Bodematlas Twente
COLOFON
Titel Bodematlas Twente Eerste druk Datum oktober 2020 Uitgave
Onder Twente in samenwerking
met Twentse gemeenten,
Omgevingsdienst Twente,
Hogescholen Saxion en Larenstein,
NAM, Nouryon, Geopark Twente,
Het Oversticht, Mineral Valley Twente,
Stichting Pioneering, Vitens, en
Provincie Overijssel Opdrachtgever Opdrachtnemer
Onder Twente en provincie Overijssel MUST
Postbus 16631 1001 RC Amsterdam www.must.nl
Bodematlas Twente
TWENTE ONDERSTE BOVEN Twente is bijzonder. Dat is al gebleken uit de Atlas Twente, waarin de diversiteit van Twente breed voor het voetlicht is gebracht. In woord en beeld zijn de verschillende facetten van Twente gepresenteerd. De Atlas Twente kon dan ook op veel enthousiaste reacties rekenen en is daarmee een succes te noemen. In de Atlas Twente is de ondergrond in beeld gebracht als één van de themakaarten. Een dimensie die doorgaans aan het oog onttrokken is, maar veel betekenis kent en veel te bieden heeft.
Onze bodem en ondergrond spelen een onmiskenbare rol bij het realiseren van maatschappelijke opgaven, zoals energietransitie, verstedelijking en gezondheid. Ook kunnen we daarmee inspelen op klimaatverandering. Alle reden om dat ‘wat je niet ziet’ eens uit te lichten. De Bodematlas Twente, als special van de Atlas Twente, zet Twente voor even ondersteboven. Beelden worden gekoppeld aan verhalen. Daarmee geven we betekenis aan de onzichtbare wereld onder het maaiveld.
De atlas als ontdekkingstocht Deze bodematlas is het resultaat van de samenwerking tussen ontwerpers, specialisten, beleidsmedewerkers en liefhebbers. Met die verschillende organisaties zijn facetten van de Twentse bodem op een inspirerende wijze in beeld gebracht. We kijken naar onze bodem in het verleden, heden en toekomst. Met de atlas willen we meer inzicht bieden en betekenis geven aan de Twentse bodem.
Informerend en inspirerend De bodem is divers. Er is niet één eigenaar of één belanghebbende. De bodem heeft een rijk verleden, maar is ook voor onze toekomst van grote waarde. Feitelijk heeft iedereen een goede reden om zich in de bodem te verdiepen. Er gebeurt van alles. We leven erop en we leven ervan. De Bodematlas Twente is een bron van informatie en inspiratie voor iedereen die zowel beroeps- als hobbymatig interesse heeft in de bodem en ondergrond.
Van het Twentse verhaal naar de Twentse aanpak De bodem staat niet op zichzelf, maar heeft tal van raakvlakken met belangrijke hedendaagse maatschappelijke thema’s. De bodem is daarmee een hoeksteen voor onze leefomgeving. Dit vraagt om samenhang en verbinding van opgaves, visies, projecten en trajecten, mensen en kennisnetwerken. Laat deze atlas daar een steentje aan bijdragen!
In de kernenloodsen van Shell liggen boorkernen met een totaal gewicht van ca. 1.6 miljoen kilogram opgeslagen. Door deze boorkernen is onze kennis en begrip over onze ondergrond en het landschap gegroeid. (NAM) Bodematlas Twente
4
Bodematlas Twente 5
INHOUD
Intro
VIND JE WEG NAAR TWENTE
GLOOIEND TWENTE
p. 60
p. 10
1 Ontstaansgeschiedenis
1 Ontstaansgeschiedenis
DOORKIJK NAAR HET
EEN EINDIGE SCHAT
VERLEDEN
p. 14
p. 18
2 Diepe ondergrond
3 Grondwaterlaag
ZOUT ALS GOUD
TWENTE STROOMT
p. 32
p. 42
4 Bovengrond
4 Bovengrond
WE LEVEN EROP EN
DE EERSTE METER
ER VAN
p. 52
p. 50
Bodematlas Twente
6
Bodematlas Twente 7
Als je een taart doorsnijdt, worden de binnenste lagen zichtbaar. Het is altijd afwachten wat je tegenkomt. Zo verkennen we ook onze bodem. Op die manier komen er fascinerende ontdekkingen aan het licht. De atlas bevat een ‘doorsnede’ met beelden en verhalen van professionals en liefhebbers. Misschien wil je het wel met je eigen ogen zien. Kijk dan eens
het noodzakelijk om bestaande winningen zoveel
De diepe ondergrond begint op een diepte van
mogelijk te beschermen.
500 meter en herbergt delfstoffen, zoals gas en
Het grondwater kent ook nog een andere
zout. Deze delfstoffen zijn ontstaan doordat het
belangrijke toepassing: het is te gebruiken
klimaat en de omstandigheden in Twente zijn
voor bodemenergie. Open en gesloten
veranderd. Zo werden veenlagen bedekt door
bodemenergiesystemen maken gebruik van de
lagen klei, zand, kalk en zout. Onder het gewicht
bufferende eigenschappen van het grondwater,
van deze aardlagen is het veen tot steenkool
waardoor gebouwen en woningen op een
omgevormd waaruit vervolgens aardgas is
duurzame wijze kunnen worden voorzien van
ontstaan. Het zout is voornamelijk ontstaan in
warmte dan wel koude.
de Permperiode. Twente was toen een grote 4. Bovengrond
op de kijkgaten in Twente en ga zelf op ontdekkingstocht uit. Onder het
binnenzee waar zout werd afgezet.
maaiveld gaat meer schuil dan je denkt!
In 1886 is per toeval zout gevonden bij Twickel
ontstaan en ook het meest beïnvloed door het
tijdens de zoektocht naar schoon drinkwater.
menselijk handelen. Veenontginning, verleggen
De bovenste meters van de bodem zijn recentelijk
inzoomt, kan je zien dat ook deze zijn eigen
De winning van aardgas is midden vorige eeuw
van beken, stedelijke ontwikkeling en landbouw
De bodemopbouw vertelt iets over onze
gelaagdheid kent. Binnen het werkveld bodem
gestart. De winning van deze delfstoffen laten
hebben het landschap en de bodem gevormd.
geschiedenis en daarmee het ontstaan van het
en ondergrond wordt vaak de volgende indeling
hun sporen achter in het landschap. De ruimte
In de afgelopen decennia groeit de aandacht voor
huidige landschap. Als gevolg van afzettingen en
gehanteerd:
die ontstaat door de delfstofwinning kan in de
het duurzaam omgaan met onze bodem, . zeker in
erosie door wind, water en ijs zijn de bodemlagen
toekomst mogelijk goed worden ingezet voor
de landbouw. Daarbij meer ingezet wordt op een
en het landschap gevormd. Zo zijn in de voorlaatste
nieuwe toepassingen. Innovatieve technieken
gezonde bodemkwaliteit, regionale kringlopen
ijstijd de stuwwallen ontstaan en daarmee ook het
maken opslag van perslucht, warmte of energie
en een goede biodiversiteit. Ook in het stedelijk
kenmerkende heuvellandschap van Noordoost
in lege zoutcavernes wellicht in de toekomst
gebied is deze bodem van wezenlijk belang.
Twente en de Sallandse Heuvelrug. De bodem heeft
mogelijk. Daarmee kan een buffer of batterij
Een open bodem geeft ruimte voor groen. Dit
een goed conserverend vermogen en bewaart zo
gecreëerd worden die belangrijk is voor de
vermindert hittestress. Ook zorgt het ervoor dat
energietransitie.
de bodem beter hemelwater kan bergen. Net
een deel van onze geschiedenis. Met behulp van archeologisch onderzoek leren we meer over ons
Bov
eng
ron
d
verleden en over eerdere bewoners van Twente. Er is veel bekend over de historische begroeiing van Noordoost Twente dankzij onderzoek naar
Gro
ndw
pollen (stuifmeel) in de bodem. Opvallend is dat het landschap niet alleen door de nature is veranderd, maar ook door de mens. In de toekomst maken klimaatverandering en ons menselijk handelen dat
ate
rlaa
g
Ontstaansgeschiedenis
1. Ontstaansgeschiedenis
Diep
eo nde rgro nd
het landschap blijft veranderen.
als bomen is de bodem een goede buffer voor 3. Grondwaterlaag
broeikasgassen. Dit geldt vooral voor veenbodems.
In Overijssel en dus ook in Twente zijn we voor
De bodem draagt dus bij aan de klimaatadaptatie
onze drinkwatervoorziening afhankelijk van het
en –mitigatie.
grondwater. Hierbij maken we vooral gebruik van het dieper gelegen grondwater wat zoet is
De atlas is een uitsnede van de verschillende
en beperkt beïnvloed wordt door menselijke
kwaliteiten en functies die onze bodem vervult.
activiteiten. De filterende bodem zorgt dat dit
De bodem met al zijn gelaagdheid vormt een
water van goede kwaliteit is en blijft. De voorraad
belangrijk fundament, waar we met zorg mee
van geschikt drinkwater is beperkt. Dit kan Twente
om moeten gaan. Het vertegenwoordigt een
In de ruimtelijke ordening wordt gebruik gemaakt
De atlas neemt ons mee in de geschiedenis en start
in perioden van schaarste afhankelijk maken van
maatschappelijke, economische en culturele
van de lagenbenadering. Hierin is de ondergrond
op diepte. We reizen dan door de lagen naar boven
de aanlevering van elders. Met de verwachte groei
waarde. Het is een veerkrachtig systeem, waarop
vaak als één laag weergegeven. Als je hierop
en bereiken zo het maaiveld.
van onze behoefte aan schoon drinkwater is de
we ook voor onze toekomstige opgaven een
zoektocht naar nieuwe winningen een puzzel en is
beroep willen doen.
Bodematlas Twente 8
Bodematlas Twente 9
INTRODUCTIE
BODEM IN BEELD
2. Diepe ondergrond
Hardenberg
GLOOIEND TWENTE
Twentse heuvelrug
BODEMATLAS TWENTE INTRO
In Twente zie je veel hooggelegen
rg
stuwwallen genoemd. Tijdens de één-nalaatste ijstijd (200.000 tot 130.000 jaar
Twenterand Geesteren
geleden) was het noordelijke gedeelte
Vriezenveen
met zich mee en stuwden de bovenste bodemlagen naar voren en opzij. Stuwwallen waren vroeger populaire woongebieden. De randen werden gebruikt voor akkers, en de laaggelegen gebieden als weiland en hooiland. Deze stuwwallen zijn tot op de dag van
Sallandse h e u v elr u g
ijs kwam vanuit het noorden Nederland
De gletsjers brachten allerlei materiaal
Gemeentegrenzen
Referentie
Plaatsen
Reliëf
Nordhorn
Tubbergen
Hellendoorn
Nijverdal
Provinciegrenzen
Ootmarsum
van Nederland bedekt met landijs. Het
binnen in de vorm van gletsjertongen.
Grenzen
Neuenhaus
Bronnen: Nationaal georegister AHN
Denekamp
Dinkelland Almelo
Wierden
Albergen
Rossum Weerselo
Twents e he u v elr u g
uitsteken. Deze gebieden worden
Leme lerb e
gebieden die boven het landschap
Uelsen
INTRODUCTIE
LEGENDA
De Lutte
Oldenzaal Enter
RijssenHolten
Borne
Losser
vandaag te beleven in Twente. Zo heb je
Delden
Hengelo
de Lemelerberg, de Sallandse Heuvelrug
Lonneker Goor
en de heuvels bij Markelo. De grootste
Markelo
stuwwalcomplexen liggen in Ootmarsum
Overdinkel
Glanerbrug
en Oldenzaal-Enschede. Zij worden ook
Enschede
Hof van Twente
wel de Twentse Heuvelrug genoemd.
Boekelo
Gronau
Diepenheim
Lochem
Haaksbergen Zutphen
Borculo Ahaus
Bodematlas Twente 10
Bodematlas Twente 11
0
2 1
N
4 3
5km
250 miljoen jaar geleden Ongeveer 250 miljoen jaar geleden, aan het einde van het Permtijdperk en aan het begin van het Triastijdperk, bestond de wereld uit een supercontinent. Dit continent heette Pangea, letterlijk: al het land. Het werd omgeven door de grote oceaan Panthalassa, letterlijk: alle Nederland
zeeĂŤn. Nederland lag in deze tijd in het binnenland van Pangea, in een laaggelegen gebied, ver van de oceaan, op ongeveer dezelfde breedtegraad als de Sahara nu. Het laaggelegen gebied, beter bekend als het Zuidelijk Permbekken, bevond zich naast een groot gebergte. De restanten van dit gebergte kunnen we vandaag de dag nog terugvinden, bijvoorbeeld als de Appalachen en de Ardennen.
Eerst was er in het Zuidelijk Permbekken nog geen verbinding met de zee. Onder invloed van het droge landklimaat werd in het gebergte veel gesteentemateriaal losgemaakt. Door gletsjers, rivieren en wind werd het materiaal aangevoerd naar het bekken.
Toen later Groenland en Noorwegen uit elkaar dreven,
Benedenstrooms vertaalde zich dit in de vorming van
ontstond er een verbinding naar zee en raakten de
grote kale zandvlaktes, onder andere in Twente.
zandvlaktes overstroomd. Er was veel minder neerslag dan verdamping en het zeewater werd dus steeds zouter. Zo nu en dan werd de verbinding naar de zee afgesloten en dampte het water zover in dat het zout neersloeg.
Tijd in miljoen jaar geleden
Pangea
Het zand en zout werden voor een deel begraven en
Precambrium
Cambrium
Ordovicium
Siluur
Devoon
Carboon
Perm
Trias
Jura
Krijt
Paleogeen
Neogeen
Kwartair
bewaard in de bodem. Omdat op het zand en zout nog meer jongere bodemlagen kwamen te liggen, kwamen het zand en zout onder druk te staan. Hierdoor ontstond zandsteen en steenzout die we nu in de Twentse bodem terugvinden. Pangea heeft de diepe ondergrond van Twente interessant gemaakt voor zoutwinning en 0
2,6
23
65
145
199
251
299
359
416
443
488
542
4600
gaswinning.
250 miljoen jaar geleden Noordwest Europa in het Perm-trias tijdperk. De afbeelding geeft de Zechsteinzee weer , de binnenzee die in het Perm een gedeelte van Europa bedekte. Europa is weergegeven met zijn huidige contouren. Hierdoor zie je wat ooit de omvang van de zee was. De rode contour geeft Twente aan.
EEN EINDIGE SCHAT
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
LEGENDA
1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS Gasvelden
Technisch ongeschikt gasveld
Uitgeproduceerd gasveld
Vergund gebied gaswinning
Opstijgend aardgas uit diepe bodemlagen kan miljoenen jaren blijven vastzitten in de poriĂŤn van gesteente
als die bodemlagen als door een TubbergenMander
paraplu worden overkoepeld door een afdichtende laag. Onder Twente zit
Referentie
Tubbergen
DIEPE ONDERGROND
aardgas opgesloten in miljoenen jaren
Plaatsen
Gemeentegrenzen
oude zandsteen vanwege de afdekking
Rammelbeek
door een slecht doorlatend steenzout. In de vorige eeuw vond een grote
Bronnen: Nationaal georegister NLOG
RossumWeerselo
verschuiving plaats in onze primaire energievoorziening. Het vinden van het Groninger gasveld in 1959 maakt de
Oldenzaal
afbouw van kolen mogelijk. Al eerder was
De Lutte
in Tubbergen (1950) gas gevonden. Met levering van Twents aardgas werd in 1971
Deurningen
GRONDWATERLAAG
een begin gemaakt. In 1974 bedroeg de dagproductie van aardgas uit Twentse putten ongeveer drie tot vijf miljoen kubieke meter. Vooral in het noordoosten van Twente heeft de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) aardgas gewonnen. Inmiddels zijn de Twentse gasvelden die door de NAM in bedrijf genomen waren, uitgeproduceerd. De gasvelden Deurningen en Rammelbeek
BOVENGROND
zijn vanwege technische redenen nooit in productie genomen. Net als de vorige eeuw staan we opnieuw voor een energietransitie met de zoektocht naar nieuwe bronnen.
Bodematlas Twente 16
Bodematlas Twente 17
0
2 1
N
4 3
5km
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
EEN EINDIGE SCHAT 1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS
1.1 Toekomstige gaslocaties
DIEPE ONDERGROND GRONDWATERLAAG
Hoe kunnen gaslocaties in Twente een bijdrage leveren aan actuele vraagstukken, in het kader van een aardgasloze toekomst? Innovaties maken het wellicht mogelijk om aardwarmte vanuit gebruikte gasreservoirs te winnen. Dit kan dan een toekomstig warmtenet in Noordoost-Twente van warmte voorzien. (Afstudeerstage Gas(t)vrij, Breda University of Applied Sciences)
BOVENGROND
De huidige locaties van de NAM Tubbergen-08 (links) en Tubbergen-Mander-02 (rechts) liggen verscholen in het Twentse landschap.
Het eerste hoofdkantoor van de NAM bevond zich in Twente. De NAM werkte namelijk van 1947 tot 1967 vanuit Villa De Rozenhof in Oldenzaal (NAM).
(Afstudeerstage Gas(t)vrij, Breda University of Applied Sciences)
Bodematlas Twente 18
Bodematlas Twente 19
LEGENDA
1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS Vegetatie eenheden Jonge Dryas 12.700 - 11.560 jaar v.Chr
Parklandschap met berken, dennen,
Op de kaart zie je een reconstructie
dwergstruiken en veel kruiden
van Twente in de jonge Dryasperiode
Parklandschap met berken, dwergstruiken
(12.700 - 11.560 voor Chr). Maar hoe
en veel kruiden
Open kruidenrijke vegetatie met heide en
Twenterand
weten we dat Twente er zo uit heeft
dwergstruiken
gezien? De reconstructies zijn gebaseerd
op de analyse van stuifmeelkorrels
Zandverstuiving
uit archeologische relicten, zoals
Tubbergen
Hellendoorn
Dinkelland
bijzonder dat we een beeld kunnen
Referentie Gemeentegrenzen
krijgen van hoe Twente eruit heeft
Wierden
gezien aan de hand van stuifmeelkorrels!
Almelo
Rivieren en beken
Archeologische vondsten
Je ziet dat Twente ooit een vrij open
Oldenzaal
vegetatie. Op zeer beschutte plaatsen,
Borne
RijssenHolten
Bronnen: Kaart en kleuren overgenomen uit; Bouman, M.T.I.J., J.A.A. Bos & R. van Beek: Van Wildernis naar Cultuurlandschap. Een reconstructie van de regionale (2019)
dennenbomen hebben gestaan. Op
vegetatieontwikkeling van Twente in het Holoceen.
Hengelo
ADC-rapport 3413. Amersfoort
de lagere delen zijn rivieren aanwezig.
Geoportaal Overijssel (2018) Vondstmeldingen vanuit het Paleolithcum /
Deze riviergebieden zullen grotendeels
Mesolithicum (2020)
onbegroeid zijn geweest. Langs de beschermde randen van de dalen kunnen bomen en dwergstruiken hebben
Enschede
Hof van Twente
gestaan.
GRONDWATERLAAG
van de stuwwallen, kunnen verspreid
Vuursteenvondsten
Uit het Mesolithicum tijdperk (10.000 jaar b.c.)
landschap heeft gekend met kruidenrijke
zoals in de dalen en aan de oostflanken
DIEPE ONDERGROND
in o.a. hoogvenen, restgeulen en
waterputten en greppels. Toch wel
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
DOORKIJK NAAR HET VERLEDEN
Bodematlas Twente 20
BOVENGROND
Haaksbergen
Bodematlas Twente 21
0
2 1
N
4 3
5km
1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS
1.2 Onderzoek naar stuifmeelkorrels
10.000 v. Chr
4000 v.chr
Bijlage 4 Vegetaties in 4000 v. Chr
Voorkomen in m2
Voorkomen in %
160357944.6
18.68%
189062537.5
22.03%
ken en veel
wergstruiken
gstruiken,
en
11469785.17
1.34%
209355321.3
24.39%
288119995.9
33.57%
Vegetatie AdPp Dennenbos AdQu Schaduwrijk Loofbos droge grond AnEe Elzenbroekbos met es en wilg AnVv hoogveen AvOq Gemeng loofbos met open plekken AvQu Schaduwrijk loofbos vochtige grond
Tabel 2 Vegetaties in 4000 v. Chr
A
Voorkomen in m2 109991213.2 398310642.1 250261815.4 65288341.44 321503090.5 483625066.5
Voorkomen in % 6.75% 24.45% 15.36% 4.01% 19.74% 29.69%
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
en
DOORKIJK NAAR HET VERLEDEN
A
Vegetatie in 4000 v. Chr
DIEPE ONDERGROND
e in 10000 v. Chr
AdPp Dennenbos
A’
A’
AdQu Schaduwrijk Loofbos droge grond AnEe Elzenbroekbos met es en wilg AnVv hoogveen
AvOq Gemeng loofbos met open plekken
Figuur 7 Vegtaties in 10000 v. Chr
Figuur 8 Vegetaties in 4000 v. Chr
AvQu Schaduwrijk loofbos vochtige grond Pie chart 2 Vegetaties in 4000 v. Chr
Bron: Van Hall Larenstein
Door een warmer klimaat kregen bomen weer de kans om te groeien. Ook immigreerden verschillende
zandverstuivingen en stuwwallen was weinig begroeiing mogelijk behalve wat kruidenrijke vegetatie . In de meer
loofboomsoorten zich vanuit het zuiden. Het landschap van Noordoost-Twente had een sterk gesloten karakter
beschutte delen en voedselrijke gronden ontstond een parklandschap met bomen, dwergstruiken en kruiden
en bestond uit schaduwrijk loofbos
En op de kale vlaktes
.
waren vooral de randen begroeid.
vinden in het gemengd loofbos
22
, dennenbos en op het hoogveen
en Elzenbroekbos .
23
. Open plekken waren schaars en te
GRONDWATERLAAG
Door het gure klimaat aan het einde van de laatste ijstijd was Nederland een open toendra. Op de
Stuwwal Den Ham
Stuwwal Den Ham
BOVENGROND
Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 22
Bron: Paleogeografische kaarten
Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 23
1 ONTSTAANSGESCHIEDENIS
1500 v. Chr
Voorkomen in m2 53500362.8 30390710.62 402192600 32927617.59 220903526.6 119050195.1 67283422.05 285233470.2 437804013
200 v. Chr
Bijlage 6 Vegetaties in 200 v. Chr
Voorkomen in % 0.032439 0.018427 0.243859 0.019965 0.133939 0.072183 0.040795 0.172944 0.265451
A
Tabel 4 Vegetaties in 200 v. Chr
e in 1500 v. Chr
A’
Voorkomen in m2 52879373.56 136977453.6
Voorkomen in % 3.18% 8.25%
244444495.3 93155744.15 215949469.7 173271184.1 24648415.5 70072426.82
14.71% 5.61% 13.00% 10.43% 1.48% 4.22%
318585912.2
19.18%
226514869.3 104753324.8
13.64% 6.31%
A
DIEPE ONDERGROND
Vegetatie RdMm: Akker op droge grond RdOc: Zeer open gemengd loofbos op droge grond RdQh: Schaduwrijk loofbos (eik, linde) met open plekken op droge grond RdVs: Heideveld op droge grond RnEe: Open elzenbroekbos met es en wilg RnVv: Hoogveen RnWr: Nat gras- en rietland met oevervegetatie RvMm: Akker op vochtige grond RvOc: Open gemengd loofbos (eik, hazelaar, iep) op vochtige grond RvQh: Schaduwrijk loofbos (eik, linde) met open plekken op vochtige grond RvVs: Heide op vochtige grond
A’
Vegetatie in 200 v. Chr RdMm: Akker op droge grond RdOc: Zeer open gemengd loofbos op droge grond RdQh: Schaduwrijk loofbos (eik, linde) met open plekken op droge grond RdVs: Heideveld op droge grond
Figuur 9 Vegetaties in 1500 v. Chr
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
ie
DOORKIJK NAAR HET VERLEDEN
Pie chart 4 Vegetaties in 200 v. Chr
RnEe: Open elzenbroekbos met es en wilg RnVv: Hoogveen RnWr: Nat gras- en rietland met oevervegetatie RvMm: Akker op vochtige grond
is door de jaren gegroeid. Aan de rand ontstond een zeer natte strook met gras- en rietland
met oevervegetatie gemengd
. Het was nog steeds een bosrijkgebied met Elzenboekbos
, schaduwrijk
Pie chart 5 Vegetaties in 200 v. Chr
en
loofbos. Het dennenbos kwam enkel op de schraalste en droogste plekken voor. De menselijke
In de Romeinse- en de eerdere ijzertijd is de invloed van de mens op Noordoost-Twente flink toegenomen. Het totaal aan akkergronden schaduwrijk loofbos
besloeg circa 7% van het totale oppervlak. Ook zorgde bomenkap ervoor dat
veranderde in gemengd loofbos met open plekken
invloed wordt steeds beter zichtbaar in het landschap. Door heel Noordoost-Twente werd gekapt waardoor open
er heidevelden
plekken ontstonden die soms rijk aan heide en bosschages
ontstond zelfs een Elzenbroekbos met wilgen
24
waren.
. Het aandeel hoogveen 25
. En bij intensieve kap ontstonden
is nog verder gegroeid. Op sommige delen van het veen .
GRONDWATERLAAG
Het hoogveen
Stuwwal Den Ham
Stuwwal Den Ham
BOVENGROND
Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 24
Doorsnede A-A’ Bodematlas Twente 25
Reconstructie van het Twentse landschap
Bron: Beek, R. van, M.T.I.J. Gouw-Bouman & J.A.A. Bos 2016: Mapping regional vegetation developments in Twente (the Netherlands) since the Late Glacial and evaluating contemporary settlement patterns, Netherlands Journal of Geosciences 94-3, 229255 (doi:10.1017/njg.2014.40).
Het jaar 1500, de eerste houtwallen worden zichtbaar
Bron: Beek, R. van, M.T.I.J. Gouw-Bouman & J.A.A. Bos 2016: Mapping regional vegetation developments in Twente (the Netherlands) since the Late Glacial and evaluating contemporary settlement patterns, Netherlands Journal of Geosciences 94-3, 229255 (doi:10.1017/njg.2014.40).
Archeologische opgraving Bornsche Maten, Borne. (RAAP)
Vondst van een wolharige mammoet in Twente, ook wel Boris van Borne genoemd. De mammoet leefde ongeveer 34.000 jaar oud in Twente en
De vuistbijl van Mander (Nieuwenhuis, M. & Wentink, S. 2020. De Vondst
omgeving. (De Museumfabriek Enschede)
van Overijssel. Spa Uitgevers, Zwolle) . (De Museumfabriek Enschede)
Bodematlas Twente 30
Bodematlas Twente 31
De kijkgaten van Twente Je kan bodem met zijn geschiedenis in Twente op verschillende plaatsen beleven. Neem gerust een kijkje op een van deze plekken om de bodem te beleven. (Klik op de knop voor meer informatie)
LEGENDA
2 DIEPE ONDERGROND Trias steenzout
Zeer beperkt, te diep of te dun
Potentieel: diepte <1000m en dikte >25m
Nadat miljoenen jaren geleden de Zechsteinzee verdampte, bleef een
zoutpakket achter. Daardoor heeft
Zoutwinning
Twente de beschikking over een
zoutlagen in de bodem. En tot op de
Winlocatie zoutcaverne
Nouryon
belangrijkste exportproducten van
Referentie
Twente. Het zout is ooit ontdekt toen een
DIEPE ONDERGROND
dag van vandaag is zout één van de
Plaatsen
grondwaterbron werd aangelegd bij één Gemeentegrenzen
van de vele landgoederen. Het landgoed Twickel had geen toegang tot water, dus Bronnen: NLOG steenzout Nouryon Zoutcavernes 2019
werd er een waterbron geslagen, maar het enige water dat naar boven kwam, was pekel (zoutwater). In de noordelijke
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
ZOUT ALS GOUD
helft van Nederland (Harlingen, Veendam, Winschoten, Zuidwending
GRONDWATERLAAG
en Twente) kan uit twee laagniveaus steenzout worden gewonnen, namelijk de Röt Formatie uit het Triastijdperk en
de Zechstein Groep uit het Permtijdperk. Op dieptes groter dan ca. 1500 meter
Zoutwinlocaties in Nederland
gedraagt het zout zich in toenemende mate plastisch. Hierdoor worden de
Harlingen
ruimten relatief snel weer dichtgedrukt.
Veendam
In ondiepere structuren (bijvoorbeeld waar pijlers zitten doordat het zout
Winschoten Zuidwending
Twente
BOVENGROND
omhoog is gedrukt) kunnen cavernes mogelijk voor langere perioden stabiel worden aangelegd. In Twente is de afgelopen 100 jaar zout gewonnen op 400-500 meter diepte uit een zoutlaag (Rötformatie) van circa 50 meter dik. Bodematlas Twente 34
Bodematlas Twente 35
0
2 1
N
4 3
5km
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
ZOUT ALS GOUD 2 DIEPE ONDERGROND
2.1 Projectie zoutwinlocaties in de ondergrond
2.2 Ontwikkeling zoutcavernes vormen Twente
- Gecontroleerd uitlogen
- Gecontroleerd uitlogen
- Meerdere boringen per caverne
- Een boring per caverne
- Cavernevorm wordt gestuurd dm.v. afdekfolie
- Cavernevorm wordt gestuurd d.m.v afdekfolie
DIEPE ONDERGROND
- ‘Wilde pekel’
Bron: Nouryon, cavernebeheer en bodemdaling (Bewerking MUST)
GRONDWATERLAAG
2.3 Ontwikkeling zoutcavernes in verschillende gebieden
Zoutwinning Zoutwinning van 1933 - 1958
Doorsnede Twente, Trias en Zechstein zoutlaag
Haaksbergen
Zoutwinning van 1958 - 2010
Hengelo
Rossum
Tertiair & Kwartair
Bovenste deel Trias Formatie
Zoutwinning van 1975 - heden
Zoutcaverne plattegrond
Winlocatie zoutcaverne
Zoutcaverne in bodem
Onderste deel Trias Formatie
Haaksbergen zoutkussen
Bovenste deel Zechstein groep
Zechtstein Zout
1000 m
BOVENGROND
Zoutwinning van 2007 - heden
Gronaubreuk
500 m
1500 m
Bron: Nouryon, cavernebeheer en bodemdaling (Bewerking MUST)
Bodematlas Twente 36
Bron: SODM, 2018 (Bewerking MUST)
Bodematlas Twente 37
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
ZOUT ALS GOUD 2 DIEPE ONDERGROND
2.4 Zoutcaverne als batterij
2.5 Zoutcaverne als persluchtopslag
DIEPE ONDERGROND GRONDWATERLAAG
Jemgum. Twee zoutcavernes in Duitsland moeten in
De opslagmogelijkheden in grotere zoutcavernes zijn al
honderden megawatts te bufferen in een periode van
waar nieuwe toepassingen voor kunnen worden
2025 stroom gaan leveren. De werking is vergelijkbaar
langer bekend, maar worden interessanter doordat de
enkele uren tot een dag. Bij een groot aanbod aan
gezocht. Zoutcavernes kennen een lage geleidbaarheid
met een batterij: met één caverne als minpool en een
noodzaak tot opslag van duurzame energie en warmte
zon- en windenergie wordt perslucht in de caverne
en zijn daarmee goed geïsoleerde ondergrondse
tweede caverne als pluspool. De elektriciteit wordt
toeneemt door de energietransitie en de toename van
gepompt. Als er dan weer behoefte is aan energie laat je
ruimten. Dit biedt mogelijkheden voor ondergrondse
opgeslagen in het zoute water dat is achtergebleven
decentrale opwekking en distributie. De opslag van
de cavernes gecontroleerd leeglopen waarmee energie
(seizoens)opslag waarbij het verlies minimaal is.
in de caverne. Daaraan worden dan nog een soort
energiegassen, zoals perslucht, kan bijdragen aan de
wordt opgewekt. De huidige zoutcavernes in Twente zijn
Een belangrijke innovatie is de redox-flow accu, of wel
kunststof (inerte polymeren) toegevoegd. Twee
energietransitie. Persluchtbuffers kunnen toenemende
een zoutbatterij. Een techniek ontwikkeld door Duitse
zoutcavernes kunnen potentieel een hoeveelheid
schommelingen in het elektriciteitsnet opvangen.
universiteiten en wordt nu doorontwikkeld door het
energie opslaan die gelijk staat aan het gebruik van de
Zoutcavernes hebben de mogelijkheid om enkele
Duitse energiebedrijf EWE tot een mega batterij in
stad Hengelo.
Bodematlas Twente 38
Bodematlas Twente 39
BOVENGROND
Zoutcavernes zijn onbenutte ondergrondse ruimten
Het zout dat wordt onttrokken uit de bodem komt uiteindelijk terecht in de fabriek van Nouryon in Hengelo. (Nouryon)
Werknemers zijn bezig met grondboringen voor zoutproductie. (Nouryon)
Een blik in een karakteristiek Twents zouthuisje. De zwarte buis die achterin uit de grond komt is de pekelproductieput, die tot ruim 500 meter diepte de grond in gaat en waardoor zoet water ingepompt en pekel (met zout verzadigd water) uitgepompt wordt. Het zoete water wordt aangevoerd via een ondergrondse leiding die in het zouthuisje bovengronds komt (de blauwe buis rechtsvoor) en de pekel wordt ook weer afgevoerd via een ondergrondse leiding (de blauwe buis linksvoor). Achter de zoetwateraanvoerleiding is nog een buis te zien die uit de grond komt. Dit is een buis waarlangs onverzadigde (‘slappe’) pekel van andere, jonge cavernes Zoutwinning is oorspronkelijk begonnen in de buurt van Boekelo in 1918. Vandaar Boekelo’s tafelzout zoals je
aangevoerd kan worden om in deze caverne verder te worden verzadigd. Aan de achterwand van het huisje hangt diverse
op de oude reclame ziet. De zoutlaag lag hier erg ondiep (ca. 300 m) en was voldoende dik. (Nouryon)
monitoringsapparatuur, waarmee bijvoorbeeld de druk en het niveau van de afdekoliespiegel afgelezen kunnen worden. (Nouryon)
Bodematlas Twente 40
Bodematlas Twente 41
LEGENDA
3 GRONDWATERLAAG Grondwatertrappen VI
Water stroomt niet alleen bovengronds, maar ook ondergronds. Twente is rijk
Gem. Hoogste Grondwaterstand 40-80 cm
Gem. Laagste Grondwaterstand >120 cm
aan waterwingebieden. Regenwater valt
VII Gem. Hoogste Grondwaterstand 80-140 cm
op de bodem en wordt op natuurlijke
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
TWENTE STROOMT
Gem. Laagste Grondwaterstand > 120 cm
VIII Gem. Hoogste Grondwaterstand > 140 cm
wijze gefilterd door de zandlagen. Pompstations pompen het schone
Gem. Laagste Grondwaterstand >160 cm
regio. Het meeste grondwater wordt door
Drinkwaterwinning
Vitens gebruikt voor schoon drinkwater,
Waterwingebied
maar ook de industrie profiteert van Waterbeschermingsgebied
de hoge kwaliteit van het grondwater.
Denk aan textielbedrijf Ten Cate en
Intrekgebied grondwater
DIEPE ONDERGROND
grondwater omhoog voor gebruik in de
bierbrouwerij Grolsch. Waterwingebieden zijn gebieden
Grootverbruikers grondwater Grondwateronttrekkingen van de industrie en de
die beschermd worden tegen
drinkwaterlocaties, verleende vergunningen 150.000m3
verontreinigingen, zodat het grondwater Drinkwater voor huishoudens
Industrie
in deze waterwingebieden moeten ervoor zorgen dat de grondkwaliteit op peil blijft. Het verminderen van
Projecten Boeren voor drinkwater
de nitraatuitspoeling en resten van
Deelnemers
gewasbeschermingsmiddelen zijn de grootste uitdagingen voor de landbouw
GRONDWATERLAAG
veilig opgepompt kan worden. Boeren
Referentie
in de kwetsbare waterwingebieden.
Plaatsen
In projecten in het kader van â&#x20AC;&#x2DC;Boeren Gemeentegrenzen
voor Drinkwaterâ&#x20AC;&#x2122; in het westen van
Bronnen: Geoportaal Overijssel Boerenvoordrinkwater.nl Landelijk grondwater register
kaart zie je de grondwatertrappen. Dit geeft een indicatie van de gemiddeld hoogste grondwaterstand. Bij de hooggelegen zandgronden zie je dat de grondwaterstand er laag ligt. Bodematlas Twente 42
Bodematlas Twente 43
0
2 1
N
4 3
5km
BOVENGROND
Twente wordt hieraan gewerkt. In de
LEGENDA
3 GRONDWATERLAAG Grootverbruikers grondwater Drinkwater voor huishoudens (Vitens)
3.1 Waterwingebieden en intrekgebieden
Industrie
Actieve grondwateronttrekkingen van de industrie- en de
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
TWENTE STROOMT
drinkwaterlocaties, verleende vergunningen 150.000m3
DIEPE ONDERGROND
Bronnen: Geoportaal Overijssel Landelijk grondwater register Gebiedsdossiers - drinkwaterwinningen Overijssel
GRONDWATERLAAG
winge
bied at ater d l m3 w en Aanta g word a m t p omp = ik op ge ru rb e ater v ijks w Jaarl nen perso X X X
te Hoog tation
s p o mp
er pu e wat Diept
Bodematlas Twente 44
Bodematlas Twente 45
t
BOVENGROND
N aam
3.1
Onderscheid in deelgebieden
Zowel voor de invulling van de zorgplichten (hoofdstuk 4), de strategische beleidsdoelen (hoofdstuk 5) als de sturingsfilosofie (ยง5.6), geldt dat gemeenten in de omgevingsvisie onderscheid kunnen maken naar deelgebieden.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
TWENTE STROOMT
In de regio Twente kunnen we onderscheid maken in een aantal deelgebieden. We maken onderscheid tussen bebouwd gebied (bestaande bouw en nieuwbouw) en buitengebied. Daarnaast maken we onderscheid in drie geografische deelgebieden op basis van de (geo)hydrologische 3 GRONDWATERLAAG eigenschappen van het gebeid. Deze karakteristieken hangen samen met mogelijke kwetsbaarheid voor wateroverlast en droogte of de opbouw van de ondiepe ondergrond en grondwatersituatie (en daarmee de mogelijkheid om regenwater te infiltreren). Dit zijn voorbeelden van het toepassen van deHoogtekaart traditionele van lagen 3.2 de benadering, regio Twente waarbij het bodem en watersysteem de onderlegger vormt van de fysieke leefomgeving.
3.3 Wateraanvoer in Twente
DIEPE ONDERGROND
Almelo
Rijssen- Holten RIJSSEN
ALMELO
HENGELO
ENSCHEDE
wordt de regio begrensd door de Sallandse Heuvelrug (78m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max. 75m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. (bron: Waterschap Vechtstromen)
Bron: Extreme droogte 2018 (Hans Gels)
3.4 Bodemenergiesystemen, open en gesloten
De regio Twents waternet is wat betreft (geo-)hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt de regio begrensd door de Sallandse heuvelrug (78 m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max 75 m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge.
Bouwstenen Omgevingswet Twents waternet
Pagina 11 van 46
Open
Gesloten
Een open bodemenergiesysteem slaat, afhankelijk van het seizoen,
Een gesloten bodemenergiesysteem bestaat uit gesloten
een overschot aan warmte of koude op in de bodem. Een open
ondergrondse lussen. Hierbij wordt vooral in de zomer warmte
bodemenergiesysteem maakt gebruik van het grondwater als
opgeslagen en in de winter benut voor verwarming. Gesloten systemen
opslagmedium. Door het onttrekken en infiltreren van grondwater
worden veel ingezet voor individuele woningen. Een open systeem
wordt warmte of koude opgeslagen in de bodem die in de winter of
wordt vaker toegepast in utiliteitsbouw of als klein collectief systeem.
zomer gebruikt kan worden voor de verwarming of koeling van het gebouw.
Bodematlas Twente 46
Bodematlas Twente 47
BOVENGROND
Dinkeldal De Dinkel is een sterk meanderende beek die begint in Noordrijn-Westfalen tussen Coesfeld en Ahaus. Bij Losser in Twente komt de Dinkel Nederland binnen, stroomt langs het Lutterzand en verlaat Nederland weer in de buurt van Ootmarsum (gemeente Dinkelland). In het Dinkeldal is
GRONDWATERLAAG
Figuur 6. Hoogtekaart van de regio Twents waternet. De stuwwal links is de Sallandse Heuvelrug. Rechts de stuwwal bij Oldenzaal. Tussen de stuwwallen ligt het Reggedal. Uiterst rechts ligt het Twente is wat betreft geo-hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen Dinkeldal.
Geologie en bodem
Toekomst
Heden
Verleden
Toekomst
Heden
Verleden
Onder Twente
Geologie en bodem
Onder Twente is de regionale samenwerking op de
Archeologie 7
8 9
en Ootmarsum
GEN
4
DINKELLAN
6
D
Weerselo
OLDENZAA
neker Glanerbrug
5
De Lutte
L LOSSER
Overdinkel
Vroomshoo Den Ham
2 HELLEND
7
Vriezenvee
OORN
1
n
10 RIJSSEN-H
Geesteren
TUBBERGE WIERDEN
4
BORNE OLDENZAA
Markelo
DINKELLAN
D
Denekamp
Weerselo
Enter
OLTEN
6 Natuur en landbouw
Ootmarsum
N
Albergen
ALMELO
3
Water bedrijven en wetenschap onder de inwoners,
AND
Nijverdal
Denekamp
provincie Overijssel. In Twente trekken overheid,
Water
p
TWENTER
Delden
Goor
HENGELO
HOF VAN TWENTE
Lonneker
Diepenheim Boekelo
11 HA AKSBE
RGEN
ondergrond tussen alle Twentse gemeenten en de Archeologie
ENSCHEDE
Glanerbrug
L
5 Oppervlakte delfstoffen De Lutte
LOSSER Overdinkel
Infrastructuur Energie
noemer ‘Onder Twente’ samen op om het mozaïek
Natuur en landbouw
van belanghebbenden in de ondergrond en bodem in kaart te brengen.delfstoffen Het samenwerkingsverband Oppervlakte vraagt aandacht voor de veelzijdigheid van de
Infrastructuur bodem. Een succesvolle activiteit is het bodemcafé waar we op interactieve wijze de dialoog voeren. Een
Energie
ander voorbeeld is het bodemspel. Het spel is een gespreksstarter om achtergrond, interesse en focus van de deelnemers zichtbaar te maken. Het rijke kleurenpallet laat zien hoeveel verschillende belangen er spelen in de bodem.
DE EERSTE METER
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
LEGENDA
4 BOVENGROND Bodem Zand
bodem is al direct in de eerste meter
Leem
onder het maaiveld zichtbaar. Zand,
Klei
leem, klei en veengronden wisselen
Rivierklei
elkaar over kleine afstanden veelvuldig
Veen
af en lokaal zorgen keileembulten voor
Moerige gronden
flink reliëf. Het ingrijpen van de mens op
Reliëf
de ondiepe ondergrond heeft de nodige
Geen bodemgegevens (DU)
sporen achtergelaten. Wie goed kijkt op
Bronnen: Bodemkaart NL Atlas Twente (Bodemkaart)
de kaart, of in het landschap, kan oude beek-, wind-, en gletsjersystemen nog herkennen die de eerste meter van de Twentse bodem gevormd hebben.
DIEPE ONDERGROND
De grote diversiteit van de Twentse
(Zie ook: www.ondertwente.nl)
GRONDWATERLAAG
BOVENGROND
Bodematlas Twente 50
Bodematlas Twente 51
0
2 1
N
4 3
5km
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
DE EERSTE METER 4 BOVENGROND
4.1 De eerste Tukkers in Twente
DIEPE ONDERGROND GRONDWATERLAAG BOVENGROND
Bodematlas Twente 52
Bodematlas Twente 53
WE LEVEN EROP EN ERVAN
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
LEGENDA
4 BOVENGROND Bodemvruchtbaarheid Vruchtbare bodem (Grasland en akkerbouw) Minder vruchtbare bodem (Grasland en akkerbouw)
Bodemvruchtbaarheid is van belang voor onze voedselproductie en voor natuur- en landschapswaarden. Naast de goede chemische, fysische en
Bosgebied
biologische toestand van de bodem
zorgt een gevarieerd bodemleven (wormen, schimmels, etc.) dat de bodem
Bron: Geoportaal Overijssel, Bodemvruchtbaarheid, 2018
DIEPE ONDERGROND
Proeftuinen Mineral Valley Klimaat, bodemgezondheid & water
vruchtbaar blijft. Bodemvruchtbaarheid is
belangrijk voor een goede waterregulatie
Twents Meetnet Bodem
Maaiveldafvoer
en het vastleggen van koolstofdioxide (CO2).
Blauwe Diensten
Sensorisch Landschap
Met ‘Mineral Valley Twente’ wordt
Regionale aanwending
gewerkt aan het realiseren van
Digestaat gezonde bodem
kringlooplandbouw in de praktijk.
Vastlegggen van koolstof
In proeftuinen wordt gekeken naar
Beperking emissie varkensmest Regionale voedselproductieketen
bodemgezondheid en andere
Dit gebeurt in samenwerking met kennisinstellingen, overheden, bedrijven én natuurlijk agrariërs. In de proeftuinen
Precisielandbouw met drones
Bodemboost voor eiwit
De koe als kunstmestproducent
Duurzaam Markelo-Noord
Optimaliseren teelt
staan vier thema’s centraal: regionale
Aan de slag met stikstofuitstoot
voedselproductieketen, landbouw en
Praktijkproef Veldbonen
maatschappij, meerwaarde biomassa
GRONDWATERLAAG
toepassingen voor mest en biomassa.
Meerwaarde Biomassa
en klimaat, bodemgezondheid en water.
Bermgraslab
In de proeftuinen start de transitie van
onderop door in samenwerking met
Aanwendingvarkensmest
Kunstmestvrij Twente (I.O.)
BOVENGROND
Mestverwerkingsinstallatie
agrarische ondernemers projecten te
Landbouw & maatschappij
realiseren.
Kringlooplandbouw
Bodematlas Twente 54
Bodematlas Twente 55
Gezond eten van bodem
Bron: Mineral Valley Twente
0
2 1
N
4 3
5km
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
WE LEVEN EROP EN ERVAN 4 BOVENGROND
4.2 Voorbeelden ecosysteemdiensten in Nederland
DIEPE ONDERGROND
Bron: PBL
4.3 Onderdelen voor een gezond bodemleven
4.5 Stadsbodem een vergeten schakel
Het onmisbare Bodemleven zorgt voor: Bodemstructuur Zoals wormen die gangen graven zodat zuurstof en water beter doordringen
Koolstofkringloop Afbraak organische resten door bacterien en schimmels
Grondwater Het onschadelijk maken van organische verontreiniging in de bodem en grondwater
Bevorderen Van de waterbalans, plantengroei en indirect de huisvesting van bovengronds leven
Vergroening van het stedelijke gebied is niet alleen
die zich in de bodem of grondwater bevindt sneller
mooi en functioneel in het kader van klimaatadaptatie.
wordt afgebroken. Tot wel 13 keer sneller dan onder
Het draagt ook bij aan een gezonde bodem. Rond
niet begroeide omstandigheden! Dit proces wordt
wortelsystemen vinden complexe biologische processen
fytoremediatie genoemd en vindt plaats door
plaats. Bacteriën en schimmels werken samen en leveren
samenwerking tussen planten en micro-organismen in
voedingsstoffen aan het groene leven. De biodiversiteit
de wortelzone. Een fenomeen dat ook is aangetoond
aan micro-organismen in de bodem is daarmee groot
in een onderzoeksproject aan de Van der Hoopweg
en biedt ook interessante nieuwe kansen. Bewezen is
in Almelo. Bomen trekken verontreinigd grondwater
dat daar waar begroeiing aanwezig is en wortels zich in
aan en de bacteriën in de wortelzone van deze bomen
de ondergrond uitstrekken, eventuele verontreiniging
breken de verontreiniging af. (Bioclear earth)
Bron: CLO
Bodematlas Twente 56
Bodematlas Twente 57
BOVENGROND
Voedingsstoffen Worden door bodemorganismen beschikbaar gemaakt voor planten
Bescherming Van planten tegen ziekten
Deze bloeiende planten in de proeftuin akkerranden zijn een lust voor het oog en goed voor de biodiversiteit. (Mineral Valley)
GRONDWATERLAAG
Het begrip ‘ecosysteemdiensten’ is in 2005 internationaal beleidsmatig op de kaart gezet. Daarbij wordt met een economische bril gekeken naar de waarde van ons natuurlijk ecosysteem. De natuur levert diensten aan ons waar wij baat bij hebben. De bodem staat bij veel van deze diensten aan de basis. In 2005 is geconstateerd dat veel ecosysteemdiensten onder druk staan en achteruitgaan door de verandering in grondgebruik, klimaatverandering, overexploitatie en vervuiling. In beleid, projecten en besluitvorming groeit de inzet voor het behoud en vergroten van het natuurlijk kapitaal.
Een kijk in de bodem
In het kunstproject â&#x20AC;&#x2DC;Underneathâ&#x20AC;&#x2122; gebruikt Melinda bodem fotografie om de ondergrondse wereld in beeld te brengen. Wat kun jij allemaal zien? (Melinda Hurst Frye)
Een kijk in de bodem
(Melinda Hurst Frye)
Jeugdige inspiratie voor oude Gaslocaties De (on)zichtbaarheid en (on)beleefbaarheid van de
weinig beeld en betrokkenheid meer bij het gebruik van de
ondergrond
ondergrond in hun eigen buurt.
Vaak ontbreekt de verbinding tussen bovengrond en
Onderzoek naar het zichtbaar en beleefbaar maken van
ondergrond. Er is vaak een beperkte ruimtelijke relatie
ondergrondse ingrepen
tussen de ondergrondse winning en opslag van stoffen
Onderzoek in Twente met studenten laat zien hoe dit anders
en het gebruik bovengronds. Dit komt doordat de mens
kan. Zij ontwerpen ruimtelijke kansen van ondergrondse
door de jaren heen steeds verder van het landschap, bodem
ingrepen. Leidend daarbij is de gedachte dat hoe meer
en ondergrond af is komen te staan. Daarnaast zijn de
zichtbaar en beleefbaar een ondergrondse ingreep
winningslocaties steeds meer ingepast in het landschap.
wordt ontworpen, hoe meer bewustwording over deze
Ook wordt de bovengrondse locatie van verwerking van
ondergrondse ingreep ontstaat, en hoe meer ruimtelijke
stoffen uit de ondergrond steeds meer bepaald door andere
kwaliteit met de ondergrondse ingreep wordt gerealiseerd.
vestigingsfactoren (zoals infrastructuur).
Het ontwerpen is daarbij vooral een leerproces over hoe de
Daardoor zijn ondergrondse ingrepen tegenwoordig
werelden van ruimte, mensen en ondergrond verbonden
nauwelijks zichtbaar en beleefbaar: mensen hebben
kunnen worden.
In dit onderzoek gebruikte de student ‘Alice in wonderland’ als metafoor, om de magische wereld van de ondergrond te verbeelden. (Afstudeeronderzoek ontzichtbaar zichtbaar, Saxion)
Het gebruik van follies in het landschap om bewustwording en dialoog over ondergrondse ingrepen te initiëren. (Afstudeeronderzoek ontzichtbaar zichtbaar, Saxion)
Ruimtelijke uitwerking verschillende energielandschappen Twente , met rondom Haaksbergen, Hengelo en Enschede een nadruk op het gebruik van zoutcavernes als energieopslag. (Afstudeeronderzoek ‘Naar een Twents energielandschap’, Saxion)