen van usb-foutopsporing, bedoeld voor

van dit document was destijds dan ook een grote verrassing voor veel

ontwikkelaars. De meeste gebruikers zullen dat ver-

beveiligingsexperts. Het document beschrijft onder meer de systeemar-

moedelijk niet doen. Dat maakt het inbreken lastiger.

chitectuur, encryptie en netwerkbeveiliging. Veel van de informatie was

In deze workshop nemen we twee populaire toestellen

destijds overigens al wel bekend. Zo verscheen rond die periode ook het

van Samsung als uitgangspunt, een Galaxy S4 en S5.

door enkele vooraanstaande beveiligingsonderzoekers geschreven iOS

Van de S4 zijn we het wachtwoord vergeten, bij de S5 is

Hacker’s Handbook, dat in detail ingaat op de vele aspecten van het vei-

het scherm defect. We gaan een zogenoemde custom

ligheidsmodel rond iOS. Het boek heeft sindsdien overigens geen update

recovery ‘flashen’ met software door het toestel eerst

gekregen, al hinten de makers daar wel naar.

in download-modus te zetten.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_107-111_Masterclass - Noodmaatregelen (JP).indd 107

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

107

27/10/2016 10:06

MASTERCLASS Inbreken in je smartphone

Encryptie bij Android Android heeft met Lollipop en Marshmallow een inhaalslag gemaakt ten opzichte van iOS. Volledige encryptie van het apparaat is al veel langer mogelijk, maar is pas met de komst van Lollipop standaard ingeschakeld bij enkele high-end smartphones. Bij Marshmallow zijn fabrikanten verplicht om encryptie standaard aan te zetten, maar er is een uitzondering gemaakt voor instapmodellen die daarvoor niet krachtig genoeg zijn. Een smartphone die van de fabrikant een upgrade krijgt naar Marshmallow zal ook niet automatisch gebruik maken van encryptie. Via Instellingen / Beveiliging / Encryptie kun je zien of jouw toestel met encryptie is beschermd. Via dit menu kun je de encryptie overigens ook aanzetten, een proces dat tot ongeveer een uur duurt. Als je je

alles een stuk verder qua functionaliteit. Bekende

Het forum

toestel weg wilt doen, is het zeker

custom recovery’s zijn Team Win Recovery Project

van XDA-Deve-

verstandig om die stap uit te voe-

(TWRP) en ClockWorkMod (CWM). TWRP is gemak-

lopers is een

ren, voordat je het terugzet naar

kelijker te vinden via de eigen website (https://twrp.

goed startpunt

de fabrieksinstellingen. Anders

me) en wordt actiever bijgehouden dan CWM. Clock-

voor rooten en

kunnen bestanden namelijk in

WorkMod kun je meestal via een forum downloaden.

flashen.

potentie teruggehaald worden uit

Een custom recovery wordt vaak gebruikt om een

het bestandssysteem. Door eerst

aangepaste rom te installeren en biedt ook extra’s

encryptie toe te passen kan dat

als een bestandsbeheerder en back-up en restore.

nog steeds, maar de bestanden

Bij een recente versie van TWRP of CMW wordt ook

zijn dan in ieder geval onleesbaar.

toegang via adb ‘opengezet’. Dat is wat we hier gaan benutten. Hoe je een custom recovery installeert ver-

In Android kun je gegevens op het toestel handmatig versleutelen.

schilt per toestel. In deze workshop gaan we uit van toestellen van Samsung en gebruiken we de flashmethode. Dat werkt voor de meeste smartphones van Samsung. Soms zijn er kleine verschillen per toestel,

Daarna starten we het toestel in recovery-modus op,

bijvoorbeeld om de download of recovery mode te

waardoor (met dank aan een functie van de custom

bereiken. Een populaire plek om aan toestel-specifie-

recovery) toegang mogelijk is vanaf een terminal

ke informatie te komen, is via het forum van XDA-

(opdrachtprompt) op een pc met de tool adb (Android

Developers (http://forum.xda-developers.com). Bij

Debug Bridge). Zo kan de volledige inhoud van het

niet-Samsung-toestellen is fastboot de aangewezen

populaire cus-

toestel gered worden. Deze methode is vrijwel altijd

methode (zie kader ‘Fastboot’).

tom recovery.

TWRP is een

succesvol. Het werkt bijvoorbeeld als de smartphone niet goed opstart, maar ook als het helemaal niet meer te bedienen is door een kapot scherm. Een eventuele schermbeveiliging zoals een wachtwoord of patroonvergrendeling is geen bezwaar (en kan zelfs uitgeschakeld worden om in Android te kunnen komen). Heb je volledige encryptie ingeschakeld, dan zijn gegevens ook nog leesbaar te maken, op voorwaarde dat je wel het wachtwoord of patroon nog kent.

Custom recovery Elke smartphone met Android kent een recovery-modus. Bij toestellen van Samsung is die net nog wat uitgebreider, maar eigenlijk nog steeds vrij beperkt. Die optie wordt namelijk vooral geboden om een toestel bij problemen te herstellen of terug te zetten naar de fabrieksinstellingen. Met een custom recovery gaat

108

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_107-111_Masterclass - Noodmaatregelen (JP).indd 108

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:06

MASTERCLASS Inbreken in je smartphone

Die werkt overigens ook bij Samsung, maar krijgt niet

Start daarna de SDK Manager die is mee-geïnstalleerd.

de voorkeur omdat het veel meer afhankelijk is van

Selecteer onder Tools de Android SDK Platform-tools.

hoe je toestel is ingesteld, terwijl het flashen vrijwel

Installeer daarna dit onderdeel. Je beschikt nu over adb.

altijd werkt, ook zonder bijvoorbeeld root-toegang en

Verder is het nog nodig de usb-drivers van de fabrikant

usb-foutopsporing.

te installeren. Die kun je vinden op de supportpagina op

Software verzamelen

de website van Samsung (www.samsung.com).

Je hebt om te beginnen een custom recovery nodig die specifiek voor jouw toestel is gemaakt. TWRP is een goede optie: op http://twrp.me kun je eenvoudig je toestel opzoeken en de custom recovery downloaden. Voor het flashen download je het .tar-bestand. Ook heb je Odin nodig, de flashsoftware zelf, bedoeld voor Samsung-toestellen. Er is geen officiële downloadsite voor, maar er zijn heel veel websites waar je het kunt Via de deve-

downloaden. Wij gebruiken Odin v3.07. Om straks via

lopers-website

adb toegang tot de smartphone te krijgen, moeten we

van Android kun

de ontwikkeltools van Android installeren. Ga daarvoor

je de benodigde

naar https://developer.android.com/studio/index.

tools downloa-

html en download en installeer de commandline-tools

den.

op je pc, beschikbaar voor Windows, macOS en Linux.

Klaar om te flashen!

Odin herkent

Nu alle software klaarstaat, kun je aan de slag met het

het toestel en

daadwerkelijk flashen. Zet eerst het toestel helemaal

kan de custom

uit door zowel de usb-kabel als de batterij te verwijde-

recovery fla-

ren. Stop de batterij terug en zet het toestel aan terwijl

shen.

je de thuisknop en volume-omlaag ingedrukt houdt gedurende ongeveer tien seconden. Er zal een waarschuwing op het scherm verschijnen. Als je die niet kunt lezen (bijvoorbeeld door een defect scherm) is dat geen probleem. Druk ook dan gewoon op de knop volume-omhoog om verder te gaan. Nu sluit je de usbkabel aan en start je Odin. Als het toestel in downloadmode is gestart, zie je het blauwe vakje onder ID:Com

Fastboot

oplichten en in het Message-venster verschijnt Added. Zorg dat alleen de opties Auto Reboot en F. Reset

Bij niet-Samsung-toestellen kun je geen software ‘flashen’, maar dat

Time zijn aangevinkt (de standaardinstellingen).

staat het installeren van een custom recovery gelukkig niet in de weg.

Klik op het vakje PDA en selecteer de gedownloade

Met de hulp van fastboot kun je relatief eenvoudig een custom recovery

TWRP-recovery (het .tar-bestand). Klik daarna op Start.

op het toestel installeren. Als je de SDK Platform-tools installeert, zoals

Na een succesvolle installatie is de custom recovery

beschreven in het artikel, beschik je ook al over het fastboot-programma.

beschikbaar. Om in de custom recovery te komen, zet

Heb je een Google Nexus-smartphone, installeer via de SDK Manager ook

je eerst het toestel uit. Daarna houd je de thuisknop en

meteen de Google-usb-drivers. Heb je een ander merk, dan moet je voor

volume-omhoog ingedrukt terwijl je het toestel aanzet.

dat toestel nog de usb-drivers installeren. Een nadeel van fastboot is

Na ongeveer vijf seconden (of zodra je het Samsung-

dat het soms nodig is om root-toegang op je toestel te hebben. In ieder

logo ziet) kun je de toetsen loslaten. Kort daarna

geval moet de usb-foutopsporing zijn ingeschakeld. Dat lukt natuurlijk

verschijnt de custom recovery.

niet als je niet meer in het toestel kunt komen, bijvoorbeeld omdat je het wachtwoord bent vergeten of als het niet meer te bedienen is door

Gebruik adb-shell

een gebroken scherm. En bij een ‘locked’ bootloader is het nodig deze te

Als het toestel in custom recovery is opgestart, kun je

unlocken, maar dat betekent dat het apparaat wordt gewist.

het menu daarvan bedienen met de toetsen en vaak

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_107-111_Masterclass - Noodmaatregelen (JP).indd 109

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

109

27/10/2016 10:06

MASTERCLASS Inbreken in je smartphone

opdracht adb shell krijg je toegang tot de ‘Linux-achtige’ shell van en kun je commando’s geven, bladeren door mappen en bestanden bekijken. In de tabel zie je de belangrijkste commando’s die je in de shell kunt gebruiken. Het is voor deze workshop belangrijk om nu eerst met mount /data en mount /system deze twee mappen toegankelijk te maken, omdat ze zowel

systeembestanden als persoonlijke bestanden bevatten.

Belangrijkste commando’s voor de shell ls

Lijst met mappen en bestanden

ls -l

Gedetailleerde lijst met mappen en bestanden

cd mapnaam

Blader naar de map ‘mapnaam’

ook via het touchscreen. In dit artikel laten we het met

cd ..

Blader naar onderliggende map

mando ‘adb

rust zodat de methode ook bruikbaar is bij een defect scherm. Direct nadat de custom recovery is geladen,

cat bestand

Bekijk de inhoud van ‘bestand’

devices’ kun je zien welke

is namelijk (root-!)toegang via adb mogelijk. Zorg

rm bestand

Verwijder ‘bestand’

apparaten zijn

natuurlijk wel dat het toestel via usb is aangesloten op

mv bron bestemming

Verplaats (of hernoem) bestand ‘bron’ naar ‘bestemming’

aangesloten.

de pc. Open een Opdrachtprompt. Het is handig om

cp bron bestemming

Kopieer bestand ‘bron’ naar ‘bestemming’

Via het com-

als eerste de codetabel van de opdrachtprompt om te schakelen naar utf-8 met de opdracht chcp 65001

zodat je minder verkeerdere karakters krijgt bij invoer via het toetsenbord. Geef de opdracht adb devices

Bestanden redden

om te zien of het toestel is gevonden. Dit werkt vanuit

De map /sdcard is de map waar Android doorgaans

iedere map op je pc omdat de mappen aan de path

belangrijke gegevens bewaart, zoals de foto’s en

zijn toegevoegd. Eventueel kun je adb ook starten

video’s die je hebt gemaakt en de ontvangen en

vanuit de map waar het is geïnstalleerd (bijvoorbeeld

verstuurde foto’s en video’s van WhatsApp. Deze

C:\Android\sdk\platform-tools). Als er geen toestel

map ligt feitelijk onder de map /data, dus ook nu is

wordt gevonden, dan is je smartphone mogelijk niet

het mounten van die map van belang. We gaan nu

commando ‘adb

in de custom recovery gestart (bij een defect scherm

bestanden neerzetten in een map op de pc. Ga daar-

shell’ krijg je

is dat lastig te controleren) óf de custom recovery

voor met de Opdrachtprompt naar de map waar de

toegang tot het

ondersteunt geen adb. Probeer het in dat geval met

bestanden neergezet moeten worden. Daarna kun je

apparaat.

een andere (of nieuwere) custom recovery. Met de

rechtstreeks via adb, dus zonder de shell te gebrui-

Met het

ken, de bestanden ophalen, bijvoorbeeld uit de map /sdcard: adb pull /sdcard/. Alle bestanden worden nu opgehaald en op je pc gezet. Op vergelijkbare wijze kun je met adb push een bestand overzetten van je

pc naar de smartphone. Dit zullen we verderop in deze workshop gebruiken. Gebruik je volledige versleuteling op je toestel? Recente versies van TWRP hebben, met de opdracht adb shell twrp decrypt password, een methode ingebouwd om versleutelde gegevens

leesbaar te maken. Gebruik je een patroon, dan kun je dat op de plek van het password invullen door het als volgt om te zetten: zet de nummers achter elkaar die het patroon vormen, op onderstaande wijze. Voor een hoofdletter L wordt dat zodoende 14789. 123 456 789

110

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_107-111_Masterclass - Noodmaatregelen (JP).indd 110

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:06

MASTERCLASS Inbreken in je smartphone

Handmatig instellingen wijzigen Met de hulp van de shell en sqlite3 kun je de database met systeeminstellingen voor Android handmatig aanpassen. Op veel toestellen kan dat niet direct als de binaries van sqlite3 niet zijn geĂŻnstalleerd. Het kan een lastige klus zijn om de juiste binaries voor jouw toestel te vinden. Een mooi alternatief is het overzetten van de database naar de pc met een pull-opdracht: adb pull /data/data/com.android.providers. settings/databases/settings.db

Nu kun je de database (settings.db) bewerken op je pc met het programma DB Browser for SQLite (www. sqlitebrowser.org). Maak voor de zekerheid wel eerst een kopie van het bestand. Start het programma, klik op Open Database en open settings.db. Ga naar het tabblad Browse Data en kies bij Table voor secure. Met het filter bij Name kun je bepaalde instellingen naar voren halen. Vul hier lock in. Verander nu bij lockscreen. disabled in het veld Value de waarde van 0 naar 1. Bewaar de aanpassingen (via File / Write Changes). Zet Met een pull-

Patroon of wachtwoord verwijderen

het bestand terug met een push-opdracht: adb push settings.db /data/data/com.android.

opdracht kun je

Als je het ontgrendelpatroon of wachtwoord bent

bestanden vanaf

vergeten en geen toegang meer kunt krijgen tot de

Waarschijnlijk zijn de eigenaar en groep door deze

je smartphone

smartphone kun je dat relatief eenvoudig oplossen.

actie gewijzigd naar root. Via de shell kun je er met

overzetten.

Het verwijderen van het bestand gesture.key voor

de opdracht chown system:system settings.db

een ontgrendelpatroon of password.key voor een

Een ontgren-

voor zorgen dat het bestand weer de juiste eigenaar

wachtwoord is al voldoende, en werkt zelfs bij de

heeft. Wat nog resteert is het via de shell hernoemen

laatste Android-versies. Hiervoor geef je in de shell

(of verwijderen) van de drie bestanden locksettings.db,

het commando rm /data/system/gesture.key of

locksettings.db-shm en locksettings.db-wal in de map

rm /data/system/password.key. Start de smart-

delpatroon is

providers.settings/databases/settings.db

phone daarna opnieuw op. Dat kan overigens ook

met het commando reboot in de shell. Er wordt nog

/data/system. Dat doe je bijvoorbeeld met: mv /data/system/locksettings.db /data/ system/locksettings.db.bak

Met DB Brow-

gemakkelijk on-

steeds om een ontgrendelpatroon gevraagd, maar je

Doe hetzelfde voor de twee andere bestanden. Ten slot-

ser for SQLite

klaar te maken.

kunt een willekeurig patroon gebruiken om in Android

te kun je met reboot de smartphone herstarten en is

kun je de instel-

er als het goed is er geen schermbeveiliging meer actief!

lingendatabase

bescherming kun je een willekeurig

Je hebt nu een mooi inkijkje in de opzet van Android en

van Android

wachtwoord invoeren. Bij onze Galaxy

enkele mogelijkheden van adb. Er valt meer te ontdek-

bekijken en

S4 werd er overigens niet eens meer

ken, maar dat bewaren we voor een andere keer.

bewerken.

te komen. En bij een wachtwoord-

om gevraagd. Het toestel is nu volledig te gebruiken, maar schermvergrendeling kan na inactiviteit wel weer actief worden. Het opnieuw starten is dan voldoende om weer toegang te krijgen. Eventueel kun je de schermbeveiliging uitzetten, maar dat kan vaak niet via de instellingen van het toestel. Er wordt namelijk om een patroon of wachtwoord gevraagd en willekeurige invoer wordt niet geaccepteerd. Je kunt wel buiten Android om de instellingen direct in de database wijzigen. Dat gaan we nu doen.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_107-111_Masterclass - Noodmaatregelen (JP).indd 111

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

111

27/10/2016 10:06

WORKSHOP Datamigratie

NIEUWE PC? NEEM JE DATA MEE Je vertrouwde werkomgeving op een nieuw systeem

Je hebt een nieuwe pc gekocht en Windows blijkt al netjes vooraf geïnstalleerd. Handig, maar wat nog ontbreekt zijn je eigen data, je software met de vertrouwde configuraties en je Windowsaccount(s) met de belangrijkste instellingen. In dit artikel tonen we je hoe je ook die gegevens eenvoudig naar je nieuwe systeem overhevelt. TO O N VA N D A E L E

Klassieke kopieermethode

112

op je nieuwe systeem en die wordt meteen de bestem-

begin: data

je op www.tiny.cc/djem.

kopiëren via

Gratis migratietool daard nog de migratietool Windows Easy Transfer mee,

ginnen: het overzetten van allerlei gegevensbestanden.

maar die zit jammer genoeg niet langer in Windows 10.

Hoewel je deze data ook kunt meepakken met meer

Aanvankelijk voorzag Microsoft nog in het alternatief

gespecialiseerde migratietools (zie volgende paragraaf)

PCmover Express (dankzij een deal met producent

kom je al een heel eind met die goeie ouwe Verkenner.

Laplink), maar intussen is ook die optie niet langer gra-

Het komt er eigenlijk gewoon op neer dat je de bestan-

tis. Wil je het absoluut gratis houden, dan kun je EaseUS

den naar de schijf van je nieuwe systeem kopieert. Dat

Todo PCTrans Free (www.easeus.com) overwegen. Dat

kan op verschillende manieren. Je kunt een externe

is de uitgeklede versie van de betaalde variant (ca. 57

usb-schijf (of -stick) als tussenstation gebruiken. Gaat

euro), met als belangrijkste verschil dat je met de gratis

het om een beperkte hoeveelheid gegevens, dan kun

versie maximaal twee applicaties kunt overzetten. Wel

je eventueel een cloudopslagdienst inzetten. Of je kop-

kun je er onbeperkt gegevensbestanden mee kopiëren,

pelt (tijdelijk?) je oude harde schijf als tweede schijf aan

maar in tegenstelling tot Windows Easy Transfer en

je nieuwe systeem: rechtstreeks kopiëren tussen twee

PCmover Express kun je er geen Windows-accounts of

harde schijven zal veelal het snelst werken. Een andere

-instellingen mee overzetten. Voor databestanden blijft

mogelijkheid is nog dat je de bestanden via je netwerk

het wel een gebruiksvriendelijke oplossing. We bekijken

overpompt. Je creëert bijvoorbeeld een gedeelde map

in het kort hoe je hiermee aan de slag gaat.

PCM12_112-117_Workshop - Data migeren (JP).indd 112

een gedeelde netwerkmap.

In oudere Windows-versies leverde Microsoft stan-

Laten we met de eenvoudigste migratie-operatie be-

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

Een goed

mingsmap van je kopieeroperaties. Meer hierover lees

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:17

WORKSHOP Datamigratie

aan bij de rubriek User data: je beslist dan zelf welke bestanden op de gedetecteerde schijven mee moeten in het verhuisbestand. Geef bovenaan het pad aan van de locatie waar je het imagebestand (met extensie .pct) wilt bewaren, bijvoorbeeld een externe harde schijf. Bevestig met Save. Over naar de doel-pc. Hier start je eveneens PCTrans op, waar je Via an image file en vervolgens Transfer from the image file kiest. Wijs het programma via het bladerknopje nog even de weg naar je imagebestand. Geef aan wat je precies naar je nieuwe pc wilt migreren, laat bij voorkeur het vinkje staan bij Create a restore point for the operating systeem en bevestig met Easeus

Applicatie- en datamigratie

Transfer. Als het goed is, staan je data en eventueel de Transfer geselecteerde applicaties op je nieuwe computer.

PCTrans: gratis,

Installeer EaseUS Todo PCTrans Free zowel op je oude

maar nauwelijks

als op je nieuwe systeem. Start het programma op je

applicaties en

oude systeem op en geef aan op welke manier je de

Drivers

geen instel-

transfer wilt uitvoeren: Via network connection (in dit

Schakel je over op een ander Windows-systeem, dan wil je wellicht ook

lingen.

geval moet je je firewall wel groen licht geven), Via an

bepaalde hardware (zoals een scanner of scherm) naar dat nieuwe sys-

image file of Transfer local applications. In dit laat-

teem overzetten. Gaat het om (ongeveer) dezelfde Windows-versie, dan

ste geval gaat de tool ervan uit dat zowel de bron- als

kun je de overwegen om de hardware-drivers van je oude systeem mee

de doelschijf direct benaderbaar zijn. Omdat we niet

te nemen naar je nieuwe, met name wanneer Windows die niet automa-

zeker zijn dat zowel je bron- als doel-pc tegelijkertijd

tisch installeert. Hiervoor bestaan handige gratis tools, waarvan Double

met je netwerk zijn verbonden, nemen we hier de optie

Driver er één is. De originele downloadlocatie is niet langer beschik-

Via an image file als voorbeeld.

baar, maar je vindt de tool bijvoorbeeld nog via www.tiny.cc/dodr.

Selecteer in het volgende venster Create the image

Het programma is al wat ouder, maar werkt ook prima onder Windows

file. De tool gaat nu op je systeem op zoek naar

10. De werking is eenvoudig. Start de tool als administrator op, klik op

compatibele applicaties en persoonlijke data. Wacht

Backup en op Scan Current System. Selecteer de gewenste drivers en

rustig af tot de scan voltooid is. Zoals gezegd kun je in

klik op Backup Now. Je beslist zelf of de drivers terechtkomen in een

de gratis versie maximaal twee applicaties migreren.

zip-bestand, een zelfuitpakkend exe-bestand of een hiërarchische map-

Om de gewenste applicaties te selecteren, klik je het

penstructuur. De gewenste drivers op je nieuwe systeem installeren doe

kan niet met

potloodpictogram aan en plaats je een vinkje bij de

je dan via Restore en Locate.

alle applicaties

toepassingen die je wilt overzetten. Houd er echter

overweg en zet

rekening mee dat dit normaliter alleen (goed) zal luk-

er in de gratis

ken wanneer je Yes afleest in de kolom Compatibility

versie maximaal

(Microsoft Office en LibreOffice behoren tot deze cate-

twee over.

gorie). Bevestig met OK. Klik ook het potloodicoontje

PCTrans

Als het nodig is, kun je met Double Driver de drivers van je oude systeem nog opduiken.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_112-117_Workshop - Data migeren (JP).indd 113

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

113

28/10/2016 09:17

WORKSHOP Datamigratie

Over naar de doel-pc waar je eveneens PCmover Home opstart. Hier kies je dan New (Prepare this computer second) en selecteer je dezelfde transfermethode als je bij de oude computer had gekozen. Alles is nu klaar om de migratie uit te voeren.

Applicatie-instellingen Lukt het niet om (alle) applicaties succesvol over te zetten, dan kun je die natuurlijk altijd nog handmatig installeren op je nieuwe pc. Vervelend blijft wel dat je op deze manier de configuratie-opties voor elke nieuw geïnstalleerde applicatie opnieuw moet instellen. Er is gelukkig een gratis en portable tool die dat proces verregaand kan automatiseren: CloneApp ((www. mirinsoft.com). Dit programma kan momenteel met mirinsoft.com circa 250 applicaties overweg en via de site kun je plugJe kunt de

‘Volledige’ migratie

ins downloaden die ondersteuning voorzien voor nog meer toepassingen. De werking is relatief eenvoudig.

data op verschil-

We kunnen ons voorstellen dat je meer dan twee

Start het programma op als administrator. Je ziet twee

lende manieren

applicaties naar je nieuwe systeem wilt overzetten.

kolommen: Supported en Installed. In de kolom In-

overzetten in

Dan kun je zoals gezegd overwegen de betaalde versie

stalled zie je een lijst van programma’s die de tool op

PCmover.

van Easeus PCTrans aan te schaffen, maar dan vinden

je systeem herkend heeft. In de kolom Supported geef

we Laplink PCmover Home een betere (en goedko-

je via vinkjes aan van welke (van die) applicaties je de

pere) oplossing (ca. 39 euro). Immers, deze tool zet

configuratie-instellingen wilt migreren. Wil je precies

ook gebruikersprofielen en Windows-instellingen mee over. Wil je alleen specifieke gebruikersprofielen kunnen migreren, dan dient de wat duurdere PCmover Professional zich aan (ca. 58 euro). Deze laatste heeft nog wat andere voordelen die vooral handig zijn in een bedrijfsomgeving, zoals de mogelijkheid om ook domeingebruikers over te zetten. Op www.laplink.com vind je een vergelijking. We tonen even hoe je aan de slag gaat met PCmover Home. Installeer PCmover op je beide apparaten en start het programma op je bron-pc op. Kies PC tot PC Transfer. Lees de aanwijzingen even door en plaats een vinkje bij I have read (…). In het volgende venster stip je Old (Prepare this computer first) aan waarna je aangeeft hoe je de transfer wil uitvoeren: WiFi or Wired Net-

114

Een migratie kun je letterlijk met één druk op de knop laten uitvoeren.

work, Laplink Ethernet Cable, Laplink USB Cable of

Zinstall WinWin

File Storage Device. Wij kiezen voor dit laatste en zet-

Er zijn natuurlijk nog veel meer migratietools, waaronder het portable pro-

ten een verwijderbaar usb-medium als tussenstation in.

gramma Zinstall WinWin (www.zinstall.com). Daar kleven twee nadelen

Een venster verder duid je aan in hoeverre je zelf wilt

aan: de prijs (119 dollar, circa 109 euro) en het feit dat de twee systemen

bepalen wat je in de verhuizing wilt meenemen. Onze

met elkaar verbonden moeten zijn tijdens de migratie; hetzij via je net-

voorkeur gaat uit naar Full Customization zodat je zo

werk, hetzij via een directe connectie met een netwerkkabel. WinWin blijkt

veel mogelijk zelf in de hand hebt. De tool detecteerde

echter wel iets beter overweg te kunnen met meer complexe applicaties.

op ons eigen systeem 39 programma’s, waarvan er 12

Jammer wel dat er geen gratis demoversie beschikbaar is. Nadat WinWin

als geheel compatibel werden gezien, 5 als niet compa-

is geïnstalleerd en geactiveerd op je beide systemen, start je de tool op je

tibel en 22 als mogelijk incompatibel. Geen onverdeeld

oude computer op. Daar selecteer je This is my old computer. Vervol-

succes dus. Maar het is altijd te proberen, ook met de

gens doe je hetzelfde op de nieuwe pc waar je This is my new computer

mogelijk incompatibele programma’s. Na afloop van de

aanduidt. Met één druk op de knop kun je dan in principe je toepassingen,

analyse geef je de gewenste doellocatie aan zodat de

instellingen en Windows-accounts overzetten. Via de Advanced-knop

kopieeroperatie kan beginnen.

kun je zelf kiezen wat je wel en niet wilt migreren.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_112-117_Workshop - Data migeren (JP).indd 114

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:17

WORKSHOP Datamigratie

CloneApp weet de configuratie van meer dan 250 applicaties te achterhalen.

nieuwe systeem om de configuratie van die ontbrekende applicaties alsnog over te zetten. Dat doe je via de knop Custom, waar je bij Files, Folders, Registry Keys en/of Commands (via de knoppen Add en Edit) de nodige data toevoegt. Het is echter maar de vraag of de moeite die je hiervoor doet wel opweegt tegen het zelf opnieuw configureren van de geĂŻnstalleerde applicaties.

Microsoft-account Ook zonder speciale migratie-tools als PCTrans, PCmover of CloneApp kun je heel wat data en allerlei Windows- en browserinstellingen (zoals wachtwoorden Applicatie

weten welke configuratiedata je hiermee over gaat zet-

niet onder-

ten, druk dan even op What is being backed up? Heb

steund? Check

je alle gewenste applicaties geselecteerd, druk dan op

dan eerst even

Start CloneApp. De configuratiedata komen stan-

of er een plug-in

daard terecht in afzonderlijke submappen van de map

voor bestaat.

Backup. Die is op zijn beurt een submap van de map waarin je CloneApp hebt uitgepakt. Deze doellocatie is overigens aan te passen Options links in beeld. Zorg dat je de complete map van CloneApp meeneemt naar je nieuwe systeem, inclusief de backupmap. Start daar CloneApp als administrator op. Selecteer de gewenste toepassingen en druk op de knop Restore. Blijken overigens sommige van je geĂŻnstalleerde

Windows 10 in

applicaties niet te worden ondersteund door CloneApp

combinatie met

en biedt een plug-in-import evenmin soelaas, dan kun

een Microsoft-

je nog overwegen zelf uit te vlooien welke bestanden

account: auto-

en registersleutels je moet meeverhuizen naar je

matisch syncen.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_112-117_Workshop - Data migeren (JP).indd 115

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

115

28/10/2016 09:17

WORKSHOP Datamigratie

en kleurenthema’s) automatisch laten synchroniseren

leerd – op en meld je je met hetzelfde Xmarks-account

tussen je pc’s. Daar zorgt Windows 10 wel voor –

aan. Zodra je de Sync-knop indrukt, haalt die de favo-

althans wanneer je je op alle apparaten die je gesyn-

rieten op naar je browser.

chroniseerd wilt houden je met hetzelfde Microsoftaccount aanmeldt. Dit werkt dus niet bij een gewoon,

E-mailberichten: export

lokaal Windows-account. Om zelf te bepalen wat je wilt

Lukt het niet om ook je lokaal bewaarde e-mailberich-

laten synchroniseren, open je het Windows-startmenu

ten op je nieuwe systeem te krijgen via één van de

en kies je Instellingen / Accounts / Uw instellingen

hiervoor vermelde tools, dan kom je er wellicht wel uit

synchroniseren. Is het je bedoeling zo veel mogelijk te

met de ingebouwde import- en exportfuncties van je

synchroniseren, plaats dan alle gewenste schuifknop-

e-mailprogramma. We gaan er bij wijze van voorbeeld

pen, en zeker de bovenste bij Instellingen synchroni-

even vanuit dat je op beide pc’s Outlook hebt geïnstal-

seren, op Aan.

leerd, maar in dit geval twee verschillende versies. Bij

Browsers Ook bij heel wat browsers kun je allerlei gegevens

andere software kun je vaak een vergelijkbaar pad volgen. Stel dat je op je oude pc Outlook 2010 hebt draaien en je wilt alle e-mailberichten overzetten. Start

laten synchroniseren, bijvoorbeeld de instellingen, plug-ins, wachtwoorden, bladwijzers en geschiedenis. In Chrome hoef je hiervoor alleen maar in de browser in te loggen met hetzelfde Google-account. Dat doe je via Instellingen / Inloggen op Chrome. In Firefox vind je hiervoor de menu-optie Aanmelden bij Sync. In Edge zorg je dat in het instellingenvenster de schuifknop ingeschakeld is bij Uw favorieten en leeslijst synchroniseren. De synchronisatie tussen Internet Explorer regel je via je Microsoft-account in Windows 10 zoals we in de vorige paragraaf deden. Mocht je over verschillende browsers heen je favorieten willen delen, dan kun de webapp Xmarks inzetten Favorieten

(www.xmarks.com). Deze dienst kan overweg met

en open tab-

Chrome, Internet Explorer, Firefox en Safari (macOS).

bladen kun je

Installeer de extensie op beide systemen en creëer een

via Xmarks met

account. Vervolgens klik je het Xmarks-pictogram aan

verschillende

en kies je Synchronize now om je favorieten en/of

browsers syn-

tabbladen richting server te sturen. Op je nieuwe pc

Klonen

chroniseren.

start je je favoriete browser – met de extensie geïnstal-

In plaats van het moeizame proces om data, applicaties, accounts en in-

Een gekloonde schijf gebruiken om in één keer alles op je nieuwe systeem te hebben? Dat gaat niet altijd goed.

stellingen te migreren, zou je het ook over een andere boeg kunnen gooien: klonen. Daar bestaan prima gratis tools voor, zoals CloneZilla. Dit programma kun je als een iso-bestand downloaden via www. clonezilla. org en bijvoorbeeld met behulp van YUMI (www. pendrivelinux.com) op een usb-stick plaatsen. Maar er kan een addertje onder het gras zitten. Allereerst is het lang niet zeker dat het gekloonde systeem probleemloos zal opstarten op die nieuwe hardware. Het is niet uitgesloten dat je overvallen wordt door fouten met betrekking tot de ‘hardware abstraction layer’ (hal.dll). Verder zit je nog met de Windows-activatie. Gaat het om een gekloonde retail-versie van Windows, dan lukt het wellicht wel om je activatiesleutel opnieuw in te voeren, maar Microsoft is heel wat minder coulant als het om een OEM-versie gaat. Overweeg je toch om het met een kloonoperatie te proberen, maak dan eerst een schijfimage van je nieuwe systeem (bijvoorbeeld met Macrium Reflect Free, www.macrium.com), zodat je die desnoods terug kunt plaatsen. Of beter nog: probeer eerst even je nieuwe systeem op te laten starten met de schijf van je oude systeem. Dan weet je meteen voor welke problemen je wellicht komt te staan na een kloonoperatie.

116

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_112-117_Workshop - Data migeren (JP).indd 116

WWW.PCMWEB.NL

28/10/2016 09:17

WORKSHOP Datamigratie

Mailstore Home: met enkele muisklikken e-mails archiveren (en migreren).

dan Outlook op, open het menu Bestand en kies Op-

importeren in het alternatieve mailprogramma Mozilla

ties / Geavanceerd. Klik op Exporteren en op Naar

Thunderbird.

een bestand exporteren. Kies Outlook-gegevensbestand (.pst) als type, selecteer de mailmap inclusief

E-mailberichten: archief

submappen die je wil exporteren, druk op Volgende,

Gaat het om andere e-mailprogramma’s en kom je er

kies een opslaglocatie op een externe schijf en rond

niet met de reguliere import- en exportfuncties, dan

af met Voltooien. Over nu naar Outlook (bijvoorbeeld

kun je nog het gratis Mailstore Home (www.mailstore.

2016) op je nieuwe pc. Ga hier naar Bestand en kies

com) overwegen. Hoewel deze tool vooral is bedoeld

Openen / Importeren/Exporteren / Gegevens uit

voor e-mailarchivering, laat het zich ook prima als

e-mailprogram-

een ander programma of bestand importeren /

migratietool inzetten. Dat kan als volgt. Installeer bij

ma’s kun je alle

Outlook-gegevensbestand (.pst), waarna je naar

voorkeur de portabele versie van het programma op

berichten mak-

het bronbestand op het externe medium navigeert

een extern medium. Start MailStore Home op en kies

kelijk exporteren

en aangeeft wat je precies waar wilt importeren. Je

E-Mails archiveren. Selecteer de gewenste e-mailclient

en importeren.

kunt het geëxporteerde pst-bestand overigens ook

en geef aan welke mappen je mee in het archief wilt ne-

In veel

men. Configureer naar wens en bevestig met Beëindigen. Start de archivering met Opdrachten / Uitvoeren. gen Het e-mailarchief komt standaard terecht op je verwisselbare schijf in de map \MailStore Home\Data. Over naar je nieuwe pc. Ook hier start je MailStore Home op. Kies E-mail exporteren (je exporteert ze uit MailStore naar je nieuwe mailprogramma namelijk) en verwijs naar het e-mailprogramma waarin je de berichten wilt ophalen. Duid de gewenste bronmappen evenals het profiel of de identiteit binnen de e-mailclient aan. Dubbelklik op het gecreëerde profiel om de import te starten. Wat later vind je dan je vertrouwde berichten terug in de mailmap MailStore Export.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_112-117_Workshop - Data migeren (JP).indd 117

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

117

28/10/2016 09:17

HARDWAREHOEK ZO KO O P J E H ET P E R F EC T E MOEDERBORD

Het skelet van je computer is stiekem het belangrijkst Van alle onderdelen in je pc is eentje misschien wel het belangrijkst: het moederbord. Dit is de essentie van een pc, waar alle andere hardware op wordt aangesloten. Maar hoe vind je het juiste moederbord? We helpen je een handje. BAST I A A N V R O EG O P

118

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_118-120_Hardwarehoek - Moederborden (JP).indd 118

enk niet dat je moeder-

D

Een moederbord kan een vrij

bord een ‘simpele’ plaat

prijzig onderdeel zijn, afhankelijk

is om je onderdelen in te

van wat je er precies van verwacht.

steken. Dit is in feite het skelet van je

Het moederbord dat je kiest, be-

computer, waar alle andere onder-

paalt bovendien wat je met de com-

delen ingeprikt worden. Een goed

puter kunt. Heb je er eentje met

moederbord communiceert feilloos

net genoeg ruimte voor je onder-

tussen de processor, harde schijven

delen? Dan wordt upgraden op een

en andere onderdelen, waardoor ze

later moment knap lastig, omdat je

samen als jouw pc functioneren.

simpelweg geen ruimte hebt.

Met beleid Eigenlijk geldt het voor alle

andere onderdelen, die allemaal met

hardware in je pc, maar bij het

een lelijke smak kapot kunnen gaan.

moederbord gaat het al helemaal

Dat niet alleen: één keer kortslui-

op: dit is een ontzettend gevoelig

ting van een statische lading op een

onderdeel.

cruciale plek is al snel fataal voor zo’n

Op de printplaat vind je tiental-

machine. Probeer daarom altijd secuur

len kleine chips, transistoren en

met je moederbord te werk te gaan.

WWW.PCMWEB.NL

27/10/2016 10:09

HARDWAREHOEK De beste tips en trucs

gebruiker merk je daar niks van.

moederbord met genoeg aanslui-

Ons advies: laat je niet door RAM

tingen voor al je apparaten.

tegenhouden om een moederbord

hetzelfde: je hebt inmiddels SATA

niet meer werken, kun je achteraf

1, SATA 2 en SATA 3. De drie stan-

voor slechts een paar tientjes ver-

daarden zijn grotendeels gelijk,

vangen, waardoor er zelden een

maar nieuwere generaties kunnen

man overboord is.

meer data tegelijkertijd verwerken.

Probeer wel altijd vier RAM-aan-

Voor iedere processor is er een speciale aansluiting om rekening mee te houden.

Niet iedere SATA-poort is

te kopen. Geheugenmodules die

Waar een kabel op een SATA1-

sluitingen op een moederbord te

poort 1,5 GB per seconde verzendt

hebben. Zelfs als je op dit moment

en ontvangt, is dat bij SATA 3 maar

slechts twee modules hebt. Dit

liefst 6 GB.

zorgt ervoor dat je in de toekomst

Heb je een SSD in je computer

makkelijk kunt upgraden. Al is dit

zitten? Probeer dan minstens één

niet helemaal zonder nuances: ga

SATA3-poort op je moederbord te

Processor

Het is daarom slim om vaak de

na of je moederbord en processor

hebben. Die is nodig om alles uit

De meest bepalende factor bij

nieuwste generatie in je pc te heb-

in de toekomst wel hogere hoe-

deze schijf te halen. Een SSD kan

een moederbord is de processor.

ben – zo is de kans groter dat je

veelheden RAM zouden kunnen

sneller data aflezen en bijschrijven,

Iedere processor vereist namelijk

later nog eens kunt upgraden naar

ondersteunen. Anders heb je hier

maar daar heb je vrij weinig aan

een andere, specifieke aansluiting

een nieuwe, betere processor.

immers weinig aan.

als de SATA-poort de gegevens

die enkel op specifieke moeder-

niet snel heen en weer kan sturen.

RAM

Harde schijven

Nog een paar onderdelen om

Bovenop van het moederbord

meer SATA-poorten dan apparaten

een processor van Intel of AMD

rekening mee te houden: de RAM-

zitten meerdere SATA-poorten,

te hebben, zodat je in de toekomst

kunt gebruiken – en zelfs van

modules. Heb je DDR3-RAM? Dan

waar je kabels voor harde schijven,

bijvoorbeeld een nieuwe harde

welke generatie. De nieuwe Intel

werkt dat alleen op een moeder-

SSD’s en optische stations op

schijf erbij kunt installeren. Dit

Skylake-chips werken bijvoorbeeld

bord dat met DDR3-RAM werkt.

aansluit. Voor ieder opslagmedium

biedt je de gelegenheid te upgra-

alleen in een LGA 1151-socket.

DDR4-RAM? Hetzelfde verhaal.

aan je pc heb je één SATA-poort

den zonder bestaande onderdelen

nodig. Koop daarom altijd een

te vervangen.

borden te vinden is. Zo bepaalt je moederbord of je

Voorgaande processors vereisen minstens een LGA 1150. Van belang is om te achterhalen

Waar we de aanschaf van een moederbord laten bepalen door de processor, maken we ons bij

hoe je processor in elkaar steekt.

RAM een stuk minder zorgen.

Zo weet je immers uit welke moe-

Het verschil in moderne RAM-

derborden je kunt kiezen.

classificaties is namelijk niet heel

Veel cpu-sockets zijn in enige mate achterwaarts compatibel.

Het kan ook nooit kwaad om iets

erg groot: DDR4 is zuiniger en ietsje efficiënter, maar als gewone

Een groot moederbord staat gelijk aan een grote pc.

Hij moet wel passen

In deze vier langwerpige sleuven kun je doorgaans je RAM stoppen.

WWW.PCMWEB.NL

PCM12_118-120_Hardwarehoek - Moederborden (JP).indd 119

We kunnen het lang en breed

Onthoud wel: die kleinere moederbor-

hebben over de specificaties

den zijn ook beperkter. Je kunt er vaak

van een moederbord, maar er is

slechts twee RAM-modules in steken

stiekem nog iets anders heel be-

en grote videokaarten kun je er niet in

langrijk: de grootte van je pc-kast.

kwijt. Logisch ook, want die passen niet

Heb je een kleine systeemkast in

in je computerkast.

huis staan? Dan gaat daar waar-

Er is hoe dan ook een flink aantal pc-

schijnlijk geen fors moederbord

groottes. Een pc/104-moederbord is

met veel PCI-Express-sleuven in

niet veel groter dan een Raspberry Pi,

passen. Je bent dan aangewezen

terwijl je met een WTX-bord een fikse

op een compact moederbord.

kast in huis hebt staan.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

119

27/10/2016 10:09

HARDWAREHOEK De beste tips en trucs

Deze kabels kun je in een SATA-poort steken.

Videokaart

van je moederbord. Wil je snellere

Naast alle RAM-sleuven en SATA-

usb3.0-poorten? Dan moet je er

aansluitingen heeft een moeder-

dus voor zorgen dat het gekozen

bord ook PCI Express-poorten. Hier

moederbord hier ook van voorzien

kunnen andere losse onderdelen

is. Of nou ja, helemaal zwart-

zoals tv-tuners, videokaarten en

wit is het overigens niet. In het

extra PCI Express-uitbreidings-

kloksoftware om meer uit je ap-

extra wifi-ontvangers op worden

ergste geval kun je het aantal usb-

kaarten of usb-dongels nodig

paratuur te halen. Leuk als je veel

aangesloten. Hoe meer PCI Express-

poorten nog uitbreiden door een

om bijvoorbeeld een bluetooth-

games op de pc speelt, maar een

aansluitingen je computer heeft,

usb-uitbreidingskaart in een vrije

toetsenbord te verbinden of wifi te

gewone werk- of hobbycomputer

hoe groter het aantal onderdelen

PCI Express-sleuf te plaatsen. En

gebruiken. Niet ieder moederbord

heeft dit allemaal niet nodig.

dat je aan de machine kunt toevoe-

behalve usb-uitbreidingskaarten

bevat deze draadloze mogelijkhe-

gen. Je kunt zelf het beste inschat-

bestaan er nog allemaal andere

den echter. Kijk daarom goed bij

mogelijkheid om de ventilatoren

ten hoeveel je er nodig hebt.

uitbreidingskaarten die je in zo'n

de specificaties wat de mogelijkhe-

van een pc vanuit het BIOS te

vrij slot kunt plaatsen.

den zijn.

besturen. Hiermee geef je aan hoe

Met één ding moeten gamers wel rekening houden: een moderne

Aan de achterzijde van het moe-

Een moderne BIOS biedt flink wat opties.

Geen wifi? Kijk dan op z’n minst

Wat wel handig kan zijn, is de

hard een pc mag blazen – waarbij

videokaart vereist een extra grote

derbord zitten behalve de usb-

even of de ethernetpoort een

je uiteraard rekening moet houden

PCI Express-aansluiting. Deze x16-

poorten ook andere aansluitingen:

gigabit-poort is. Dan kan hij via de

met de temperatuur. Met andere

aansluiting moet dus op je moe-

denk aan geluidspoorten, monitor-

kabel tenminste razensnel data

woorden: er is een simpele manier

derbord zitten als je recente games

poorten en andere aansluitingen.

ontvangen en versturen – iets wat

om je pc ietsje stiller te maken.

nog wilt draaien.

Usb 3.0 en andere poorten

Draadloos

best belangrijk voor je kan zijn. Bij bluetooth is het bovendien

Samenvattend

Veel moderne moederborden

handig om te zien welke standaard

Je snapt het inmiddels vast wel: bij

De usb-poorten op een computer

hebben draadloze ontvangers

het is. Sommige moderne, energie-

het kiezen van een moederbord

zijn vaak gewoon de usb-poorten

ingebouwd. Je hebt hierdoor geen

zuinige gadgets werken namelijk

moet je rekening houden met

alleen met bluetooth 4.0.

de toekomst. Het kan verleidelijk

Software

sen, maar dan kom je wellicht in

kleine besturingssysteem – ook

de problemen als je bijvoorbeeld

wel het BIOS (of tegenwoordig

een extra harde schijf of meer

UEFI, een modernere variant)

geheugen wilt toevoegen.

genoemd. Hierin zie je welke on-

Een beetje ademruimte is dus

derdelen zijn aangesloten en hoe

belangrijk. Houd altijd ruimte over

de computer er op dat moment

voor een nieuwe PCI Express-kaart

voor staat.

of een extra schijf, zodat je niet te snel hoeft te upgraden. Als je

kanten verkopen moederborden

daarnaast rekening houdt met een

Je ziet het al: een beetje videokaart

met allerlei leuke gimmicks in de

toekomstbestendige processor,

vereist een flinke PCI Express-aansluiting.

software, zoals ingebouwde over-

kan het eigenlijk zelden misgaan.

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_118-120_Hardwarehoek - Moederborden (JP).indd 120

onderdelen die je hebt nèt in pas-

Ieder moederbord heeft zijn eigen,

Een hoop gamegerichte fabri-

120

zijn om er één te kopen waar alle

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 12:27

50 EXTRA TIPS! VOOR MEER SNELHEID, FUNCTIONALITEIT EN STABILITEIT

NU ,95

€9

NU TE KOOP IN DE WINKEL! BESTEL 'M OP

RESHIFTSTORE.NL/WINDOWS10 Naamloos-1 1 Powergids ad 210x285.indd 24 Windows 10

28-10-2016 20-10-16 9:59:42 10:13

LEZERSSERVICE

ABONNEMENTEN PCM verschijnt 12 maal per jaar. Een jaarabonnement kost € 72,50. Een los nummer kost € 6,50. Voor verzending buiten Nederland worden extra kosten gerekend. Je hebt de keuze uit verschillende abonnementen:

PCM WEBSITE ELKE DAG: nieuws, reviews, workshops, tips en koopwijzers. Bezoek ons op www.pcmweb.nl

PCM NIEUWSBRIEF ELKE DAG: de gratis PCM-nieuwsbrief met nieuwe hard- en software, nieuws, workshops en discussies. Aanmelden via www.pcmweb.nl/nieuwsbrief

Abonnementsvormen

Prijs per jaar*

Prijs per periode* Aantal edities

Prijs per editie

Betaling per

Jaarabonnement

€ 72,50

€ 72,50

12

€ 6,04

Jaar

Halfjaarabonnement

€ 75,–

€ 37,50

6

€ 6,25

Half jaar

Maandabonnement

€ 78, –

€ 6,50

1

€ 6,50

Maand

* Deze prijzen gelden bij automatische incasso. Voor het toezenden van een acceptgirokaart wordt € 2,50 extra in rekening gebracht Equrion Services B.V. verzorgt de financiele afhandeling voor Reshift Digital B.V. Een nieuw abonnement wordt gestart met de eerst mogelijke editie voor een bepaalde duur. Na de eerste abonnementsperiode wordt het abonnement stilzwijgend voortgezet voor onbepaalde tijd en betaal je de reguliere abonnementsprijs. Vanaf dat moment is het abonnement opzegbaar met inachtneming van een opzegtermijn van 1 maand. Abonneren? www.pcmweb.nl/abonneren

OPZEGGEN

PCM FACEBOOK ELKE DAG: de meest interessante nieuwtjes, foto's, prijsvragen en discussies over PCM op onze Facebook-pagina. Surf naar www.facebook.com/pcmweb

Na de omzetting voor onbepaalde duur, kan op ieder moment, per wettelijk voorgeschreven termijn van één maand, worden opgezegd. Je opzegging ontvangen wij bij voorkeur telefonisch. Je kunt de klantenservice bereiken op werkdagen van 10:00 tot 14:00 uur via +31 (0)23 - 536 44 01.

VERHUIZING, BEZORGKLACHTEN EN VRAGEN Ga hiervoor naar www.mijnreshift.nl, de digitale klantenservice van Reshift Digital. Nadat je je hebt geregistreerd, kun je voortaan inloggen met je e-mailadres en wachtwoord. Schrijven kan naar Reshift Digital B.V. ter attentie van Klantenservice, Richard Holkade 8, 2033 PZ Haarlem. Equrion Services B.V. verzorgt de financiële afhandeling van abonnementen voor Reshift Digital B.V.

PERSOONSGEGEVENS Wij nemen je gegevens, zoals naam, adres en telefoonnummer op in een gegevensbestand. De verwerking van je gegevens is aangemeld bij het College Bescherming Persoonsgegevens in Den Haag door Reshift Digital B.V., de verantwoordelijke voor je gegevens. De gegevens worden gebruikt voor de uitvoering van met jou gesloten overeenkomsten, zoals de abonnementenadministratie. Daarnaast kunnen wij je gegevens gebruiken om je op de hoogte te houden van interessante informatie en/of aanbiedingen. Jouw gegevens kunnen aan door ons zorgvuldig geselecteerde partijen ter beschikking worden gesteld. De gegevens kunnen, samen met hun informatie over jou, worden geanalyseerd om de aanbiedingen en/of informatie zoveel mogelijk op je interesses af te stemmen. Je kunt bij het opgeven van je gegevens bezwaar maken tegen beschikbaarheidstelling van je gegevens aan derden. Ook kun je je eigen gegevens opvragen en verzoeken ze te corrigeren of te verwijderen. Stuur hiertoe een kaartje aan Reshift Digital t.a.v. Klantenservice, Richard Holkade 8, 2033 PZ Haarlem.

COLOFON Personal Computer Magazine (PCM) is een uitgave van Reshift Digital B.V., Richard Holkade 8, 2033 PZ Haarlem. Tel. +31 (0)23 - 543 00 00, e-mail: mail@pcmweb.nl (niet voor persberichten) Website: www.pcmweb.nl Persberichten naar: press@pcmweb.nl

REDACTIE

PCM TWITTER ELKE DAG: het laatste nieuws op IT-gebied. Hardware, software, internet, trends en ontwikkelingen hou je bij met de Twitterfeed op www.twitter.com/pcmnieuws

HOOFDREDACTEUR: Wouter Diemer EINDREDACTIE: Hans Gerritse, Martijn Overman, José Pauty, Theske Slijkerman en René van Stekelenborg REDACTIE: Jeroen Boer, Mark Gamble, Tijs Hofmans en Joris Peterse MEDEWERKERS: Randolf Bouwma, Toon van Daele, David van Dantzig, Frank Everaardt, Martin Gijzemijter, Jochem de Goede, Gertjan Groen, Jozef Schildermans, Edmond Varwijk, Koen Vervloesem, Bastiaan Vroegop VORMGEVING: LEFT Graphic Design UITGEVER EN EDITORIAL DIRECTOR: Remco de Graaf

ADVERTENTIE-EXPLOITATIE EN MARKETING ACCOUNTMANAGERS: Marco Roubos en Raymond Ullers MARKETING: Leontien Boere, Joep Preijde, Marjolein Sturk (marketing@reshift.nl) ONLINE SALES: online@reshift.nl TRAFFIC: Marco Verhoog (mverhoog@reshift.nl)

DRUK & DISTRIBUTIE DRUK: Senefelder, Doetinchem DISTRIBUTIE: Betapress (Nederland) / Imapress (België)

PARTNER Wanneer je boven een artikel het Partner-logo ziet staan, is dit artikel niet gemaakt door de redactie van PCM, maar door de Partner-redactie van Reshift Digital. Dit redactieteam opereert apart van de reguliere redactie. Zowel de onderwerpkeuze als de inhoud van artikelen met dit logo komen tot stand in overleg met commerciële partners. Reshift Digital vindt het belangrijk dat deze artikelen als zodanig herkenbaar voor je zijn.

DISCLAIMER Hoewel uiterste zorg is besteed aan PCM, aanvaardt de redactie noch de uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in het blad, online of enig andere digitale versie van PCM.

AUTEURSRECHTEN ©2016 by Reshift Digital, Haarlem. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit deze uitgave is alleen toegestaan na voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

122

/ NR. 12 - DECEMBER 2016

PCM12_122-122_Colofon (TS).indd 122

WWW.PCMWEB.NL

31/10/2016 16:51

IJZERSTERKE BUREAU-SOUND De Teufel Mediadeck – je dagelijkse portie arbeidsvitaminen

Naamloos-1 1

25-10-2016 16:19:40

Naamloos-1 1

23-9-2016 15:36:24