Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej [...]

SPRAWY ZAGRANICZNE NR 1 (1) 2023, 82–117 DOI: 10.33896/SZ.2023.1.5

Jacek Reginia-Zacharski ORCID: 0000-0002-1939-1246 Uniwersytet Łódzki

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej przeciw agresji Federacji Rosyjskiej “Positive” and “negative” peace – reflections in the shadow of the Ukrainian defensive war against the aggression of the Russian Federation Abstrakt: Agresja rosyjska na Ukrainę 24 lutego 2022 roku i ludobójcza wojna, prowadzona przez Federację Rosyjską przeciwko państwu i narodowi ukraińskiemu, po raz kolejny postawiły przed badaczami wyzwanie weryfikacji aktualności pojęć wojny i pokoju we współczesnym świecie. Przekonanie, któremu hołdowano od początku lat 90. XX wieku, wykluczające możliwość wielkiej wojny systemowej toczącej się na obszarze Europy, przestało być aktualne.

Jednocześnie – co trzeba podkreślić – dywidenda pokoju1, z której Stary Kontynent korzystał przez ponad trzydzieści lat, spowodowała, że świadomość wojny i pokoju, a także narzędzia badawcze mogą się wydawać anachroniczne, a nawet zapomniane. Kilkaset dni toczącej się wojny wymusiło przyśpieszony kurs i intensywne prace badawcze, które być może zdołają wypełnić tę widoczną lukę poznawczą. O ile refleksja na temat współczesnej wojny dzięki wielkiemu rozwojowi prac analitycznych wydaje się nadążać za polityczną i militarną rzeczywistością, to zagadnienia pokoju pozostają nadal w cieniu. Pojawiające się tak naprawdę od początku wojny „inicjatywy pokojowe” niestety bardzo często funkcjonują w koncepcyjnej 1

82

Przez pokój rozumieć należy brak wojny/konfliktu systemowego, który zagrażałby istniejącemu ładowi regionalnemu.

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

w próżni. Widoczne jest również częste nieodpowiedzialne posługiwanie się nieadekwatnymi pojęciami. A warto przypomnieć napisane kilkanaście lat temu słowa gen. J.B. Bartholomeesa – „złe definiowanie stanowi grunt do złego decydowania”. W poniższym artykule przedstawiony został krytyczny przegląd narzędzi służących rozwiązywaniu konfliktów zbrojnych – przede wszystkim zbadany zostanie negocjacyjny model konfliktu, oraz zrewidowane zostaną koncepcje „pokoju pozytywnego” i „pokoju negatywnego”. Przedstawione rozważania teoretyczne posłużą do analizy współczesnych wydarzeń i inicjatyw międzynarodowych, towarzyszących wojnie ukraińsko-rosyjskiej. Autor wyraża nadzieję, że przyczyni się to do dyskusji nad możliwościami „dyplomatycznego zakończenia wojny”. Tak zadeklarowane cele i zamiary niewątpliwie są bardzo ambitne – poniższy tekst powinien być traktowany co najwyżej jako przyczynek do dalszych badań. Podjęcie tego tematu jest jednak niezbędne w obliczu coraz to silniej uprawdopodabniającej się hipotezy o głębokim przemodelowaniu systemu i ładu międzynarodowego.

Słowa kluczowe: wojna ukraińsko-rosyjska, pokój pozytywny i negatywny, agresja.

Abstract: The aggression, launched by Russia on February 24, 2022, and the genocidal war waged by the Russian Federation against the state and people of Ukraine, have once again posed to researchers the question of the timeliness of the concepts of war and peace in the modern world. The conviction that had been held since the early 1990s, virtually ruling out the possibility of a major systemic war taking place in the European area, is no longer valid.

At the same time – and this should be emphasized – the peace dividend that the Old Continent has enjoyed for thirty years or more has made phenomena of war and peace, as well as research tools, seem anachronistic and even forgotten. Several hundred days of ongoing war have forced an accelerated course and intensive research work that may be able to fill this apparent gap.

While reflection on modern war thanks to the great development of analytical work seems to be keeping pace with political and military realities, issues of peace are still in the shadows.

The “peace initiatives” that have actually been emerging since the beginning of the war unfortunately very often function in a conceptual vacuum. The irresponsible use of inadequate concepts is also apparent. It is worth recalling the words of Gen. J.B. Bartholomees, written a dozen years ago – “wrong defining is the ground for wrong deciding”.

The article will present a critical review of tools for resolving armed conflicts – first of all, the negotiation model of conflict will be examined, and the idea of “positive peace” and “negative peace” will be revisited. The effects of theoretical considerations will be superimposed on a series of contemporary international events and initiatives accompanying the Ukrainian-Russian war. The author hopes that this will contribute to a realistic assessment of the possibility of a “diplomatic end to the war”. Such studies are undoubtedly very ambitious – certainly, the following text should be treated as a contribution to further research.

Nevertheless such studies are necessary in the face of the increasingly plausible hypothesis of a profound remodeling of the international system and order.

Key words: Ukrainian-Russian war, positive and negative peace, aggression.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

83

Jacek Reginia-Zacharski

1. Wstęp Złamanie przez Federację Rosyjską swoistego „tabu” na obszarze „od Vancouver do Władywostoku”2 – sięgania po siłę zbrojną w relacjach międzynarodowych oraz lekceważenie zasady nienaruszalności granic i suwerenności państw – podważyło funkcjonowanie całego systemu3. Realizowana przez rosyjskiego agresora polityka – szczególnie po 24 lutego 2022 roku, charakteryzuje się zbrodniami opisanymi w czterech obszarach jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego (Statutu Rzymskiego z 1998 roku, wraz z późniejszymi uzupełnieniami).

Składają się na nie ludobójstwo, zbrodnie przeciw ludzkości, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw pokojowi4. To ostatnie pole w literze przepisów prawa i praktyce MTK uaktywnione zostało dopiero po 2010 roku5. Mimo nadal podnoszonych kontrowersji co do przyjętych wówczas sformułowań, należy zauważyć, że nie stanowią one szczególnej nowości – w znacznej części zapisy zostały expressis verbis zaczerpnięte z Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ nr 3314/ XXIX z grudnia 1974 roku6, w szczególności artykułu 3 Aneksu.

Jakkolwiek od 2016 roku Rosja (choć znalazła się wśród państw-założycieli) nie jest stroną MTK7, zatem nie uznaje jurysdykcji Trybunału; nie ulega wątpliwości, że od 2014 roku wypełnia elementy definicji agresora według ONZ8.

2 3

4

5

6 7

8

84

Formuła KBWE, potwierdzona na konferencji przeglądowej w Budapeszcie w 1994 roku.

H. van der Wusten, Violence, Development, and Political Order, [w:] C. Flint (red.), The Geography of War and Peace. From Death Camps to Diplomats, red. C. Flint, New York 2005, s. 62–63.

M. Olesiuk-Okomska, Przestępstwa międzynarodowe podlegające rozpoznaniu przez międzynarodowe trybunały karne (International Crimes Within the Jurisdiction of International Criminal Courts and Tribunals), „International Journal of Legal Studies” 2017, No. 2, vol. 2, s. 79–80.

Tamże, s. 82–83. Do czasu postanowień konferencji rewizyjnej w Kampali (10–11 lipca 2010 r.) zbrodnie przeciw pokojowi i zbrodnia agresji nie były procedowane z uwagi na brak podstaw definicyjnych. Polska ratyfikowała uzupełnienie w 2014 roku (ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o ratyfikacji poprawek do Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, sporządzonego w Rzymie dnia 17 lipca 1998 r., przyjętych podczas konferencji rewizyjnej w Kampali (rezolucje nr 5 i 6) w dniach 10 i 11 czerwca 2010 r. (Dz.U. 2014, poz. 500).

UN A/RES/3314(XXIX): United Nations General Assembly Resolution 3314 (XXIX) – 14th of December 1974. Definition of Aggression.

Russia to Withdraw From the International Criminal Court, „The Moscow Times” (Nov. 16, 2016) – WEB: https://www.themoscowtimes.com/2016/11/16/putin-issues-decree-to-withdrawfrom-the-international-criminal-court-a56170#google_vignette (20.062023).

UN A/RES/3314(XXIX): Annex – Art. 3; Vide: ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o ratyfikacji… art. 2: „a) napaść lub atak sił zbrojnych jednego państwa na terytorium innego lub okupacja militarna, także przejściowa, wynikła z takiej napaści lub ataku lub jakakolwiek aneksja przy pomocy siły terytorium państwa lub jego części przez inne państwo; b) bombardowanie przez siły zbrojne państwa terytorium innego państwa lub użycie przez państwo jakiejkolwiek innej broni przeciw terytorium innego państwa; c) blokada portów lub wybrzeży państwa przez siły zbrojne innego państwa; d) zaatakowanie przez siły zbrojne państwa lądowych, morskich lub SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

Pełnoskalowa agresja, rozpoczęta 24 lutego ubiegłego roku i popełniane przez Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej zbrodnie nie powinny w tej sprawie pozostawiać żadnych wątpliwości. Notabene używanie przez Rosję określenia „specjalna operacja wojskowa” nie posiada właściwie żadnego znaczenia prawnego, jako że „… «akt agresji» oznacza użycie przez państwo sił zbrojnych przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niepodległości innego państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z Kartą Narodów Zjednoczonych”9.

Jednocześnie należy odnotować, że niemal od początku interwencji pełnoskalowej, w przestrzeni politycznej pojawiać się zaczęły „inicjatywy pokojowe” oraz oferty mediacji. Według różnych źródeł i klasyfikacji ich liczba może wynosić nawet kilkanaście. Przed analizą tych projektów niezbędne jest zbadanie znaczenia takich terminów (i wartości) jak „pokój”, „rozejm”, „zwycięstwo” itd.

Kolejnym krokiem będzie próba określenia stanu rzeczy, uwzględniająca głębokie uwarunkowania polityczne walczących i zaangażowanych stron. Autor postara się znaleźć odpowiedź na banalne z pozoru pytanie: o co toczy się ta wojna? oraz dokonać wstępnej klasyfikacji konfliktu.

Przedmiotem badań uczyniono współczesne rozumienie i interpretacje pokoju oraz zawieszenia broni (rozejmu), czy wreszcie faktu zaprzestania walk. Sam problem badawczy jak i pole badania naznaczone są wysokim stopniem skomplikowania – w znacznej części wynikającym z nieoczywistych konotacji wojny w systemie międzynarodowym. Od 1945 roku bowiem wojna agresywna jako sposób rozwiązywania konfliktów międzynarodowych objęta została abolicją.

Jednocześnie nadal uznawana jest (co prawda za skrajne) narzędzie polityki. Tę sytuację można porównać do dysonansu kognitywnego, który w tym wypadku istotnie utrudnia właściwe rozeznanie problemu oraz komplikuje sam proces analityczny. Wspomniana złożoność i niedookreśloność nakazuje poruszanie się po wielu obszarach rzeczywistości polityczno-społecznej. Niemniej sam problem można ująć jako poszukiwanie odpowiedzi na pytania o rzeczywiste znaczenie pokoju we współczesnym świecie oraz możliwości jego osiągnięcia i utrzymania – szczególnie w warunkach kinetycznego starcia państw. Celem

9

powietrznych sił zbrojnych lub morskich albo lotniczych flot innego państwa; e) użycie sił zbrojnych państwa przebywających na terytorium innego państwa, za zgodą państwa przyjmującego, w sposób sprzeczny z warunkami porozumienia, lub jakiekolwiek przedłużanie ich pobytu na takim terytorium po wygaśnięciu porozumienia; f) czyn państwa polegający na dopuszczeniu do użycia swego terytorium, które zostało udostępnione innemu państwu, do dokonania aktu agresji przez to inne państwo przeciwko państwu trzeciemu; g) wysyłanie przez państwo lub w jego imieniu uzbrojonych band, grup, jednostek nieregularnych lub najemników, dokonujących przeciwko innemu państwu aktów przemocy zbrojnej o wadze równoważnej z czynami wskazanymi powyżej lub mających w nich znaczny udział”.

Ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o ratyfikacji… art. 2; UN A/RES/3314(XXIX): Annex – art. 1 (brzmienie identyczne).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

85

Jacek Reginia-Zacharski

badania jest pogłębiona refleksja nad „kategoriami pokoju” i – w konsekwencji – próba przełożenia efektów rozważań teoretycznych na praktykę działań politycznych. Główną oś poszukiwań wyznacza hipoteza, w myśl której współczesna polityka i stan stosunków międzynarodowych znacznie prawdopodobniejszym czynią doprowadzenie do „pokoju negatywnego” niż „pozytywnego”, a osiągane w warunkach toczących się konfliktów zbrojnych rozstrzygnięcia są raczej „zawieszeniami broni” lub „rozejmami” aniżeli trwałymi rozwiązaniami systemowymi (pokojem pozytywnym). Tak sformułowana hipoteza lokuje rozważania w paradygmacie (neo)realistycznym, na styku prądów ofensywnych i defensywnych tej szkoły. Część podmiotów międzynarodowych funkcjonuje bowiem w logice siłowej rywalizacji, obliczonej na osiągnięcie bezpośredniej dominacji w systemie10, bądź – pośrednio – dominacji w hegemonistycznym bloku. Inne, pozornie odwołując się do mechanizmów liberalnych, osiągają dzięki pogłębianiu kooperacji konstruowanie bloków defensywnych, włączanych w brutalną rywalizację11. W zakresie wykorzystanych metod obok – co oczywiste, analizy i syntezy, przydatne okazały się analiza systemowa oraz instytucjonalno-prawna.

2. Pokój „negatywny”12 i pokój „pozytywny”13 Badanie zagadnień związanych z pokojem sytuuje rozważania na styku kilku dyscyplin badawczych14. Na plan pierwszy wysuwają się perspektywy filozoficzna oraz stosunków międzynarodowych, z silnym podglebiem socjologicznym15. Nie wolno również abstrahować od specyficznych ujęć politologicznych (np. „teorii selektoratu” i „logiki politycznego przetrwania” B. Bueno de Mesquity – patrz niżej), tym bardziej, że domeny wewnętrzna i zewnętrzna we współczesnym świecie przeplatają się silniej niż kiedykolwiek. W docelowych obszarach refleksji 10 11 12

13 14

15

86

J.J. Mearsheimer, Tragizm polityki mocarstw, Kraków 2019.

J.J. Mearsheimer, Wielkie złudzenie. Liberalne marzenia a rzeczywistość międzynarodowa, Kraków 2019.

Określany w literaturze o proweniencji prawniczej jako pokój sensu largo – zob.: B. Wiśniewski, Teoria demokratycznego pokoju, [w:] R. Zięba, S. Bieleń, J. Zając (red.), Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2015, s. 57.

Określany w literaturze o proweniencji prawniczej jako pokój sensu stricto – zob.: B. Wiśniewski, Teoria demokratycznego…, s. 52.

Ch. Webel, Introduction: toward a philosophy and metapsychology of peace, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace and Conflict Studies, London–New York 2007, s. 4–11; Ch.F. Alger, Peace studies as a transdisciplinary project, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace…, s. 301–309; J. Galtung, Ch. Webel, Peace and conflict studies: looking back, looking forward, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace…, s. 397–400.

Szeroko zagadnienie omówiła: A. Fligel, Filozofia pokoju globalnego Prawo do interwencji zbrojnej – analiza przypadku, „International Studies. Interdisciplinary Political and Cultural Journal” 2021, vol. 27, no. 1, s. 215–232.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

nad pokojem nie może również zabraknąć badań nad pokojem (Peace Research Studies)16, które wykształciły autonomiczne metodologie i siatki pojęciowe17.

Aspekty normatywno-prawne wreszcie wyznaczają pole operacyjne dla rozważań nad pokojem we współczesnym świecie. Po uwzględnieniu powyższych perspektyw badawczych sformułować można kilka założeń teoretyczno-metodologicznych, które wyznaczą pole analityczno-badawcze.

Dość solidnie ugruntowany pogląd pozwala na przyjęcie dwóch wymiarów postrzegania pokoju. Pierwszy, ujmujący zagadnienie w interpretacji „negatywnej”, definiuje pokój jako brak wojny18. Przy czym to ostatnie należy rozumieć jako brak walk prowadzonych przez legitymizowane (przynajmniej po jednej stronie) siły zbrojne co najmniej dwóch podmiotów (sił politycznych). W zależności od charakteru beligerantów mówić należy o wojnie międzypaństwowej (konflikcie międzynarodowym) lub wojnie domowej (konflikcie wewnętrznym).

Ośrodki badawcze (np. Uppsala Conflict Data Project i SIPRI) wprowadzają również hybrydową kategorię wojen (konfliktów) wewnętrznych – umiędzynarodowionych, gdzie walki między legitymizowaną siłą polityczną a np. partyzantką realizowane są przy pośrednim zaangażowaniu sił trzecich. W tej grupie umiejscawiać można np. wojny zastępcze (proxy wars)19. W zależności od zasięgu działań i wywoływanych efektów można wyróżnić wojny (wąsko-)zlokalizowane i wojny (ogólno-)systemowe (regionalne, światowe)20. Analogicznie, „negatywny pokój” może być klasyfikowany jako międzypaństwowy lub wewnętrzny; bilateralny lub/i międzynarodowy (systemowy). Notabene klasyfikacji opartych na przywołanych kryteriach można skonstruować zdecydowanie więcej; część z nich z pewnością będzie się pokrywać. Podziały, zaproponowane powyżej, należy traktować jako przyczynek do pogłębionych rozważań i prac.

16

17 18 19

20

A. Drago, Peace Studies and the Peace Movement, „The Canadian Journal of Peace and Conflict Studies” 2012/2013, vol. 44/45, no. 2/1, s. 164–165; Autor przytacza lakoniczny, choć wyczerpujący opis: „Peace Studies to interdyscyplinarna dziedzina obejmująca systematyczne badania i nauczanie na temat przyczyn wojen i warunków pokoju. Koncentruje się na przyczynach wzrostu i spadku przemocy, warunkach związanych z tymi zmianami oraz procesach, w których te zmiany zachodzą”.

A. Drago, Peace Studies…, s. 167–169.

G. Milante, Peace and development, [w:] M. Caparini, G. Milante (red.), Sustaining peace and sustainable development in dangerous places, SIPRI Yearbook 2017, Oxford 2018, s. 216–217.

C. Rondeaux, D. Sterman, Twenty-First Century Proxy Warfare, [w:] C. Rondeaux, D. Rothenberg, D. Sterman, P. Bergen (red.), Understanding the New Proxy Wars Battlegrounds and Strategies Reshaping the Greater Middle East, Oxford 2022, (e-book: brak paginacji – rozdział I); A. Stark, The Historical Evolution of Proxy Wars, [w:] A. Moghadam, V. Rauta, M. Wyss (red.), Routledge Handbook of Proxy Wars, Abington–New York 2023 (e-book: brak paginacji – rozdział 12).

P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012, s. 38–44.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

87

Jacek Reginia-Zacharski

Doceniając dorobek szkoły studiów nad pokojem, w szczególności ich „ojca-założyciela”, Johanna Galtunga – należy podkreślić, że negatywna interpretacja pokoju odnosi się do środkowej – kinetycznej fazy konfliktu zbrojnego (przemoc widoczna) i pomija fazę genetyczną (uwarunkowania głębokie i płytkie) a także finalną (rozwiązanie konfliktu)21. W istocie zatem zakończenie kinetycznego etapu konfliktu/wojny może być równoznaczne z zawieszeniem broni (rozejmem). W ujęciach prawnych i zwyczajowych w rzeczywistości politycznej sprzed 1945 roku pokój i rozejm – jakkolwiek pozostające ze sobą w zależności – były wyraźnie odrębne22. Co więcej, na ogół charakteryzowały się innymi regulacjami i statusem prawnym. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że ustalenia rozejmowe miały tworzyć akceptowalną przestrzeń dla podjęcia właściwych negocjacji na rzecz wypracowania parametrów (warunków) „trwałych rozwiązań politycznych”, czyli pokoju pozytywnego. W takiej optyce pokój negatywny w niewielkim stopniu różni się od rozejmu i stanowi w istocie co najwyżej część szerszego procesu pokojowego. Kolejnym wnioskiem, jaki nasuwa się z tej konstatacji jest teza o prowizoryczności rozejmów23. Rzeczywistość polityczna jednak dostarcza wielu przykładów rozejmów długotrwałych, wśród których jednym z najbardziej spektakularnych jest podpisane 27 lipca 1953 r. w Panmundżomie zawieszenie broni i ustanowienie strefy demarkacyjnej, które zakończyło działania zbrojne na froncie wojny koreańskiej (1950–1953). Do dzisiaj strony nie podpisały traktatu pokojowego, a liczne incydenty nie doprowadziły do wznowienia pełnoskalowej wojny24.

Podobne uwagi można odnieść do tzw. zamrożonych konfliktów na terenie byłego ZSSR, które wykorzystywane są przez różne siły (głównie, choć nie zawsze bezpośrednio, przez Federację Rosyjską) do realizacji własnych celów politycznych w regionie25. Co pewien czas na tych terenach dochodziło do skoku napięć międzynarodowych i odnowienia działań zbrojnych, skutkujących rekonfiguracją wpływów w wymiarze regionalnym (Osetia Południowa, Naddniestrze, Abchazja, Górski Karabach)26. Najdobitniejszą ilustracją tego fenomenu 21 22 23 24 25

26

88

J. Galtung, Introduction: peace by peaceful conflict transformation – the transcend approach, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace…

V.P. Fortna, Peace Time. Cease-Fire Agreements and the Durability of Peace, Princeton–Oxford 2004, s. 47–52, 217–218.

Tamże, s. 152.

Sh. Miyoshi Jager, Brothers at War. The Unending Conflict in Korea, Oxford 2013, passim (szczególnie nt. rozejmu s. 193–201).

A. Legucka, Frozen and Freezing Conflicts in Eastern Europe and South Caucasus: Implications for Regional Security, „Yearbook of the Institute of East-Central Europe” 2017, Vol. 15, No. 2, s. 80–82.

Tamże, s. 83–84. Jak słusznie zauważa Autorka: „[…] dzięki zaangażowaniu Rosji zakończono działania zbrojne w najważniejszych poradzieckich konfliktach: w Osetii Południowej (czerwiec 1992), Naddniestrzu (lipiec 1992), Górskim Karabachu (maj 1994) i Abchazji (maj SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

można uczynić porozumienie w Chasawiurcie (Dagestan), podpisane 31 sierpnia 1996 roku i kończące walki w I wojnie czeczeńskiej (1994–1996)27. Przetrwało ono zaledwie trzy lata.

Badacze ze Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (Stockholm International Peace Research Institute – SIPRI) stworzyli obszerny model ukazujący spektrum zjawisk społeczno-politycznych, znajdujących się w dynamicznym cyklu, wyznaczanym triadą: pokój pozytywny – pokój negatywny – przemoc/wojna. Na marginesie warto zauważyć, że takie narzędzie badawcze bezpośrednio nawiązuje do dynamicznego modelu konfliktu Lincolna P. Bloomfielda i Amelii C. Leiss (Bloomfield-Leiss Dynamic Phase Model of Conflict), sformułowanego kilkadziesiąt lat temu28. W modelu SIPRI zjawiska również ukazane zostały w formule dynamicznej.

Rysunek 1. Dynamiczny model cyklu pokój pozytywny – pokój negatywny – przemoc/wojna

Źródło: opracowanie własne na podstawie G. Milante, Peace and development, [w:] M. Caparini, G. Milante (red.), Sustaining peace and sustainable development in dangerous places, SIPRI Yearbook 2017, Oxford 2018.

27 28

1994). Żaden z tych konfliktów nie został jednak rozwiązany, ponieważ nie podpisano żadnych porozumień pokojowych, a jedynie zawieszenie broni”.

A. Askerov, Historical Dictionary of the Chechen Conflict, Lanham–Boulder–New York–London 2015, s. 99–100 oraz 201–202. Patrz też Traktat moskiewski z maja 1997 r., s. 65 i dalsze.

J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie współczesnym. Uczestnicy, cele, modele, teorie, Łódź 2014, s. 75–76.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

89

Jacek Reginia-Zacharski

Jedną z narzucających się interpretacji przywołanego modelu jest wniosek o ścisłym powiązaniu poszczególnych faz. O ile przejście z pokoju pozytywnego do przemocy/wojny odbywa się często bezpośrednio – z pominięciem pokoju negatywnego, to odwrotny proces charakteryzuje się inną dynamika i zawartością. Należy jednak podkreślić, że „droga od pokoju do wojny”, nie zawierając pełnego spektrum zjawisk z modelu SIPRI, posiada pewne elementy pokoju negatywnego, lokowane przede wszystkim w sferze kognitywnej29. Odpowiadają tej fazie środkowe etapy konfliktu z modelu Fiedricha Glasla, w których zidentyfikowano takie zjawiska, jak: (…) podejmowanie w sferze informacyjnej i w oparciu o ataki bezpośrednie działań, mających na celu zdelegitymizowanie racji przeciwnika oraz ośmieszenie jego stanowiska. Istotne jest tu również dążenie do przedstawienia go jako czynnika „antysystemowego” (co dodatkowo wzmacnia efekt delegitymizacji). (…) Istotą wzajemnych relacji konfliktowych staje się domena wzajemnych gróźb. Stosowane ultymatywne żądania, prowadzą do błyskawicznej eskalacji napięcia w konflikcie oraz zajmowania pozycji bez odwrotu. (…) Przeciwnik nie jest już postrzegany „jako osoba ludzka” (dehumanizacja). (…) Ograniczone akty agresji i zniszczenia przedstawiane są jako jedyna adekwatna reakcja. Efekty „ograniczonej przemocy” ukazane są jako zwycięstwa, „drobne” porażki natomiast jako poważne zagrożenia dla bytu i trwałości. (…) Głównym celem w konflikcie staje się rozbicie, rozproszenie i zniszczenie przeciwnika. Cele zniszczenia dotyczą podstawowych spoiw społecznych30.

Jak zaznaczono wcześniej, odwrotny kierunek procesu „droga od wojny do pokoju” charakteryzuje się inną dynamiką i – tym samym – innymi wrażliwościami systemowymi. W większości analizowanych w literaturze przedmiotu przypadków „negatywny pokój”, rozumiany jako zaprzestanie walk w wyniku rozejmu, należałoby określić jako „(s)pokój zbrojny”. Charakteryzuje się on wysokim poziomem napięcia między dotychczasowymi beligerantami31. Wobec nieusunięcia przyczyn konfliktu32, jak również braku wypracowania rozwiązania znajdującego się w „polu akceptacji”, kolejną cechę stanowi prowizoryczność i kruchość relacji między stronami wojującymi w okresie zawieszenia broni.

Dość często, np. w wyniku incydentu, dochodzi do wznowienia walk.

29 30

31 32

90

W kwestii postrzegania strony przeciwnej jako „barbarzyńcy” zob.: A. Fligel, Filozofia pokoju globalnego…, s. 222–223.

J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie…, s. 116–118. Szerzej: F. Glasl, Enriching conflict diagnosis and strategies for social change: A closer look at conflict dynamics, [w:] D. Körppen, B. Schmelzle, O. Wils (red.), A Systemic Approach to Conflict Transformation Exploring Strengths and Weaknesses, Berlin 2008, s. 43–53.

P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo międzynarodowe…, s. 43.

J. Galtung, Peace by Peaceful Means: Peace, Conflict, Development and Civilisation, London 1996, s. 197.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

3. Elementy negocjacji na rzecz zakończenia wojny – „negocjacyjny model rozwiązania konfliktu” Niezależnie od trwałości wypracowywanych rozwiązań – zawieszenia broni lub trwałego pokoju rozumianego w kategoriach porozumienia politycznego – istotnym, choć pozostający nieco poza głównym wątkiem rozważań, zagadnieniem jest miejsce prowadzenia negocjacji. Alan K. Henrikson w unikatowym opracowaniu wskazał, że niejednokrotnie inicjatywy zakończenia fazy kinetycznej czy też osiągnięcia trwałego pokoju rozbijały się o kwestię miejsca prowadzenia negocjacji. Wyróżnił kilkanaście możliwości/lokalizacji: 1) twoje miejsce, 2) moje miejsce, 3) nasze miejsce, 4) teren neutralny, 5) miejsce w pół drogi, 6) metropolia, 7) międzynarodowe miejsce, 8) niebezpieczne miejsce (miejsce zagrożenia/tragedii), 9) miejsce bezpieczne, 10) miejsce egzotyczne, 11) miejsce demonstracyjne, 12) „(nie)miejsce”33. W konkluzji swoich badań Henrikson stwierdza, że zagadnienie lokalizacji prowadzonych negocjacji jest niebywale istotne, bowiem „gdzie” niejednokrotnie znacząco wpływa na to „co” dyplomacja może osiągnąć w kategoriach sukcesu lub porażki.

Analiza negocjacji w zależności od ich usytuowania w przyjętej 12-punktowej skali jakościowej pozwoliła na sformułowanie tezy, że lokalizacje w okolicy linii granicznych w konfliktach bilateralnych charakteryzują się dużo większą wrażliwością i kruchością osiąganych porozumień. Lokalizacje oddalone od miejsca konfliktu sprzyjają rozwiązaniom kooperacyjnym. Efektywnością zatem należy tłumaczyć dość wyraźną współcześnie tendencję do organizowania negocjacji rozejmowych i pokojowych w lokalizacjach odległych od obszaru konfliktu.

Dodatkowym uzasadnieniem dla słuszności takiego wzorca jest odnotowanie globalnego znaczenia konfliktów zbrojnych we współczesnym świecie. Ujmując to innymi słowy można powiedzieć, że globalność rezonowania (wpływu) wojen i konfliktów zbrojnych uzasadnia umieszczanie negocjacji rozejmowych i pokojowych w odległych od pola walki obszarach. Podkreśla to regionalne i globalne znaczenie osiąganych porozumień34.

Doprowadzenie do zawieszenia broni może być realizowane w oparciu o kilka scenariuszy. Jeden z nich wynikać może ze zbliżania się sytuacji na froncie do jednego z dwóch punktów brzegowych (pełne zwycięstwo lub osiągnięcie 33

34

A.K. Henrikson, The Geography of Diplomacy, [w:] C. Flint (red.), The Geography of War and Peace. From Death Camps to Diplomats, New York 2005, s. 372–388. O ile jedenaście pierwszych kategorii nie wydaje się konieczne do wyjaśnienia, to (nie)miejsce stanowi dość unikatową propozycję. Zakłada ona prowadzenie negocjacji np. w cyberprzestrzeni. Takie rozwiązanie wydaje się szczególnie warte uwzględnienia z uwagi na rozwój komunikacji cyfrowej i przeniesienia części aktywności dyplomatycznych do tej domeny.

Tamże, s. 390.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

91

Jacek Reginia-Zacharski

założonych celów politycznych) w polu akceptacji35. Jedna ze stron wojujących, doznając porażki w działaniach zbrojnych, zwraca się do drugiej z wnioskiem o zaprzestanie działań zbrojnych36. O ile strona zwycięska uznaje, że znajduje się blisko kulminacyjnego momentu natarcia, jak też ewentualne zdobycze polityczne bliskie są rozwiązań optymalnych, przystaje na te propozycje. Tendencję tę właściwie oddaje opinia grona uznanych badaczy, w myśl której popularność metod negocjacyjnych rośnie wraz z globalizacją: Wynika to częściowo z lepszego zrozumienia procesów negocjacji opartych na interesach, metody strukturyzowania negocjacji w kierunku rozwiązania „win-win”, w którym obie strony osiągają satysfakcjonujące porozumienie w kwestiach krytycznych dla każdej z nich. Jednocześnie procesy globalizacji doprowadziły państwa i zamieszkujące je społeczeństwa do coraz większej bliskości – bliskości charakteryzującej się rosnącą gęstością interakcji, które przekraczają gospodarcze, handlowe, społeczne, kulturowe i polityczne sfery życia. Wraz ze wzrostem częstotliwości i głębokości tych interakcji wzrósł również potencjał konfliktów interesów, przekonań i wartości. Ogólnie rzecz biorąc, w kwestiach „niskiej polityki” – to znaczy polityki handlu, inwestycji, zasobów naturalnych, środowiska, polityki gospodarczej i tak dalej – konflikty te są rozwiązane poprzez procesy nieformalnego dialogu i negocjacji ukierunkowanych na identyfikację nowych norm, zasad i procedur, które będą regulować przyszłe relacje przy jednoczesnym obniżeniu kosztów transakcyjnych37.

Warto podkreślić raz jeszcze rolę racjonalnego podejścia oraz (oczywiste dla Autorów przewołanej tezy) dążenie do minimalizacji strat (ryzyk) i optymalizacji korzyści38. Prowadzi to do postulatu właściwego nakreślenia pola/obszaru akceptacji (rysunek 2).

Negocjacyjny model rozwiązywania konfliktów od 1919 roku uległ daleko idącym ograniczeniom. Wynikały one bezpośrednio z przyjęcia do kultury wojny i pokoju formuły całkowitej odpowiedzialności za wywołanie wojny39, co już podczas drugiej wojny światowej skutkowało koncepcją bezwarunkowej kapitulacji. Pojawienie się broni masowego rażenia doprowadziło do renesansu modeli 35 36 37 38 39

92

St. Bieleń, Negocjacje w stosunkach w międzynarodowych, Warszawa 2013, s. 241 (u Autora: obszar negocjacji).

F.O. Hampson, Ch.A. Crocker, P.R. Aall, Negotiation and international conflict, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace…, s. 35.

F.O. Hampson, Ch.A. Crocker, P.R. Aall, Negotiation and international…, s. 36.

Tamże, s. 40–42.

Artykuł 231 Traktatu Wersalskiego wprowadzał jednostronną odpowiedzialność za rozpoczęcie wojny (wskazano Niemcy, przy czym delegacja niemiecka została do zaakceptowania tego sformułowania), ze wszelkimi tego konsekwencjami: „Rządy sprzymierzone i stowarzyszone oświadczają, zaś Niemcy przyznają, że Niemcy i ich sprzymierzeńcy, jako sprawcy, są odpowiedzialni za wszystkie szkody i straty, poniesione przez rządy sprzymierzone i stowarzyszone oraz przez ich obywateli na skutek wojny, która została im narzucona przez napaść ze strony Niemiec i ich sprzymierzeńców”. Cytat za: K. Dunaj, „Dyktat wersalski” i jego kontestacja w Republice Weimarskiej, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2019, T. XVIII, z. 1, s. 159–160.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

negocjacyjnych – co bezpośrednio wynikało z nuklearnego ryzyka, łamiącego paradygmat racjonalności w polityce40. W konfliktach nieobarczonych ryzykiem zagłady totalnej i wyrównanych potencjałów dość często pojawia się scenariusz osiągnięcia przez walczące podmioty obustronnie dotkliwego pata (Mutually Hurting Stalemate)41.

Rysunek 2. Pole/obszar akceptacji w negocjacyjnym modelu zakończenia konfliktu

Źródło: opracowanie własne.

Wobec utrzymujących się wyczerpujących walk bez szans na osiągnięcie przewagi przez którąkolwiek ze stron, otwiera się pole do zakończenia działań zbrojnych. Według Iry Zartmana zaprzestanie walki, a następnie przejście do fazy negocjacji pokojowych, wymaga pojawienia się (niezaangażowanej) strony trzeciej. Powodzenie takiego scenariusza jest warunkowane spełnianiem przez aktora niezależnego kilku kluczowych kryteriów. Podstawowym jest oczywiście bezstronność w toczącym się konflikcie, jak również brak własnych interesów w osiągnięciu optymalnego porozumienia42. Wydaje się, że predestynowane do pełnienia takiej roli są organizacje międzynarodowe43, posiadające szeroki man40 41 42 43

J.L. Gaddis, Zimna wojna. Historia podzielonego świata, Warszawa 2007, passim.

I.W. Zartman, Negotiation and Conflict Management: Essays on Theory and Practice, New York 2008, s. 232.

J. Bercovitch, J. Langley, The nature of the dispute and the effectiveness of international mediation, „Journal of Conflict Resolution” 1993, vol. 37, no. 4, s. 678–681.

R. Wedgwood, Regional and subregional organizations in international conflict management, [w:] C.A. Crocker, F.O. Hampson, P. Aall (red.), Managing Global Chaos: Sources of and Responses to International Conflict, Washington 1996, s. 277–281.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

93

Jacek Reginia-Zacharski

dat oraz – wobec reprezentowania różnych interesów i bycia strażnikiem konsensusu, właściwe umiejscowienie w systemie44. Dotkliwości związane z brakiem możliwości osiągnięcia zwycięstwa militarnego mogą być potęgowane nakładanymi sankcjami międzynarodowymi. Wiele też zależy od odporności (rezylientności) wojujących stron. Wskazany scenariusz może zaistnieć w sytuacji, gdy strony uznają sytuację za rzeczywistą, stałą i nieodwracalną. Zartman określa ten stan jako „dojrzały moment konfliktu”, który charakteryzuje się „obustronnie kuszącą możliwością” (Mutually Enticing Opportunity)45. W dalszych etapach właściwie realizowana jest logika negocjacyjnego modelu rozwiązywania konfliktu (NMRK).

Szczególna postacią NMRK jest galtungowska koncepcja transcendentnego rozwiązania konfliktu. Zakłada ona wyjście poza ograniczenia pola akceptacji, które wymusza sięganie po kompromis oparty na dzieleniu „zasobu” (przedmiotu sprzeczności/konfliktu). Takie rozwiązanie jednak wchodzi w zakres trwałych rozwiązań politycznych, które zgodnie z wcześniej zarysowanymi założeniami przypisane zostały do obszaru pokoju pozytywnego. Natomiast w kategoriach racjonalnego podejścia, opartego między innymi o twardy postulat minimalizacji strat, obustronnie dotkliwy pat charakteryzuje się narastającym poczuciem wzajemnego „topnienia zasobów”, co ilustruje rusunek 3.

Rysunek 3. Obustronnie dotkliwy pat w negocjacyjnym modelu zakończenia konfliktu

Źródło: opracowanie własne.

44 45

94

J.S. Stedman, Spoiler problems in the peace process, „International Security” 1997, vol. 22, no. 2, s. 15–26.

I.W. Zartman, Ripeness: The hurting stalemate and beyond, [w:] P.C. Stern, D. Druckman (red.), International Conflict Resolution after the Cold War, Washington 2000, s. 232–240.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

Warto zatrzymać się na chwilę przy zagadnieniu „kruchości” zawieszenia broni. Na przykład w praktyce operacji pokojowych ONZ niejednokrotnie wskazywano na zasadność szybkiego rozmieszczenia kontyngentów „błękitnych hełmów”46 po osiągnięciu zaprzestania walk, co oparte było o zaobserwowaną wysoką wrażliwość pierwszych kilkudziesięciu dni47. W ostatnich kilku latach takie diagnozowanie sytuacji było umocowane w rezolucji Rady Bezpieczeństwa 2098 z 2013 roku o utworzeniu „sił bojowych”, co związane było z wydarzeniami we wschodniej części Demokratycznej Republiki Konga48. Szczególnym przypadkiem jest rozmieszczenie prewencyjne, które również odwołuje się do „kruchości” etapu zawieszenia (bądź braku) starć kinetycznych49. Podobne stanowisko zajęto w odniesieniu do operacji stabilizacyjnych Sojuszu Północnoatlantyckiego50 (pozostaje ono zresztą w ścisłym związku z zapisami Karty Narodów Zjednoczonych51).

4. Rozejm i porozumienie pokojowe: współczesne trendy i uwarunkowania Powyższe uwagi uprawniają do stwierdzenia, że w praktyce międzynarodowej zawieszenie broni traktowane było na ogół jako pierwszy etap procesu pokojowego. Wprowadzane (ewentualnie) siły pokojowe miały stanowić osłonę dla kolejnej jego fazy – negocjacji pokoju pozytywnego, rozumianego jako trwałe porozumienie polityczne w formie traktatu, regulującego przyszłe relacje między wojującymi stronami. Jednak wyniki badań programu ETH/PRIO Civil Conflict 46 47

48

49

50

51

T. Findlay, The Use of Force in UN Peace Operations, Oxford–New York 2002, s. 339–341.

T. Findlay, The new peacekeepers and the new peacekeeping, [w:] T. Findlay (red.), Challenges for the New Peacekeepers (SIPRI Research Report No. 12), Oxford 1996, s. 12–14; tenże, The Use of Force in…, s. 339; G. Lind, The Revival of Chapter VIII of the UN Charter: Regional Organisations and Collective Security, (PrintCenter) Stockholm 2004, s. 216–217.

‘Intervention Brigade’ Authorized as Security Council Grants Mandate Renewal for United Nations Mission in Democratic Republic of Congo, (28 March 2013, New York): Security Council SC/10964, Department of Public Information /News and Media Division, (WEB) https://press.un.org/en/2013/sc10964.doc.htm (2.07.2023).

H.J. Sokalski, Odrobina prewencji. Dorobek dyplomacji prewencyjnej ONZ w Macedonii, Warszawa 2007, s. 97–100; E. Stamnes, United Nations Preventive Deployment in Macedonia: A Critical Security Studies Analysis, Saarbrücken 2010, passim; Concepts and Dilemmas of State Building in Fragile Situations. From Fragility to Resilience, OECD/DAC Discussion Paper 2008, s. 13–15.

I.H. Daalder, NATO, the UN, and the Use of Force, March 1, 1999 – (WEB) https://www.brookings.edu/articles/nato-the-un-and-the-use-of-force/ (29.06.2023); F.O. Hampson, Ch.A. Crocker, P.R. Aall, Negotiation and international…

H. Bourgeois, P. Labuda, When May UN Peacekeepers Use Lethal Force to Protect Civilians?

Reconciling Threats to Civilians, Imminence, and the Right to Life, „Journal of Conflict and Security Law” 2023, vol. 28, no. 1, s. 4–6 i 17–19.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

95

Jacek Reginia-Zacharski

Ceasefire Dataset uzmysławiają ogromną dysproporcję między liczbą zawartych rozejmów a liczbą traktatów pokojowych52. Warto podkreślić, że G. Clayton rozróżnia zapisane porozumienia (written agreements) dotyczące zawieszenia broni i niekodyfikowane porozumienia/deklaracje o zaprzestaniu walk (commitment to stop hostilities). Te ostatnie stanowią 68% badanych przypadków53. Statystyki co prawda dotyczą wojen wewnętrznych, jednak dane odnoszące się do szerszego spektrum zjawisk konfliktowych potwierdzają tę prawidłowość54. Ilustruje to rysunek 4.

Rysunek 4. Liczba konfliktów w relacji do liczby trwających i sfinalizowanych procesów pokojowych

Źródło: na podstawie: Th. Pettersson, S. Högbladh, M. Öberg, Organized Violence, 1989–2018 and Peace Agreements, „Journal of Peace Research” 2019, vol. 56 No. 4, s. 599.

Wypływa z tego dość jednoznaczny wniosek, iż dominującym wzorcem we współczesnych konfliktach zbrojnych jest „wygasanie walk” bez uruchamiania nawet procesów pokojowych, a często też pozbawione spisanych warunków zawieszenia broni. Notabene koresponduje to również z wcześniejszą praktyką 52

53 54

96

G. Clayton et alia, Introducing the ETH/PRIO Civil Conflict Ceasefire Dataset, „Journal of Conflict Resolution”, vol. 0/0 (2022), s. 2: „…w odniesieniu do konfliktów domowych w latach 1989–2020 dysponujemy informacją o 2202 rozejmach w 66 krajach w 109 konfliktach domowych i obejmujących 4091 deklaracji 469 różnych rządów i niepaństwowych grup zbrojnych”.

Permanentne traktaty pokojowe natomiast stanowią promil tych wartości.

G. Clayton et alia, Introducing the ETH/PRIO…, s. 3–4.

S. Högbladh, Peace Agreements in Armed Conflicts: Focusing on Finding a Solution to the Conflict Incompatibility, „Pathways to Peace and Security” (UCDP) 2/61, s. 18–20.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

niewypowiadania wojen, czy brakiem stwierdzenia „stanu wojny”. Warto również zwrócić uwagę na zaobserwowaną między innymi przez Edwarda Luttwaka skłonność do „zamrażania konfliktów”, która stała się przyczynkiem do głośnego i obrazoburczego artykułu w „Foreign Affairs” – Give War a Chance55. Jednym z istotnych wniosków wysnuwanych przez Luttwaka jest przekonanie, iż „przedwczesne zamrażanie konfliktów” (premature peacemaking) w efekcie skutkuje ich przedłużeniem, bez możliwości rozstrzygnięcia oraz bez szans na osiągnięcie stanu krytycznego, dającego podstawę do budowy stabilnego porządku. Innymi słowy, sięganie po taką praktykę w istocie powoduje przewlekłe utrzymywanie wysokiego napięcia w stosunkach międzynarodowych, poważnie osłabiając wydolność systemu56. W zdecydowanie szerszy sposób zagadnienie zwycięstwa i stabilnego ładu powojennego postrzega Robert Kupiecki. Konieczność uwzględnienia poza obszarem militarnego starcia czynników innych, takich jak „…polityki, dyplomacji, czasu i opinii publicznej”57 przyczynia się do powiększania złożoności procesu pokojowego i wyraźnie go komplikuje58. Być może właśnie owa „złożoność” jest jedną z przyczyn niskiej obecności pełnego procesu pokojowego we współczesnym świecie. Ponadto z przytoczonej opinii należy wyciągnąć wniosek, iż „zwycięstwo militarne”59 nie wyczerpuje kompleksowego rozumienia zwycięstwa. Kupiecki zresztą stawia trzy kardynalne pytania, których zakres znacznie wykracza poza zagadnienia militarne: „Po pierwsze, jak powinno wyglądać zwycięstwo? Po drugie, jakimi sposobami należy je osiągnąć? Po trzecie, jaką cenę przyjdzie za to zapłacić (w kolejnych latach)”60? Szczególnie ten ostatni parametr wydaje się istotny do podkreślenia, zawiera bowiem perspektywę przyszłości (odpowiedź na pierwsze pytanie w pewnym sensie warunkuje odpowiedź na ostatnie). Zadaniem stawianym zatem przed zwycięstwem powinno być wygenerowanie takiego stanu rzeczy, aby powojenny ład charakteryzował się stabilnością i pozwał uniknąć w przyszłości kolejnego destrukcyjnego konfliktu zbrojnego w oparciu o wzorzec „…kontroli nad pokonanymi, umożliwiającego podjęcie przekształceń jego systemu politycznego i gospodarczego

55 56

57 58 59 60

E.N. Luttwak, Give War a Chance, „Foreign Affairs” 1999, July/August, s. 36–39.

Tamże, s. 40: „Zbyt wiele dzisiejszych wojen przeradza się w endemiczne konflikty, które nigdy nie kończą, ponieważ ewentualne efekty zarówno decydującego zwycięstwa, jak i wyczerpania są blokowane w wyniku zewnętrznej interwencji. (…) Elity polityczne powinny aktywnie przeciwdziałać emocjonalnym impulsom interweniowania w wojny innych społeczeństw – nie dlatego, że są obojętne na ludzkie cierpienie, ale właśnie dlatego, że przejawiają troskę i chcą ułatwić nadejście pokoju”.

R. Kupiecki, Teoria zwycięstwa. Przegląd problematyki, „Sprawy Międzynarodowe” 2013, nr 1, s. 7.

Szerzej: D. Francis, Rethinking War and Peace, London–Ann Arbor 2004, s. 112–122.

D. Francis, Rethinking War…, s. 14–15.

Tamże, s. 16.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

97

Jacek Reginia-Zacharski

w sposób zgodny z celami legitymizowanego funkcjonowania w społeczności międzynarodowej”61.

Powyższe rozważania pozwalają płynnie przejść do zagadnienia pokoju pozytywnego. Jeszcze w 1964 roku Johan Galtung definiował go w przeciwstawieniu „braku wojny i faktycznej przemocy fizycznej” jako stan „integracji społeczeństwa ludzkiego”62. To liberalne rozumienie pokoju sięga swoimi korzeniami przynajmniej do Kantowskiej idei wiecznego pokoju, wywodzącej się z przekonania o kluczowości zespolenia moralności i prawa (także – a być może przede wszystkim – w wymiarze międzynarodowym), co ilustruje słynne zdanie „W sensie obiektywnym moralność jest nauką praktyczną, jako suma praw nakazujących bezwarunkowe posłuszeństwo, zgodnie z którymi powinniśmy postępować”63.

Naturalną konsekwencją takiego aksjomatu stało się przekonanie o potrzebie powszechnego i globalnego traktatu, który powinien być zawarty w dobrej wierze ze strony uczestniczących stron, z wyrzeczeniem się wcześniejszych pretensji i roszczeń w stosunku do pozostałych uczestników64. W istocie traktat taki prowadziłby do utworzenia fundamentu pod „federację narodów”. W przywołanej opinii Aleksandry Musioł tego typu myślenie towarzyszyło pierwszemu (jeśli nie liczyć Ligi Narodów) projektowi powszechnemu i globalnemu – Karcie Narodów Zjednoczonych65. Podstawą do osiągnięcia takiego punktu rozwoju społeczno-politycznego miałoby stać się dążenie do właściwie pojętego maksymalizowania dobrobytu ogólnego i poszanowania zawieranych umów66. Na etapie ostatecznym powstać by miała „federacja wolnych narodów”, z nową formułą kolektywnego bezpieczeństwa i trwałego pokoju67. W takim rozumieniu pozytywny pokój idzie zdecydowanie dalej niż brak wojny i jest „czymś więcej niż tylko pobożną aspi-

61

62 63

64 65 66 67

98

D. Francis, Rethinking War…, s. 19. R. Kupiecki wskazuje również na pakiet kardynalnych dylematów towarzyszących zwycięstwu: „na poziomie wojskowym – chronić wolność czy narzucać własne rozwiązania wojskowe; na poziomie politycznym – wspierać samookreślenie pokonanego czy wprowadzać własne rozwiązania polityczne; na poziomie ekonomicznym – eksploatować czy odbudowywać; na poziomie społecznym – szanować miejscową tradycję czy ją transformować; na poziomie dyplomatycznym – elastycznie pojmować wartości czy trzymać się pryncypiów i międzynarodowej legitymizacji” (s. 29).

J. Galtung, An Editorial, „Journal of Peace Research” 1964, Vol. 1, No. 1, s. 2–4.

Cytat za: A. Musiał, Common Concepts of Immanuel Kant’s „The Perpetual Peace” and The Charter of the United Nations, „Studies in Global Ethics and Global Education” 2018, no 10, s. 48.

Tamże, s. 49.

Th.G. Weiss, D. Zach Kalbacher, The United Nations, [w:] P.D. Williams (red.), Security Studies: An Introduction, London–New York 2008, s. 326–327.

A. Moravcsik, Liberal International Relations Theory: A Social Scientific Assessment, Cambridge 2001, s. 14–15.

M. Howard, The Invention of Peace, London 2001, s. 30.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

racją”68. Dosadnie miał to również wyrazić Albert Einstein, uznając, że „…pokój to nie tylko brak wojny, ale obecność sprawiedliwości, prawa, porządku – krótko mówiąc, rządu”69. Te poglądy i projekty wpisują się w liberalny model myślenia o stosunkach międzynarodowych, w którym głównej recepty na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa (przez kontrolę) upatruje się w ograniczeniu (a nawet likwidacji) anarchiczności relacji między podmiotami70. Osiągnięte to może zostać przez rozbudowę (w szerz i w głąb) reżimów międzynarodowych71. W najdalej idących koncepcjach pojawiają się postulaty stworzenia „rządu światowego”.

Nawet jednak wśród „liberałów” takie poglądy budziły sprzeciw i krytykę. Raymond Aron uznawał paradygmat wrogości między narodami za niemożliwy do przezwyciężenia, choć z potencjałem do ograniczenia. Idee idące w stronę tworzenia „rządu światowego” uznawał za niebezpieczne utopie72. Jak zauważał, diagnozując najpoważniejsze bariery: „Organizacja światowa” musiałaby pozbawić państwa większości ich suwerenności militarnej, nie pozbawiając ich ani nawet nie próbując pozbawić ich zarządzania ich narodową egzystencją. Na tym polega trudność, jeśli nie sprzeczność – która jest tymczasowo nie do pokonania. Wszystkie modele „światowych konstytucji” zostały zapożyczone z zachodnich systemów konstytucyjno-pluralistycznych. Zakładają one albo państwo typu amerykańskiego, stworzone przez imigrantów, którzy przywieźli ze sobą dziedzictwo brutalnej historii, ale którzy uwolnili się od niej, zaczynając wszystko od nowa na podstawie kolonizacji; albo powolną akceptację dyscypliny prawnej przez jednostki i grupy świadome swojej wspólnoty73.

Co ciekawe, francuski myśliciel przywoływał, uznając jej zasadność, główną i nieusuwalną cechę polityczności państwa narodowego, a właściwie jego podstawowy atrybut, wprowadzony do debaty przez Carla Schmitta. W tej koncepcji kluczowe znaczenie dla polityki ma zdolność/kompetencja rozróżnienia między „przyjacielem a wrogiem”74. Aron zgadzał się z poglądem, że siła, która spaja społeczność, wynika częściowo z opozycji wobec innych, a wrogość jest natu-

68 69

70 71 72 73 74

Tamże, s. 31. Howard nie waha się z nazwaniem Kanta „wynalazcą pokoju” (the inventor of peace).

Cytat za: D.A. Vallero, Just Engineering: Peace, Justice, and Sustainability, [w:] P. Aarne (red.), Vesilind Peace engineering: when personal values and engineering careers converge, Wodsville 2005, s. 43.

D. Francis, Rethinking war…, s. 155–156.

J.S. Levy, The causes of war and the conditions of peace, „Annual Review of Political Science” 1998, No. 1, s. 142–143.

R. Aron, Peace and War. A Theory of International Relations, London–New York 2017, s. 756.

Tamże, s. 757.

Szerzej: G. Slomp, Carl Schmitt and the Politics of Hostility, Violence and Terror, New York 2009, s. 81–84 i 113–114.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

99

Jacek Reginia-Zacharski

ralna dla człowieka. Dlatego może być jedynie łagodzona, a nie eliminowana75.

Marzenia o pokoju wieczystym pozostawały w sferze dążeń niespełnialnych, co więcej nieracjonalnych – zgodnie z opinią Alexisa de Toqueville’a: Jedną z najbardziej znanych słabości ludzkiego umysłu jest chęć pogodzenia sprzecznych zasad i kupienia spokoju kosztem logiki76.

Wracając do poglądów Schmitta na temat wojny i pokoju, warto podkreślić, że uznawał on pokój jako naturalną konsekwencję wojny, przy czym ten pierwszy rozumiany był jako relatywnie trwała regulacja77. Jednak niemiecki myśliciel dostrzegał zacieranie się dychotomii wojna–pokój we współczesnym świecie, znajdując źródło tego zjawiska w Hobbsowskich uwagach na temat natury ludzkiej i relacji miedzy narodami78. Ostatecznie logika podpowiada, że najbardziej prawdopodobnym i poniekąd – naturalnym scenariuszem jest stan zbrojnego pokoju, od czasu do czasu przerywanego erupcją wojny, jako czynnika korygującego79. Koresponduje to zresztą z opinią przywoływanego wcześniej Raymonda Arona, iż „powodem do wojny może być poszukiwanie pokoju”80, co sprawia, że przyczyny wojen są w istocie nieusuwalne (skoro pokój może być przyczyną wojny): Krytyka idealistycznej iluzji jest nie tylko pragmatyczna, ale także moralna. Idealistyczna dyplomacja zbyt często popada w fanatyzm; dzieli państwa na dobre i złe, na miłujące pokój i wojownicze. Przewiduje trwały pokój poprzez przez ukaranie tych drugich i triumf tych pierwszych. Idealista, wierząc, że zerwał z polityką władzy, wyolbrzymia jej zbrodnie. Czasami państwa przestrzegają swoich zasad i, pod pretekstem karania agresorów, posuwają się w skrajności do wojny i zwycięstwa; czasami, gdy ich interesy są zagrożone lub okoliczności zmuszają je do tego, podążają za swoimi możliwościami81.

Bardzo oryginalne, choć – przyznać trzeba – proste, rozumienie pokoju pozytywnego zaproponował Colin S. Grey. O ile w odniesieniu do pokoju rozumianego „wąsko” jako brak walk, podziela on raczej tradycyjne stanowiska, o tyle w perspektywie systemowej wprowadził pojęcie „wojny nie do pomyślenia”, jako składnika (wyznacznika) stabilnego i relatywnie trwałego stanu politycznego:

75 76 77 78 79 80 81

R. Aron, Peace and War…, s. 292–293.

Cytat za: A. Macfarlane, Alexis De Tocqueville and the Making of the Modern World, Cambridge 2018, s. 14.

G. Slomp, Carl Schmitt and…, s. 33.

Tamże, s. 29–38, 49–51.

Tamże, s. 80–85.

W ujęciu „prewencyjnym” takie stanowisko zostało wyrażone w słynnej maksymie Flawiusza Wegecjusza Si vis pacem para bellum.

R. Aron, Peace and War…, s. 584.

100

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

„Pokój” to słowo o dwóch głównych znaczeniach. Z jednej strony jest to prosty opis stanu braku wojny. Z drugiej strony, może ono zawierać normatywną ocenę stosunków politycznych, a także opisywać stan braku wojny. W drugiej definicji „pokój” odnosi się do relacji politycznych, w których wojna jest prawie nie do pomyślenia.

Dla przykładu: w 1938 i 2007 roku między Wielką Brytanią a Niemcami panował pokój. Ale w 1938 roku pokój ten był niepewny (…). W 2007 roku wojna między tymi dwoma krajami była nie do pomyślenia. A jednak ten sam termin [pokój – JRZ] jest używany w obu przypadkach82.

5. Wojna, pokój i stabilny ład międzynarodowy Jednym z kluczowych pytań pozostaje Co powoduje pokój? Odpowiedzi mogą obejmować: równowagę sił; tymczasowo niepodważalną (i akceptowalną) nierównowagę sił; nuklearny pokój; oraz brak żywotnych interesów w sporze. Trwały pokój w systemowym rozumieniu Greya w domenie geopolitycznej zakłada porządek świata, w którym wojna jest „nie do pomyślenia” i pozostaje niepraktyczna z uwagi na przewagę kosztów nad ewentualnymi zyskami. Aby osiągnąć taki pokój konieczna jest realizacja dwóch przesłanek. Po pierwsze, wojna musi przestać być postrzegana jako użyteczne narzędzie / instrument polityki. Po drugie, musi zostać odrzucona kulturowo i normatywnie. Wojna nie może być społecznie akceptowalna – a polityka i strategia mają tendencję do odzwierciedlania i podążania za kulturą. Tak będzie dopóty – wg Greya – dopóki społeczności nie doznają nadzwyczajnego szoku związanego z bezpieczeństwem83.

Rolę takiego wstrząsowego czynnika w dziejach pełniły zwykle potężne ogólnosystemowe wojny84, które prowadziły do zburzenia wcześniej istniejącego ładu międzynarodowego, będącego funkcją rozkładu potęgi. Ponadto niszczyły one zupełnie system międzynarodowy, który należy postrzegać jako zespół kodyfikowanych i – powszechnie akceptowanych (uniwersalnych) – niekodyfikowanych norm, określających model relacji między państwami i narodami.

W pewnym uproszczeniu ten zbiór można nazwać „zasadą systemową”. Wojna, jako zjawisko z definicji charakteryzujące się „odwróceniem punktów odniesienia” funkcjonowania społeczno-politycznego w czasie pokoju85, oznaczała już 82 83 84 85

C.S. Gray, War, Peace and International Relations. An Introduction to Strategic History, London–New York 2007, s. 275.

Tamże, s. 276.

J.S. Levy, The causes of war and…, s. 47.

H. Bull, The Anarchial Society. A Study of Order in World Politics, London 1977, s. 178; zob.: J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie współczesnym. Uczestnicy, cele, modele, teorie, Łódź 2014, s. 140–141. Rozpoczęcie wojny oznaczało jednocześnie otwarcia pola dla „przemocy nobilitowanej”.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

101

Jacek Reginia-Zacharski

w momencie wybuchu anihilację dotychczasowego porządku normatywnego86.

Po zakończeniu czasu destrukcji – wojny – rozpoczynał się czas konstruowania.

Im bardziej niszczycielska była wojna, tym większe obszary systemowe były do budowy na nowo87. Kolejne, długotrwałe „łady i systemy międzynarodowe” powstawały z reguły właśnie jako konsekwencja wyniszczających wojen ogólnosystemowych88, od wojny trzydziestoletniej poczynając, na drugiej wojnie światowej kończąc89.

Nie wchodząc w głębsze analizy tego problemu, badania dotyczące ostatnich dwustu lat pozwalają uznać tę hipotezę za wysoce prawdopodobną. Zatem pokój systemowy, który powstaje w wyniku gwałtownej i traumatycznej destrukcji wcześniejszego ładu międzynarodowego oraz zakwestionowaniu „zasady systemowej” byłby poniekąd funkcją skali wojennego zniszczenia. Obserwacje Luttwaka, dotyczące negatywnej roli „zamrażania” konfliktów zbrojnych, niemal z definicji własnej zyskałyby solidne uzasadnienie. Co więcej, zablokowanie rozstrzygnięć militarnych i narzucenie – na przykład w oparciu o presję międzynarodową – traktatu pokojowego, abstrahującego od głębokich uwarunkowań i motywacji beligerantów, może wywoływać efekt i skutki „złego pokoju”. Uznawany przez wszystkie zainteresowane strony za głęboko niesprawiedliwy, w istocie nie prowadziłby on do trwałych rozwiązań – wręcz przeciwnie – sprzyjałby nakręcaniu negatywnej spirali behawioralnej i otwieraniu kolejnych pól konfliktu. Można postawić tezę, że sięgnięcie przez skonfliktowane strony po przemoc zbrojną i w konsekwencji wygenerowanie zniszczeń (czyli strat ludzkich i materialnych) stanowi właśnie w domenie „zachowań” moment krytyczny (granicę), poza którym osiągnięcie stabilnego i długotrwałego pokoju bez wcześniejszych decydujących rozstrzygnięć militarnych staje się trudne do osiągnięcia90. Inaczej ujmując

86 87

88

89 90

E. Dauphinee, War crimes and the ruin of law, „Millennium: Journal of International Studies” 2008, vol. 37, no. 1, s. 52–53.

Poniekąd koresponduje to z poglądom głoszonym choćby przez H. Spencera o „pozytywnej” dla trwałości budowy przyszłego ładu roli zajadłości i destrukcyjności wcześniejszych wojen – J. Rumney, Herbert Spencer’s Sociology, New Jersey 2009, s. 244–246; M. Hawkins, Social Darwinism in European and American thought, 1860–1945: Nature as a Model and Nature as a Threat, New York 1997, s. 92–93. Podobne poglądy zawiera również przywołany wcześniej artykuł E. Luttwaka.

P. Jackson, W. Mulligan, G. Sluga, Introduction, [w:] P. Jackson, W. Mulligan, G. Sluga (red.), Peacemaking and International Order after the First World War, Cambridge–New York 2018, s. 3–19; L. Neack, Elusive Security: States First, People Last, Lanham–Boulder 2007, s. 115–117.

K.J. Holsti, The State, War, and the State of War, 1996, s. 6–16; tenże, Peace and War: Armed Conflicts and International Order, 1648–1989, New York 1991, s. 336–351.

A. Kydd, B.F. Walter, Sabotaging the Peace: The Politics of Extremist Violence, „International Organization” 2002, vol. 56, no. 2, s. 268–271.

102

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

tę kwestię, należałoby powiedzieć, że potencjalne „punkty brzegowe” pola akceptacji, w wyniku użycia sił zbrojnych przesuwają się poza granice racjonalnego konsensusu91. Można to adekwatnie zilustrować, sięgając do modelu zaproponowanego przez Simona Fishera i zespół współautorów, w którym międzynarodowe konflikty zbrojne, a zatem i możliwości osiągnięcia ich rozwiązania, zostały poddane analizie z dwiema zmiennymi warunkującymi: celami (goals) oraz zachowaniami (behaviours)92. Wyznaczane w ten sposób cztery „typy”/kategorie starcia (brak konfliktu – konflikt ukryty – konflikt powierzchowny – konflikt pełnoskalowy) stanowią poniekąd opisy funkcji obu zmiennych93. W warunkach wojny szczególnie tę drugą domenę – zachowania, należy postrzegać jako zdecydowanie bardziej dynamiczną94. O ile bowiem domena celów podlega racjonalnej logice Clausewitzowskiego „tarcia”95 i „kulminacyjnego momentu ofensywy”96, domena zachowań charakteryzuje się emocjonalną i nieprzewidywalną dynamiką. Można zaryzykować stwierdzenie, że towarzyszące wojnie ofiary, zniszczenia i okrucieństwa „deracjonalizują” starcie oraz wprowadzą doń elementy wcześniej niezakładane97. Efekty działań destrukcyjnych generują wówczas nowe podłoża walk, powodując, że pierwotne cele stają się mało istotne – szczególnie widoczne to jest, gdy dochodzi do dominacji samonapędzającego mechanizmu akcja/reakcja nad domeną celów politycznych. Burzy to ostatecznie triadę Clausewitza – wojna przestaje być aktywnością „polityczną”. Taka rzeczywistość Martin van Creveld określił jako „wojny nietrynitarne”98. Negocjacyjny model rozwiązania konfliktu nie będzie tu miał zastosowania z uwagi na nieokreśloność punktów optymalizacji (satysfakcji) lub wysunięcie się ich poza akceptowalną skalę.

91 92 93 94 95 96 97

98

J.B. Bartholomees, Theory of Victory, „Parameters” 2008, vol. 38, no. 2, s. 27–32; R. Kupiecki, Teoria zwycięstwa…, s. 6–8.

S. Fisher, J. Ludin, S. Williams, D.I. Abdi, R. Smith, S. Williams, Working with Conflict: Skills and Strategies for Action, London 2000, s. 32–33.

J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie współczesnym…, s. 59–62.

Patrz też: J.S. Levy, The causes of war…, s. 160–161.

R.M. Milburn, Reclaiming Clausewitz’s Theory of Victory, „Parameters” 2018, Vol. 48, No. 3, s. 59.

J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie współczesnym…, s. 205–206.

H.C. Kelman, Social-psychological dimensions of international conflict, [w:] I.W. Zartman, J.L. Rasmussen (red.), Peacemaking in International Conflict: Methods and Techniques, Washington 1997, s. 201–208.

M. van Creveld, Zmienne oblicze wojny: od Marny do Iraku, Poznań 2008, s. 301–309.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

103

Jacek Reginia-Zacharski

Rysunek 5. Wpływ zachowań skrajnych na możliwości użycia modelu negocjacyjnego w zarządzaniu konfliktem

Źródło: opracowanie własne.

W takiej sytuacji zatem – by posłużyć się retoryką Clausewitza – wojna nie jest już aktywnością polityczną, staje się samonapędzającym mechanizmem (wojną doskonałą), w którym cele mogą być formułowane jako anihilacja przeciwnika99 lub jego bezwarunkowe ukaranie. W tym drugim przypadku kluczowe jest traktowanie wojny w kategoriach starcia „dobra ze złem” – przestaje być ona sformalizowanym „pojedynkiem”100, swoistym „polem negocjacyjnym” – jest egzystencjalnym zwarciem, gdzie stawką jest przetrwanie101. Na marginesie warto odnotować, że to postrzeganie wojny zostało jako norma ujęte w Traktacie Wersalskim (1919), a abolicja użycia siły zbrojnej (a zatem jego kryminalizacja) w relacjach międzynarodowych (poza prawem do obrony i realizacją zadań w oparciu o mandat ONZ), wpisana w Karcie Narodów Zjednoczonych, ugruntowała taki stan. Ostatecznie zatem, każde państwo „jednostronnie” odwołujące się do przemocy zbrojnej i wypełniające kryteria agresora – w świetle definicji z 1974 i 2010 roku, jest winne „zbrodni przeciw pokojowi” (przynajmniej w odniesieniu do zasad międzynarodowych).

Nasuwa się na koniec uwaga dość cyniczna – mimo solidnie rozbudowanego aparatu normatywno-prawnego dotyczącego zagadnienia wojny i dość jed99 J. Reginia-Zacharski, Wojna w świecie…, s. 160–162; P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeń-

stwo międzynarodowe…, s. 57–58.

100 R.M. Milburn, Reclaiming Clausewitz’s Theory…, s. 55–56.

101 Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, Gliwice 2004, s. 60: „Wojna jest największą sprawą państwa,

postawą życia i śmierci, Tao przetrwania lub zagłady”.

104

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

noznacznych możliwych interpretacji, dostrzegalna jest tendencja do realizacji scenariuszy, w których to zwycięzcy na polu walki piszą historie i interpretacje moralne. Częściowo umożliwia to skłonność do „etykietowania” toczących się wojen, która w wielu przypadkach daje efekt rozmycia kategoryzacji. Służą temu choćby takie „konstrukcje” jak wojna hybrydowa, wojna podprogowa, czy (sic!) wojna poniżej progu wojny102. Ostatnią ilustracją podobnego zabiegu było wspominane już stosowanie w odniesieniu do ewidentnej agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę określenia specjalna operacja wojskowa, co zostało zresztą podchwycone przez część innych państw. Takie kroki stwarzają przestrzeń, w której w przypadku ewentualnego zwycięstwa agresora możliwy jest powrót do relacji z nim. Nasuwa się tu wręcz porównanie z „sądem bożym”, w którym zwycięstwo stanowi legitymizację ostateczną.

Przywołane wyżej badania tendencji dotyczących zagadnień rozejmu i pokoju oraz ostatnie rozważania na temat dynamiki oraz charakteru współczesnych konfliktów zbrojnych, upoważniają do kilku wniosków podsumowujących. Wobec upowszechniania się wojny, postrzeganej w kategoriach starcia z jednostronną oceną moralną i prawną, perspektywy użycia negocjacyjnego modelu rozwiązywania konfliktu i kreowania pokoju ulegają wyraźnemu ograniczeniu. Mając przed sobą jako wyraźnie dominującą perspektywę zniszczenia lub bezwarunkowego podporządkowania, beligeranci skłonni są raczej do „walki do końca” niż zgody na kompromis103. Z pewnością sporą rolę odgrywa tu również, oparte o powyższą diagnozę, przekonanie o tymczasowości ewentualnych rozwiązań kompromisowych. Dla ilustracji warto również przywołać interesująca diagnozę Bruce’a Bueno de Mesquity, który zauważył, że kleptokratyczne reżimy z dużym udziałem komponentu wojskowego (junty), jakkolwiek skłonne są do stosunkowo szybkiego sięgania po środki zbrojne dla realizacji „szybkiego zysku”, w sytuacji większego niż zakładany oporu, łatwo rezygnują z prowadzenia walki104. Można przypuszczać, że w rozumowaniu Mesquity sprowadza się to do minimalizowania strat przy nietrafionej „inwestycji”105. Nie wchodząc w dalsze dywagacje w tej kwestii, można przyjąć, że takie wnioski dobrze korespondują z obserwacją kilku ośrodków badawczych, które odnotowały fenomen polegający na tym, że 102 Patrz: M. Fryc, Polska strategia obronności wobec zagrożenia militarnego z elementami „wojny

hybrydowej”, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2015, Nr I, s. 62–64. na temat racjonalności i jej braku w zestawieniu z bezalternatywnością, patrz: M.A. Kaplan, System and Process in International Politics, Oxford 2005, s. 57–58.

104 B. Bueno de Mesquita, A. Smith, R.M. Siverson, J.D. Morrow, Survival, Cambridge MA–London 2003, s. 221.

105 B. Bueno de Mesquita, Systemic polarization and the occurrence and duration of war, „Journal of Conflict Resolution” 1978, vol. 22, no. 2, s. 245; B. Bueno de Mesquita, R.M. Siverson, G. Woller, War and the fate of regimes: A Comparative analysis, „American Political Science Review” 1992, vol. 86, no. 3, s. 642.

103 Szerzej

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

105

Jacek Reginia-Zacharski

współczesne konflikty zbrojne o ile nie kończą się szybko (maksymalnie dwa/ trzy tygodnie), wykazują silną tendencję do przechodzenia w trwającą latami fazę chroniczną. Notabene demokracje w „logice politycznego przetrwania” sięgają po środki militarne w relacjach międzynarodowych raczej niechętnie.

Natomiast po decyzji o wejściu w konflikt z reguły zdecydowane są na walkę do zwycięskiego końca106. Stanowi to kolejną przesłankę potwierdzającą obserwację o wyraźnej tendencji do przewlekłości współczesnych wojen. Z tego zaś płynie kolejny wniosek – o ograniczonych możliwościach wypracowywania trwałych rozwiązań pokojowych, szczególnie w formie spisywanych traktatów, zyskujących sankcję międzynarodową – na przykład ze strony ONZ. Zdecydowanie dominującym wzorcem jest co najwyżej przerywanie walk (zawieszenie broni) z niewielkim udziałem towarzyszących temu ustalanych warunków z potencjałem przejścia do fazy preliminariów i negocjacji pokojowych. Z dużym prawdopodobieństwem można tłumaczyć tę tendencję traktowaniem rozejmów przez beligerantów jako szczególnej formy „pauzy strategicznej”, której główną rolą jest uzyskanie czasu na przegrupowanie i odbudowę sił przed kolejnym starciem.

6. Podsumowanie Właściwie od początku agresji rosyjskiej na Ukrainę w przestrzeni politycznej pojawiały się tak zwane inicjatywy pokojowe. Można nawet przyjąć, że wśród nich należy również umieszczać rosyjskie projekty z grudnia 2021 roku. Były one bowiem niczym innym jak (co prawda prowokacyjną) notyfikacją warunków wojny i pokoju, czyli w istocie, sformułowanym w ultymatywnym stylu, programem politycznym Federacji Rosyjskiej107. Natomiast już w marcu 2022 roku z inicjatywy białoruskiej doszło do pierwszych prób osiągnięcia zakończenia walk na Ukrainie108. Ich najpoważniejsza faza realizować się miała w Stambule, a rdzeniem postanowień miał stać się system międzynarodowych gwarancji bezpieczeństwa dla Kijowa i neutralizacja Ukrainy. Według twierdzeń strony białoruskiej fiasko tej misji wynikało ze stanowiska ukraińskiego. Kijów jednoznacznie odrzucił projekty neutralizacji państwa oraz – co wydawało się oczywiste – scenariusza, który w prosty sposób prowadziłby do zmiany władzy w państwie ukraińskim109. W istocie bowiem, przynajmniej w części, realizacja tych projektów sprowadzałaby się do przyjęcia w odniesieniu do państwa ukraińskiego 106 B. Bueno de Mesquita, A. Smith, R.M. Siverson, J.D. Morrow, The Logic of Political…, s. 218.

107 Rok wojny w analizach Ośrodka Studiów Wschodnich, A. Ebarhardt, T. Iwański, W. Konończuk

(red.), Warszawa 2023, s. 19–22.

108 Tamże, s. 66.

109 Tamże, s. 173, 187–188.

106

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

rozwiązań oczekiwanych przez Rosję w grudniu 2021 roku. Na marginesie warto odnotować, że jeszcze w styczniu i lutym roku 2022 nieoficjalnie ze strony części państw zachodnich sugerowane było zaspokojenie części oczekiwań rosyjskich (formuła „stworzenia Putinowi szansy wyjścia z twarzą”), w postaci neutralizacji Ukrainy właśnie. W takim świetle inicjatywy białoruskie nie pozostawały bez szans na zakulisowe wsparcie grupy państw zachodnich110.

Z perspektywy minionego czasu inicjatywy Mińska i „okres stambulski” należy ocenić jako charakteryzujące się znikomymi szansami powodzenia. Dla strony rosyjskiej brzegowym punktem odniesienia były elementy „planów” z 2021 roku, natomiast stanowisko (punkt optymalizacji) ukraińskie było dla Kremla nie do przyjęcia. Ukraina zażądała gwarancji bezpieczeństwa na podobieństwo rozwiązań Paktu Północnoatlantyckiego (obrona zbiorowa zgodnie z art. 5) jako warunku neutralności. W kwietniu strona ukraińska zaczęła domagać się dwóch dokumentów: kodyfikowanego porozumienia o zawieszeniu broni z Rosją i porozumienia o bezpieczeństwie z grupą państw-gwarantów – z wyłączeniem Rosji. Z drugiej strony Moskwa nalegała na odgrywanie głównej roli w gwarancjach bezpieczeństwa, zakotwiczenie ich w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (gdzie posiada status członka stałego) i uregulowanie wszystkich otwartych kwestii w jednym dokumencie. Strona rosyjska nalegała ponadto na powiązanie tych kwestii z własnymi żądaniami z grudnia 2021 r. dotyczącymi gwarancji bezpieczeństwa ze strony Stanów Zjednoczonych i NATO111.

Na początku kwietnia 2022 r media światowe i opinia publiczna zostały poruszone doniesieniami z Buczy i Irpienia112, w których stwierdzono ponad wszelką wątpliwość dowody masowych zbrodni wojennych dokonanych przez wojska rosyjskie na cywilnej ludności Ukrainy113. W domenie zachowań wojennych było to przekroczenie linii, poza którymi negocjacyjny model rozwiązania konfliktu stał się niemożliwy. Zresztą następne miesiące dobitnie potwierdziły słuszność takiej obserwacji. Ewentualne aktywności negocjacyjne, na które jeszcze w lutym i marcu poważnie liczono, były wręcz trudne do wyobrażenia. Ponadto 26 kwietnia w Ramstein odbyła się pierwsza konferencja państw zachodnich, podczas której wsparciu wysiłku obronnego Ukrainy nadano kształt systemowy. Wcześniejsze działania pojedynczych państw (Polska znalazła się od początku wśród niekwestionowanych liderów), zostały spięte w ramy zbiorowe, stwarzając podstawy do zwiększenia skuteczności dostaw poprzez osiągnięcie 110 A.

Eberhardt, Długa droga do pokoju. Scenariusze wojny rosyjsko-ukraińskiej, „Analizy i Komentarze Centrum Studiów Strategicznych WEI”, Warszawa, 13 kwietnia 2023 r., s. 1–3.

111 S. Fischer, Peace Talks Between Russia and Ukraine: Mission Impossible, „SWP Comments” 2022, no. 65, s. 3.

112 A. Eberhardt, Długa droga do…, s. 2.

113 Rok wojny w analizach…, s. 225–228.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

107

Jacek Reginia-Zacharski

synergii. Na koniec – w kwietniu i maju 2022 roku znacząco zmieniła się sytuacja na froncie. Rosyjskie ofensywy na północy należały już do przeszłości, Ukraińcy zdołali odbić znaczne obszary, a koncentracja operacyjna sił rosyjskich na długim południowym odcinku zapowiadała przewlekły konflikt. „Szybkie” zajęcie Kijowa przez Rosjan przestało być realnym scenariuszem tej wojny114.

Ostatecznie 17 maja Rosja całkowicie wycofała się ze stambulskiej formuły negocjacyjnej115. Wszystkie te czynniki spowodowały, że ewentualne „punkty optymalizacji” negocjacji przesunęły się zdecydowanie poza linie ewentualnej akceptacji przeciwnika. Kolejne „inicjatywy” do możliwości bezpośrednich rozmów ukraińsko-rosyjskich nawiązywały w stopniu znikomym lub wcale. Tym bardziej, że na początku jesieni Kreml ogłosił inkorporację czterech obwodów ukraińskich do Federacji Rosyjskiej116.

W listopadzie 2022 roku117 na Bali, podczas szczytu G-20 zgłoszone zostały ukraińskie warunki pokoju, znane jako 10-punktowy Plan Zełenskiego (Formuła Planu Pokojowego prezydenta Zełenskiego”. Zostały one ujęte w kolejnych obszarach sformułowanych jako konieczność zagwarantowania: 1) bezpieczeństwa radiacyjnego i nuklearnego; 2) bezpieczeństwa żywnościowego; 3) bezpieczeństwa energetycznego; 4) uwolnienia więźniów i powrotu osób deportowanych; 5) rzeczywistej implementacji i stosowania Karty ONZ i przewrócenie integralności terytorialnej Ukrainy; 6) wycofanie rosyjskich wojsk oraz zaprzestanie działań wrogich; 7) przywrócenia sprawiedliwości i osądzenie winnych zbrodni; 8) zakończenia zbrodni przeciw środowisku; 9) stworzenia mechanizmów przeciwdziałania eskalacji; 10) uzgodnienia politycznych warunków zakończenia wojny.

Przy „planie Zełenskiego” zresztą warto się nieco dłużej zatrzymać. Stanowi on bowiem wyraźny punkt odniesienia dla wielu innych inicjatyw. Kilka z punktów jest w sposób nieusuwalny zakorzenionych w zasadach istniejącego nadal – choć zakwestionowanego przez Rosję – systemu międzynarodowego. Właściwie oddają to słowa Andrija Jermaka (szefa gabinetu prezydenta Ukrainy, jednego z kreatorów polityki zagranicznej Ukrainy), podsumowującego efekty spotkania w Dżudzie (5–6 sierpnia 2023 roku), zwołanego z inicjatywy Arabii Saudyjskiej.

Przedstawiciel prezydenta Ukrainy stwierdził, że „[…] zaprezentowano różne opinie, ale wszyscy obecni potwierdzili przywiązanie swoich krajów do zasad 114 Rok wojny w analizach…, s. 177–290, 312–326.

115 S. Fischer, Peace Talks Between…, s. 4.

116 Rok wojny w analizach…, s. 472–474.

117 Kontekst militarny zob.: tamże, s. 439–459.

108

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

Karty Narodów Zjednoczonych, prawa międzynarodowego i poszanowania suwerenności i nienaruszalności integralności terytorialnej państw. Właśnie na tych zasadach opiera się Formuła Planu Pokojowego prezydenta Zełenskiego”118. Co warte podkreślenia, spotkanie było bodaj pierwszym o tak szerokiej formule partycypacji – udział w nim wzięły 42 delegacje. Innym – w zasadzie oczywistym – faktem była nieobecność przedstawiciela Federacji Rosyjskiej. Dla Kremla spotkania, w których punktem wyjścia ma być „Formuła Planu Pokojowego” są w sposób jednoznaczny nie do przyjęcia. Stanowi to kolejną przesłankę potwierdzającą obserwację o braku jakichkolwiek perspektyw dla „negocjacyjnego” modelu zakończenia wojny i wypracowania pokoju. Przynajmniej w tym momencie. Innym istotnym aspektem uniemożliwiającym implementację tego modelu są kolejne posunięcia rosyjskie, które trzeba lokować w domenie zachowań. Oczywiście ludobójstwo w Buczy i Irpieniu wyznaczyło (przynajmniej z perspektywy Kijowa) punkty „bez odwrotu”. Jednak w wymiarze politycznym anektowanie w wyniku nielegalnych referendów czterech obwodów Ukrainy do FR, które w ten sposób dołączyły do Krymu, zdecydowanie ograniczyły Moskwie pole manewru. Wycofanie się z tych postanowień Kremla byłoby niezmiernie kosztowne politycznie (a nawet samobójcze), Kijów natomiast – z powodów ogólnosystemowych, ale też wewnętrznych, nie zaakceptuje trwałej zmiany statusu tych ziem. Powoduje się to przybliżanie do strategicznego pata, w którym obie strony ponosić będą rosnące koszty i straty.

W pierwszą rocznicę rozpoczęcia otwartej agresji (24 lutego 2023 roku) zaprezentowane zostało „Stanowisko Chin w sprawie politycznego uregulowania kryzysu ukraińskiego”119. Składało się ono z dwunastu elementów: 1) Poszanowanie suwerenności wszystkich krajów; 2) Porzucenie mentalności zimnowojennej; 3) Zaprzestanie działań wojennych; 4) Wznowienie rozmów pokojowych; 5) Rozwiązanie kryzysu humanitarnego; 6) Ochrona ludności cywilnej i jeńców wojennych; 7) Utrzymanie bezpieczeństwa elektrowni jądrowych; 8) Ograniczanie ryzyka strategicznego; 118 Plan pokojowy dla Ukrainy. Uczestnicy spotkania w Dżuddzie potwierdzili poszanowanie

nienaruszalności granic i zasad ONZ, https://tvrepublika.pl/Plan-pokojowy-dla-UkrainyUczestnicy-spotkania-w-Dzuddzie-potwierdzili-poszanowanie-nienaruszalnosci-granic-i-zasadONZ,148234.html (7.08.2023); M. El Dahan, Ukraine seeks progress towards peace at Saudi Arabia talks, https://www.reuters.com/world/ukraine-expects-difficult-successful-talks-saudiarabia-2023-08-05/ (7.06.2023).

119 Szerzej na temat stanowiska chińskiego: Polityka Chin wobec rosyjskiej agresji na Ukrainę – (PISM), https://www.pism.pl/publikacje/polityka-chin-wobec-rosyjskiej-agresji-na-ukraine (12.08.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

109

Jacek Reginia-Zacharski

9) Ułatwienie eksportu zboża; 10) Zniesienie jednostronnych sankcji; 11) Utrzymanie stabilności łańcuchów przemysłowych i dostaw; 12) Promowanie odbudowy po konflikcie120.

Wkrótce rozpoczęła się chińska ofensywa dyplomatyczna – w marcu przewodniczący Xi Jingping złożył wizytę w Moskwie. Zrealizowana również została z inicjatywy chińskiej telefoniczna rozmowa Xi – Zełenski, a w maju z misją pokojową do Kijowa, Warszawy, Berlina, Paryża i Moskwy wyruszył specjalny wysłannik Li Hui (maj 2023 r.). Misja dyplomatyczna spotkała się z niejednoznacznymi ocenami, nie wpłynęła natomiast z pewnością na zdynamizowanie ewentualnego procesu pokojowego. W istocie trudno uznać chińską inicjatywę za projekt pokoju w toczącej się wojnie. Dwanaście punktów Pekinu stanowi raczej (poza punktami 3–7, nawiązującymi do wojny) zbiór postulatów dotyczących zasad „przyszłego ładu międzynarodowego”, co w wielu państwach tzw. kolektywnego Zachodu uznane zostało jako wskazanie, że dotychczasowy ład (i system) przestał istnieć i nie ma do niego powrotu. Tymczasem – niezależnie od oceny możliwości osiągnięcia takiego efektu, intencją „koalicji” wspierającej Ukrainę jest raczej odbudowa systemu i zapewnienie mu większej skuteczności.

Odnośnie do właściwego przedmiotu ewentualnych negocjacji pokojowych, czyli wojny i jej bezpośrednich skutków, chiński projekt niemal się nie odnosi. Zabrakło na przykład zagadnienia kluczowego – stosunku do kwestii terytorialnej.

Brak też stanowiska Pekinu w sprawie odpowiedzialności za agresję i – przede wszystkim – popełnione przez Rosję zbrodnie. Nic więc dziwnego, że inicjatywa Pekinu oraz misja Li Hui spotkały się raczej z chłodnym przyjęciem. Warto też odnotować, że komunikaty ze spotkania w Dżudzie nie wskazują na eksponowanie 12-punktowego planu Pekinu, co więcej – „Wall Street Journal” jeszcze przed rozpoczęciem konferencji informował o zmianie stanowiska chińskiego i skłonności do akceptacji formuły „pokoju bez aneksji”, która jest nie do przyjęcia dla Kremla121. Co prawda, niemal natychmiast pojawiły się zapewnienia o utrzymywaniu przez ChRL braku poparcia dla rozwiązań nieakceptowanych przez Kreml122, jednak już fakt uczestnictwa delegacji chińskiej w spotkaniu, na które nie zaproszono dyplomacji rosyjskiej, jest znamienny. Wydaje się zatem, że 12-punktowy program chiński powinien być traktowany jako ewentualna 120 China’s Position on the Political Settlement of the Ukraine Crisis (2023-02-24 09:00) https://

www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/202302/t20230224_11030713.html (2.08.2023).

121 L. Norman, St. Kalin, With China Attending, Ukraine Peace Discussions Inch Forward, https://

www.wsj.com/articles/with-china-attending-ukraine-peace-discussions-inch-forward-40855818 (6 sierpnia 2023) (8.08.2023).

122 Chun Han Wong, China Reassures Russia on Ukraine After Meeting on How to End the War, https://www.wsj.com/articles/china-reassures-russia-on-ukraine-after-meeting-with-others-onhow-to-end-the-war-a6960a81 (8.08.2023).

110

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

wykładnia „zasad generalnych”, które podczas ewentualnej konferencji pokojowej dyplomacja chińska będzie eksponować.

Dla kompletności obrazu należy jeszcze odnotować szereg innych inicjatyw, zgłaszanych przez państwa z różnych kręgów strategicznych. W maju 2023 roku głośno było o podróży prezydenta RPA, Cyrila Ramaphosy do Kijowa i Moskwy.

Dyplomacja południowoafrykańska łączyła wizyty z ewentualnymi ofertami koordynacji procesu pokojowego, jednak szczegółów ani efektów spotkań poza zdawkowymi komunikatami nie ujawniono. Aktywność ta została wsparta przez grupę liderów państw afrykańskich, między innymi przywódcę Konga Denisa Sassou Nguesso. Wobec braku danych na temat tych inicjatyw, ale przede wszystkim niepojawienia się jakichkolwiek efektów, czy „ciągu dalszego”, uzasadnione wydaje się przypuszczenie, że rzeczywistą motywację Ramaphosy należy wiązać ze spotkaniem ministrów spraw zagranicznych BRICS, które odbyło się na początku czerwca w Kapsztadzie. Oczekiwania zostały wywindowane bardzo wysoko – zainteresowanie przystąpieniem do antyzachodniego formatu miało wyrazić nawet dziewiętnaście państw123.

Pod koniec sierpnia 2023 roku odbył się szczyt BRICS, którego gospodarzem była Republika Południowej Afryki. Wśród komunikatów znalazły się informacje o nieobecności na szczycie W. Putina. Natomiast oczekiwania związane ze spotkaniem istotnie wzrosły w stosunku do przełomu wiosny i lata – o ewentualnej akcesji do formatu ma decydować około czterdziestu państw124. Te informacje znacząco uprawdopodobniają hipotezę o narzędziowym traktowaniu tzw. inicjatyw pokojowych. Podobne uwagi można odnieść do głosów płynących z Brazylii – prezydent Luiz Inácio Lula da Silva wystąpił z apelem o „zakończenie wojny”, przekonując jednocześnie o „wspólnej winie” Ukrainy i Rosji oraz destrukcyjnej roli zachodniego wsparcia dla Ukrainy. Podczas kwietniowego spotkania z prezydentem Portugalii Marcelo Rebelo de Sousą, Lula da Silva stwierdził: „Jestem absolutnie pewien, że znajdziemy znacznie lepszy wynik dla świata, jeśli uda nam się znaleźć sposób na zawarcie pokoju. (…) Ta wojna nie powinna była się rozpocząć, Rosja nie powinna była dokonać inwazji, ale tak się stało. Faktem jest, że do tego doszło. Więc zamiast wybierać strony, chcę wybrać trzecią drogę, budowę pokoju”125. Podobnie w lipcu twierdził: „Ani Zełenski, ani Putin nie chcą teraz rozmawiać o pokoju, ponieważ obaj uważają, że mogą wygrać. (…) Rozma123 Możliwe rozszerzenie BRICS. Dołączyć chce kilkanaście państw, DoRzeczy, 26.04.2023, https://

dorzeczy.pl/swiat/432988/brics-rozszerzy-sie-o-19-panstw-dyskusja-na-szczycie-w-rpa.htm (5.08.2023).

124 T. Cock, More than 40 nations interested in joining BRICS, South Africa says, Reuters, 20.07.2023, https://www.reuters.com/world/more-than-40-nations-interested-joining-bricssouth-africa-2023-07-20/ (5.06.2023).

125 Lula speaks on Ukraine war: ‘I know what an invasion is’, Euronews, 23.04.2023, https://www. euronews.com/2023/04/23/lula-speaks-on-ukraine-war-i-know-what-an-invasion-is (8.06.2023).

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

111

Jacek Reginia-Zacharski

wialiśmy z Chinami, Indonezją (…) aby stworzyć grupę krajów, która w pewnym momencie będzie w stanie przekonać Rosję i Ukrainę, że pokój jest najlepszym rozwiązaniem”126. Stanowiło to nawiązanie do „projektu” ze stycznia 2023 roku, w którym zaproponowano powołanie grupy państw-mediatorów. Co warte odnotowania, Lula przekonywał też, że geograficzna odległość tych krajów od wojny stawiałaby je w lepszej pozycji do mediacji między Moskwą a Kijowem.

Wspomniana przez Lulę Indonezja nie pojawiła się przypadkiem. W czerwcu podczas Shangri-La Dialogue w Singapurze minister obrony tego państwa, gen.

Prabowo Subianto przedstawił plan, zakładający „…zawieszenie broni, tzn. zaprzestanie działań wojennych na obecnych pozycjach obu stron konfliktu.

Wycofanie się po 15 kilometrów z wysuniętych pozycji i utworzenie w ten sposób nowej strefy zdemilitaryzowanej. Natychmiastowe utworzenie sił monitorujących, które rozmieszczone wzdłuż tej nowej strefy zdemilitaryzowanej. Zorganizowanie, przeprowadzenie i implementacja pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych referendum na spornych terytoriach, w celu obiektywnego ustalenia woli większości mieszkańców różnych spornych obszarów”127. Co ciekawe, inicjatywa z Shangri-La Dialogue w kilku miejscach zbieżna była z propozycjami włoskimi, przedstawionymi pod koniec maja Sekretarzowi Generalnemu ONZ, Antonio Guterresoowi. Zawierały one cztery postulaty: 1) zawieszenie broni i demilitaryzację linii frontu; 2) ogłoszenie Ukrainy państwem neutralnym, którego bezpieczeństwo gwarantowałaby bliżej nieokreślona grupa członków ONZ (szczegóły miałyby zostać określone na przyszłej konferencji pokojowej); 3) wypracowanie dwustronnego porozumienia między Rosją a Ukrainą w celu wyjaśnienia przyszłości Krymu i Donbasu. Umowa dotyczyłaby praw kulturowych i językowych oraz gwarantowałaby swobodny przepływ osób, towarów i kapitału (w propozycji Krym i Donbas dysponowałyby autonomią, w tym w kwestiach obrony, ale byłyby częścią Ukrainy); 4) wypracowanie wielostronnego porozumienia pokojowego między Unią Europejską a Rosją, które obejmowałoby stopniowe wycofywanie rosyjskich wojsk z Ukrainy i zniesienie zachodnich sankcji wobec Moskwy128.

Oczywiście zaprezentowane „zestawienie” nie wyczerpuje listy pojawiających się inicjatyw. Należy choćby wspomnieć pewne kroki Berlina i Paryża, 126 H. von der Burhard, Brazil’s Lula upbeat on EU-Mercosur deal, calls for peace in Ukraine,

POLITICO, 19.07.2023, https://www.politico.eu/article/brazil-luiz-inacio-lula-da-silva-eu-russia-ukraine-war-mercosur-deal-calls-for-peace/ (5.08.2023).

127 20th Asia Security Summit: The Shangri-La Dialogue, Third Plenary Session – Saturday 3 June 2023; (International Institute for Strategic Studies – IISS) – https://www.iiss.org/globalassets/ media-library---content--migration/files/shangri-la-dialogue/2023/provisional-transcripts/p-3/ general-retd-prabowo-subianto-minister-of-defense-indonesia---as-delivered.pdf (5.08.2023).

128 E. Sylvers, Italy Circulates 4-Point Peace Plan, (20 maja 2022), https://www.wsj.com/livecoverage/russia-ukraine-latest-news-2022-05-20/card/italy-circulates-4-point-peace-plan-h2o9EfwULf6P1mwDbjdn (6.08.2023).

112

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

czy wreszcie bardzo eksponowane działania Turcji. Szczególnie te ostatnie skoncentrowane były na zagadnieniach związanych z tranzytem produktów rolnych – głównie zboża, szlakami przez Morze Czarne, chociaż niewątpliwie posiadały kontekst zdecydowanie szerszy. Ograniczany był on jednak znacząco pragmatyką działań Ankary, która unikała zajmowania jednoznacznego stanowiska wobec wojny, oferując „dobre usługi” mediacyjne i przede wszystkim własne terytorium jako miejsce negocjacji.

Przedstawione „inicjatywy pokojowe” właściwie nie wychodzą poza pole, które można opisać jako doprowadzenie do fazy „pokoju negatywnego”, rozumianego jako zaprzestanie walk. Z perspektywy omówionego wcześniej dynamicznego modelu są to działania w pełni racjonalne. Niemniej zauważyć trzeba, że odnoszą się one przede wszystkim do uwarunkowań normatywnych, odwołujących się do postulatu zakończenia wojny jako stanu dotkliwego dla systemu międzynarodowego. Abstrahują tym samym od czynników przesądzających, czyli sytuacji na froncie i możliwości prowadzenia działań zbrojnych przez beligerantów. Nawet pobieżna analiza sytuacji wojennej przekonuje, że perspektywa obustronnie dotkliwego pata jest odległa. Równie odległe wydają się scenariusze zakładające jednostronną klęskę jednej ze stron wojujących. O ile jeszcze rok 2022 zaznaczał się w analizach przewidywaniami militarnej klęski Ukrainy (faza pierwsza) lub Rosji (faza druga po letnich kontrofensywach), to dominantą w 2023 jest raczej utrwalające się przekonanie o długotrwałości i przewlekłości konfliktu. Zima 2022/2023, która miała doprowadzić do załamania ukraińskich możliwości obrony, nie spowodowała takiego efektu; a kolejne pakiety sankcji nakładanych na Federację Rosyjską nie załamały rosyjskiej gospodarki. Nic też nie wskazuje na to, aby nastroje społeczne w tym państwie mogły stać się czynnikiem wpływającym na zakończenie wojny. Wspomniane abstrahowanie od sytuacji na froncie, charakterystyczne dla przywoływanych „inicjatyw pokojowych”, skłania do formułowania tezy o ich narzędziowym wykorzystywaniu dla realizacji własnych celów przez podmioty zgłaszające. Służyć one mogą (i służą) wykazywaniu aktywności na forum międzynarodowym i lewarowaniu pozycji w układzie regionalnym i instytucjach międzynarodowych.

Pewnego rodzaju novum stanowiło spotkanie w Dżudzie, które zgromadziło przedstawicieli czterdziestu dwóch państw, stanowiąc bodaj najbardziej reprezentatywne forum (oczywiście poza organizacjami międzynarodowymi – np. ONZ i OBWE) międzynarodowe, jak się wydaje aspirujące do „zalążka” przyszłej konferencji pokojowej. Jak dotąd trudno o jednoznaczną ocenę tego wydarzenia, wobec braku pełnego komunikatu. Niemniej prawdopodobne przyjęcie za podstawę „Formuły Planu Pokojowego”, bezpośrednio odwołującej się do zasad międzynarodowych oraz nieobecność Federacji Rosyjskiej – państwa agresora, stanowią obiecujące przesłanki do przesunięcia bieguna odpowiedzialności i tym SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

113

Jacek Reginia-Zacharski

samym skrócenia pola negocjacyjnego Federacji Rosyjskiej. Jeśli tego rodzaju działania okazałyby się skuteczne, byłby to nowy element w arsenale środków wywierania wpływu na zakończenie konfliktu poprzez osiąganie efektów poza domeną kinetyczną. Sceptycznie natomiast chyba trzeba się odnosić do trwałości ewentualnie osiąganych rozwiązań.

Bibliografia ‘Intervention Brigade’ Authorized as Security Council Grants Mandate Renewal for United Nations Mission in Democratic Republic of Congo, (28 March 2013, New York): Security Council SC/10964, Department of Public Information /News and Media Division, (WEB) https://press.un.org/en/2013/sc10964.doc.htm.

20th Asia Security Summit: The Shangri-La Dialogue, Third Plenary Session – Saturday 3 June 2023; (International Institute for Strategic Studies – IISS) – https://www.iiss. org/globalassets/media-library---content--migration/files/shangri-la-dialogue/2023/provisional-transcripts/p-3/general-retd-prabowo-subianto-minister-of-defense-indonesia---asdelivered.pdf Alger Ch.F., Peace studies as a transdisciplinary project, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace and Conflict Studies, London–New York 2007.

Aron R., Peace and War. A Theory of International Relations, London–New York 2017.

Askerov A., Historical Dictionary of the Chechen Conflict, Lanham–Boulder–New York– London 2015.

Bartholomees J.B., Theory of Victory, „Parameters” 2008, vol. 38, no. 2.

Bercovitch J., Langley J., The nature of the dispute and the effectiveness of international mediation, „Journal of Conflict Resolution” 1993, vol. 37, no. 4.

Bieleń St., Negocjacje w stosunkach w międzynarodowych, Warszawa 2013.

Bourgeois H., Labuda P., When May UN Peacekeepers Use Lethal Force to Protect Civilians?

Reconciling Threats to Civilians, Imminence, and the Right to Life, „Journal of Conflict and Security Law” 2023, vol. 28, no. 1.

Bueno de Mesquita B., Smith A., Siverson R.M., Morrow J.D., The Logic of Political Survival, Cambridge MA–London 2003.

Bueno de Mesquita B., Siverson R.M., Woller G., War and the fate of regimes: A Comparative analysis, „American Political Science Review” 1992, vol. 86, no. 3.

Bueno de Mesquita B., Systemic polarization and the occurrence and duration of war, „Journal of Conflict Resolution” 1978, vol. 22, no. 2.

Bull H., The Anarchial Society. A Study of Order in World Politics, London 1977.

China’s Position on the Political Settlement of the Ukraine Crisis (2023-02-24) https://www. fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/202302/t20230224_11030713.html.

Chun Han Wong, China Reassures Russia on Ukraine After Meeting on How to End the War, https://www.wsj.com/articles/china-reassures-russia-on-ukraine-after-meeting-withothers-on-how-to-end-the-war-a6960a81.

Clayton G. et alia, Introducing the ETH/PRIO Civil Conflict Ceasefire Dataset, „Journal of Conflict Resolution” 2022, vol. 0/0.

Concepts and Dilemmas of State Building in Fragile Situations. From Fragility to Resilience, OECD/DAC Discussion Paper 2008.

Creveld M. van, Zmienne oblicze wojny: od Marny do Iraku, Poznań 2008.

114

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

Daalder I.H., NATO, the UN, and the Use of Force, March 1, 1999 – (WEB) https://www. brookings.edu/articles/nato-the-un-and-the-use-of-force/.

Dauphinee E., War crimes and the ruin of law, „Millennium: Journal of International Studies” 2008, vol. 37, no. 1.

Drago A., Peace Studies and the Peace Movement, „The Canadian Journal of Peace and Conflict Studies” 2012/2013, vol. 44/45, no. 2/1.

Dunaj K., „Dyktat wersalski” i jego kontestacja w Republice Weimarskiej, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2019, T. XVIII, z. 1.

Eberhardt A., Długa droga do pokoju. Scenariusze wojny rosyjsko-ukraińskiej, „Analizy i Komentarze Centrum Studiów Strategicznych WEI”, Warszawa, 13 kwietnia 2023 r.

El Dahan M., Ukraine seeks progress towards peace at Saudi Arabia talks, https://www. reuters.com/world/ukraine-expects-difficult-successful-talks-saudi-arabia-2023-08-05/.

Findlay T., The new peacekeepers and the new peacekeeping, [w:] T. Findlay (red.), Challenges for the New Peacekeepers (SIPRI Research Report No. 12), Oxford 1996.

Findlay T., The Use of Force in UN Peace Operations, Oxford–New York 2002.

Fischer S., Peace Talks Between Russia and Ukraine: Mission Impossible, „SWP Comments”, no. 65 (November 2022).

Fisher S., Ludin J., Williams S., Abdi D.I., Smith R., Williams S., Working with Conflict: Skills and Strategies for Action, London 2000.

Fligel A., Filozofia pokoju globalnego Prawo do interwencji zbrojnej – analiza przypadku, „International Studies. Interdisciplinary Political and Cultural Journal” 2021, vol. 27, no. 1.

Fortna V.P., Peace Time. Cease-Fire Agreements and the Durability of Peace, Princeton– Oxford 2004.

Francis D., Rethinking War and Peace, London–Ann Arbor 2004.

Fryc M., Polska strategia obronności wobec zagrożenia militarnego z elementami „wojny hybrydowej”, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2015, Nr I. Gaddis J.L., Zimna wojna. Historia podzielonego świata, Warszawa 2007.

Galtung J., An Editorial, „Journal of Peace Research” 1964, Vol. 1, No. 1.

Galtung J., Webel Ch., Peace and conflict studies: looking back, looking forward, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace and Conflict Studies, London–New York 2007.

Galtung J., Introduction: peace by peaceful conflict transformation – the transcend approach, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace and Conflict Studies, London–New York 2007.

Galtung J., Peace by Peaceful Means: Peace, Conflict, Development and Civilisation, London 1996.

Glasl F., Enriching conflict diagnosis and strategies for social change: A closer look at conflict dynamics, [w:] D. Körppen, B. Schmelzle, O. Wils (red.), A Systemic Approach to Conflict Transformation Exploring Strengths and Weaknesses, Berlin 2008.

Gray C.S., War, Peace and International Relations. An Introduction to Strategic History, London–New York 2007.

Hampson F.O., Crocker Ch.A., Aall P.R., Negotiation and international conflict, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace and Conflict Studies, London–New York 2007.

Hawkins M., Social Darwinism in European and American thought, 1860–1945: Nature as a Model and Nature as a Threat, New York 1997.

Henrikson A.K., The Geography of Diplomacy, [w:] C. Flint (red.), The Geography of War and Peace. From Death Camps to Diplomats, New York 2005.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

115

Jacek Reginia-Zacharski

Högbladh S., Peace Agreements in Armed Conflicts: Focusing on Finding a Solution to the Conflict Incompatibility, „Pathways to Peace and Security” (UCDP) 2/61.

Holsti K.J., Peace and War: Armed Conflicts and International Order, 1648–1989, New York 1991.

Holsti K.J., The State, War, and the State of War, 1996.

Howard M., The Invention of Peace, London 2001.

Jackson P., Mulligan W., Sluga G., Introduction, [w:] P. Jackson, W. Mulligan, G. Sluga (red.), Peacemaking and International Order after the First World War, Cambridge–New York 2018.

Kaplan M.A., System and Process in International Politics, Oxford 2005.

Kelman H.C., Social-psychological dimensions of international conflict, [w:] I.W. Zartman, J.L. Rasmussen (red.), Peacemaking in International Conflict: Methods and Techniques, Washington 1997.

Kupiecki R., Teoria zwycięstwa. Przegląd problematyki, „Sprawy Międzynarodowe” 2013, nr 1.

Kydd A., Walter B.F., Sabotaging the Peace: The Politics of Extremist Violence, „International Organizations” 2002, vol. 56, no. 2.

Legucka A., Frozen and Freezing Conflicts in Eastern Europe and South Caucasus: Implications for Regional Security, „Yearbook of the Institute of East-Central Europe” 2017, Vol. 15, No. 2.

Levy J.S., The causes of war and the conditions of peace, „Annual Review of Political Science” 1998, No. 1.

Lind G., The Revival of Chapter VIII of the UN Charter: Regional Organisations and Collective Security, (PrintCenter) Stockholm 2004.

Luttwak E.N., Give War a Chance, „Foreign Affairs”, July/August 1999.

Macfarlane A., Alexis De Tocqueville and the Making of the Modern World, Cambridge 2018.

Mearsheimer J.J., Tragizm polityki mocarstw, Kraków 2019.

Mearsheimer J.J., Wielkie złudzenie. Liberalne marzenia a rzeczywistość międzynarodowa, Kraków 2019.

Milante G., Peace and development, [w:] M. Caparini, G. Milante (red.), Sustaining peace and sustainable development in dangerous places, SIPRI Yearbook 2017, Oxford 2018.

Milburn R.M., Reclaiming Clausewitz’s Theory of Victory, „Parameters” 2018, Vol. 48, No. 3.

Miyoshi Jager Sh., Brothers at War. The Unending Conflict in Korea, Oxford 2013.

Moravcsik A., Liberal International Relations Theory: A Social Scientific Assessment, Cambridge 2001.

Musiał A., Common Concepts of Immanuel Kant’s The Perpetual Peace and The Charter of the United Nations, „Studies in Global Ethics and Global Education” 2018, no. 10.

Neack L., Elusive Security: States First, People Last, Lanham–Boulder 2007.

Norman L., Kalin St., With China Attending, Ukraine Peace Discussions Inch Forward, https://www.wsj.com/articles/with-china-attending-ukraine-peace-discussions-inchforward-40855818.

Olesiuk-Okomska M., Przestępstwa międzynarodowe podlegające rozpoznaniu przez międzynarodowe trybunały karne (International Crimes Within the Jurisdiction of International Criminal Courts and Tribunals), „International Journal of Legal Studies” 2017, No. 2, vol. 2.

Plan pokojowy dla Ukrainy. Uczestnicy spotkania w Dżuddzie potwierdzili poszanowanie nienaruszalności granic i zasad ONZ, https://tvrepublika.pl/Plan-pokojowy-dla-UkrainyUczestnicy-spotkania-w-Dzuddzie-potwierdzili-poszanowanie-nienaruszalnosci-granic-izasad-ONZ,148234.html.

116

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

Pokój „pozytywny” i „negatywny” – rozważania w cieniu ukraińskiej wojny obronnej…

Reginia-Zacharski J., Wojna w świecie współczesnym. Uczestnicy, cele, modele, teorie, Łódź 2014.

Rok wojny w analizach Ośrodka Studiów Wschodnich, red. A. Ebarhardt, T. Iwański, W. Konończuk, Warszawa 2023.

Rondeaux C., Sterman D., Twenty-First Century Proxy Warfare, [w:] C. Rondeaux, D. Rothenberg, D. Sterman, P. Bergen (red.), Understanding the New Proxy Wars Battlegrounds and Strategies Reshaping the Greater Middle East, Oxford 2022.

Rumney J., Herbert Spencer’s Sociology, New Jersey 2009.

Russia to Withdraw From the International Criminal Court, „The Moscow Times” (Nov. 16, 2016) – WEB: https://www.themoscowtimes.com/2016/11/16/putin-issues-decree-towithdraw-from-the-international-criminal-court-a56170#google_vignette.

Slomp G., Carl Schmitt and the Politics of Hostility, Violence and Terror, New York 2009.

Sokalski H.J., Odrobina prewencji. Dorobek dyplomacji prewencyjnej ONZ w Macedonii, Warszawa 2007.

Stamnes E., United Nations Preventive Deployment in Macedonia: A Critical Security Studies Analysis, Saarbrücken 2010.

Stark A., The Historical Evolution of Proxy Wars, [w:] A. Moghadam, V. Rauta, M. Wyss (red.), Routledge Handbook of Proxy Wars, Abington–New York 2023.

Stedman J.S., Spoiler problems in the peace proces, „International Security” 1997, vol. 22, no. 2.

Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, Gliwice 2004.

Sylvers E., Italy Circulates 4-Point Peace Plan, (20 maja 2022) – https://www.wsj.com/ livecoverage/russia-ukraine-latest-news-2022-05-20/card/italy-circulates-4-point-peaceplan-h2o9EfwULf6P1mwDbjdn UN A/RES/3314(XXIX): United Nations General Assembly Resolution 3314 (XXIX) – 14th of December 1974. Definition of Aggression.

Ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o ratyfikacji poprawek do Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, sporządzonego w Rzymie dnia 17 lipca 1998 r., przyjętych podczas konferencji rewizyjnej w Kampali (rezolucje nr 5 i 6) w dniach 10 i 11 czerwca 2010 r. (Dz.U. 2014, poz. 500).

Vallero D.A., Just Engineering: Peace, Justice, and Sustainability, [w:] P. Aarne Vesilind (red.), Peace engineering: when personal values and engineering careers converge, Woodsville 2005.

Webel Ch., Introduction: toward a philosophy and metapsychology of peace, [w:] Ch. Webel, J. Galtung (red.), Handbook of Peace and Conflict Studies, London–New York 2007.

Wedgwood R., Regional and subregional organizations in international conflict management, [w:] C.A. Crocker, F.O. Hampson, P. Aall (red.), Managing Global Chaos: Sources of and Responses to International Conflict, Washington 1996.

Weiss Th.G., Zach Kalbacher D., The United Nations, [w:] P.D. Williams (red.), Security Studies: An Introduction, London–New York 2008.

Wiśniewski B., Teoria demokratycznego pokoju, [w:] R. Zięba, St. Bieleń, J. Zając (red.), Teorie i podejścia badawcze w nauce o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2015.

Wusten H. van der, Violence, Development, and Political Order, [w:] C. Flint (red.), The Geography of War and Peace. From Death Camps to Diplomats, New York 2005.

Zartman I.W., Negotiation and Conflict Management: Essays on Theory and Practice, New York 2008.

Zartman I.W., Ripeness: The hurting stalemate and beyond, [w:] P.C. Stern, D. Druckman (red.), International Conflict Resolution after the Cold War, Washington 2000. Żurawski vel Grajewski P., Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012.

SPRAWY ZAGRANICZNE 1 (1) 2023

117