Livro Epatop Pampilan _Wajana by Museu do Índio

Epatop Pampilan Wajana Omi Jao

Livro da LĂngua Wajana

Presidente da República Dilma Vana Rousseff Ministro de Estado da Justiça José Eduardo Cardozo Presidente da Fundação Nacional do Índio Maria Augusta Boulitreau Assirati Diretor do Museu do Índio José Carlos Levinho Coordenador de Divulgação Científica e editor do Museu do Índio Carlos Augusto da Rocha Freire Conselho Editorial Gestão e Consultoria do Projeto de Documentação de Línguas Coordenação de design e gestão gráfica Simone Melo Equipe de Consultoria de Design Ingrid Lemos Guto Miranda Helena de Barros Maria Clara Pires Costa Priscila Alves de Moura Priscila Freire

Dados Biblioteca Marechal Rondon, Museu do Índio - FUNAI

Museu do Índio Rua das Palmeiras, nº 55 Botafogo • Rio de Janeiro • RJ • Brasil CEP 22.270-070 Tel.: (55) 21 3214 8700 www.museudoindio.gov.br

2Ficha catalográfica elaborada por Rodrigo Piquet Saboia de Mello CRB-7/6376

Epatop Pampilan Wajana Omi Jao Livro da Língua Wajana

APIWA Associação dos Povos Indígenas Wayana e Aparai Organização Lucia Hussak van Velthem e Iori Leonel van Velthem Linke

Museu do Índio - FUNAI 2014

Projeto de Documentação de Culturas Indígenas/ Prodocult – Wajana e Aparai Autores e ilustradores Axiwae Aparai Wajana Araujo Wajana Aritana Aparai Wajana Jehje Aparai Wajana Tateo Aparai Wajana Jamae Aparai Wajana Mukaia Aparai Wajana Tyna Aparai Wajana Totoka Aparai Wajana Tanai Aparai Wajana Xiukuire Aparai Wajana Piracici Wajãpi Ereweto Aparai Aparaire Wayana Aparai Aldeia Aldeias Suisuimënë e Jolokoman Terra Indígena Rio Paru D’Este Organização Lucia Hussak Van Velthem Iori Leonel Van Velthem Linke Colaboração Fernanda Martins Arte e montagem gráfica Priscila Freire Tratamento de Imagem Ingrid Lemos e Priscila Freire Revisão e Produção gráfica Priscilla Moura Apoio Instituto Iepé de Pesquisa e Formação Indígena Ministério da Educação - MEC Realização Associação dos Povos Indígenas Wayana e Aparai - APIWA Museu do Índio - FUNAI

©2014 "Os direitos autorais sobre os desenhos e textos em língua wajana constantes da presente obra são de natureza coletiva e pertencem exclusivamente aos povos Wajana e Aparai. Fica proibida a reprodução total ou parcial, de qualquer forma, das ilustrações contidas nesta obra, sem prévia e expressa autorização, por escrito, dos povos indígenas mencionados."

Sumário Carta da Presidente da Funai

Apresentação do Museu do Índio 09 Carta do Ministério da Educação

Enepotop

Introdução ao O Livro da Língua Wajana

Referências

Terras Indígenas

Wajana Omi

Alimi

Aliminaimë

Alumasi

Anapamïi

Asi

Asikala

Epale

Hawa hawa

Hului

Ilimawa

Ilipe

Kanpë

Kulumuli

Kumu

Kunana paku

Malalia ale

Mapulusana

Napi

Napëk

Okï, kasili

Ololi

Omopala

Paluu

Pupuu

Pïleu

Pëlitëë kunana

Suilulu

Tutukë

Tëmi

Ulu

Wama

Wapot ahko

Ïmë pakalon

Ëwok

100

Carta da Presidente da Funai

Maria Augusta Boulitreau Assirati Presidente da Fundação Nacional do Índio

O Museu do Índio, órgão criado em 1953 no âmbito do Serviço de Proteção aos Índios – SPI, e atualmente integrante da estrutura administrativa da Fundação Nacional do Índio- FUNAI, tem, nos últimos anos, desenvolvido importantes ações de preservação e salvaguarda do patrimônio cultural dos povos indígenas brasileiros, por meio de iniciativas que garantem a valorização desses saberes. Nesse contexto, o Programa de Documentação de Línguas e Culturas Indígenas – PROGDOC é uma expressiva atividade técnica do Museu, resultado de um intenso volume de ações junto a diversos grupos indígenas. Por meio de oficinas e cursos do Programa, jovens indígenas estão aprendendo a lidar com as novas tecnologias, voltadas à capacitação para o registro e a documentação de saberes tradicionais, tendo como resultado a salvaguarda e a preservação das culturas indígenas. Como incentivo a esse processo, foram concedidas 60 bolsas anuais para pesquisadores indígenas, de modo a permitir sua dedicação ao Projeto, cujas ações beneficiam cerca de 27 mil índios, abrangendo 105 aldeias em todo o território nacional. Com a implementação da política cultural da FUNAI na área editorial, o Museu do Índio vem ampliando e diversificando suas produções, buscando permitir que os não-indígenas conheçam mais sobre a vida, o cotidiano, e as práticas dos povos indígenas. Somente nos últimos cinco anos, foram distribuídos mais de 100 mil exemplares, referentes ao lançamento de 35 títulos, entre eles, publicações, algumas assinadas por especialistas, e outras organizadas por professores indígenas. Assim, contribuindo com esse processo de valorização de línguas e culturas ameaçadas, é com satisfação que a Funai, por meio do lançamento de cartilhas, narrativas e enciclopédias, participa do movimento de fortalecimento dos conhecimentos e das práticas culturais compartilhadas por diferentes povos indígenas.

8 8

Apresentação do Museu do Índio

José Carlos Levinho Diretor do Museu do Índio/FUNAI

O Museu do Índio, da Fundação Nacional do Índio – FUNAI, é uma importante instituição de pesquisa sobre línguas e culturas indígenas. Tem sob sua guarda acervos relativos à maioria das sociedades indígenas contemporâneas, constituídos de 17.981 objetos etnográficos e 15.121 publicações nacionais e estrangeiras, especializadas em etnologia e áreas correlatas. Os seus diversos setores são responsáveis pelo tratamento técnico de 833.221 registros textuais que datam a partir do século XIX, em processo de digitalização, e de ampla e diversificada documentação audiovisual na sua maioria produzida pelos próprios índios. Esta abrange 163.553 fotos, 599 filmes e vídeos,1.295 áudios e 771 horas gravadas. Um legado que não para de crescer. A luta contra o preconceito aos povos indígenas e o intercâmbio de ideias e informações sobre esses grupos têm pautado as ações do Museu do Índio ao longo dos seus 60 anos de histórias. Nesse percurso, a instituição se consolidou como fonte de referência para estudos sobre questões indígenas - com destaque para os destinados à demarcação de terras - e estreitou as relações com os povos indígenas, dando visibilidade aos aspectos de sua cultura e apoio aos seus projetos para o futuro. A instituição com o seu Programa de Apoio a Projetos Culturais já atuou, desde 2010, em 233 projetos que têm por finalidade promover e realizar atividades que contribuam para a promoção do patrimônio cultural dos povos indígenas com foco na sua cultura material. Em processo de expansão, o Museu do Índio, hoje, apresenta novos espaços expositivos como o Muro do Museu, a Varanda do Museu e suas Lojas de Arte. A instituição recebe, em média, 35 mil visitantes por ano, compartilha as suas informações com, aproximadamente, 600 mil internautas e alcança 57.102 pessoas por meio da itinerância de suas exposições. Recentemente, incorporou duas unidades fora do Rio de Janeiro: o Centro Cultural Ikuiapá (MT) e o Centro Cultural Indígena de Formação Audiovisual de Goiânia – Guaias (GO). Temos a certeza de que essa iniciativa de promover e divulgar as diferentes formas de expressão das culturas indígenas, por meio de uma crescente política editorial que vem sendo desenvolvida pelo Museu do Índio/FUNAI, contribui para a democratização em uma sociedade pluriétnica e multicultural. 9 9

Carta do Ministério da Educação

Rita Gomes do Nascimento Coordenação Geral de Educação Indígena - MEC

Este livro se apresenta como um documento importante para a promoção e a valorização da língua Wajana. O apoio a sua publicação faz parte do compromisso do Ministério da Educação (MEC) com o desenvolvimento de políticas educativas voltadas para o fortalecimento da educação escolar e valorização da diversidade sociolinguística dos povos indígenas. Trata-se de uma obra coletiva que, ao fazer o registro escrito de alguns dos saberes do Povo Wajana, visa colaborar diretamente com as práticas de ensino e aprendizagem desenvolvidas nas escolas de suas comunidades. Uma de suas contribuições valiosas será melhor instrumentalizar a prática de letramento na língua indígena, tornada também língua de instrução e de conhecimento nos espaços de educação e de ensino. Esperamos que este livro possa circular, além da escola, em todos os demais espaços socioeducativos dos Wajana para que, por meio dele, os saberes e fazeres aqui descritos possam ser ressignificados e reelaborados.

10 10

Enepotop

Helë man epananomoja ma, tëhepahamoja huwa. Maa, helë Epatop Pampilan Wajana Omi Jao. Ëpananomoh malalë tëhepahamoh, ahpanme hapon helë pëtuku ipetukwak ikenanpaheinë aptao ma, ikenanpalïhtao aptao malë. Malalë epatop pakolontao lëkenela itïpkak, ëpakolontao malë itïpkak, tuwalë ëweitohme ipohnëptohme huwa. Masike helë pëtuku ëtuwalonu ahpoi ëweitop pëk ëwapëtome Wajana omi jao. Ipok manatëi nïkei emna mëlë pëk. Maka.

11 11

Introdução ao Livro da Língua Wajana

Lucia Hussak van Velthem – MPEG/SCUP – MCTI Iori Leonel van Velthem Linke – FPEC/FUNAI

A escolarização de povos indígenas no Brasil é tão antiga como a história do país, pois teve início com a chegada dos primeiros missionários europeus. Nos dias atuais, apesar da Constituição Federal de 1988 reconhecer o direito desses povos à diversidade cultural, assegurando assim a construção de seus próprios projetos escolares, percebe-se que os avanços foram pequenos na transformação da escola em um lugar em que seja dada importância à língua nativa, ao conhecimento local para o pleno exercício indígena da autonomia. Assim sendo, a formação escolar permanece como uma das principais lutas do movimento indígena organizado, ao lado do reconhecimento de seus territórios originalmente ocupados. No contexto escolar verificamos que para alguns povos indígenas a escrita é uma prática conhecida há muito tempo, para outros é uma conquista recente. No norte do Estado do Pará, o hábito da escrita está se consolidando entre os professores, estudantes e pesquisadores indígenas – Tiriyó, Kaxuyana, Wajana e Aparai - que se dedicam a escrever e editar livros. Estas ações de documentação permitem valorizar e incentivar a divulgação dos saberes destes índios e contribuem para a construção de um referencial positivo sobre a diversidade cultural e linguística existente no Brasil. O importante papel da escrita foi ressaltado por alguns professores indígenas: Escrita leva informação longe. Escrita serve para escrever nossa língua e manter ela viva também no livro (Kanawari Kamaiurá). Escrever na nossa língua é uma estratégia para fortalecer nossa cultura (Giselda Pires Guarani).

A escrita é uma grande aliada dos povos indígenas na confecção de obras que são geralmente pensadas e organizadas coletivamente, pois há a compreensão de que um livro é algo que é feito por muitas pessoas. A maioria dos textos que encontramos é para uso nas escolas indígenas que demandam por materiais 12 12

diferenciados que as ajude na transmissão de conhecimentos e para o desenvolvimento do hábito da leitura nas comunidades e aldeias. Outros livros possuem textos descritivos que estão voltados para a rememoração, e aqueles que os leem ou consultam trazem novamente à lembrança vários aspectos dos seus conhecimentos, que pareciam esquecidos. Há ainda livros e catálogos ilustrados que atuam como meios de divulgação da riqueza dos saberes indígenas. Nas atividades de produção de um livro, a escrita não está sozinha, ela possui a ajuda dos grafismos, dos desenhos, das pinturas. A maioria dos livros produzidos pelos povos indígenas possuem desenhos que permitem uma melhor compreensão do texto, além de torná-lo mais completo e atraente para os que os leem. No “Livro da Arte Gráfica Wayana e Aparai- Waiana anon imelikut pampila – Aparai zonony imenuru papeh”, encontramos textos e desenhos produzidos pelos wajana e aparai. Esses desenhos utilizaram papel, lápis ou canetas hidrográficas e alguns foram criados recentemente para descrever plantas, animais e outras coisas. Outros desenhos, entretanto, reproduzem as pinturas corporais da cobra-grande Tuluperê e constituem marcas da identidade desses dois povos indígenas. Aqueles que os fizeram - para poderem aparecer naquele livro - aprenderam dos pais, dos avós, o jeito certo de fazê-los também nos cestos, nos bancos, nos vasos de barro, nas flechas e em outros artefatos. A importância dos desenhos nos livros e catálogos já foi mencionada por escritores indígenas: Temos a tinta com a qual poderemos fixar no tempo e no espaço os desenhos que figuram na memória ancestral de nossa gente há muito tempo e cujas imagens nos falam dos caminhos percorridos até os dias de hoje (Daniel Munduruku).

13 13

A confecção deste livro O Livro da Língua Wajana contém textos e exercícios para que as crianças wajana possam praticar sua língua materna. Constitui uma obra de confecção coletiva, orientada pelos professores indígenas, e será utilizada como material de apoio ao exercício da língua escrita nas escolas de duas aldeias, situadas na Terra Indígena Rio Paru d´Este: Suïsuimëne e Jolokoman. Assim, traz a singularidade de uma proposta que constitui uma experiência que é própria dos Wajana que vivem e tem suas escolas nessas aldeias. Entretanto, este livro também alcança outras comunidades onde a língua wajana é aprendida e falada, tais como Bona (Karapaeukuru pata), Mureï, Matawaré, Tapauku, Iliwa, Ijaherai, Manau, Sitale Kumntah, Aramapuku. A temática principal dos textos refere-se à produção e consumo de alimentos e de alguns dos saberes, fazeres e utensílios que estão associados a estas atividades. Entretanto, para encontrarmos a forma definitiva deste livro de apoio foi preciso organizar e executar vários encontros que se desenrolaram sob a forma de oficinas, planejadas pelo projeto Tëhamo, Tëpïhamo. Alimentação, saberes e fazeres associados entre os Wayana e Aparai (Museu do Índio/FUNAI e UNESCO) e que realiza programas de pesquisa de conhecimentos tradicionais. O projeto autoral do livro oportunizou muitos momentos de reflexão nas duas comunidades indígenas sobre sua língua, identidade e a valorização dos saberes. Os textos e exercícios foram pensados coletivamente e debatidos, escritos e reescritos e complementados por comentários orais. Todos os assuntos tiveram a mesma relevância para o resultado final que contou com a assessoria dos pesquisadores do projeto. Um dos resultados das discussões foi a grafia da autodenominação. Os participantes argumentaram que as formas “Wayana” com “Y”, ou então, “Waiana” com “I” são inaceitáveis, pois empregam letras inexistentes em seu alfabeto. Remetem, respectivamente, ao alfabeto da língua aparai e ao alfabeto da língua portuguesa. Portanto, em reconhecimento ao direito de fazerem conven14 14

ções consideradas válidas em sua própria língua, a grafia “Wajana” com “J” foi adotada, pois esta é a letra que integra o seu alfabeto. Outro ponto a ser ressaltado diz respeito às ilustrações dos textos, pois são de autoria dos Wajana envolvidos. Foram realizadas em dois diferentes momentos, um dos quais em atividades coletivas que ocorreram por ocasião das oficinas que tiveram a participação da comunidade inteira; no outro, foram produzidas pelos jovens que realizavam pesquisas individuais junto aos especialistas mais velhos, na busca por informações mais aprofundadas. Neste processo, paralelamente às formas tradicionais de transmissão de conhecimento, foram elaboradas outras maneiras de obtenção de saberes. Isto permitiu que muitos conhecimentos circulassem pela comunidade e que fossem valorizados em nova perspectiva. Esse fato contribuiu para a ampliação e renovação do interesse pelas manifestações culturais dos Wajana, entre as quais os rituais, que foram retomados, pois estavam relegados a um segundo plano, em detrimento de manifestações culturais externas. O Livro da Língua Wajana que ora apresentamos, constitui um pequeno avanço em direção ao estabelecimento de pontes entre os conhecimentos tradicionais e o que se aprende na escola e que deve se apoiar na autonomia das comunidades indígenas que vivem no norte do Estado do Pará. Assim, os Wajana poderão desenvolver seus próprios projetos de escola, relacionados com sua visão de presente e de futuro, com ações afirmativas ligadas aos aspectos culturais à qualidade de vida e à autoestima. Ao valorizarem os seus próprios conhecimentos nos currículos, os Wajana fortalecerão a sua língua, seus saberes e seus modos de vida.

15 15

Referências CABALZAR, Flora Dias (Org). Educação Escolar Indígena do Rio Negro, 1998-2011. Relatos de experiências e lições aprendidas. São Paulo: Instituto Socioambiental, São Gabriel da Cachoeira: FOIRN, 2012. GRUPIONI, Denise Fajardo. Arte visual dos povos Tiriyó e Kaxuyana. Padrões de uma estética ameríndia. São Paulo: Iepé – 2009. GRUPIONI, Luis Donisete Benzi (Org). Tempos de Escrita. Rio de Janeiro: Museu do Índio -FUNAI, 2008. MUNDURUKU, Daniel. Pequeno Catálogo Literário de Obras de Autores Indígenas. Brasilia: INBRAPI S/D. SILVA, Aracy Lopes & FERREIRA, Mariana K. Lopes (Orgs). Antropologia, História e educação. A questão indígena e a escola. São Paulo: Global, 2001. VELTHEM, Lucia Hussak & LINKE, Iori Leonel (Orgs). Livro da arte gráfica Wayana e Aparai. Rio de Janeiro: Museu do Indio-FUNAI/Iepé - 2010.

16 16

Terras Indígenas Parque do Tumucumaque e Rio Paru d’Este

17 17

Ëpata milikut eluwakom pëkën,

Wajana wëlïhamo helë ïhe kulupë

ke, wëlïham emamin ejalë tïwekïkom pëkëna tïtohme.

Wajana Omi

JUNUTPË (Alfabeto maiúsculas)

A E H I J K L M N O P S T U W Ï Ë JAKIN (Alfabeto minúsculas)

a e h i j k l m n o p s t u w ï ë JUNUTPË (Vogais maiúsculas)

JAKIN (Vogais minúsculas)

Ihmo

Ïmë

Ulu

Ëlinat

Wapu

Oka

Kasili 21

Wajana Omi JUNUTPË (Consoante maiúsculas)

JAKIN (Consoante minúsculas)

JUNUTPË MALË TËWEIHEM (Consoantes vogais)

hï

hë

jï

jë

kï

kë

lï

lë

mï

më

nï

në

pï

pë

kï

kë

sï

së

tï

të

wï

wë

Oha

Manale

Jale

Nana

Kanawa

WanĂŤ 23

Wajana Omi ANUMHAK OMI ÏNE HELE WAJANA OMI ENEK IPOHNËPTOP

ITÏPKATOP HELË

ihmo

mamhali

kanpë

pepta

akawak

imit

ïh

ëh

ïk

ëk

ïm

ëm

ïn

ën

ïp

ëp

ït

ët

Luwe

Hapa

Mëlaimë

Paila

P ï lëu Sipalat Waimok 25

Upak Ap tao Ëtutoponpë Ëhepaimëtop

Alimi

Mëha mënikate ëheluwao nunuwë po aptao, malalë. Mënikakep jatot omome hahpëi nunuwë tëwëtïhe aptao. Helë inepïkom ehet: makala epelï, palakta epelï, tëpuklem epelï, huliju epelï,kalami epelï, kumu epelï,tulii epelï, tamo kalapin epelï, tulili epelï, anakala epelï, kohlehnë man ihme inepïkom. Helë alimi pëk ulakanumtohpëkman, tuwëtoh pëk malë. Akename alakapuha tëpëihe, katusi, hapa huwa, moloinë tïtëi hemele ëhema ailë alimi epatoh pona ïpï pona. Malalë ahmit kome man wewe kawëmhakan

ehet mëlë awalaimë.

Malalë tëwepolepkai alimi epatohpona aptao, molo mënepe einë alimi etapamïï katïp, malalë alimi ja tëpënukhe aptao, mëntëja einë asimhak ehemalïmna epotoh ponalë, tëpohe aptao tuwëi hemele alakapuhake, tuwëi aptao tïtëi anïmhe, malalë tanïmhe aptao elepata pikehnë einë ipitëë pëkëinë. Moloinë enï kapja einë katali,malalë katali me mënëtïkapja kumu ale, kama tïkai aptao tënmai hemele etahmï tohme ewaptëtohme ëwa ke, tëtahmïkephe aptao mënalëja einë ëhema epolëmëtohpona umëktoponpë ëutë poinë. Tëpohe aptao mëlë ailë mëntëimëja einë ëutëna, malalë tëwepolepkai aptao, alimi ekalëja einë wëlïsija ihpokatohme, ipkëlëkëtohme, tïjetohme huwa. 28

Anumhak omi ïne helë. Trema

Enek ipohnëptop. ëmë

ëu

malonme

Pupu

ëkëi

ëpë

emna

ipïmï

Aliminaimë

Helë aliminaimë pëk ekalëtop. Maa upak aptao aliminaimë tëpu opinë eihe, peptame mëwisnë eihe alimina uhpolo. Tuhmoi Wajana tom aliminaimëja halam katopke lëken upaphakëinë. Ekuptëtse eihe halam katop masike kanawa. Malonme tulakanemïja kanawa ïptë tënei, malonme apëihe tëhalëi tot, molo Wajana awë tïlëmëphe tot. Lome pïjasija tïpohnëphë, - Aliminaimëja man tuhmoi tot, tïkai pïjai ejahe, tïpeito tomoja. Masike. - Ëhalëla eitëk, tïkai pïjai. Tunonmame kunehak tëtïhe aliminaimë, malalë elikupïnme kunehak, masike ënuwëla tëkulephe Wajana. Huwa man helë ëtutoponpë. 30

Ehehtom ipetukwakële: pi

na ex : napi

pë ë

_________________

ku me ______________

tï pë

_________________

ta la _______________

pu të

____________________

tu we _______________

li ku a _________________

tu pa _______________

po u

___________________

u ë _________________

le a

____________________

Omitatop imilihkë : ___________________

___________________ __________________

___________________

___________________ __________________

___________________

___________________ __________________

Alumasi

Alumasi pëk ulakanumtop man hakëne nunuwë po aptao, ikopëtaimëlïhtao. Alumasi man ikunalïhtao, ikunaimëlïhtao mënëhalëja tot. Mëlë katïp, malalë ijuluhkom iwëhalïtopkom peto kanëme lome nan tuna tëhekuptëi aptao ëhalëla nan tot, lome tuna ëhëkuptëla aptao apënala mënehalëja tot. Mëlë katïp, malalë man alumasi ïtëtop emna napujai. Mëlë apulutpijao kolenma. Alumasi mëlëjao man tot. Malalë man tot, tëpu pilin pëk, mëlë epïja alumasi weina aptao. Eklohpo man alumasi jahpinan po malalë hamut po tunakwao. Asimna emna tuwëi nëhalëjai. Malonme emna nuwëjai, mëlë katih man alumasi pëk.

Omime Tïkë: hapa – jala – lata – manale – nana pëne – kalipo – sipalat – tëpu – wapu

Ehet Ipetuwakële: pa – ha, _____________________ ne – pë, _______________________ la –já, _______________________ po – li – ka, __________________ ta – la, ______________________ la – pa – i, ___________________ le – na – ma, _________________ pu – të, _____________________ na – na, _____________________ pu – wa,_____________________

Anapamï i

Maa, anapamïi mëlë wama kaphem, eluwakom lëken mënïkapja. Eluwakom man ënikenanpala, wëlïham lëken mënikenanpe ulu lamatohme ma, wapot wohwomatohme huwa. Hakëne man anapamïi kapïhe aptao tïkaptop, imilikutumna ma, tïmilikhe huwa man tïkaptop. Enepophakënma man tïmilikutke tëweihem. Huwa man mëlë anapamïi eitop, maka.

Ëhehapon Pona Iwïpkak: ale

ëu

ekuu

ïpï

ihmo

upo

omo

ale

upo

ekuu

ïpï

ihmo

ëu

omo

Asi

Helë asi pëk eitop. Asi mëlë, tëpuklem epelï katïh man epelï junme eitop, lome man epï lomok. Mënepïme einë ïmë po ma, ëutë huwa. Jumhak man asi, masike Wajana tom man tëpamhe asi pëk. Tëwepitëi aptao lëken mënupëtja wëlïham aitohme haha pona, taihe aptao talilimephele mëtëtïja tahalapkephe aptao moloinë mënenme tot humulijak. Ajupïn man ipok kasili kononto malë tëhem jetohme aptao. Huwa man asi ipok eitop, maka. 36

Ënïkjam kom palë ehet imilihkë. alimi________ alawata________ meku ________ pija________

wamu________

pupuu________ lata___

pakila________ Kulimau________ akuli________

aliwe________ kaikui________

kapasi________ aluu________

Vogais ke ahmotalïptëk; a, e ke huwa: ___l____

n___n___

l___t____

m___n____l___

p___tu

____lu

____ku

k____ikui

____pu

p___kil____

Asikala Helë asikala pëk eitop. Maa, asikala mëlë tëpïhem, malalë tïwëlënkom mënïja okï me. Akename mënepïme einë ïmë ewaluhanme aptao, ma wantë mënepete, mënëtïja ma, molo tupëtse mëntëja einë. Tënephe aptao ëutënak, tïjei, moloinë tïkaklei asiphakëhnë aptao, moloinë tapuhe ijehnatohme. Tïjehnai aptao mënelïja einë hemele. Huwa man asikala ipok eitop, maka.

Alfabeto jakin imilihkë. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________

Consoantes jakin imilihkë: _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________

Vogais jakin imilihkë _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________

Epale

Epale mële epelï tëpïhem, kumu epï katïp hapon man epï, lome man tëkïje ëhanuktëla malë man olokmatse, alaule ekïï katïh mam ekïï. Malalë Wajana nepïma tapek mëlë, kalaiwahtawëinë enepïtpï mëlë epale. Masike tëpïmaimëi lëken man Wajana tomoja heje. Malalë mënupëtja einë wewe tïjepamatkem ke lëken. Malalë tïjei aptao lëken man ipok epïtohme. Huwa man epale, maka. 40

Ahmotalïptëk enïjak : nana, wetu, wapu, pëne, tamo, pome: W _______________________ A _______________________ P _______________________ U _______________________

Hawa Hawa

Maa, hawa hawa mëklë ka tunakwalï, weina aptao lëken man uphepna, malalë mënipeinomte tot weina lëken. Pïlëunake lëken mënuwëja einë, ëhapësila man muhunuke aptao, hamut epïneme esike. Tëpophakënma man takupi jao, kasili kononto jao huwa. Huwa lëken, maka.

Ëtïlë ehet ewalalonpak. manale M A N A L E

P H S T O A

pïlasi Ï E I O T L

wetu akuli alimi L A S S A I

A K U L I M

S U M A H I

I T O T M S

W E T U O A

Omi tom ahmotalïptëkële: Nana __________ ïmë ___________. Wama ___________ mëlë pïlasi. Kïjapok ____________ jupïlï. Alawata ____________ ___________ po.

Hului

Hului ëhapëitop man 5 meija poinë 7 horas pona lëken mëlë. Katïp malalë man muhuno ehek walak, alumasi, wiki, tukuxi huwamë lëkatïk, malalë man ikunalïhtao hului kojonme man 5 hos me aptao mënëhapëhjatot. Malalë man 7 horas pona lëken Hului tuhkatop moloinë, ëlë tuhpolonkai aptao tïwëlën kom iwïpïlïn mankom lëken mënahapëhjatop mëlë katïp. Malalë weina aptao hamunpo man hului, wïjahtaoman mëlë katïp man. Moloinë emna nuwëjai pïlëu nake, tuwëi aptao mënalëja, malalë etpitak mëntëja malonme emna nuhmojai. Mëlë katïp lëken man.

Ënïkjamkompale tïkë, anopkë huwa:

Etïkompalë ehet imilihkë:

Ilimawa

Ilimawa mëlë pelesina hapon lome man jakinme epelï maikam malë man jakwela. Ipok man tëhamo akpumatpï akowatohme ma, etakëtïtpë tom aptao isiwipkatohme. Ëtuknëhtao aptao malë asi kulosime tïtohme malë man ipok. Ëpimëhnë ale ïja einë mule tïjephe aptao, malalë ijumïi tom tïjephe aptao malë.

Ka tom ehet imilihkë: ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________

Ëwepohnëptop imilihkë ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________

Ilipe

Maa helë ilipe pëk eitop. Akename kumu epï akëtja einë, mënipïmhoke male einë, aleke malë tëjoptëi ilipe jumïja tëktohme. Maa, ëhelowao nunuwë tënat kapoi aptao eneimëi mëntëja akëtïtpon wïwï alëja isahkatop. Moloinë mënisahke tot, nama tïkai aptao tumëkëmëi ëutënak. Ëlukë enetop katïp hapon man ilipe enetop, lomenma man tëpophak, ulalela man Wajana, tëpamhe mëhjelëinë Wajana otïme esike. Huwa man ilipe pëk ekalëtop, maka.

Ëhehapon pona iwïpkak: a e i o u ï ë

ë ï u a e i o

Alfabeto junutpë imilihkë: _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________

Consoantes junutpë imilihkë. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________

Vogais junutpë imilihkë. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ 49

Kanpë

Ka tuwahkai, iwetepu tïkïhe, ijalalan tïkïhe ënipikala kanpëme esike. Moloinë tokowai tunake, tënephe pakolatak aptao wewe tëpëkai, tïhe, kama tïkai jala ïtop aptao tïhe ka hemele anotohme. Wapot ahkon tïhe kanpë opikai wapot ahkon ehet (maukë). Moloinë tïponmai wapot juphakanke ëkëmnë tapuhe palu aleke. Molo mënanoja hemele ëninomtala lëken iwatanomatoh pona pëkënatpë tïkohmamhe kanpë anomatop. Ëhmelëken ka mënëtanome helë katïp.

Ëtupaphalalak omi tïkë : kujapata: ku - ja - pa - ta

nunuwë: ____________________________ walata: ______________________________ kanawa: _____________________________ alawata: ______________________________ alimina: ____________________________ kapasi: _______________________________ alumasi: ____________________________ sipalat: _______________________ awawa: _______________________ silikë: ________________________ walamu: _______________________

Kulumuli

Kulumuli mëlë itulamnalï luwe hapon, malalë man ipok pïlëu potï me, tëpëkai aptao. Malalë akename mëntëja einë ëhema ailë ipëk ituhtak, apëkai huwa. Moloinë apëkaheinë aptao mënalëja einë ëutëna, malalë tëwepolepkai aptao mënapuija einë wapot epojana ahalaptohme, malalë sisihjakëhnë mënïja einë pëtuku ahalaptohme. Moloinë tahalaphe aptao mënisahke einë aklëtohme pïlëu potï me, malalë ipotï ïlïlïhtao mënawe einë ilamnailë wewe enïme, wewe ehet mëlë kalakumïlï, malalë pïlëujak enmalïhtao aptao palakta epku kuhja einë mëlë kulumuli epu malë enmatohme takïphe iwëtïtohme huwa. Malalë man helë pïlëu aleptëtpï pëkëna lëken mënëtïja, ipotïme, tëhamo wëtohme. Masike helë katïp lëken man helë pëk eitop. 52

Ënïkjam kom palë tïkë, ehet imilihkë opine huwa: 1.

Ënïkjam kom palë ehet upikë, moloinë imilihkële: Alawata _______________ ______________________ _______________________ ______________________ _______________________ ______________________ _______________________ ______________________

Kumu Maa kumu mëlë ituhtalï, iweina kuptë lëken mënepete. Epelï mëlë tëpïhem tëwepitëi aptao, tamukhe aptao malë. Epïpophakënma man talelema me ma huwa lëken malë. Eluwakom mëntëja ituhtak enïptei, tënïptëkephe aptao tënmai katali jak ma, tumëkëmëi ëutënak aptao wëlïham mënikuija amïïtohme ma, tamïïhe aptao mënamukja tot. Maa okï hakula kulosime malë kumu ipok man, takpile pëtuku mënëtïja kumuke. Huwa man kumu malë tïkloimahamo: napi, paluu, hakula, talelema, kajama, olosimë, tapakula huwa lëken. Maa kumum man ëmelëkenela ipata ituhtao, tïpatah katïh man kumu, malalë tuna epitailë man uwa, ispe leh man lome upii, itu lamnao hapon lëken man kumu kolan. Ma huwa man kumu eitop, maka.

Ëhehapon pona iwïkah: pijaeu

alimi

wetu

patu

meku

sisi

alawata

napi

patu

pijaeu

sisi

wetu

alimi

meku

napi

alawata

Pïlasi pijaeu

Mekuwat kililin 55

Kunana paku

MĂŤhe uwatop okomĂŤman aptao eputohme eihe ilak ahmit.

Ëtupaphalalak omi tïkë enï jak: walata = ____/_____/_____

patu = _____/______

walamuu = _____/______/______

lele = _____/______

alimina =_____/______/______/______ paku = _____/______

silikë = _____/______/______

wewe = _____/______

uluma = _____/______/______

wetu = _____/______

Omi tom ahmotalïptëkële inepï kom pëk Completar frases paluu – kumu – makala – oloi – napi – nana – tëpukulo – emeija Wapukui

___________

epïja.

Kïnolo _____________ epïja. Mamhali ____________epïja. Pëlë _____________ emeja. Akuli _______________ epïja ïmë po. Waiana _______________ emeja.

Malalia ale

Malalia ale mëlë pakolo tom aleme man ipok mëlë: tukusipan, tïmanatkem, tïlakaman, tïjalitakem, mamhalipan, maita, wapot pakolon, aleme man ipok malalia. Malalë man ipata tuna pata man po, ahmomta po huwa tïmakpan po lëkenhnëman inëlë, ëmelë lëkenela man mëlë huwa man mëlë katïp malalia eitop.

Ahmotalïptëkële vogais enï jak: a e

u ï

Ahmotalïptëkële consoante enï jak: h -

- l - m - n - p - k - s - t

j h

m l

p n

s k

- w w

Mapulusana

Wajana alëtpë helë. Maa upak aptao Wajana tëlëi mapulusanaja. Mapulusana mëklë kuliputpë pepta, kuliputpëimë katop. Tïkai upak Wajana ëhehmatop wake eihe. Masike, jotïpsik apëipok ëmnelumïja, tïkai tëmsilïja Wajana. Malonme wewe tëkai tëmsilïja kuliputpëimë uhmotohme imnelumïja. Malonme tëhemaptëi ëkupiimë eja, molo mëklë etuktop hepï mëlë opinë esike. Moloinë tïtëi inëlë kalïhtao molonma mapulusana ëkupimë epelï epïï pëk. Lome kunehak ënuhmola tëipalëme lëken wewe tëlëi eja. Malalë tëtaikïmai kunehak inëlë masike apëihe lëken tïtëi inëlë. Tuuututu kai lep, kïlïk kahenma lep hapak kahenma tïhapakmai emekun ejaptak tëpëihe esike. Ipanpalakahe kunehak lep lome anumhak kunehak mapulusana. Moloinë tëlëi mïhja kupola tïhule ëhenela mëklë Wajana. Maa wantë aptao tëneimëi tïwëlënuja hololo wëi itëtpïlïja ëkupiimë opikai, mële epïlïhtao wëi itëtpïlïja ëkupiimë opikai, mëlë epïlïhtao tëpohe eja. Molo mëklë Wajana mapulusana ahpo tulatai hapon malë inëlë ëtukula esike, ëkupiimë ke lëken tëwetse mapulusanaja. Wanpilop tïkai mëklë imepïn hololo wëi itëtpï. Ee lomok kaikë mëklë uhmotohme, tïkai inëlë. Mala kanëke lomok tïkai mapulusana ahpo tëweihem toh kai tuhmoi eja, helep kai tëmekpipake mïhen inëlë, moloinë tëlëimëi ëutë pona, molo eutë pono tëwepolepkai aptao tïlëmëphe inëlë. Huwa kunehak helë upak eitoponke. 60

Consoante ke tëhetkamo imilihkë: wama

________

______________

_______________

_________________

__________________

_________________

Tëhetkamo pona iwïkak: Pakolo Kapasi Pëne Püpu Kanawa

Napi

Napi man kole tëhetke: kunë ekuman, tïpulu, iliu napi, kuliputpë pumoman, kaikuiwet, alawatakaka, kalaukpi huwa. Okï kasili napime man ipok Alawatakaka, malalë man okï hakula napime man ipok tïpulu. Maa, sinkom man ipok tëpïheme ma, ëknënanom nëhpatohme ma, mule nehpatohme huwa. Napi epïme einë ïmë po, ëutë po huwa.

Ahmotalïptëk vogais ke omi a , e ke: n___n

p___p___

m___n___m___l k___a___hulu (ex) m___ku

p___l___si____n___

w___w___ w____m___ w___pu

____nïjao

Napëk

Napëk mëlë tëpïhem, malalë okï me ipok man nameptëtse man tïjehnai aptao. Akename mënepïme einë, moloinë wantë tëwëtïhe aptao mënalelëmëpja. Masike umkai wëlïi mëntëja, mënenpja, mënakowe moloinë wapona mënïja iwëtïjetohme. Tëtïjei aptao tëuhe, tïpikai, tamukhe tuna malë, malalë topoi jakwe eitohme, moloinë tokonmai hemele. Huwa man napëk ïtop, maka.

Ëwepohnëptop imilihkë tuwalë ëweitop: _____________________________________________________________

___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________

Okï, kasili

Kasili ïtop helë ulu umkai tïtëi ïmë pona, tumkai kolepsik aptao tïmonhe molohnëna, moloinë tënmai katali jak, tëtahmïhe moloinë tënephe ïmë poinë pakolo tak. Moloinë tïpikai, patu jak tïhe ipikatpï, ëhmelë tïpikanmai aptao tuna pëk tïtëi tunakwatak, malonme tokowai ulu hemele kuluwata jak, moloinë tïkïhe kama tïkai tïkïtohpëk aptao hakui tïhe wapot pona malonme napi tïkïtpï tïhe hakuijak asihnatohme, tasihnai aptao ulu tïhe takumen kai ëninomtala akpilam top pona, takpilamhe aptao tïnomtai tohkonmai lëken hemele iwëtïjetohmne helë katïp man kasili ïtop.

Pïlëuna ïtoh pëk imilihkë ëwepohnëptopjao: ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________

Ololi

Ololi mëhe tëhem, malalë eluwakomoja tuwëi aptao mënepja tot pakolo tak. Moloinë wëlïham mënihpoke wapona. Nama tïkai aptao akpumai mëntëja wëlïham tunakwatak, moloinë mënijeja tot hemele. Maa, tëtijei aptao mënikïnme wëlïham lamna pona, moloinë tëtukhamo amojiptëja eluwa, sijalëë, sijalëë mënke ëtuktëkëtëë! Katop. Huwa man maka.

Ënïjak omi tïkë: matawale

pakila

malipa

luwe wapot

Ëtïle ehet ewalalonpak: pelesina

awawa meku alawata sisi patu

Omopala

Helë Omopala ekalëtop Wajana ja ekalëtop helë, tamusi tom ekalëi lamna po walunak ëhumtohpo aptao. Maa upak aptao kunehak Omopala ulu jumme. Malonme Wajana tïtëi amat tumhe pëkëna ituhtailë, kaloi, letkë to tumhe. Kai tïpanakmai hali hali umotop, too! too! Tïkai Omopala hali hali uhmo pëk, kunumusi me kunehak Omopala. Maa tïtëi Wajana mëklë enei. Ënïk mëk enetamïi talanme mëkjam numëk itumhe, tïkai Wajana, masike tïtëi eja. Mëklë kunehak Wajana tutak itëtpï. Set set set, tïkai tïsetsetmai pitë eja, lome tuwale kunehak 70

Omopala, tïpohnëphe eja upaklë. Masike ejale ika male tëpënai too! too! Kala tëwëtïhe. Maipo lëken tëpai eja wïïlïin wïïlïin, tïkai. Moloinë tëtalepai Wajana Omopala ja. - Ëtïpa malëmalëja ïpalï? Mëhkë sija situmnet ëwot apëikët, enïk man? Tïkai Omopala. - Ïu wai kuni, tïkai Wajana. - Masikepa mëhkë situmnet. Tïkai Omopala. - Ma kaheinë hali hali tuhmonmai ejahe hemele. Moloinë maka aptao, ëtïpa mëlë mësin ehet kuni? Tïkai. - Hali hali toma helë ïpalï, helëkom ehet tuwalëhkukapa man, tïkai inëlë. - Uwa kuni, tïkai Wajana. - Ëtïke lëkenpa ëwot mitumja? Tïkai. - Kumu aleke lëken witumjai kuni! Tïkai. - Ee uwa man kumu ale tumtëla. Tïkai Omopala. - Mala kaheinë aptao tïpa tïnehpai eja paluuke ehet maikaman, maa ënepïï! Tïkai. Ëtï helë kuni? Tïkai ïpaa. - Paluu helë tëpïhem, tïkai inot. Malonme tëpïhe eja ipitpï malë, uwa tohme mala mepïja ipitpï malëla tëpïhem helë, tïkai inëlë. - Talapa nehepïja malë kuni? Tïkai meklë. - Ipikak, tïkai inëlë. Mala kaheinë tïpikai eja hemele epïtohme, moloinë tëpïhe hemele. Mëlë nama kaheinë tïtumhe ejahe hali hali tïtoponmai, situmïima hemele, tïkai. Ka kole tëuuhe, tëpëihe ejahe, malalë ka apësilïhtao tïja, ïhmo nai hene ïhmo tënei ëja aptao nai 71

kuwëjai malalë, tïkai Omopala. Ïhmo tïkai inëlë tanputoktahem pëk. - Ëë ëwenelako wai kuni ëhmo enenela. Tïkai ipaa. Lome tënei ipalïja kunehak tëwenka iwaptao. - Maa wïtëimëjahe kuni, tïkai ipaa. - Ëë pëtuku nai, tïkai inot. - Mononapsik akëlephakëpsik tïtëi aptao tïkai Ipaa. - Ëhmo toma wene upak kuni, Tïkai. - Ee awapnapa wëtamïi, tuum tïwehnai. Sïp tëwepei ipaa, asimhak. Lome ënapësila tekulephe Omopala asimna mïhen kunumusi me esike. - Ëë lome kuweneimëjai talaptao molo kuwëjai hemele, tïkai Omopala. Maa wantë tïweinaimëi aptao tïtëi mekle ituhtak kumu enïptëi, pëkëna tïtëi inëlë. Malonme kawë kumu anoka pëk italamtëtpï. Molo kawë iwaptao tumëkhe he Omopala mëklë pole. - Wïïlïin wïïlïin, tïkai maipo tëpai eja tïmëkïme. Kawë kunehak mëklë tïnijalamtëtpï kumu po. Malalë enï tïkaphe eja kawëna malë tanukhe kumu akatohme. - Jeneimëja peitoma kuni, tïkai inëlë tïja lëken. - Maa ëweneimëla kanahekwa! Tïkai Omopala.

- Talë kuwëjai hemele ipalï, tïkai malë inëlë. - Ëë awap lep nama wïkei pitë nai kuni, tïkai Wajana. - Nama tïkai ïwaptao jëtohme ëja. Tïkai malë. Malonme kumu aka pëk nama tïkai tëwaptao huwa tïkai. - Maa ïnepï ma apëikë pitë kuni jëtohme ëja, tïkai. Lome kunehak uhmopohe tëwesike lëken. - Moloinë këpëhjai japësila ëwaptao jëla ëwekulepjai malalë, tïkai Wajana. Malonme kumu opikahehle tïpoi aptao, talimanehpoi, too! Kai tuhmopoi Omopala. Maa tïlëmëphe mïhen Omopala, tum tëwepeimëi mëklë uhmopoheinë, huwa kunehak Omopala eitoponpë upak aptao, maka.

Paluu

Maa Paluu mëlë tëpïhem tëwepitëi aptao. Kole man paluu tom ispe maikaman, pëli, ëpelehawi, kujali, manau, paluluimë, palankita, maipuli wotkalan kohle man. Lome helë paluu maipuli wotkalan pëk lëken ekalëtop. Paluu mëlë tëpïma, mënepïme einë ïmë po, malalë ëutë po malë. Huwa man paluu maipuli wotkalan epïtop: tëpïhe lëken, tïjei tïpulakmai, tijela tïpulakmai, tïpuhe wapot jehtalan pona, malalë okï me mënelïja einë tïjehnnai aptao, huwa. Ma maka huwa lëken.

Milikmilik me imilihkële imilikunpï: PAKU____________________ ÏMË__________________ PELESINA________________ SIPALAT_____________ OLOI______________________ WÏWÏ__________________ AWAWA___________________ WALATA______________ TALANI____________________ ILIKAI_____________

Pupuu Maa, pupuu eitoh man, iwëtuktopkom kokopsik aptao napi walai ale epïja tot. Malalë iwëhumtopkom ankomhak aptao sisi pikat kanëhtao. Walunak malë eklohpo mënamënahalëja tot, weina aptao. Tuna tupke aptao man uphepnalëla pïtpë. Maa, weina aptao iwepeinomkatopkom man kole man ihmo kulasi pumo katïp hapon jakinme lëken. Iwepeinomkatopkom man mon peto tïkai hapon aptao, hamut po mënehmoke tot, moloin mëntëja einë iwëtamikukom elaimai ma, tëtamikhe aptao malë asimhalalak mënupija einë, tënei pupuu aptao mënapëhja einë. Pupuu mëklë kuliputpë hapon, takïphe man ikataputpï. Huwa man pupuu pëk ekalëtop, maka.

Tëhamo Lomonokom Kawënokom ehet imilihke: ËNÏKJAMKOMPALË TOLOPÏHTOM

Katali 77

P ï lëu

Helë pïlëu pëk ekalëtop ëkëjuimë pïle Maa akenamehle Wajana já pïlëu enepitë. Ëkëjuimë eihe kumaka pepta po kawë. Malalë kumaka eihe ëutë ehematao, masike wëlïi waluhma molon ëutë pono imalë kunehak ipawana me. Tomoipai hepï inëlë wëlïsija, tën tën tën tïkai wëlïi kumaka pëkëna. Malalë helë katïp tïkai inëlë wëlïi. - Ëulu kulipuku! Ëulu kulipuku! Tïkai inëlë ëkëjuimë ïptëtohme kumaka poinë. Maa koko aptao ëkëjuimë tanuktai Wajana me, wëlïi enak tïtëtohme. Imalë tëtïhe mëklë ëkëjuimë, hepï mëlë katip lëken inamolo. - Maa kala kai wëlïi jum tuwalë tïkai, masike tëwëtupoi tëmsilïja. 78

- Ënïk pane ëwakëlë ëwenao kami? Tïkai. - Umakapok ëwakëlën, tïkaimëhemë ijum. Moloinë tënmakai ëkëjuimë wajaname tawainai wëlïi enao, moloinë tëpamnëhpoi ijumïja. Malonme kolepsik tïnïkhe aptao helë katïp tïkai, tïpïtïja. - Pïlëumna kapa manatëo talë? Ëtïkepa tëhamo tom uwëja, tïkai tïpïtïja. - Uwa nai man, tïkai ipït. Masike. - Aptao wïtëjai pïlëu pëk, tïkai imnelum. Tïtëi inëlë tëmene katïp utëla, malalë talïhnawëla tënephe eja. Apujutpï maa, epï huwa tënephe eja, malonme tëpïmaimëi. - Ekamkë nai ïpamnomoja, ëjumïja huwa, tïkai. - Tëpïma kohek wepïmei ïpeino pïleme, tïkai. Mala katpo ipïtïja tëkamhe pïlëu ipïtïja. Maa wantëlëpsik aptao, malalë munome tëtïhe ipït, molo aptao tïpït enao koko aptao tanuktai. Malonme, kolokokokok! Katop tïpanakmai wëlïi pilamoja. - Talanmpa nïke kuwëlïsi, tïkai tot. Tënei ejahe aptao, tëhelephe inamolo tumemhe tïwëlïhamo esike tuhmoi ejahe. Too! Kai mïhen tuhmoi. Malonme tëwekaktai ipïtïnpï. Hakëne eluwakome lëken tanïmhe ijekomoja. Maa wantë tuwantai mëkja aptao tïjumkom tamïpoi ejahe. Huwa eihe helë ekaletop upak, maka. 79

Pëli tëë kunana

Pëlitëë ukukhem mëlë kunana. Maa upak aptao kunana tïhe pëlitëë ukukhem. Pëlitëë kunehak ipoo kaimë. Maa kunana mëlë kuluwa ale kaphem ilak ahmitme, moloinë imijata tom, waluhma tom putohme. Eputop eihe uwatoh malë hapon lëken. Mëlë pëlitëë ukukhem kunana eihe ilak ahmitme, okomë, kalanasi, mapala ahmitme huwa. Putënme eihe tamusi tom, kunumusi tom lëken upak aptao, malalë tuwalënkom ma, ëlemi walënkom lëken eihe putënme. Mëlë kunana eihe tïhpotïhpomai poptë ëwok pupotke, kïnolo pupotke, kulasi pupotke huwa. Tëpule malë eihe wewepsihke ehet wïlaipu, tëwalepsik kulaiwatke. Malalë ëwok apëë jetpë tëpulepsik paila loptake tïpotsilepsik. Mëlë eihe ilak emu enmatohme kunana pëkëna tïtohme ituhtao aptao. Kole ilak tïïhe pëkënatpëla. Wakïmela etakulumhak tamu, masike tunonmame eihe eputop upak aptao. Lome Wajana eitop esike, tïtohpola imijata, waluhma tom opai. Huwa lëken. 80

Omi tom ahmotalïptëkële imilikutpïke: pïtëna - ïmë - alimi - ulu pakolo - okï - Hemalë - pona Papak nïtëm ________________ ka apëlëtse. Mamak _______________ ekeija hemalë. Kuni __________________ ïja hemalë ëtawoktohme. Nana wene ____________________ po. Kono ___________ __________ wëi nïtëm tutak. ______ ïmë ________ wïjai hemalë nïka japo.

Vogais ke tëhetkamo imilihkë : alumasi _________

______________

_________________

____________________

_________________

_____________ _______________

Suilulu

Mëha mënikate ëheluwau nunuwë po aptao, malalë mënikakapjatot omome hahpëi nunuwë tëwëtïhe aptao. Ulu epelï anolï, moto, maukë epelï huwa lëken. Emna nulakanïmjai mëhe pëk, emna ëhaëhalëlïhtao ituhtailë ïmëtpëhtailë huwa. Malalë emna nïtëjai ïmëpona aptau, molo emna nenejai aptau emna nuwëjai alakapohake. Malalë ënuwëla hapon nai emna, kole tëhamo esike. Mëlë katïh man mëhe pëk ulakanumtop.

10 me ka tom ehet imilihkĂŤ: 1.

10.

Tutukë

Tutukë mëlë wewe ituhtalï, lome eputpï alï akja einë. Tëpele tëwëtïhe aptao, tëwëtïhe aptao mëntëja einë amikhe, tatai aptao, malalë amikuluhtao enï akpike einë alëtohme haku jao katali jao huwa. Malalë epï man peptame ituhtao enelïhtao. Lome man ëmelë lëkenela ipata,tïmakpanpopsik lëken, upime hapon man helë. Malalë man epïpophakënma mëlë. Malalë mëkpalë tom mënepïja ituhtalï tom. Masike helë katïp lëken man helë Tutukë eitop. 84

Ënïkjam kompalë tïkë, inepï kom malë, moloinë iwïpkak inepïkom pona. ___________________________________________________ __________________________________________________ ___________________________________________________

Ehet kom imilihkële pëtuku.

Tëmï Helë ili eitoponpë kaikui malë ehet tëmï Maa upak aptao ili ekalëtoponpë ehet Temï. Wajana ja ekalëto helë lamna po aptao imijata tom utoponpë ëhumtohpo walunak aptao, tamusi tomo ja. Maa kaikui kunehak ïtëïtënëpëk, malonme tïpanakmai tëmï ëtuhmotop kawëinë, ohton tïkai. - Ëtï pëk man tëmï? Tikai kaikui Tëmï ja. - Uwa, jepï tëpinëphe! Tïkai Tëmï kaikuisi ja. - Ahpela! Aptao ïuhnë ëhepinëhpojahepsik, tïkai kaikui. Lome – Kahehka ïu, tïkai lep Tëmï. Kane ponala kunehak kaikui tulimamhe lëken. Masike.

- Ëmë hek, tïkai Tëmï hemele. - Aptao ëhepinëpkë. Tïkai tëmï. - Ë! Tïkai kaikui. Moloinë kunëhanuk kaikui kawëna. - Tëpsik, tïkai kaikui. - Kawënahku! Tïkai Tëmi eja. - Ë! Tïkai kaikui, mïjahku tëhanukhe. - Tëpsik., tïkai mëhemë. - Mïjalë, ïna molo hemele, tïkai tëmï. Seksom tëpu tëlëi eja opikai. Lowep ohton! Kai tëpu pona kaikui tëtuhmoi, masike kunilëmëp kai. - Tuuu! Tepe ïpëk, tïkai Tëmi. Malonme wantëlëpsik tïmëtai aptao Tëmï kuntëm eneimei ijetpï amiktohme tïja tëume (tïluwenme). Molo kaikui jetpë tamikhe eja, tïsikai. Maa tëtëi eja. - Jootï jetpë tën tën, kaikusi jetpë tën tën, tïkai. Malonme kaikui akononpë kunipakma, mëklë kunehak tokon upii pëk. Masike Tëmï eu panakmake tïtëi eja. Këë! Jakon ënëlahkuka Tëmï kunehak, tïkai kaikui akononpë. Masike polee! Jakon ka mene tëmï, tïkai. - Këken ëwakon ënenela wai, ëitële man talanme tuwalela, tïkai Tëmï. Moloinë mëklë tïtëimëi upaphakana aptao mïjalë tëu tëtëimei eja. - Jootï jetpë tën tën, kaikuisi jetpë tën tën, tïkai mëhemë. - Mëk tohmepa mala nïke, jakon ënenma talanme, tïkai kaikui. Umëkjahe tëmï jakon ka mene, tïkai hekehela kunehak.

- Këken ëwakon ënenela nai wai, tïkai Tëmï. - Kahehka ïu. Tïkai kaikui. Malonme mïjalëlële tupoimëhehnë aptao, maa kala tïkai Tëmï. - Ïu toma ëwakon wëne, ee mësin toma ëwakon jetpë, palalap tïkai akon jetpë tupaphe emït pona. - Ee aptao kohmë kuwëjahepsik. Tïkai mëklë akononpï. Tuutututu tïwehnai lep apëitohme amïpotohme male lep. Lome Tëmï asimhak tëwepei tëwëhanukhe kawëna. Kïlïk kai Tëmï watkï tëpëihe kaikusi ja, tuk kewoh kai Tëmï watkï tëpkai. - Kui kala nai eikë ĩĩĩm kaikë lëken, tïkai kaikui eja. - Ëë tïkai Tëmï. Masike kui kala tëmï ĩĩĩm. Tïkai lëken. Moloinë menejahe japësila ëwekulepï tïkai Tëmï kaikusi ja. - Lome nai kuwëjai masike wïwï enephe wïtëjai molo nai këlaimak, tïkai lep kaikui Tëmï ja. Tïtëi hemele kaikui wïwï enephe. Polee! Kai Kaikui tumëkëmëi wïwï ke temjahe. - Molohnë ka man Tëmï? Tïkai kaikui. - Ïna talëhnë wai! Tïkai Tëmï. Moloinë mala ikatïhwë wewe tëkëtse kaikusi ja Tëmï epo eitop. Tïkïïp tom kai Tëmï epo eitop wewe tëkëtse lep. Lome imepïn wewe tïjemhe Tëmï ja, masike wewe lëken tëwëtuhmoi. Pom pom kaimënënma lep. Uwanma ënëla tëkulephe. Tupihe lep eja. Upii mëlë lep uwanma ënepolïla, tahmekantai hemele inëlë tïtunahantai malë inëlë. Masike tïtëi tuna elïhe kaikui amat kuwak, helep tomotai, helep tïïh Tëmï amole tënei eja nunakwao pajam tïkai. Mëi kapa maa wëjahe tïkai kaikui.Wei 88

lëkene kai wewe apëkai tïtëi tëmï alokmatohme lep. Tïpotsilëi wewe kaikusi ja, sok sok sok kaimënënma lep uwanma ënalokmala. Ee wapëhjai penai enepkë apësii, tïkai kaikui. Toopom lawek hamut lëken. Helep kai hemele kawëna tïï molo inëlë kawë wewe po. Mëi kapa kawë, tïkai inëlë. Lome kaikui kunehak tëtapëklei, masike ee molo eikë tïkai kaikui Tëmï ja. - Ee jëla ëwekulepï, tïkai Tëmï kaikusi ja. Masike Tëmï ënëla kaikui tekulephe huwa. Maa huwa lëken helë Tëmï kaikui malë eitoponpë ekalëtop Wajana ja, maka.

Kaikui

Ëwepohnëptop imilihkë ïmë pëk: ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ _____________________

Ëtala ëutë nëtïja? Ëwepohnëptop jao imilihkë. ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ _____________________

Tïkïi ulu euhkatop

Ëtï epïja mëham, inepï kom ehet imilihkë. Akuli ëtï epïja __________, __________, __________, __________ Kulimau ëtï epïja __________, __________, __________, __________ Kaikui ënïkëja __________, __________, __________, __________ Akawak ëtï epija __________, __________, __________, __________ Kuliputpë ëtï epïja __________, __________, __________, __________ Pakila ëtï epïja __________, __________, __________, __________

Ëtï epïja mëham, inepï kom ehet imilihkë. Paku ëtï epïja __________, __________, __________, __________ Hului ënïk ëja __________, __________, __________, __________ Alumasi ëtï ëpiïja __________, __________, __________, __________ Matawale ënïk ëja __________, __________, __________, __________ Pële ëtï epïja __________, __________, __________, __________ Ëtpa ëtï epïja __________, __________, __________, __________ 91

Ulu

Imilikutpï enïjak imilihkële APUKUITA

KANAWA

WALATA AWAWA

TALANI

PUPU

WAPU

MALIPA

Wama

Wama mëlë ituhtalï ëtïlëme tïkaphem, Tïnkïi me, Pïlasi me, Anapëmëi me, Manale me, Katali me, Pëmït me, malaka, Pia eu me huan lëken. Malalë man ipok Olok apo me, taphem apo me, tamok uputpëme huwa man helë wama kaphem kenanpatop, maka.

Numero tĂŻkĂŤ enijao, omi tatop pune. malasia _________

pakolo

____________

pelesina _________

patu

____________

ehnai

_________

oloi

____________

asikala

_________

kololo

____________

asikalu

_________

hololo

____________

nana

_________

apukuita ____________

Wapot ahkon

Wapot ahkon pisat, paliwalai huwa man ipok ulu ekeitohme. Wapot ahkon ëlïimë, sieuju huwa man ipok tëhamo jetohme. Wapot ahkon kuwepi, kuto huwa kasili jetop mëlë, ihme man kole kasili jetop. Wapot ahkon akalali ulu ekeitohmehmë man ipok malalë ololiju man kajama aitohme man ipok lonme esike. Wapot ahkon kakakju, akulituhmu huwa man ipok tëpïhamo jetohme. Wapot ahkon Kapaueu man tuma jetohme ipok malalë wapot ahkon ehet mëlë taihem mëlëhnë ipok hakula ekeitohme. Wapot ahkon tuli kasili jetohme man ipok malalë wapot ahkon ëliwëmïlï man ipok tuma jetohme lonme esike. Wapot ahkon etune, lonme esike man ipok ulu ekeitohme. Wapot ahkon kutali ipok man tuma jetohme lonme esike. 96

Junutpë pona jakin iwïkak: jakuna

PUPUU

pële

PUPU

pïlëu

JAKUNA

paila

PËLE

pupu

PÏLËU

pupuu

PAILA

Ïmë pakolon

Helë pakolo ïja einë ïmë ihjan ewaluhan po, ilamalïhtao aptao ëletatohme pikat tïkai mëisnë sisi aptao. Malalë tëhamo tuwëi aptao mëlë tao mënïjeja wëlïi, maa, tïmumuke aptao inïkmatoh malë. Malalë wëlïi eletatoh me man ipëmëlïhtao aptao. Malalë malalijakela mënaleme einë, mënaleme einë paluu ituhtalïke ma, kumu aleke ma, malipa aleke huwa man alematoptom. Huwa man helë pakolo eitop, maka.

Omi ëtupaphalalak imilihkë pëne:

_____________

wewe:

_____________

lele

_____________

këlinkëli: _____________

pëtï:

_____________

kotkotolo _____________

ëwok:

_____________

kujali:

_____________

ihmo:

_____________

kumu:

_____________

alimina: _____________

makala:

_____________

hului:

_____________

mëpuku: _____________

hawahawa: __________

olosimë: _____________

Ëwok

Ëwok Mëha mënikate ëhetato nunuwë po aptao, malalë mënikakepja tot ikopëtaimë hakëne inunuwë aptao. Helë inepïkom ehet: olosimë epelï, wapu epelï, kumu epelï, walima epelï, olowaimë epelï, aluti epelï, mojoi epelï, moto, kolehnë ihme man. Mëhe wëtoh man tïnunuwëk, masike tuwalë man einë, tuwëi ïtënëhtao mëntëja einë, koko awainame kanawailë tuna wena, malalë tïpanakmai aptao mëntëja einë ehemalïmna ituhtailë epotoh pona, lantena ke lëken pulam mënke einë. Tëwepolepkai aptao mënëtonamja einë opikai, jawahe ika malë mënepe einë, ëwok wëlïi omi katïp, malalë epalïhtao asimhak mënmëkja ëwok, imëkïlïhtao mënuwëja einë hemele alakap ha ke. Tuwëi aptao anïmhe mëntëja einë alëtohme kanawajak, malalë tëwepolepkai kanawajak aptao, mëntëimëja kowek kanë me ëutëna. Malalë tëwepolepkai aptao mënekalëja einë wëlïsija, ihpokatohme, ipkëlëkëlëtohme, tïjetohme huwa. Masike helë katïp lëken man mëhe pëk eitop.

100

Ëtupaphalalak omi tïkë hapa: _____ _____

patu: ____ ____

jala: _____ ______

kïnolo: _____ _____

lata: _____ ______

sipalat: _____ _____

manale: _____ _____

tutukë: ______ ______

nana: _____ ______

walata: _____ _______

Ëwepohnëptop imilihkë - Ïmë po nana wene.

- Hemalë wïtëjai ïmë pona, palu enephe.

101

102

103

104

105

106

107

Esta publicação foi produzida como resultado de oficinas nas comunidades indígenas Wajana e Aparai realizadas entre 2009 e 2013 pelo Programa de Documentação de Línguas e Culturas Indígenas do Museu do Índio - Funai e foi publicada em 2014. editorial: tipologia: Arial e Janda Everyday Casual formato: carta 21 x 28 cm papel: offwhite 90g/m² em impressão 4/4 cores capa: dupla combinada papel 350 g/m² e pvc 030 cristal rígido encadernação espiralada tiragem: 1000 exemplares

108