Bodematlas Twente

Page 1

Bodematlas Twente


COLOFON

Titel Bodematlas Twente Eerste druk Datum oktober 2020 Uitgave

Onder Twente in samenwerking

met Twentse gemeenten,

Omgevingsdienst Twente,

Hogescholen Saxion en Larenstein,

NAM, Nouryon, Geopark Twente,

Het Oversticht, Mineral Valley Twente,

Stichting Pioneering, Vitens, en

Provincie Overijssel Opdrachtgever Opdrachtnemer

Onder Twente en provincie Overijssel MUST

Postbus 16631 1001 RC Amsterdam www.must.nl

Bodematlas Twente


TWENTE ONDERSTE BOVEN Twente is bijzonder. Dat is al gebleken uit de Atlas Twente, waarin de diversiteit van Twente breed voor het voetlicht is gebracht. In woord en beeld zijn de verschillende facetten van Twente gepresenteerd. De Atlas Twente kon dan ook op veel enthousiaste reacties rekenen en is daarmee een succes te noemen. In de Atlas Twente is de ondergrond in beeld gebracht als één van de themakaarten. Een dimensie die doorgaans aan het oog onttrokken is, maar veel betekenis kent en veel te bieden heeft.

Onze bodem en ondergrond spelen een onmiskenbare rol bij het realiseren van maatschappelijke opgaven, zoals energietransitie, verstedelijking en gezondheid. Ook kunnen we daarmee inspelen op klimaatverandering. Alle reden om dat ‘wat je niet ziet’ eens uit te lichten. De Bodematlas Twente, als special van de Atlas Twente, zet Twente voor even ondersteboven. Beelden worden gekoppeld aan verhalen. Daarmee geven we betekenis aan de onzichtbare wereld onder het maaiveld.

De atlas als ontdekkingstocht Deze bodematlas is het resultaat van de samenwerking tussen ontwerpers, specialisten, beleidsmedewerkers en liefhebbers. Met die verschillende organisaties zijn facetten van de Twentse bodem op een inspirerende wijze in beeld gebracht. We kijken naar onze bodem in het verleden, heden en toekomst. Met de atlas willen we meer inzicht bieden en betekenis geven aan de Twentse bodem.

Informerend en inspirerend De bodem is divers. Er is niet één eigenaar of één belanghebbende. De bodem heeft een rijk verleden, maar is ook voor onze toekomst van grote waarde. Feitelijk heeft iedereen een goede reden om zich in de bodem te verdiepen. Er gebeurt van alles. We leven erop en we leven ervan. De Bodematlas Twente is een bron van informatie en inspiratie voor iedereen die zowel beroeps- als hobbymatig interesse heeft in de bodem en ondergrond.

Van het Twentse verhaal naar de Twentse aanpak De bodem staat niet op zichzelf, maar heeft tal van raakvlakken met belangrijke hedendaagse maatschappelijke thema’s. De bodem is daarmee een hoeksteen voor onze leefomgeving. Dit vraagt om samenhang en verbinding van opgaves, visies, projecten en trajecten, mensen en kennisnetwerken. Laat deze atlas daar een steentje aan bijdragen!

In de kernenloodsen van Shell liggen boorkernen met een totaal gewicht van ca. 1.6 miljoen kilogram opgeslagen. Door deze boorkernen is onze kennis en begrip over onze ondergrond en het landschap gegroeid. (NAM) Bodematlas Twente

4

Bodematlas Twente 5


INHOUD

Intro

VIND JE WEG NAAR TWENTE

GLOOIEND TWENTE

p. 60

p. 10

1 Ontstaansgeschiedenis

1 Ontstaansgeschiedenis

DOORKIJK NAAR HET

EEN EINDIGE SCHAT

VERLEDEN

p. 14

p. 18

2 Diepe ondergrond

3 Grondwaterlaag

ZOUT ALS GOUD

TWENTE STROOMT

p. 32

p. 42

4 Bovengrond

4 Bovengrond

WE LEVEN EROP EN

DE EERSTE METER

ER VAN

p. 52

p. 50

Bodematlas Twente

6

Bodematlas Twente 7


Als je een taart doorsnijdt, worden de binnenste lagen zichtbaar. Het is altijd afwachten wat je tegenkomt. Zo verkennen we ook onze bodem. Op die manier komen er fascinerende ontdekkingen aan het licht. De atlas bevat een ‘doorsnede’ met beelden en verhalen van professionals en liefhebbers. Misschien wil je het wel met je eigen ogen zien. Kijk dan eens

het noodzakelijk om bestaande winningen zoveel

De diepe ondergrond begint op een diepte van

mogelijk te beschermen.

500 meter en herbergt delfstoffen, zoals gas en

Het grondwater kent ook nog een andere

zout. Deze delfstoffen zijn ontstaan doordat het

belangrijke toepassing: het is te gebruiken

klimaat en de omstandigheden in Twente zijn

voor bodemenergie. Open en gesloten

veranderd. Zo werden veenlagen bedekt door

bodemenergiesystemen maken gebruik van de

lagen klei, zand, kalk en zout. Onder het gewicht

bufferende eigenschappen van het grondwater,

van deze aardlagen is het veen tot steenkool

waardoor gebouwen en woningen op een

omgevormd waaruit vervolgens aardgas is

duurzame wijze kunnen worden voorzien van

ontstaan. Het zout is voornamelijk ontstaan in

warmte dan wel koude.

de Permperiode. Twente was toen een grote 4. Bovengrond

op de kijkgaten in Twente en ga zelf op ontdekkingstocht uit. Onder het

binnenzee waar zout werd afgezet.

maaiveld gaat meer schuil dan je denkt!

In 1886 is per toeval zout gevonden bij Twickel

ontstaan en ook het meest beïnvloed door het

tijdens de zoektocht naar schoon drinkwater.

menselijk handelen. Veenontginning, verleggen

De bovenste meters van de bodem zijn recentelijk

inzoomt, kan je zien dat ook deze zijn eigen

De winning van aardgas is midden vorige eeuw

van beken, stedelijke ontwikkeling en landbouw

De bodemopbouw vertelt iets over onze

gelaagdheid kent. Binnen het werkveld bodem

gestart. De winning van deze delfstoffen laten

hebben het landschap en de bodem gevormd.

geschiedenis en daarmee het ontstaan van het

en ondergrond wordt vaak de volgende indeling

hun sporen achter in het landschap. De ruimte

In de afgelopen decennia groeit de aandacht voor

huidige landschap. Als gevolg van afzettingen en

gehanteerd:

die ontstaat door de delfstofwinning kan in de

het duurzaam omgaan met onze bodem, . zeker in

erosie door wind, water en ijs zijn de bodemlagen

toekomst mogelijk goed worden ingezet voor

de landbouw. Daarbij meer ingezet wordt op een

en het landschap gevormd. Zo zijn in de voorlaatste

nieuwe toepassingen. Innovatieve technieken

gezonde bodemkwaliteit, regionale kringlopen

ijstijd de stuwwallen ontstaan en daarmee ook het

maken opslag van perslucht, warmte of energie

en een goede biodiversiteit. Ook in het stedelijk

kenmerkende heuvellandschap van Noordoost

in lege zoutcavernes wellicht in de toekomst

gebied is deze bodem van wezenlijk belang.

Twente en de Sallandse Heuvelrug. De bodem heeft

mogelijk. Daarmee kan een buffer of batterij

Een open bodem geeft ruimte voor groen. Dit

een goed conserverend vermogen en bewaart zo

gecreëerd worden die belangrijk is voor de

vermindert hittestress. Ook zorgt het ervoor dat

energietransitie.

de bodem beter hemelwater kan bergen. Net

een deel van onze geschiedenis. Met behulp van archeologisch onderzoek leren we meer over ons

Bov

eng

ron

d

verleden en over eerdere bewoners van Twente. Er is veel bekend over de historische begroeiing van Noordoost Twente dankzij onderzoek naar

Gro

ndw

pollen (stuifmeel) in de bodem. Opvallend is dat het landschap niet alleen door de nature is veranderd, maar ook door de mens. In de toekomst maken klimaatverandering en ons menselijk handelen dat

ate

rlaa

g

Ontstaansgeschiedenis

1. Ontstaansgeschiedenis

Diep

eo nde rgro nd

het landschap blijft veranderen.

als bomen is de bodem een goede buffer voor 3. Grondwaterlaag

broeikasgassen. Dit geldt vooral voor veenbodems.

In Overijssel en dus ook in Twente zijn we voor

De bodem draagt dus bij aan de klimaatadaptatie

onze drinkwatervoorziening afhankelijk van het

en –mitigatie.

grondwater. Hierbij maken we vooral gebruik van het dieper gelegen grondwater wat zoet is

De atlas is een uitsnede van de verschillende

en beperkt beïnvloed wordt door menselijke

kwaliteiten en functies die onze bodem vervult.

activiteiten. De filterende bodem zorgt dat dit

De bodem met al zijn gelaagdheid vormt een

water van goede kwaliteit is en blijft. De voorraad

belangrijk fundament, waar we met zorg mee

van geschikt drinkwater is beperkt. Dit kan Twente

om moeten gaan. Het vertegenwoordigt een

In de ruimtelijke ordening wordt gebruik gemaakt

De atlas neemt ons mee in de geschiedenis en start

in perioden van schaarste afhankelijk maken van

maatschappelijke, economische en culturele

van de lagenbenadering. Hierin is de ondergrond

op diepte. We reizen dan door de lagen naar boven

de aanlevering van elders. Met de verwachte groei

waarde. Het is een veerkrachtig systeem, waarop

vaak als één laag weergegeven. Als je hierop

en bereiken zo het maaiveld.

van onze behoefte aan schoon drinkwater is de

we ook voor onze toekomstige opgaven een

zoektocht naar nieuwe winningen een puzzel en is

beroep willen doen.

Bodematlas Twente 8

Bodematlas Twente 9

INTRODUCTIE

BODEM IN BEELD

2. Diepe ondergrond


Hardenberg

GLOOIEND TWENTE

Twentse heuvelrug

BODEMATLAS TWENTE INTRO

In Twente zie je veel hooggelegen

rg

stuwwallen genoemd. Tijdens de één-nalaatste ijstijd (200.000 tot 130.000 jaar

Twenterand Geesteren

geleden) was het noordelijke gedeelte

Vriezenveen

met zich mee en stuwden de bovenste bodemlagen naar voren en opzij. Stuwwallen waren vroeger populaire woongebieden. De randen werden gebruikt voor akkers, en de laaggelegen gebieden als weiland en hooiland. Deze stuwwallen zijn tot op de dag van

Sallandse h e u v elr u g

ijs kwam vanuit het noorden Nederland

De gletsjers brachten allerlei materiaal

Gemeentegrenzen

Referentie

Plaatsen

Reliëf

Nordhorn

Tubbergen

Hellendoorn

Nijverdal

Provinciegrenzen

Ootmarsum

van Nederland bedekt met landijs. Het

binnen in de vorm van gletsjertongen.

Grenzen

Neuenhaus

Bronnen: Nationaal georegister AHN

Denekamp

Dinkelland Almelo

Wierden

Albergen

Rossum Weerselo

Twents e he u v elr u g

uitsteken. Deze gebieden worden

Leme lerb e

gebieden die boven het landschap

Uelsen

INTRODUCTIE

LEGENDA

De Lutte

Oldenzaal Enter

RijssenHolten

Borne

Losser

vandaag te beleven in Twente. Zo heb je

Delden

Hengelo

de Lemelerberg, de Sallandse Heuvelrug

Lonneker Goor

en de heuvels bij Markelo. De grootste

Markelo

stuwwalcomplexen liggen in Ootmarsum

Overdinkel

Glanerbrug

en Oldenzaal-Enschede. Zij worden ook

Enschede

Hof van Twente

wel de Twentse Heuvelrug genoemd.

Boekelo

Gronau

Diepenheim

Lochem

Haaksbergen Zutphen

Borculo Ahaus

Bodematlas Twente 10

Bodematlas Twente 11

0

2 1

N

4 3

5km


250 miljoen jaar geleden Ongeveer 250 miljoen jaar geleden, aan het einde van het Permtijdperk en aan het begin van het Triastijdperk, bestond de wereld uit een supercontinent. Dit continent heette Pangea, letterlijk: al het land. Het werd omgeven door de grote oceaan Panthalassa, letterlijk: alle Nederland

zeeĂŤn. Nederland lag in deze tijd in het binnenland van Pangea, in een laaggelegen gebied, ver van de oceaan, op ongeveer dezelfde breedtegraad als de Sahara nu. Het laaggelegen gebied, beter bekend als het Zuidelijk Permbekken, bevond zich naast een groot gebergte. De restanten van dit gebergte kunnen we vandaag de dag nog terugvinden, bijvoorbeeld als de Appalachen en de Ardennen.

Eerst was er in het Zuidelijk Permbekken nog geen verbinding met de zee. Onder invloed van het droge landklimaat werd in het gebergte veel gesteentemateriaal losgemaakt. Door gletsjers, rivieren en wind werd het materiaal aangevoerd naar het bekken.

Toen later Groenland en Noorwegen uit elkaar dreven,

Benedenstrooms vertaalde zich dit in de vorming van

ontstond er een verbinding naar zee en raakten de

grote kale zandvlaktes, onder andere in Twente.

zandvlaktes overstroomd. Er was veel minder neerslag dan verdamping en het zeewater werd dus steeds zouter. Zo nu en dan werd de verbinding naar de zee afgesloten en dampte het water zover in dat het zout neersloeg.

Tijd in miljoen jaar geleden

Pangea

Het zand en zout werden voor een deel begraven en

Precambrium

Cambrium

Ordovicium

Siluur

Devoon

Carboon

Perm

Trias

Jura

Krijt

Paleogeen

Neogeen

Kwartair

bewaard in de bodem. Omdat op het zand en zout nog meer jongere bodemlagen kwamen te liggen, kwamen het zand en zout onder druk te staan. Hierdoor ontstond zandsteen en steenzout die we nu in de Twentse bodem terugvinden. Pangea heeft de diepe ondergrond van Twente interessant gemaakt voor zoutwinning en 0

2,6

23

65

145

199

251

299

359

416

443

488

542

4600

gaswinning.


250 miljoen jaar geleden Noordwest Europa in het Perm-trias tijdperk. De afbeelding geeft de Zechsteinzee weer , de binnenzee die in het Perm een gedeelte van Europa bedekte. Europa is weergegeven met zijn huidige contouren. Hierdoor zie je wat ooit de omvang van de zee was. De rode contour geeft Twente aan.


EEN EINDIGE SCHAT

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

LEGENDA

1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS Gasvelden

Technisch ongeschikt gasveld

Uitgeproduceerd gasveld

Vergund gebied gaswinning

Opstijgend aardgas uit diepe bodemlagen kan miljoenen jaren blijven vastzitten in de poriĂŤn van gesteente

als die bodemlagen als door een TubbergenMander

paraplu worden overkoepeld door een afdichtende laag. Onder Twente zit

Referentie

Tubbergen

DIEPE ONDERGROND

aardgas opgesloten in miljoenen jaren

Plaatsen

Gemeentegrenzen

oude zandsteen vanwege de afdekking

Rammelbeek

door een slecht doorlatend steenzout. In de vorige eeuw vond een grote

Bronnen: Nationaal georegister NLOG

RossumWeerselo

verschuiving plaats in onze primaire energievoorziening. Het vinden van het Groninger gasveld in 1959 maakt de

Oldenzaal

afbouw van kolen mogelijk. Al eerder was

De Lutte

in Tubbergen (1950) gas gevonden. Met levering van Twents aardgas werd in 1971

Deurningen

GRONDWATERLAAG

een begin gemaakt. In 1974 bedroeg de dagproductie van aardgas uit Twentse putten ongeveer drie tot vijf miljoen kubieke meter. Vooral in het noordoosten van Twente heeft de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) aardgas gewonnen. Inmiddels zijn de Twentse gasvelden die door de NAM in bedrijf genomen waren, uitgeproduceerd. De gasvelden Deurningen en Rammelbeek

BOVENGROND

zijn vanwege technische redenen nooit in productie genomen. Net als de vorige eeuw staan we opnieuw voor een energietransitie met de zoektocht naar nieuwe bronnen.

Bodematlas Twente 16

Bodematlas Twente 17

0

2 1

N

4 3

5km


ONTSTAANSGESCHIEDENIS

EEN EINDIGE SCHAT 1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS

1.1 Toekomstige gaslocaties

DIEPE ONDERGROND GRONDWATERLAAG

Hoe kunnen gaslocaties in Twente een bijdrage leveren aan actuele vraagstukken, in het kader van een aardgasloze toekomst? Innovaties maken het wellicht mogelijk om aardwarmte vanuit gebruikte gasreservoirs te winnen. Dit kan dan een toekomstig warmtenet in Noordoost-Twente van warmte voorzien. (Afstudeerstage Gas(t)vrij, Breda University of Applied Sciences)

BOVENGROND

De huidige locaties van de NAM Tubbergen-08 (links) en Tubbergen-Mander-02 (rechts) liggen verscholen in het Twentse landschap.

Het eerste hoofdkantoor van de NAM bevond zich in Twente. De NAM werkte namelijk van 1947 tot 1967 vanuit Villa De Rozenhof in Oldenzaal (NAM).

(Afstudeerstage Gas(t)vrij, Breda University of Applied Sciences)

Bodematlas Twente 18

Bodematlas Twente 19


LEGENDA

1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS Vegetatie eenheden Jonge Dryas 12.700 - 11.560 jaar v.Chr

Parklandschap met berken, dennen,

Op de kaart zie je een reconstructie

dwergstruiken en veel kruiden

van Twente in de jonge Dryasperiode

Parklandschap met berken, dwergstruiken

(12.700 - 11.560 voor Chr). Maar hoe

en veel kruiden

Open kruidenrijke vegetatie met heide en

Twenterand

weten we dat Twente er zo uit heeft

dwergstruiken

gezien? De reconstructies zijn gebaseerd

op de analyse van stuifmeelkorrels

Zandverstuiving

uit archeologische relicten, zoals

Tubbergen

Hellendoorn

Dinkelland

bijzonder dat we een beeld kunnen

Referentie Gemeentegrenzen

krijgen van hoe Twente eruit heeft

Wierden

gezien aan de hand van stuifmeelkorrels!

Almelo

Rivieren en beken

Archeologische vondsten

Je ziet dat Twente ooit een vrij open

Oldenzaal

vegetatie. Op zeer beschutte plaatsen,

Borne

RijssenHolten

Bronnen: Kaart en kleuren overgenomen uit; Bouman, M.T.I.J., J.A.A. Bos & R. van Beek: Van Wildernis naar Cultuurlandschap. Een reconstructie van de regionale (2019)

dennenbomen hebben gestaan. Op

vegetatieontwikkeling van Twente in het Holoceen.

Hengelo

ADC-rapport 3413. Amersfoort

de lagere delen zijn rivieren aanwezig.

Geoportaal Overijssel (2018) Vondstmeldingen vanuit het Paleolithcum /

Deze riviergebieden zullen grotendeels

Mesolithicum (2020)

onbegroeid zijn geweest. Langs de beschermde randen van de dalen kunnen bomen en dwergstruiken hebben

Enschede

Hof van Twente

gestaan.

GRONDWATERLAAG

van de stuwwallen, kunnen verspreid

Vuursteenvondsten

Uit het Mesolithicum tijdperk (10.000 jaar b.c.)

landschap heeft gekend met kruidenrijke

zoals in de dalen en aan de oostflanken

DIEPE ONDERGROND

in o.a. hoogvenen, restgeulen en

waterputten en greppels. Toch wel

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

DOORKIJK NAAR HET VERLEDEN

Bodematlas Twente 20

BOVENGROND

Haaksbergen

Bodematlas Twente 21

0

2 1

N

4 3

5km


1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS

1.2 Onderzoek naar stuifmeelkorrels

10.000 v. Chr

4000 v.chr

Bijlage 4 Vegetaties in 4000 v. Chr

Voorkomen in m2

Voorkomen in %

160357944.6

18.68%

189062537.5

22.03%

ken en veel

wergstruiken

gstruiken,

en

11469785.17

1.34%

209355321.3

24.39%

288119995.9

33.57%

Vegetatie AdPp Dennenbos AdQu Schaduwrijk Loofbos droge grond AnEe Elzenbroekbos met es en wilg AnVv hoogveen AvOq Gemeng loofbos met open plekken AvQu Schaduwrijk loofbos vochtige grond

Tabel 2 Vegetaties in 4000 v. Chr

A

Voorkomen in m2 109991213.2 398310642.1 250261815.4 65288341.44 321503090.5 483625066.5

Voorkomen in % 6.75% 24.45% 15.36% 4.01% 19.74% 29.69%

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

en

DOORKIJK NAAR HET VERLEDEN

A

Vegetatie in 4000 v. Chr

DIEPE ONDERGROND

e in 10000 v. Chr

AdPp Dennenbos

A’

A’

AdQu Schaduwrijk Loofbos droge grond AnEe Elzenbroekbos met es en wilg AnVv hoogveen

AvOq Gemeng loofbos met open plekken

Figuur 7 Vegtaties in 10000 v. Chr

Figuur 8 Vegetaties in 4000 v. Chr

AvQu Schaduwrijk loofbos vochtige grond Pie chart 2 Vegetaties in 4000 v. Chr

Bron: Van Hall Larenstein

Door een warmer klimaat kregen bomen weer de kans om te groeien. Ook immigreerden verschillende

zandverstuivingen en stuwwallen was weinig begroeiing mogelijk behalve wat kruidenrijke vegetatie . In de meer

loofboomsoorten zich vanuit het zuiden. Het landschap van Noordoost-Twente had een sterk gesloten karakter

beschutte delen en voedselrijke gronden ontstond een parklandschap met bomen, dwergstruiken en kruiden

en bestond uit schaduwrijk loofbos

En op de kale vlaktes

.

waren vooral de randen begroeid.

vinden in het gemengd loofbos

22

, dennenbos en op het hoogveen

en Elzenbroekbos .

23

. Open plekken waren schaars en te

GRONDWATERLAAG

Door het gure klimaat aan het einde van de laatste ijstijd was Nederland een open toendra. Op de

Stuwwal Den Ham

Stuwwal Den Ham

BOVENGROND

Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 22

Bron: Paleogeografische kaarten

Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 23


1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS

1500 v. Chr

Voorkomen in m2 53500362.8 30390710.62 402192600 32927617.59 220903526.6 119050195.1 67283422.05 285233470.2 437804013

200 v. Chr

Bijlage 6 Vegetaties in 200 v. Chr

Voorkomen in % 0.032439 0.018427 0.243859 0.019965 0.133939 0.072183 0.040795 0.172944 0.265451

A

Tabel 4 Vegetaties in 200 v. Chr

e in 1500 v. Chr

A’

Voorkomen in m2 52879373.56 136977453.6

Voorkomen in % 3.18% 8.25%

244444495.3 93155744.15 215949469.7 173271184.1 24648415.5 70072426.82

14.71% 5.61% 13.00% 10.43% 1.48% 4.22%

318585912.2

19.18%

226514869.3 104753324.8

13.64% 6.31%

A

DIEPE ONDERGROND

Vegetatie RdMm: Akker op droge grond RdOc: Zeer open gemengd loofbos op droge grond RdQh: Schaduwrijk loofbos (eik, linde) met open plekken op droge grond RdVs: Heideveld op droge grond RnEe: Open elzenbroekbos met es en wilg RnVv: Hoogveen RnWr: Nat gras- en rietland met oevervegetatie RvMm: Akker op vochtige grond RvOc: Open gemengd loofbos (eik, hazelaar, iep) op vochtige grond RvQh: Schaduwrijk loofbos (eik, linde) met open plekken op vochtige grond RvVs: Heide op vochtige grond

A’

Vegetatie in 200 v. Chr RdMm: Akker op droge grond RdOc: Zeer open gemengd loofbos op droge grond RdQh: Schaduwrijk loofbos (eik, linde) met open plekken op droge grond RdVs: Heideveld op droge grond

Figuur 9 Vegetaties in 1500 v. Chr

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

ie

DOORKIJK NAAR HET VERLEDEN

Pie chart 4 Vegetaties in 200 v. Chr

RnEe: Open elzenbroekbos met es en wilg RnVv: Hoogveen RnWr: Nat gras- en rietland met oevervegetatie RvMm: Akker op vochtige grond

is door de jaren gegroeid. Aan de rand ontstond een zeer natte strook met gras- en rietland

met oevervegetatie gemengd

. Het was nog steeds een bosrijkgebied met Elzenboekbos

, schaduwrijk

Pie chart 5 Vegetaties in 200 v. Chr

en

loofbos. Het dennenbos kwam enkel op de schraalste en droogste plekken voor. De menselijke

In de Romeinse- en de eerdere ijzertijd is de invloed van de mens op Noordoost-Twente flink toegenomen. Het totaal aan akkergronden schaduwrijk loofbos

besloeg circa 7% van het totale oppervlak. Ook zorgde bomenkap ervoor dat

veranderde in gemengd loofbos met open plekken

invloed wordt steeds beter zichtbaar in het landschap. Door heel Noordoost-Twente werd gekapt waardoor open

er heidevelden

plekken ontstonden die soms rijk aan heide en bosschages

ontstond zelfs een Elzenbroekbos met wilgen

24

waren.

. Het aandeel hoogveen 25

. En bij intensieve kap ontstonden

is nog verder gegroeid. Op sommige delen van het veen .

GRONDWATERLAAG

Het hoogveen

Stuwwal Den Ham

Stuwwal Den Ham

BOVENGROND

Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 24

Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 25


Reconstructie van het Twentse landschap

Bron: Beek, R. van, M.T.I.J. Gouw-Bouman & J.A.A. Bos 2016: Mapping regional vegetation developments in Twente (the Netherlands) since the Late Glacial and evaluating contemporary settlement patterns, Netherlands Journal of Geosciences 94-3, 229255 (doi:10.1017/njg.2014.40).


Het jaar 1500, de eerste houtwallen worden zichtbaar

Bron: Beek, R. van, M.T.I.J. Gouw-Bouman & J.A.A. Bos 2016: Mapping regional vegetation developments in Twente (the Netherlands) since the Late Glacial and evaluating contemporary settlement patterns, Netherlands Journal of Geosciences 94-3, 229255 (doi:10.1017/njg.2014.40).


Archeologische opgraving Bornsche Maten, Borne. (RAAP)

Vondst van een wolharige mammoet in Twente, ook wel Boris van Borne genoemd. De mammoet leefde ongeveer 34.000 jaar oud in Twente en

De vuistbijl van Mander (Nieuwenhuis, M. & Wentink, S. 2020. De Vondst

omgeving. (De Museumfabriek Enschede)

van Overijssel. Spa Uitgevers, Zwolle) . (De Museumfabriek Enschede)

Bodematlas Twente 30

Bodematlas Twente 31


De kijkgaten van Twente Je kan bodem met zijn geschiedenis in Twente op verschillende plaatsen beleven. Neem gerust een kijkje op een van deze plekken om de bodem te beleven. (Klik op de knop voor meer informatie)


LEGENDA

2 DIEPE ONDERGROND Trias steenzout

Zeer beperkt, te diep of te dun

Potentieel: diepte <1000m en dikte >25m

Nadat miljoenen jaren geleden de Zechsteinzee verdampte, bleef een

zoutpakket achter. Daardoor heeft

Zoutwinning

Twente de beschikking over een

zoutlagen in de bodem. En tot op de

Winlocatie zoutcaverne

Nouryon

belangrijkste exportproducten van

Referentie

Twente. Het zout is ooit ontdekt toen een

DIEPE ONDERGROND

dag van vandaag is zout één van de

Plaatsen

grondwaterbron werd aangelegd bij één Gemeentegrenzen

van de vele landgoederen. Het landgoed Twickel had geen toegang tot water, dus Bronnen: NLOG steenzout Nouryon Zoutcavernes 2019

werd er een waterbron geslagen, maar het enige water dat naar boven kwam, was pekel (zoutwater). In de noordelijke

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

ZOUT ALS GOUD

helft van Nederland (Harlingen, Veendam, Winschoten, Zuidwending

GRONDWATERLAAG

en Twente) kan uit twee laagniveaus steenzout worden gewonnen, namelijk de Röt Formatie uit het Triastijdperk en

de Zechstein Groep uit het Permtijdperk. Op dieptes groter dan ca. 1500 meter

Zoutwinlocaties in Nederland

gedraagt het zout zich in toenemende mate plastisch. Hierdoor worden de

Harlingen

ruimten relatief snel weer dichtgedrukt.

Veendam

In ondiepere structuren (bijvoorbeeld waar pijlers zitten doordat het zout

Winschoten Zuidwending

Twente

BOVENGROND

omhoog is gedrukt) kunnen cavernes mogelijk voor langere perioden stabiel worden aangelegd. In Twente is de afgelopen 100 jaar zout gewonnen op 400-500 meter diepte uit een zoutlaag (Rötformatie) van circa 50 meter dik. Bodematlas Twente 34

Bodematlas Twente 35

0

2 1

N

4 3

5km


ONTSTAANSGESCHIEDENIS

ZOUT ALS GOUD 2 DIEPE ONDERGROND

2.1 Projectie zoutwinlocaties in de ondergrond

2.2 Ontwikkeling zoutcavernes vormen Twente

- Gecontroleerd uitlogen

- Gecontroleerd uitlogen

- Meerdere boringen per caverne

- Een boring per caverne

- Cavernevorm wordt gestuurd dm.v. afdekfolie

- Cavernevorm wordt gestuurd d.m.v afdekfolie

DIEPE ONDERGROND

- ‘Wilde pekel’

Bron: Nouryon, cavernebeheer en bodemdaling (Bewerking MUST)

GRONDWATERLAAG

2.3 Ontwikkeling zoutcavernes in verschillende gebieden

Zoutwinning Zoutwinning van 1933 - 1958

Doorsnede Twente, Trias en Zechstein zoutlaag

Haaksbergen

Zoutwinning van 1958 - 2010

Hengelo

Rossum

Tertiair & Kwartair

Bovenste deel Trias Formatie

Zoutwinning van 1975 - heden

Zoutcaverne plattegrond

Winlocatie zoutcaverne

Zoutcaverne in bodem

Onderste deel Trias Formatie

Haaksbergen zoutkussen

Bovenste deel Zechstein groep

Zechtstein Zout

1000 m

BOVENGROND

Zoutwinning van 2007 - heden

Gronaubreuk

500 m

1500 m

Bron: Nouryon, cavernebeheer en bodemdaling (Bewerking MUST)

Bodematlas Twente 36

Bron: SODM, 2018 (Bewerking MUST)

Bodematlas Twente 37


ONTSTAANSGESCHIEDENIS

ZOUT ALS GOUD 2 DIEPE ONDERGROND

2.4 Zoutcaverne als batterij

2.5 Zoutcaverne als persluchtopslag

DIEPE ONDERGROND GRONDWATERLAAG

Jemgum. Twee zoutcavernes in Duitsland moeten in

De opslagmogelijkheden in grotere zoutcavernes zijn al

honderden megawatts te bufferen in een periode van

waar nieuwe toepassingen voor kunnen worden

2025 stroom gaan leveren. De werking is vergelijkbaar

langer bekend, maar worden interessanter doordat de

enkele uren tot een dag. Bij een groot aanbod aan

gezocht. Zoutcavernes kennen een lage geleidbaarheid

met een batterij: met één caverne als minpool en een

noodzaak tot opslag van duurzame energie en warmte

zon- en windenergie wordt perslucht in de caverne

en zijn daarmee goed geïsoleerde ondergrondse

tweede caverne als pluspool. De elektriciteit wordt

toeneemt door de energietransitie en de toename van

gepompt. Als er dan weer behoefte is aan energie laat je

ruimten. Dit biedt mogelijkheden voor ondergrondse

opgeslagen in het zoute water dat is achtergebleven

decentrale opwekking en distributie. De opslag van

de cavernes gecontroleerd leeglopen waarmee energie

(seizoens)opslag waarbij het verlies minimaal is.

in de caverne. Daaraan worden dan nog een soort

energiegassen, zoals perslucht, kan bijdragen aan de

wordt opgewekt. De huidige zoutcavernes in Twente zijn

Een belangrijke innovatie is de redox-flow accu, of wel

kunststof (inerte polymeren) toegevoegd. Twee

energietransitie. Persluchtbuffers kunnen toenemende

een zoutbatterij. Een techniek ontwikkeld door Duitse

zoutcavernes kunnen potentieel een hoeveelheid

schommelingen in het elektriciteitsnet opvangen.

universiteiten en wordt nu doorontwikkeld door het

energie opslaan die gelijk staat aan het gebruik van de

Zoutcavernes hebben de mogelijkheid om enkele

Duitse energiebedrijf EWE tot een mega batterij in

stad Hengelo.

Bodematlas Twente 38

Bodematlas Twente 39

BOVENGROND

Zoutcavernes zijn onbenutte ondergrondse ruimten


Het zout dat wordt onttrokken uit de bodem komt uiteindelijk terecht in de fabriek van Nouryon in Hengelo. (Nouryon)

Werknemers zijn bezig met grondboringen voor zoutproductie. (Nouryon)

Een blik in een karakteristiek Twents zouthuisje. De zwarte buis die achterin uit de grond komt is de pekelproductieput, die tot ruim 500 meter diepte de grond in gaat en waardoor zoet water ingepompt en pekel (met zout verzadigd water) uitgepompt wordt. Het zoete water wordt aangevoerd via een ondergrondse leiding die in het zouthuisje bovengronds komt (de blauwe buis rechtsvoor) en de pekel wordt ook weer afgevoerd via een ondergrondse leiding (de blauwe buis linksvoor). Achter de zoetwateraanvoerleiding is nog een buis te zien die uit de grond komt. Dit is een buis waarlangs onverzadigde (‘slappe’) pekel van andere, jonge cavernes Zoutwinning is oorspronkelijk begonnen in de buurt van Boekelo in 1918. Vandaar Boekelo’s tafelzout zoals je

aangevoerd kan worden om in deze caverne verder te worden verzadigd. Aan de achterwand van het huisje hangt diverse

op de oude reclame ziet. De zoutlaag lag hier erg ondiep (ca. 300 m) en was voldoende dik. (Nouryon)

monitoringsapparatuur, waarmee bijvoorbeeld de druk en het niveau van de afdekoliespiegel afgelezen kunnen worden. (Nouryon)

Bodematlas Twente 40

Bodematlas Twente 41


LEGENDA

3 GRONDWATERLAAG Grondwatertrappen VI

Water stroomt niet alleen bovengronds, maar ook ondergronds. Twente is rijk

Gem. Hoogste Grondwaterstand 40-80 cm

Gem. Laagste Grondwaterstand >120 cm

aan waterwingebieden. Regenwater valt

VII Gem. Hoogste Grondwaterstand 80-140 cm

op de bodem en wordt op natuurlijke

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

TWENTE STROOMT

Gem. Laagste Grondwaterstand > 120 cm

VIII Gem. Hoogste Grondwaterstand > 140 cm

wijze gefilterd door de zandlagen. Pompstations pompen het schone

Gem. Laagste Grondwaterstand >160 cm

regio. Het meeste grondwater wordt door

Drinkwaterwinning

Vitens gebruikt voor schoon drinkwater,

Waterwingebied

maar ook de industrie profiteert van Waterbeschermingsgebied

de hoge kwaliteit van het grondwater.

Denk aan textielbedrijf Ten Cate en

Intrekgebied grondwater

DIEPE ONDERGROND

grondwater omhoog voor gebruik in de

bierbrouwerij Grolsch. Waterwingebieden zijn gebieden

Grootverbruikers grondwater Grondwateronttrekkingen van de industrie en de

die beschermd worden tegen

drinkwaterlocaties, verleende vergunningen 150.000m3

verontreinigingen, zodat het grondwater Drinkwater voor huishoudens

Industrie

in deze waterwingebieden moeten ervoor zorgen dat de grondkwaliteit op peil blijft. Het verminderen van

Projecten Boeren voor drinkwater

de nitraatuitspoeling en resten van

Deelnemers

gewasbeschermingsmiddelen zijn de grootste uitdagingen voor de landbouw

GRONDWATERLAAG

veilig opgepompt kan worden. Boeren

Referentie

in de kwetsbare waterwingebieden.

Plaatsen

In projecten in het kader van ‘Boeren Gemeentegrenzen

voor Drinkwater’ in het westen van

Bronnen: Geoportaal Overijssel Boerenvoordrinkwater.nl Landelijk grondwater register

kaart zie je de grondwatertrappen. Dit geeft een indicatie van de gemiddeld hoogste grondwaterstand. Bij de hooggelegen zandgronden zie je dat de grondwaterstand er laag ligt. Bodematlas Twente 42

Bodematlas Twente 43

0

2 1

N

4 3

5km

BOVENGROND

Twente wordt hieraan gewerkt. In de


LEGENDA

3 GRONDWATERLAAG Grootverbruikers grondwater Drinkwater voor huishoudens (Vitens)

3.1 Waterwingebieden en intrekgebieden

Industrie

Actieve grondwateronttrekkingen van de industrie- en de

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

TWENTE STROOMT

drinkwaterlocaties, verleende vergunningen 150.000m3

DIEPE ONDERGROND

Bronnen: Geoportaal Overijssel Landelijk grondwater register Gebiedsdossiers - drinkwaterwinningen Overijssel

GRONDWATERLAAG

winge

bied at ater d l m3 w en Aanta g word a m t p omp = ik op ge ru rb e ater v ijks w Jaarl nen perso X X X

te Hoog tation

s p o mp

er pu e wat Diept

Bodematlas Twente 44

Bodematlas Twente 45

t

BOVENGROND

N aam


3.1

Onderscheid in deelgebieden

Zowel voor de invulling van de zorgplichten (hoofdstuk 4), de strategische beleidsdoelen (hoofdstuk 5) als de sturingsfilosofie (ยง5.6), geldt dat gemeenten in de omgevingsvisie onderscheid kunnen maken naar deelgebieden.

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

TWENTE STROOMT

In de regio Twente kunnen we onderscheid maken in een aantal deelgebieden. We maken onderscheid tussen bebouwd gebied (bestaande bouw en nieuwbouw) en buitengebied. Daarnaast maken we onderscheid in drie geografische deelgebieden op basis van de (geo)hydrologische 3 GRONDWATERLAAG eigenschappen van het gebeid. Deze karakteristieken hangen samen met mogelijke kwetsbaarheid voor wateroverlast en droogte of de opbouw van de ondiepe ondergrond en grondwatersituatie (en daarmee de mogelijkheid om regenwater te infiltreren). Dit zijn voorbeelden van het toepassen van deHoogtekaart traditionele van lagen 3.2 de benadering, regio Twente waarbij het bodem en watersysteem de onderlegger vormt van de fysieke leefomgeving.

3.3 Wateraanvoer in Twente

DIEPE ONDERGROND

Almelo

Rijssen- Holten RIJSSEN

ALMELO

HENGELO

ENSCHEDE

wordt de regio begrensd door de Sallandse Heuvelrug (78m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max. 75m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. (bron: Waterschap Vechtstromen)

Bron: Extreme droogte 2018 (Hans Gels)

3.4 Bodemenergiesystemen, open en gesloten

De regio Twents waternet is wat betreft (geo-)hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt de regio begrensd door de Sallandse heuvelrug (78 m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max 75 m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge.

Bouwstenen Omgevingswet Twents waternet

Pagina 11 van 46

Open

Gesloten

Een open bodemenergiesysteem slaat, afhankelijk van het seizoen,

Een gesloten bodemenergiesysteem bestaat uit gesloten

een overschot aan warmte of koude op in de bodem. Een open

ondergrondse lussen. Hierbij wordt vooral in de zomer warmte

bodemenergiesysteem maakt gebruik van het grondwater als

opgeslagen en in de winter benut voor verwarming. Gesloten systemen

opslagmedium. Door het onttrekken en infiltreren van grondwater

worden veel ingezet voor individuele woningen. Een open systeem

wordt warmte of koude opgeslagen in de bodem die in de winter of

wordt vaker toegepast in utiliteitsbouw of als klein collectief systeem.

zomer gebruikt kan worden voor de verwarming of koeling van het gebouw.

Bodematlas Twente 46

Bodematlas Twente 47

BOVENGROND

Dinkeldal De Dinkel is een sterk meanderende beek die begint in Noordrijn-Westfalen tussen Coesfeld en Ahaus. Bij Losser in Twente komt de Dinkel Nederland binnen, stroomt langs het Lutterzand en verlaat Nederland weer in de buurt van Ootmarsum (gemeente Dinkelland). In het Dinkeldal is

GRONDWATERLAAG

Figuur 6. Hoogtekaart van de regio Twents waternet. De stuwwal links is de Sallandse Heuvelrug. Rechts de stuwwal bij Oldenzaal. Tussen de stuwwallen ligt het Reggedal. Uiterst rechts ligt het Twente is wat betreft geo-hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen Dinkeldal.


Geologie en bodem

Toekomst

Heden

Verleden

Toekomst

Heden

Verleden

Onder Twente

Geologie en bodem

Onder Twente is de regionale samenwerking op de

Archeologie 7

8 9

en Ootmarsum

GEN

4

DINKELLAN

6

D

Weerselo

OLDENZAA

neker Glanerbrug

5

De Lutte

L LOSSER

Overdinkel

Vroomshoo Den Ham

2 HELLEND

7

Vriezenvee

OORN

1

n

10 RIJSSEN-H

Geesteren

TUBBERGE WIERDEN

4

BORNE OLDENZAA

Markelo

DINKELLAN

D

Denekamp

Weerselo

Enter

OLTEN

6 Natuur en landbouw

Ootmarsum

N

Albergen

ALMELO

3

Water bedrijven en wetenschap onder de inwoners,

AND

Nijverdal

Denekamp

provincie Overijssel. In Twente trekken overheid,

Water

p

TWENTER

Delden

Goor

HENGELO

HOF VAN TWENTE

Lonneker

Diepenheim Boekelo

11 HA AKSBE

RGEN

ondergrond tussen alle Twentse gemeenten en de Archeologie

ENSCHEDE

Glanerbrug

L

5 Oppervlakte delfstoffen De Lutte

LOSSER Overdinkel

Infrastructuur Energie

noemer ‘Onder Twente’ samen op om het mozaïek

Natuur en landbouw

van belanghebbenden in de ondergrond en bodem in kaart te brengen.delfstoffen Het samenwerkingsverband Oppervlakte vraagt aandacht voor de veelzijdigheid van de

Infrastructuur bodem. Een succesvolle activiteit is het bodemcafé waar we op interactieve wijze de dialoog voeren. Een

Energie

ander voorbeeld is het bodemspel. Het spel is een gespreksstarter om achtergrond, interesse en focus van de deelnemers zichtbaar te maken. Het rijke kleurenpallet laat zien hoeveel verschillende belangen er spelen in de bodem.


DE EERSTE METER

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

LEGENDA

4 BOVENGROND Bodem Zand

bodem is al direct in de eerste meter

Leem

onder het maaiveld zichtbaar. Zand,

Klei

leem, klei en veengronden wisselen

Rivierklei

elkaar over kleine afstanden veelvuldig

Veen

af en lokaal zorgen keileembulten voor

Moerige gronden

flink reliëf. Het ingrijpen van de mens op

Reliëf

de ondiepe ondergrond heeft de nodige

Geen bodemgegevens (DU)

sporen achtergelaten. Wie goed kijkt op

Bronnen: Bodemkaart NL Atlas Twente (Bodemkaart)

de kaart, of in het landschap, kan oude beek-, wind-, en gletsjersystemen nog herkennen die de eerste meter van de Twentse bodem gevormd hebben.

DIEPE ONDERGROND

De grote diversiteit van de Twentse

(Zie ook: www.ondertwente.nl)

GRONDWATERLAAG

BOVENGROND

Bodematlas Twente 50

Bodematlas Twente 51

0

2 1

N

4 3

5km


ONTSTAANSGESCHIEDENIS

DE EERSTE METER 4 BOVENGROND

4.1 De eerste Tukkers in Twente

DIEPE ONDERGROND GRONDWATERLAAG BOVENGROND

Bodematlas Twente 52

Bodematlas Twente 53


WE LEVEN EROP EN ERVAN

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

LEGENDA

4 BOVENGROND Bodemvruchtbaarheid Vruchtbare bodem (Grasland en akkerbouw) Minder vruchtbare bodem (Grasland en akkerbouw)

Bodemvruchtbaarheid is van belang voor onze voedselproductie en voor natuur- en landschapswaarden. Naast de goede chemische, fysische en

Bosgebied

biologische toestand van de bodem

zorgt een gevarieerd bodemleven (wormen, schimmels, etc.) dat de bodem

Bron: Geoportaal Overijssel, Bodemvruchtbaarheid, 2018

DIEPE ONDERGROND

Proeftuinen Mineral Valley Klimaat, bodemgezondheid & water

vruchtbaar blijft. Bodemvruchtbaarheid is

belangrijk voor een goede waterregulatie

Twents Meetnet Bodem

Maaiveldafvoer

en het vastleggen van koolstofdioxide (CO2).

Blauwe Diensten

Sensorisch Landschap

Met ‘Mineral Valley Twente’ wordt

Regionale aanwending

gewerkt aan het realiseren van

Digestaat gezonde bodem

kringlooplandbouw in de praktijk.

Vastlegggen van koolstof

In proeftuinen wordt gekeken naar

Beperking emissie varkensmest Regionale voedselproductieketen

bodemgezondheid en andere

Dit gebeurt in samenwerking met kennisinstellingen, overheden, bedrijven én natuurlijk agrariërs. In de proeftuinen

Precisielandbouw met drones

Bodemboost voor eiwit

De koe als kunstmestproducent

Duurzaam Markelo-Noord

Optimaliseren teelt

staan vier thema’s centraal: regionale

Aan de slag met stikstofuitstoot

voedselproductieketen, landbouw en

Praktijkproef Veldbonen

maatschappij, meerwaarde biomassa

GRONDWATERLAAG

toepassingen voor mest en biomassa.

Meerwaarde Biomassa

en klimaat, bodemgezondheid en water.

Bermgraslab

In de proeftuinen start de transitie van

onderop door in samenwerking met

Aanwendingvarkensmest

Kunstmestvrij Twente (I.O.)

BOVENGROND

Mestverwerkingsinstallatie

agrarische ondernemers projecten te

Landbouw & maatschappij

realiseren.

Kringlooplandbouw

Bodematlas Twente 54

Bodematlas Twente 55

Gezond eten van bodem

Bron: Mineral Valley Twente

0

2 1

N

4 3

5km


ONTSTAANSGESCHIEDENIS

WE LEVEN EROP EN ERVAN 4 BOVENGROND

4.2 Voorbeelden ecosysteemdiensten in Nederland

DIEPE ONDERGROND

Bron: PBL

4.3 Onderdelen voor een gezond bodemleven

4.5 Stadsbodem een vergeten schakel

Het onmisbare Bodemleven zorgt voor: Bodemstructuur Zoals wormen die gangen graven zodat zuurstof en water beter doordringen

Koolstofkringloop Afbraak organische resten door bacterien en schimmels

Grondwater Het onschadelijk maken van organische verontreiniging in de bodem en grondwater

Bevorderen Van de waterbalans, plantengroei en indirect de huisvesting van bovengronds leven

Vergroening van het stedelijke gebied is niet alleen

die zich in de bodem of grondwater bevindt sneller

mooi en functioneel in het kader van klimaatadaptatie.

wordt afgebroken. Tot wel 13 keer sneller dan onder

Het draagt ook bij aan een gezonde bodem. Rond

niet begroeide omstandigheden! Dit proces wordt

wortelsystemen vinden complexe biologische processen

fytoremediatie genoemd en vindt plaats door

plaats. Bacteriën en schimmels werken samen en leveren

samenwerking tussen planten en micro-organismen in

voedingsstoffen aan het groene leven. De biodiversiteit

de wortelzone. Een fenomeen dat ook is aangetoond

aan micro-organismen in de bodem is daarmee groot

in een onderzoeksproject aan de Van der Hoopweg

en biedt ook interessante nieuwe kansen. Bewezen is

in Almelo. Bomen trekken verontreinigd grondwater

dat daar waar begroeiing aanwezig is en wortels zich in

aan en de bacteriën in de wortelzone van deze bomen

de ondergrond uitstrekken, eventuele verontreiniging

breken de verontreiniging af. (Bioclear earth)

Bron: CLO

Bodematlas Twente 56

Bodematlas Twente 57

BOVENGROND

Voedingsstoffen Worden door bodemorganismen beschikbaar gemaakt voor planten

Bescherming Van planten tegen ziekten

Deze bloeiende planten in de proeftuin akkerranden zijn een lust voor het oog en goed voor de biodiversiteit. (Mineral Valley)

GRONDWATERLAAG

Het begrip ‘ecosysteemdiensten’ is in 2005 internationaal beleidsmatig op de kaart gezet. Daarbij wordt met een economische bril gekeken naar de waarde van ons natuurlijk ecosysteem. De natuur levert diensten aan ons waar wij baat bij hebben. De bodem staat bij veel van deze diensten aan de basis. In 2005 is geconstateerd dat veel ecosysteemdiensten onder druk staan en achteruitgaan door de verandering in grondgebruik, klimaatverandering, overexploitatie en vervuiling. In beleid, projecten en besluitvorming groeit de inzet voor het behoud en vergroten van het natuurlijk kapitaal.


Een kijk in de bodem

In het kunstproject ‘Underneath’ gebruikt Melinda bodem fotografie om de ondergrondse wereld in beeld te brengen. Wat kun jij allemaal zien? (Melinda Hurst Frye)


Een kijk in de bodem

(Melinda Hurst Frye)


Jeugdige inspiratie voor oude Gaslocaties De (on)zichtbaarheid en (on)beleefbaarheid van de

weinig beeld en betrokkenheid meer bij het gebruik van de

ondergrond

ondergrond in hun eigen buurt.

Vaak ontbreekt de verbinding tussen bovengrond en

Onderzoek naar het zichtbaar en beleefbaar maken van

ondergrond. Er is vaak een beperkte ruimtelijke relatie

ondergrondse ingrepen

tussen de ondergrondse winning en opslag van stoffen

Onderzoek in Twente met studenten laat zien hoe dit anders

en het gebruik bovengronds. Dit komt doordat de mens

kan. Zij ontwerpen ruimtelijke kansen van ondergrondse

door de jaren heen steeds verder van het landschap, bodem

ingrepen. Leidend daarbij is de gedachte dat hoe meer

en ondergrond af is komen te staan. Daarnaast zijn de

zichtbaar en beleefbaar een ondergrondse ingreep

winningslocaties steeds meer ingepast in het landschap.

wordt ontworpen, hoe meer bewustwording over deze

Ook wordt de bovengrondse locatie van verwerking van

ondergrondse ingreep ontstaat, en hoe meer ruimtelijke

stoffen uit de ondergrond steeds meer bepaald door andere

kwaliteit met de ondergrondse ingreep wordt gerealiseerd.

vestigingsfactoren (zoals infrastructuur).

Het ontwerpen is daarbij vooral een leerproces over hoe de

Daardoor zijn ondergrondse ingrepen tegenwoordig

werelden van ruimte, mensen en ondergrond verbonden

nauwelijks zichtbaar en beleefbaar: mensen hebben

kunnen worden.

In dit onderzoek gebruikte de student ‘Alice in wonderland’ als metafoor, om de magische wereld van de ondergrond te verbeelden. (Afstudeeronderzoek ontzichtbaar zichtbaar, Saxion)

Het gebruik van follies in het landschap om bewustwording en dialoog over ondergrondse ingrepen te initiëren. (Afstudeeronderzoek ontzichtbaar zichtbaar, Saxion)

Ruimtelijke uitwerking verschillende energielandschappen Twente , met rondom Haaksbergen, Hengelo en Enschede een nadruk op het gebruik van zoutcavernes als energieopslag. (Afstudeeronderzoek ‘Naar een Twents energielandschap’, Saxion)




Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.