museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
1 Carl De Keyzer, Door Mai-Mai
strijders afgebrand dorp vlak bij Mitwaba, Congo 2006 © Carl De Keyzer/Magnum Photos Carl De Keyzer werkte jarenlang aan Trinity, een drieluik dat een beeld geeft van macht, oorlog en politiek in de wereld. De verschillende onderdelen kregen als titel Tableaux d’Histoire, Tableaux de Guerre en Tableaux Politiques. Uit Tableaux de Guerre komt dit landschap.
2 Carl De Keyzer, Vrije universiteit
Kigali, Rwanda 2014 © Carl De Keyzer/Magnum Photos Enkele maanden geleden reisde De Keyzer naar Rwanda. Directe aanleiding was de herdenking van de genocide uit 1994. Hij fotografeerde er een land met diepe wonden dat weliswaar onder leiding van de gecontesteerde president Paul Kagame economisch vooruit gaat.
Brugge herdenkt de Groote Oorlog. Op 14 oktober 2014, precies 100 jaar na de Duitse inval in de stad, opent in de stadshallen een grote tentoonstelling. De hallen bieden dan ruimte aan zowel een artistieke als een historische blik op de Eerste Wereldoorlog. Aan drie curatoren – Magnumfotograaf Carl De Keyzer, auteur David Van Reybrouck en historica Sophie De Schaepdrijver- werd gevraagd om elk op hun manier naar de oorlog te kijken. Dit resulteerde enerzijds in een omvangrijk luik rond fotografie en oorlog wereldwijd (‘Oorlog in Beeld’), anderzijds in een verhaal rond Brugge als bezette stad (‘Brugge in Oorlog’). We sluiten zo aan bij de sterke traditie van kunsttentoonstellingen die Brugge vandaag kent, en hopen ook een minder belichte kant van de Brugse geschiedenis aan bod te laten komen. Bruggemuseum, Erfgoedcel Brugge en Stadsarchief Brugge leiden dit project samen met Brugge Plus en Toerisme Brugge in goede banen. Een stuurgroep onder leiding van Schepen Lambrecht dient al jaren hetzelfde doel. Toerisme Vlaanderen en ‘Gone West’ van de Provincie West-Vlaanderen bieden financiële ondersteuning. De scenografie wordt voor ‘Oorlog in Beeld’ verzorgd door PK-projects, voor ‘Brugge in Oorlog’ door Koen Bovée. Door Ina Verrept
carl de keyzer en david van reybrouck als curatoren van ‘oorlog in beeld’ De Eerste Wereldoorlog op een gepaste manier herdenken in de hoofdstad van West-Vlaanderen is geen sinecure. Al vroeg bij het ‘nadenken over herdenking’ dook de naam van Carl De
4
Keyzer op. De Belgische De Keyzer (geboren in Kortrijk) is lid van het vermaarde Magnum-fotoagentschap waarvan de naam sterk verbonden is aan reportagewerk en oorlogsfotografie. Hij schuwt geen grote thema’s in zijn fotoboeken en tentoonstellingen. Macht, oorlog, kolonisatie en godsdienst zijn enkele van zijn onderwerpen. Hij richtte zijn camera jaren geleden al op
1
India, het voormalig Oostblok, Amerika en Afrika. Dat hij op een bijzondere en doordachte manier met historische onderwerpen omgaat, lijdt geen twijfel. Voor zijn ‘Congo (Belge) en images’-project nam hij grondig de archieven van het AfrikaMuseum in Tervuren door. Hij bekeek er duizenden glasnegatieven uit de tijd van de kolonisatie en scande daarvan een selectie in. Hij verwerkte ze en gaf de beelden een nieuw leven in een boek en een tentoonstelling in het Fotomuseum in Antwerpen. Een aantal historici waren niet te vinden voor zijn artistieke benadering, waarbij de kracht van de beelden en de visie van de fotograaf zwaarder wegen dan het streven naar een historisch correcte blik. Tegelijkertijd bleek een nieuwe lezing van de beelden mogelijk te worden en lijken ze zonder ‘historische krassen’ minder ver van ons – de toeschouwer - verwijderd in de tijd. De prints raakten veel mensen, niet in het minst zij die een band hebben met de voormalige kolonie van ons land. Carl De Keyzer beperkte zich niet tot een bijzondere aanpak van oude beelden uit Congo. Hij reisde aan de hand van een reisgids uit 1950 door het hedendaagse Congo en fotografeerde er in vaak moeilijke omstandigheden de overblijfselen van ons koloniale verleden voor een tweede tentoonstellingsluik. Geen wonder dat hij daarbij het pad kruiste van David Van
Reybrouck, auteur van het vaak bekroonde ‘Congo, een geschiedenis’. De Brugse Van Reybrouck nam de teksten bij de Congolese beelden van De Keyzer voor zijn rekening. En dat in de vorm van verhalen, flarden van gesprekken met Congolezen, citaten van uiteenlopende aard.
een groote oorlog in zwart-wit en kleur
Een buitengewone samenwerking was geboren. Het deed ons als organisatoren dan ook plezier dat zowel de fotograaf als de schrijver bereid gevonden werden om zich opnieuw sa-
Voor ‘Oorlog in Beeld’ zet Carl De Keyzer zijn onderzoek naar een unieke visie op historische beelden verder. Opnieuw vormen glasnegatieven een belangrijk uitgangspunt, naast autochromes (glasplaatpositieven in kleur) en
men te engageren voor het herdenkingsproject in Brugge. Al worstelen beide met de herdenkingsgedachte, zeker in deze tijden van overrompelende ‘herdenkingsindustrie’.
2
5
museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
1
1 Albert Moreau, Verdwaalde Duitse
zeppelin geland in Bourbonne-lesBains, Frankrijk 1917 © ECPAD/ France/Moreau Albert Albert Moreau was een van de opérateurs die in opdracht van het Franse leger werkten. Hij fotografeerde onder andere uitvoerig de slag in de Champagne in 1915. 2 De Brugse Markt tijdens de oorlog
© privé-verzameling W. Verschaeve
6
celluloid. Er werd voor het originele materiaal bij deze gelegenheid echter niet uit één groot archief zoals dat van Tervuren geput, wel uit verschillende verzamelingen van zowel grote instituten als kleine collectioneurs. Onder andere het ECPAD (de fototheek van het Franse leger in Parijs), het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (Brussel), het In Flanders Fields Museum (Ieper) en Stadsarchief Brugge zijn partners. De geselecteerde beelden zijn onder andere het werk van enkele ‘opérateurs’, fotografen die in opdracht van het Franse leger het leven aan en achter het front vastlegden. Er zijn ook autochromes bij, een vroege vorm van kleuren-
fotografie die bij het begin van de 20ste eeuw ontwikkeld was door de gebroeders Lumière. We zijn eigenaardig genoeg gewend aan een Groote Oorlog in (vaak groezelig) zwart-wit of sepia, wat deze sterk geposeerde beelden in kleur dubbel bevreemdend maakt. Ook enkele Belgische fotografen komen uitgebreid aan bod in dit luik van de tentoonstelling. Uit het Stadsarchief van Brugge komt een reeks beelden van de onvolprezen Arthur Brusselle. Hij fotografeerde in opdracht van het Belgisch ministerie de ‘verwoeste gewesten’, na het einde van de oorlog. Verlatenheid en verslagenheid overheersen in deze landschapsbeelden van Diksmuide en Nieuwpoort.
brugge in oorlog Door jan d’hondt Dit luik van de tentoonstelling belicht het historische verhaal van Brugge tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het Stadsarchief trekt dit project en kan daarbij beroep doen op professor Sophie De Schaepdrijver als curator. Als autoriteit op het vlak van de hedendaagse geschiedenis en meer bepaald die van de Groote Oorlog, is zij als geen ander het best geplaatst om de specifieke eigenheid en de rol van Brugge als bezette stad binnen de ruime context van dit internationaal gebeuren te situeren. De geschiedenis van Brugge als bezette stad was zo uniek in vergelijking met die andere bezette provinciehoofdsteden in België omdat Brugge deel uitmaakte van het militairmaritiem bolwerk gevormd door de driehoek Brugge – Zeebrugge – Oostende. Duitsland
bouwde de Brugse achter- en zeehaven uit tot een duikbootzeehaven met uitkijkposten, langeafstandsgeschut, luchtafweergeschut, prikkeldraad, elektrische versperringen, bunkers, radioverbindingen, onderzeese mijnen, … Dit bolwerk diende aldus professor De Schaepdrijver als ‘een steunpunt voor een uitputtingsslag tegen de Britse bevoorrading, én een defensief steunpunt dat ervoor moest zorgen dat de Vlaamse kust niet in handen van de vijand zou vallen: een bolwerk in de vooruitgeschoven verdedigingslijn die de Heimat moest beschermen.’ Dit had als gevolg dat in deze ruime driehoek, het Marinegebied genaamd, een heel streng militair regime o.l.v. admiraal Von Schröder heerste waardoor de bewegingsvrijheid van de inwoners tot een strikt minimum was beperkt. De Bruggelingen hadden te lijden, aan Duitse kant, van de vele verbods- en gebodsbepalingen zoals de tewerkstelling aan de
haven en de kustverdediging, de opeisingen van etenswaren en gebruiksvoorwerpen en de inkwartieringen van Duitse militairen. Van geallieerde zijde werd Brugge, omwille van die belangrijke havenfunctie, bestookt door luchtbombardementen. Ongeveer 6.000 bommen werden boven Brugge en de randgemeenten gedropt, 126 huizen in Brugge werden volledig vernield en er vielen 125 dodelijke slachtoffers. Dit uniek verhaal wordt door Sophie De Schaepdrijver in samenwerking met scenograaf Koen Bovée ingedeeld en vormgegeven in elf thema’s, die deels chronologisch elkaar opvolgen: Brugge aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog; de oorlog breekt uit en de inval in België; de inname van Brugge; het nieuwe gezag; Bruggelingen in het leger; duikbootbasis en bombardementen; verarming; dagelijks (samen) leven; geweld; einde van de oorlog; herdenking
2
7
museumbulletin > 14-18 oorlog in beeld | brugge in oorlog
Dankzij het In Flanders Fields Museum beschikken we over werk van de gebroeders Antony uit Ieper. Maurice en Robert Antony waren al tijdens de oorlog internationaal befaamde fotografen. De beelden die zij maakten tijdens en na de oorlog waren ondermeer populair in het ‘postkaartencircuit’. In 1915 al werden er afdrukken van hun werk gepresenteerd tijdens een tentoonstelling in het Petit Palais in Parijs, als aanvulling op een tentoonstelling over geredde kunstschatten uit de Westhoek. De broers publiceerden onder andere in The Graphic, L’Illustration, The Daily Mail en Le Monde illustré. Twee jaar geleden pas schonken Gaby en Elize Antony (de overlevende dochters van Maurice) ongeveer 3000 glasplaten aan In Flanders Fields. Het zijn opnames die een beeld ge-
1
8
ven van Ieper en de hele frontstreek, vaak met een grote artistieke en dramatische kracht.
een groote oorlog herdacht door magnum Anders dan in het ‘Congo (Belge)’-verhaal presenteert Carl De Keyzer in het hedendaagse luik van de tentoonstelling niet alleen eigen werk. Hij nodigde negen buitenlandse collega’s van Magnum uit om rond de Eerste Wereldoorlog te werken. Het zijn Alec Soth, Thomas Dworzak, Alex Majoli, Mark Power, Antoine D’Agata, Nikos Economopoulos, Trent Parke, Chien-Chi Chang en Gueorgui Pinkhassov. Zij brengen elk een visie op oorlog, herdenking en de zichtbare sporen ervan in het land dat hun thuishaven is. Die reeksen zijn een onderzoek naar hoe de
wereld vandaag de Wereldoorlog herdenkt. De grote Franse fotograaf Antoine D’Agata reed bij voorbeeld het hele Franse front af en moest na de 800 kilometer tussen de Westhoek en Zwitserland constateren: ’Er valt niets meer te documenteren.’
een tweede stem De teksten van David Van Reybrouck vormen geen uitleg bij de foto’s. Hij interpreteert bewust niet. Al van bij hun eerste samenwerking hanteren zij het idee van ’de dubbele partituur’. Van Reybrouck: “Toen Carl De Keyzer mij voor het eerst vroeg, was hij heel duidelijk. Hij zei: ’Ik wil dat je teksten schrijft bij mijn werk. Op één voorwaarde: het mag niet over mijn foto’s gaan en ook niet over mijn persoon.’ Hij was echt op
2
1 Arthur Brusselle, Zicht op Diksmuide,
1918-19 © Stadsarchief Brugge (verzameling Brusselle-Traen) Arthur Brusselle fotografeerde het landschap in de ‘verwoeste gewesten’ kort na de oorlog. 2 Alex Majoli, Oorlogsevocatie door
een amateurgezelschap, 2013 © Alex Majoli/Magnum Photos Voor de tentoonstelling volgde de Italiaan Alex Majoli een gezelschap dat historische wapenfeiten evoceert. Zijn beelden zijn filmisch en theatraal.
zoek naar een tweede stem, een tegenstem. Van daaruit is het idee van die dubbele partituur gegroeid: tekst en beeld gaan met elkaar een veel interessantere dialoog aan naarmate ze hun eigen autonomie hebben. Een discussie tussen twee mensen met andere visie is toch ook altijd veel boeiender dan het gesprek tussen twee mensen die mekaar voortdurend gelijk geven, maar eigenlijk niet eens luisteren naar mekaar.” David Van Reybrouck schrijft niet over de Wereldoorlog als dusdanig, maar over onze omgang met die oorlog. Hij ging voor vijf maanden in de Westhoek wonen om daar als een etnograaf veldwerk te verrichten. In hoeverre leeft de oorlog nog verder bij de huidige bevolking? Identificeren zij zich met de hele herdenkingsin-
dustrie die eraan zit te komen of beschouwen ze het eerder als iets externs, iets voor toeristen en Britse scholieren? “’t Is den oorlog die hier were keert,” zong Willem Vermandere lang geleden. Ja, maar welke in vorm? Van Reybrouck legde zijn oor te luisteren, urenlang, en verzamelde stemmen uit een donker West-Vlaanderen.
14-18 Oorlog in Beeld | Brugge in Oorlog van 14 oktober 2014 tot 22 februari 2015 Stadshallen Brugge
9