Atlas
Twente tweede druk
COLOFON Titel Atlas Twente herziene versie Datum november 2019 Uitgave
Regio Twente in samenwerking met de
14 Twentse gemeenten, waterschap
Vechtstromen en provincie Overijssel
Atlas
Twente tweede druk
Opdrachtgever
Regio Twente, gemeente Enschede
en provincie Overijssel Regio Twente Postbus 1400 7500 BK Enschede www.regiotwente.nl Contact
info@regiotwente.nl
Rolien Nolte Opdrachtnemer
MUST
Postbus 16631 1001 RC Amsterdam www.must.nl
VOORWOORD ATLAS TWENTE
Als kind al kon ik uren turen in de atlas. De romantiek van kaarten en legenda’s, de verbeelding van datgene wat je op papier ziet en waar het je vervolgens in gedachten naartoe voert. De reizen die je maakt in je hoofd, naar onbekende bestemmingen, waar je je een voorstelling van maakt. Dat doet ook deze Atlas Twente. Het voert je via actuele kaarten mee in het verhaal van Twente, naar de toekomst van de regio. Innovatie, arbeidsmarkt, bereikbaarheid, duurzaamheid, thema’s die in kaart gebracht tot de verbeelding spreken. Onderwerpen die leiden tot gesprek, discussie en toekomstvisie. En dat is nodig. We staan voor grote opgaven die impact hebben op ons landschap en op onze levensstijl. Klimaatverandering, de vergrijzende samenleving, de overstap naar hernieuwbare energie: opgaven die op landelijk niveau spelen, maar ook hier in Twente. Het doel van de Atlas is het delen van informatie en gegevens. Iedereen die betrokken is of zich betrokken voelt bij Twente kan hier zijn voordeel mee doen. Toekomstige vraagstukken kunnen met de Atlas makkelijker en sneller gemeenschappelijk opgepakt worden. Gebruik de inzichten en het (kaart)materiaal in eigen visies en projecten, zoals omgevingsvisies, regiodeals, de Agenda voor Twente. Met elkaar - overheid, onderwijs, ondernemers en maatschappelijke organisaties – maken we dan een prachtige reis naar de toekomst van Twente. Ik heb daar een mooie voorstelling bij.
Andries Heidema Commissaris van de Koning
Het MESA+ Institute for Nanotechnology focust zich op nanotechnologisch gedreven oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen (Regio Twente)
Atlas Twente 4
Atlas Twente 5
INHOUD
1 cultuur en erfgoed
8 bereikbaarheid en verbindingen
9 gebouwde omgeving
TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN
VIND JE WEG NAAR TWENTE
LEEFRUIMTE
p. 14
p. 60
p. 66
2 lucht
3 economie
10 landschap en natuur
11 water
DE RUIMTE VAN LUCHT
KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN
OALE GROOND
WATER STROOMT?
p. 20
p. 24
p. 74
p. 82
4 samenwerking
5 mensen
12 voedsel en landbouw
13 energie
GRENZELOZE SAMENWERKING
NOABERSCHAP
MET ONS BOERENVERSTAND
VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE
p. 32
p. 40
p. 90
p. 94
6 gezondheid
7 toerisme en recreatie
14 circulaire economie
15 ondergrond
TWENTS WELBEVINDEN
B(UIT)EN IN TWENTE
KRINGLOPEN MAKEN
WAT JE NIET ZIET
p. 48
p. 52
p. 100
p. 104
Atlas Twente 6
Atlas Twente 7
Atlas Twente is het resultaat van de samenwerking tussen ontwerpers, planologen en beleidsmedewerkers van de 14 Twentse gemeenten, waterschap Vechtstromen, Regio Twente en provincie Overijssel. De Atlas brengt de kwaliteiten, kenmerken en structuren van Twente op een inspirerende wijze in beeld en laat zien hoe rijk en gevarieerd deze regio is. Van samen werken tot samen leven, van in de lucht tot onder de grond, van wegen tot water. Met deze kaarten kun je de werking van Twente onderzoeken en begrijpen. Een feitelijke, gezamenlijke atlas De Atlas Twente geeft niet alleen feitelijke informatie over de bestaande ruimtelijke, economische, fysieke en sociale kwaliteiten van Twente, maar ook over haar positie ten opzichte van omringende regio’s en Europa. Wij hebben daarbij de lagen uit de Nationale Omgevingsvisie als uitgangspunt genomen en daaraan twee thema’s die bij Twente horen, toegevoegd: mensen en recreatie & toerisme. Mocht er in de toekomst behoefte zijn aan een update of een uitbreiding, dan horen we dat graag. Herkenbaarheid van Twente Met de Atlas Twente zetten we onszelf letterlijk op de kaart. Daarmee draagt de Atlas bij aan de herkenbaarheid van Twente. De kaarten en beelden zijn helder en eenvoudig leesbaar. Kenners en niet-kenners van Twente krijgen snel een beeld van deze regio. Bestuurders en medewerkers van de overheid, het onderwijs, het bedrijfsleven en Atlas Twente 8
maatschappelijke organisaties kunnen de inzichten over het functioneren van de regio gebruiken voor hun eigen beleid, visie en handelen. Anders kijken De Atlas Twente bundelt informatie, waardoor we ons bewust worden van overeenkomsten en verschillen, maar ook van de samenhang tussen onze leefomgeving en de opgaven waarvoor we staan. En van de kansen die dit ons biedt! We plaatsen de Twentse situatie in nationaal perspectief. Hoe doen we het in Twente ten opzichte van de rest van Nederland? En wat betekent dit dan? Nog interessanter wordt het wanneer we de verschillende kaarten ‘op elkaar leggen’: de Twentse bedrijvigheid op de waterstructuur, of bebouwing op de natuurkaart. Of een overzicht van de werkgelegenheid op de mate van geluk die de inwoners van Twente ervaren. Welke landschapstypen hebben we en
Twente in samenhang te doen met onze ruimtelijke kwaliteiten. Atlas Twente opent het gesprek over onze toekomst.
Investeren in de toekomst Twente is een prachtregio om te wonen en te werken. Om dat in de toekomst ook te blijven, in deze snel veranderende samenleving, slaan partijen de handen ineen. Met een gezamenlijke investeringsagenda van ondernemers, onderwijs- en onderzoekstellingen en overheden, de Agenda voor Twente, investeren we in onze eigen kracht en in een sterke regio. Dit doen we met 4 actielijnen: techniek als motor, arbeidsmarkt & talent, bereikbaarheid & vestigingsklimaat en circulaire economie. Atlas Twente kunnen we hierbij goed gebruiken als een bron van inspiratie voor alle partijen om de investeringen in
2. de ruimte van lucht lucht
Denkend aan Twente Verspreid door de Atlas zijn zeven typeringen van Twente opgenomen. Deze beschouwingen van Gert-Jan Hospers, oa economisch geograaf aan de Universiteit Twente en Twentekenner, zijn een waardevolle toevoeging aan de objectieve kaarten en infograhics. Leeswijzer De Atlas is bedoeld om Twente te leren kennen en te ontdekken. Geen chronologisch verhaal, maar meerdere kaarten die samen het verhaal van Twente vertellen. Deze themakaarten en infographics zijn ook gekoppeld aan één of meerdere actielijnen uit de Agenda voor Twente door de labels in de kantlijn.
3. knappe koppen en gouden handen economie 4. grenzeloze samenwerking samenwerking 5. noaberschap mensen
1. Twente verbindt heden en verleden cultuur en erfgoed
6. Twents welbevinden gezondheid
7. b(uit)en in Twente toerisme en recreatie
15. wat je niet ziet ondergrond
8. vind je weg naar Twente bereikbaarheid en verbindingen
14. kringlopen maken circulaire economie
9. leefruimte gebouwde omgeving 10. oale groond landschap en natuur
13. vraag en aanbod van energie energie
11. water stroomt? water Atlas Twente 9
12. met ons boerenverstand voedsel en landbouw
INTRODUCTIE
TWENTE OP DE KAART
wat betekent dit voor een vraagstuk als de energietransitie? En vervolgens: wat betekent dit dan voor onze burgers of onze bezoekers?
Hardenberg
INTRODUCTIE
DAILY URBAN SYSTEM ATLAS TWENTE INTRODUCTIE
Legenda
Twente is voor veel mensen een gebied waarin ze wonen ĂŠn werken.
Den Ham
Dat is onder andere te zien aan
Aantal autoverplaatsingen per uur
Vroomshoop
50-100
het daily urban system (DUS): het
200-300
TWENTERAND
gebied rond een stad waarbinnen
300-400
Geesteren
de belangrijkste dagelijkse woonwerkverplaatsingen plaatsvinden.
Vriezenveen
400-500
Ootmarsum
500-1000
Op de kaart zie je het DUS van Hengelo, een belangrijk kruispunt HELLENDOORN
binnen Twente voor zowel auto als
1000+
TUBBERGEN
Denekamp
50-100
autoverplaatsingen richting Hengelo in de ochtendspits, dan zie je, zonder
Aantal OV-verplaatsingen per uur
DINKELLAND
trein. Kijk je bijvoorbeeld naar de ALMELO
Nijverdal
Albergen
100-200 Weerselo
WIERDEN
de grenzen te tekenen, Twente op de
300-400 400-500
kaart verschijnen. Ook plaatsen net De Lutte
buiten de regio, zoals Hardenberg, Deventer en Neede, hebben een
Enter
sterke relatie met Hengelo. De
BORNE
OLDENZAAL
Aantal fietsverplaatsingen per uur
RIJSSEN-HOLTEN
verplaatsingen richting Duitsland
500
0-200
worden helaas niet meegenomen in
Delden
de Mobiliteitsscan.
200-400
LOSSER
HENGELO
400-600 Lonneker
Iedere plaats heeft zijn eigen daily
Goor
urban system. Maar ook als je
Overdinkel
Markelo Glanerbrug
Enschede of Almelo als meetpunt neemt, zie je Twente weer op de kaart
Dit scenario is gebaseerd op: - Nederlands Regionaal Model (NRM) Oost en het Nationaal OV-model van Rijkswaterstaat - uitgaande van dagdeel ochtend op een doordeweekse werkdag in 2014
HOF VAN TWENTE
verschijnen. Plaatsen aan de rand Boekelo
van de regio, zoals Nijverdal, richten
Bron: Mobiliteitsscan (Rijkswaterstaat 2014)
ENSCHEDE
Zie ook: https://www.beterbenutten.nl/ mobiliteitsscan
Diepenheim
zich ook op Zwolle of Deventer. De grenzen van een daily urban system zijn niet hard. Lochem
Zutphen
HAAKSBERGEN Borculo
Atlas Twente 10
Atlas Twente 11
0
2 1
N
4 3
5km
Hardenberg
ATLAS TWENTE INTRODUCTIE
Lingen
REGIO ZWOLLE
Neuenhaus
De 14 gemeenten in Twente
GRAFSCHAFT BENTHEIM
hebben zich georganiseerd in een
Den Ham
samenwerkingsverband: Regio
Vroomshoop
Twente. De samenwerking is gericht TWENTERAND
op die onderwerpen, waarbij de
Geesteren
regionale schaal de logische schaal
Nordhorn
is. Denk aan economie, gezondheid,
Vriezenveen
Ootmarsum
veiligheid, recreatie en de lobby voor Twente. Dit alles is bedoeld
TUBBERGEN
HELLENDOORN
om de burgers een gezond en
Denekamp
DINKELLAND
kansrijk Twente te bieden. Met ruim 628.000 inwoners (2018) is het een dichtbevolkte regio. De drie grote
ALMELO
Nijverdal
Albergen Weerselo
WIERDEN
steden worden omringd door een
Schüttorf
groen landelijk gebied met grote en De Lutte
kleine dorpen, waar het goed wonen, werken en recreëren is. De streek
Enter
grenst aan Salland, Gelderland,
BORNE
OLDENZAAL
Bad Bentheim
RIJSSEN-HOLTEN
Drenthe en Duitsland.
Delden
Zie ook:
LOSSER
HENGELO Lonneker
www.kennispunttwente.nl
Goor
KREIS STEINFURT
Overdinkel
Markelo Glanerbrug
HOF VAN TWENTE
ENSCHEDE Ochtrup
Gronau
Boekelo Diepenheim
CLEANTECH REGIO
Lochem
Zutphen
HAAKSBERGEN Borculo
KREIS BORKEN
REGIO ACHTERHOEK Atlas Twente 12
Atlas Twente 13
Ahaus
0
2 1
N
4 3
5km
INTRODUCTIE
TWENTE
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN 1 CULTUUR EN ERFGOED
Legenda
Van oudsher was Twente vooral een agrarisch gebied, totdat rond 1830 de
(Industrieel) verleden
industrie zich vestigde in de regio. De
Rijksmonumenten
Nederlandsche Handelsmaatschappij
industrie & transport
(NHM) koos voor Twente vanwege de
Tuindorp
lage lonen, het ruime arbeidspotentieel,
Beschermd stads- of
ARBEIDSMARKT & TALENT
de strategische ligging en de
dorpsgezicht
bekendheid van de bevolking met het spinnen en weven. Zo werd er een
Herbestemd heden
weefschool opgericht in Goor, een textielfabriek gebouwd in Nijverdal, in
Historisch Herbestemming
Almelo werd de stoommachine voor het eerst ingezet en de metaalindustrie
Landgoederen
ontwikkelde zich in Hengelo. Twente
Landhuis bij landgoed
ontwikkelde zich in korte tijd tot
Landgoed (bosrijk)
het centrum van de textiel- en
Landgoed (open voorkomen)
metaalindustrie. Naast fabriekshallen en spoorwegverbindingen stichtten de
VESTIGINGSKLIMAAT
Ondergrond
textielfabrikanten grote landgoederen
Stedelijk gebied heden
in het Twentse landschap, bouwden
Water
tuindorpen en lieten parken aanleggen.
Historische kaart 1868
Vanaf 1960 raakt de textielindustrie in verval, maar zowel de industrie als het
Bronnen: ERIH.net Geoportaal Overijssel Herbestemming.nu Landgoedereninoverijssel.nl
agrarische verleden zijn tot de dag van vandaag zichtbaar en voelbaar in de regio. IndustriĂŤle gebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen, de tuindorpen en parken zijn geliefde
CIRCULAIRE ECONOMIE
plekken in de stad en de landgoederen zijn aantrekkelijke recreatie- en natuurgebieden. In Twente komen oud en nieuw harmonieus samen.
Atlas Twente 14
Atlas Twente 15
0
2 1
N
4 3
5km
Infographic cultuur in Twente
1.2 Cijfers over de culturele sector in Twente
1 CULTUUR EN ERFGOED
16
155
17
Amateurkunst
Archieven
Beeldende kunst
Bibliotheken
22
13
915
Erfgoedorganisaties
Filmhuizen
Gemeentelijke monumenten
55
10
46
28
Kunst- en cultuureducatie
Lokale Omroep
Musea
Muziek
11
1146
37
Ontwerpsector
Rijksmonumenten
Theater
Atlas Twente Link
(bron: Ruimte voor verbeelding, cultuurprofiel regio Twente 2021-2024)
1.1 Twente met haar oude markegrenzen en drostambten
1.3 Twentse boerderijen aanwezig sinds 1500
ARBEIDSMARKT & TALENT
Kijk ook eens in: Ruimte voor verbeelding, Cultuurprofiel Regio Twente 20212024
421
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN
VESTIGINGSKLIMAAT
Atlas Twente 16
De kaart biedt een overzicht van de omstreeks het jaar 1500 bestaande boerderijen in Twente. Op deze plekken is tegenwoordig nog steeds een boerderij, hoeve of agrarisch erf te vinden. En in significante aantallen dus, zoals te zien op de kaart. Op de achtergrond een historische kaart van Ten Have van een iets latere periode anno 1648. (bron: Geoportaal Overijssel).
Atlas Twente 17
CIRCULAIRE ECONOMIE
Het huidige Twente bestond eerder uit een verzameling marken, landgerichten, schoutambten en drostambten. De marken zijn ontstaan als een collectief van grotere boeren die gezamenlijk het land beheerden en reguleerden. Letterlijk betekent het grens of afscheiding. De afzonderlijke marke stonden onder zogenoemde drostambten, overkoepelende bestuursstructuren. De drostambten in de huidige regio Twente bestond uit Twente, Salland en Haaksbergen & Diepenheim (bron: Geoportaal Overijssel).
Cultuur en natuur gaan op Landgoed Twickel, bijna zeven eeuwen oud en 4.300 hectare groot, goed samen. Kenmerkend zijn het kasteel, de historische boerderijen (herkenbaar aan de zwart-witte luiken), de twee watermolens, een watertoren en de houtzagerij in een kleinschalige coulisselandschap. (Regio Twente)
In de ruim 100 jaar oude ijzergieterij van de fa. Stork in Hengelo is nu het ROC van Twente gevestigd. De oude elementen in de hal zijn zo veel mogelijk intact gehouden. (gemeente Hengelo)
Atlas Twente 18
De Museumfabriek is een museum waar de toekomst ontdekt kan worden door te leren, spelen, werken, experimenteren en dromen. De Museumfabriek is gevestigd in de restanten van het Rozendaalcomplex, een voormalige textielfabriek. (Nuran Drone fotografie)
Tuindorp De Riet is gebouwd voor de arbeiders van de textielindustrie, maar is tegenwoordig ook heel populair onder starters vanwege de betaalbare woningen. (gemeente Almelo)
Atlas Twente 19
TECHNIEK ALS MOTOR
DE RUIMTE VAN LUCHT 2 LUCHT
Legenda
Niet alleen zijn er plekken van rust en reuring op land, ook boven
Ondergrond
Twente - in de lucht - is hier sprake
Hemelhelderheidskaart
van. Stiltegebieden en gebieden van
Luchtvaartterrein
donkerte liggen zij aan zij met lichte, intensief bebouwde gebieden en
Luchtvaart
De economische corridor langs de
Geluidscontouren luchtvaart
A1-A35 is op deze kaart goed waar te
Laagvliegroutes / dronevliegen
nemen.
verboden of beperkt
Donkerte is een belangrijke kwaliteit van Twente. Zo is Springendal de donkerste plek van Overijssel. Met het project Twente Bewust Verlicht wordt lichtvervuiling tegengegaan en bovendien energie bespaard.
Z
Zweefvliegveld
H
Helihaven
G
Hanggliderveld
S
Sterrenwacht
ARBEIDSMARKT & TALENT
de voormalige vliegbasis Twenthe.
Bronnen: Geoportaal Overijssel (2016) Ministerie van IenW (2018)
Daarnaast is ruimte van lucht ook ruimte voor techniek: voormalige
VESTIGINGSKLIMAAT
vliegbasis Twente is een Nederlandse (test)locatie voor luchtgebonden bedrijvigheid en drones.
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 20
Atlas Twente 21
0
2 1
N
4 3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
DE RUIMTE VAN LUCHT 2 LUCHT
2.1 Beleving van horizonvervuiling
2.2 Cumulatieve geluidsbelasting dB(A)
Geen Weinig Vrij veel Veel Zeer veel
0 - 40 40 - 45 45 - 50 50 - 55 55 - 60 60 - 65 > 65
Bron: Alterra 2006, (WUR, Compendium voor de leefomgeving)
ARBEIDSMARKT & TALENT
Op Technology Base Twente, de voormalige vliegbasis Twenthe, krijgen innovatieve bedrijven de ruimte om te pionieren, te experimenteren, uit te proberen en te vernieuwen ( Technology Base Twente)
Bron: RIVM/PBL, 2012
VESTIGINGSKLIMAAT
Atlas Twente 22
Het planetarium in Lattrop prijst zich aan als de donkerste plek in Nederland om sterren te kijken. (Simon Lenskens)
Atlas Twente 23
CIRCULAIRE ECONOMIE
Op Twente Airport vertrekken niet alleen privĂŠ- en zakenvluchten, het is tevens een testlocatie van bemande en onbemande luchtvaartuigen. (Technology Base Twente)
TECHNIEK ALS MOTOR
KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN 3 ECONOMIE
Legenda
Wie Twente zegt, zegt techniek. Twente weet als geen ander
Knappe koppen
hoe techniek de economie en
Theoretisch onderwijs
samenleving kan veranderen.
Praktijkonderwijs
De industriĂŤle revolutie, met voornamelijk de textiel- en
Gouden handen Bedrijf in Maakindustrie
economische groei, nieuw werk en
top 100 (2018)
inkomsten. Techniek zit historisch
Bedrijf in MKB-innovatie
in ons DNA en brengt ons ook
top 100 (2018)
vandaag de dag voorspoed en
Bedrijf in Bouwnijverheid- en
welvaart. Dit maakt dat we, met onze
Industriesector
knappe koppen en gouden handen, voorbereid zijn op de toekomst. Zo
Hardware
spelen Universiteit Twente, Saxion
ARBEIDSMARKT & TALENT
metaalindustrie, bracht Twente
Stedelijk gebied
Hogeschool, ROC van Twente
Bedrijventerrein
en de ondernemers soepel in op
Snelweg
maatschappelijke ontwikkelingen.
VESTIGINGSKLIMAAT
Hoofdweg Spoorweg
Techniek maakt van Twente een
Waterweg
sterke ondernemende regio met
Overslaghaven
innovatieve bedrijven en (MKB)-
Vliegveld
maakindustrie. We hebben dus niet alleen de kennis in huis, maar
Bronnen: SBI-codes KVK Stichting LISA
kunnen het ook maken, oftewel: we bedenken het, testen het, maken het
Maakindustrie top 100 is opgesteld door Corporate Finance International in opdracht van Management Team.
Zie ook: www.twenteindex.nl
MKB innovatie top 100 is opgesteld door de Kamer van Koophandel (KvK).
Atlas Twente 24
Atlas Twente 25
0
2 1
N
4 3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
en we doen het.
010_NLV1QU_20190202_VKN51_00.qxp_Sir Edmund 2016 31/01/2019 15:36 Page 14
KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN
14
DE VOLKSKRANT
3.1 De HTSM-sector in Twente (2017)
3.4 De Universiteit Twente als kraamkamer van het bedrijfsleven: universitaire spin-offs
DE UNIVERSITEIT ALS KRAAMKAMER VAN HET BEDRIJFSLEVEN
NB
Universitaire spin-offs Laatste 5 jaar Niet bekend
51
– –
– – – –
– –
Minder dan 2
Grafschaft Bentheim
Bron: CBS (2019)
Bron: PBL (2014) Verdeling naar sector per stadsgewest
2 tot 7
7 tot 15
Landkreis Osnabrück
Landkreis Osnabrück
15 tot 30 30 of meer
Netwerkstad Twente
Kreis Steinfurt
Münster
STAAR JE NIET BLIND OP DE VOLGENDE GOOGLE pbl.nl
per 10 000 inwoners
Osnabrück
Atlas Twente 26
Kreis Steinfurt
Achterhoek
Münster
Grafschaft Bentheim
Landkreis Osnabrück
Geleen/Sittard Tilburg Eindhoven Dordrecht Nijmegen Heerlen
Industrie Osnabrück
Netwerkstad Twente
Kreis Steinfurt
Achterhoek
Handel en transport Financiële dienstverlening
Commerciële dienstverlening De belangrijkste functie van spin-
Münster
Publieke dienstverlening
200
11 124
NB
15 9
10
1.000 Twente 45 Utrecht/UMC Utrecht* 33 Wageningen* 29 Radboud/RadboudUMC*
NB Tilburg Universiteit 186
430 TU Eindhoven
020219 © de Volkskrant Bron: Universiteiten *Enkel spin-offs op basis van gepatenteerde kennis van de universiteit
+++krisensicher+++stark in Zukunftsbranchen+++qualifi ziert+++facettenreich+++horizontale und vertikale Netz27 60 Maastricht/MUMC* ++facettenreich+++horizontale und vertikale Wertschöpfungsnetze++++++++krisensicher+++star Bron: Volkskrant, 2 februari 2019
VOORBEELDEN VAN NEDERLANDSE SPIN-OFFS: 3.5 Werkgelegenheid per sector in de MONT regio
onderzoeksproject. Op de server van de universiteit begonnen ze Branchen-Beschäftigungs-Matrix MONT-Raum een website die webpagina’s sorteerde op basis van het aantal AMPELMANN links naar de pagina. De site Opgericht 2007, TU Delft. ‘google.stanford.edu’, zou later op Maakt stabiele hightechloopbruggen voor op zee, om 0 -1000 1000 - 2000 2000 - 3000 3000 - 4000 4000 - 5000 5000 - 6000 6000 - 7000 7000 - 8000 über 8000 eigen pootjes komen te staan en bijvoorbeeld van schip naar platform over te stappen. Kreis Kreis Kreis Kreis Stadt Stadt Landkreis Grafschaft Twente Achterhoek geschiedenis schrijven. Borken Coesfeld Steinfurt Warendorf Münster Osnabrück Osnabrück Bentheim Google is natuurlijk een wat QUANTIB extreem voorbeeld, maar ook in Opgericht in 2012, Erasmus MC. Machinebouw Maschinenbau 6.120 2.810 9.140 1.180 1.420 3.550 1.240 Nederland 6.870 3.220 verging het enkele Ontwikkelt software voor5.090 automatische interpretatie Voedselindustrie Ernährungsgewerbe 3.640 3.210 5.600 3.540 1.810 1.690 8.610 1.700 5.510 spin-offs4.330 uitstekend. Nils Beers van medische scans. Zorgsector Gesundheitswirtschaft 6.800 3.920 9.100 5.220 17.160 7.350 8.240 2.690 somt 39.000 28.000successen op: Epyon, enkele Logistiek Logistik 4.990 1.760 8.450 2.550 3.170 5.670 4.460 1.540 10.500 6.500 dat vanuit de TU Delft laadpalen MOSA MEAT Meubelfabricage Möbelherstellung 3.430 650 1.160 2.800 190 260 2.520 260 7.560 6.610 ontwikkelt voor elektrische auOpgericht in 2015, Maastricht University. Metaalbewerking Metallverarbeitung 3.570 1.060 2.150 6.180 720 2.750 4.440 1.140 5.980 5.560 to’s, werd overgenomen door Kweekt dierlijk vlees in het laboratorium. Kunststofindustrie Kunststoffindustrie 3.710 850 2.330 2.120 370 320 1.780 1.000 3.330 1.550 multinational ABB. Ampelmann, TextielTextilund en 3.980 240 4.780 210 330 150 980 850 2.300 1.160 ook van de TU Delft, dat hightech KITEPOWER kledinghandel Bekleidungsgewerbe Opgericht in 2016, TU Delft. Papierhandel Papiergewerbe 350 k.A. 2.160 k.A. 120 1.640 2.120 200 loopbruggen 650 2.250 bouwt voor werk op zee, was de eerste Nederlandse Wekt windenergie op met een grote vlieger. Bron: MONT-Mapping (2009) spin-off die zélf een concurrent Alle Branchen zusammen dargestellt overnam, voor waarschijnlijk vele BOOKING.COM miljoenen. En ook Crucell was uitOpgericht in 1996, Universiteit Twente. Atlas Twente 27 zonderlijk succesvol. Internationale website voor het boeken van Maar: ‘Het is écht maar een heel accommodatie op reis. Grafschaft Bentheim
CIRCULAIRE ECONOMIE
Textil-3. und Bekleidungsgewerbe
Metallverarbeitung
tik
Rotterdam/ Erasmus MC 50
40
VESTIGINGSKLIMAAT
– –
VU/ VUmc/ UvA/AMC* 122 Leiden/LUM* 29 TU Delft 500
VIER
Wo die Wirtschaft perfekt verzahnt ist – MONT steht für Symbiose
– –
Osnabrück
Groningen/ UMCG*
ARBEIDSMARKT & TALENT
beaamt dat het niet gaat om het geld. Beers: ‘Wat is nu belangrijker: winst maken of wetenschappelijke kennis benutten? Je De sector High Tech Systemen en Materialen (HTMS) is in Twente kunt als universiteit veel onderprocentueel groter vertegenwoordigd in vergelijk tot heel Nederland. In deze figuur is het zowel het absoluut aantal als het aandeel zoeken, maar als niemand ermee arbeidsplaatsen in de HTSM sector per gemeente te zien. De grootte aan de slag gaat heb je er niets van de bol geeft hierbij de totale arbeidsplaatsen in de gemeente aan. aan.’ Op winst inzetten heeft uiteindelijk ook weinig zin, zegt Wertschöpfungsnetzwerke gibt es vielerorts – im MONT-Raum liegen die unterBron: Stichting LISA (2017) en Kennispunt Twente (2019) Beers. Zelfs het Amerikaanse schiedlichen Branchen zudem in räumlicher Nähe. Die Vorteile sind immens, schautMIT, de universiteit die wereldwijd het man sich die Landschaft in Sachen Ernährungswirtschaft, Maschinenbau Nano meest succesvol isoder met spin-offs, Figuur 4.4 genauer an. Die Bandbreite reicht Buitenlandse vom produzierenden Unternehmen bisnaar zumvan haalt hier slechts 5hin procent 3.2.8 Kennismigranten naar COROP-gebied, 2011 kenniswerkers in totaal aantal kenniswerkersinentotaal sector, 2010 3.2 Aandeel kennismigranten, 2011 3.3 Aandeel buitenlandse kenniswerkers zijn begroting uit. Forschungsdienstleister. Aandeelaantal in totaal aantal kenniswerkers per gemeente kenniswerkers, 2010 Aandeel (%) Wat Beers betreft zou zelfs het Per 10.000 inwoners Aandeel (%) 1 of minder volledige verdienmodel van spinMinder dan 2 1 of minder 1–2 offs op de schop mogen. Bijvoor2–4 2 tot 7 1–2 4–6 beeld de gewoonte van universi7 tot 15 2–4 6–8 teiten om hun kennis te bescherGesundheitswirtschaft gewerbe Möbelherstellung 15 tot 30 4–6 Meer dan 8 men via patenten. Beers: ‘Nu zie je 30 of meer 6–8 Geen kenniswerkers dat spin-offs met een patent aan Meer dan 8 Stadsgewesten de slag Geen Grafschaft Bentheim Grafschaft Bentheim gaan en uiteindelijk worden overgekocht door een multiLandkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück national. Dan heb je er als samen3,2 Osnabrück Osnabrück Osnabrück Netwerkstad Twente Netwerkstad Twenteleving alsnog weinig aan, en de Kreis Steinfurt Kreis Steinfurt Kreis Steinfurt winst voor de universiteit is minimaal. Maak je kennis gewoon Achterhoek Achterhoek Münster Münster Münster openbaar, dan kan iedereen Kreis Borken Kreis Borken Kreis Coesfeld eld Kreis Coesfeld ermee aan de slag gaan.’ Kreis Warendorf Kreis Warendorf Kreis Warendorf
n
211 Rijksuniversiteit
Facettenreich verbunden – Die MONT-Region
– –
TECHNIEK ALS MOTOR
3 ECONOMIE
XL Businesspark, onderdeel van Port of Twente, is een grootschalig en duurzaam bedrijvenpark aan de A35 voor (inter)nationale bedrijven in de logistiek, transport, distributie en industrie. Het park is bereikbaar via weg, water, spoor en lucht en ligt nabij de belangrijkste verkeersaders van Europa. (gemeente Almelo)
Op Kennispark Twente bundelen ondernemers, overheid en kennisinstellingen hun krachten voor ontwikkeling en innovatie. (gemeente Enschede)
Atlas Twente 28
De maakindustrie is door heel Twente gevestigd, zoals hier in Wierden. (Laura Spackler)
Solar Team Twente is een team van studenten van Saxion en Universiteit Twente. De studenten geven anderhalf jaar van hun studie op om aan de World Solar Challenge te kunnen deelnemen. (Solar Team Twente)
Atlas Twente 29
VERBORGEN KAMPIOENEN UIT TWENTE Vraag de gemiddelde Tukker naar
werkend vanuit een onopvallend gebouw
liefst verborgen, zodat ze in alle rust
Over de auteur:
producten ‘made in Twente’ en hij komt
op een industrieterrein. Maar dat maakt
kunnen werken. Die rust is ze gegund,
Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974)
meestal niet veel verder dan Grolsch,
hun trouwe klanten niets uit: ze komen
maar het kan geen kwaad om ze eens
is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad
Bolletje en Johma. Vaak weet men ook
af op de kwaliteit en de knowhow van
wat meer in het zonnetje te zetten. Dat
en Regio aan de Radboud Universiteit en
nog wel dat Twente goed scoort op het
de betreffende firma. In de rest van de
is trouwens ook in hun eigen belang,
economisch geograaf aan de Universiteit
gebied van kunstgras, nanotechnologie
wereld vind je nu eenmaal niet zo veel
want veel Twentse maakbedrijven hebben
Twente. Daarnaast is hij directeur van
en de bouw – maar daar blijft het vaak
producenten van – om maar eens wat
vacatures voor goed opgeleid personeel,
Stichting Stad en Regio. Hospers is
bij. Dat is jammer en onterecht, want de
bedrijven uit de gemeente Twenterand
of het nu gaat om werkvoorbereiders,
gespecialiseerd in Oost-Nederland.
Twentse economie biedt zoveel meer! Zo
te noemen – steenknippers (Almi
procesoperators of storingsmonteurs.
weten maar weinig Twentenaren dat er
uit Vriezenveen), isolatoren voor de
Juist in deze ‘aandachtseconomie’ waarin
in heel Europa mensen douchen in een
hoogspanningsindustrie (Mekufa uit
het altijd weer dezelfde bedrijven zijn die
cabine van Revital Bathroom Comfort
Vroomshoop) of hoogwaardige potgrond
de aandacht op zich weten te vestigen is
uit Enter. Of neem de roestvrijstalenveer
en substraten voor de tuinbouw (Free
het belangrijk om oog te hebben voor
die ervoor zorgt dat de klep van
Peat uit Westerhaar-Vriezenveensewijk).
‘Twente Inside’. Laten we de Twentse
Senseo-koffiemachines openspringt:
Verborgen kampioenen zijn toppers in
verborgen kampioenen in kaart brengen,
het onderdeel is gemaakt door het
hun branche en bijzonder innovatief
met ze in gesprek gaan en ondersteunen
bedrijf United Springs uit Hengelo.
en klantgericht. Juist omdat ze zo
waar het kan. Ze zijn geworteld in de
En wat te denken van de Twentse
gespecialiseerd zijn, komen hun afnemers
regio, geven veel Tukkers werk en zijn
technologiebedrijven Powerspex, WTT,
uit alle windstreken. Dat de consument
een blijvende bron van innovatie.
Stork en HoST? Samen pakken ze het
de bedrijven meestal niet kent, ligt
afvalprobleem van Mexico City aan.
aan hetgeen ze maken: het zijn vaak productiemiddelen, halffabricaten of
Twente grossiert in dergelijke ‘verborgen
onderdelen van een ander product. Het
kampioenen’. Het zijn ondernemingen die
is een beetje zoals met ‘Intel Inside’: voor
bij het grote publiek onbekend zijn, maar
computers zijn Intel-chips cruciaal, maar
wereldberoemd in de nichemarkt waarin
je ziet ze niet.
ze opereren. Meestal zijn het middelgrote familiebedrijven met een lange historie,
Veel verborgen kampioenen blijven het
TECHNIEK ALS MOTOR
GRENZELOZE SAMENWERKING 4 SAMENWERKING
Twente houdt niet op bij de landsgrens. Hoewel de landsgrens veelal als barrière wordt beschouwd, wordt meer en meer getracht deze te slechten - of het nu gaat om taal, economie of mobiliteit. De Euregio speelt hierin een verbindende rol. De Euregio is een grensoverschrijdend
ARBEIDSMARKT & TALENT
samenwerkingsverband van 129 Nederlandse en Duitse gemeenten, provincies, Kreise en waterschappen. De Euregio bestrijkt ca. 13.000km² en telt rond 3,4 miljoen inwoners. Aan Nederlandse zijde omvat het gebied de regio’s Twente en Achterhoek en delen van NoordoostOverijssel en Zuidoost-Drenthe, aan Duitse zijde het Münsterland, Landkreis Grafschaft Bentheim, de stad en de Landkreis Osnabrück en delen van het zuidelijke Emsland. Het secretariaat is gevestigd in Gronau/Enschede. De Euregio is in 1958 opgericht als het
VESTIGINGSKLIMAAT
eerste regionale grensoverschrijdende samenwerkingsverband in Europa. De Euregio zet zich in voor de versterking van de sociaalculturele samenwerking en de sociaaleconomische ontwikkeling van het grensgebied.
Legenda Grensoverschrijdende
Grensoverschrijdende arbeidsmarkt Taalscholen
bereikbaarheid
Belangrijke wegen Spoorlijn
CIRCULAIRE ECONOMIE
Buurtaalonderwijs
Fietsnetwerk
Culturele samenwerking
i
(TaNDem) Zustersteden
Grensoverschrijdende veiligheid Duits-Nederlands Politieteam Zorg Brandweerkazernes
i
Grensinformatiepunt Bronnen: Nuffic (2019) Euregio.nl (2019) TaNDemkunst (2019) Geoportaal Overijssel (2018)
Atlas Twente 32
Atlas Twente 33
0
2 1
N
4 3
5km
4 SAMENWERKING
4.4 Het Euregio gebied van Gronau Smilde
Garrel
s Em
d
e
n a
c
l
i l
s
m
ü
❚
S
E
❚
❚
❚
❚
❚ ❚
❚
❚
❚ ❚
❚
❚ ❚
❚ ❚
❚
❚
❚
❚
Delbrück
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
Bottrop
Herne
❚
❚
❚
❚
42 ❚
❚
❚
Oberhsn.
ESSEN
❚
❚
235
45
1
40
475
Soest
Bad Sassendorf
Ru hr
B
h
Wi
233
Ruhr
445
Fröndenberg
515
Menden
516
229
Möhnesee
Neheim- Möhne-West Hüsten l
239
Erwitte
55
W
1
Bad Lippspringe Altenbeken
Pader-Bad Driburg born
Salzkotten
Borchen Geseke
33
E331
Anröchte
44
Wickede (Ruhr)
Holzwickede
❚
DUIS
40
EUREGIO
e
Lippstadt
Welver
Werl
❚
❚
❚
❚
l
❚
❚ ❚
❚
❚
se
❚
55
58
1
-Bad Meinberg Horn-
Schlangen
Lipp
63
❚
❚ ❚
❚
IJs
❚
❚ ❚
❚
Moers
❚
❚
Rheurdt
❚
❚
Wadersloh
Detmold
33
Hövelhof
64
Lippetal
Ba
238
-Stukenbrock
Ems
Rietberg
66
66n
Lage Schloss Holte-
10 Teilregionen, 3 Oberzentren, 1 gemeinsames Ziel – MONT
NeukirchenStraelen 221 Wachtendonk -Vluyn
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
Beckum
❚
❚
❚
❚
Bergkamen Lünen Bönen Kamen Unna 1 ❚
❚
2
❚
❚
❚
❚
❚
❚
❚
DORTMUND
❚
❚
233
❚
❚
❚
E34
❚
❚
58
Ext
66
Oerlinghausen
61
Gütersloh
-Wiedenbrück
238
Lemgo 239
Lippe
Hamm
❚
❚
61
Vlotho
Bielefeld
Halle Steinhagen
Langenberg
61
63
54
Werne
Bückeburg
Porta Westf.
514
Bad Salzuflen
Rheda2
❚
❚
d
Oelde
❚
61
Herford
Harsewinkel
475
❚
❚
❚
Datteln Waltrop ❚
❚
❚
Rheinberg
❚
CastropRauxel ❚
2
Gelsenkirchen
❚
❚
n
Ennigerloh
Ahlen
482
Bad Oeynhausen
Hiddenhsn. Löhne Spenge
-Clarholz Herzebrock-
Beelen
❚
❚
61
Minden
Lichtenau
Büren
Rüthen
i
480
Landesgrenze Umriss MONT-Region Provinz-/Bundeslandgrenze
68
7
Bad Wünnenberg
Niedersachsen
Marsberg Diemelstadt
Bron: Euregio
Oost-Nederland
Die Heterogenität der Teilräume macht die besondere Qualität und Stärke der MONTRegion aus. Die gemeinsamen und unterschiedlichen Stärken und Teilkomponenten können sich hervorragend ergänzen. In einigen Kompetenzfeldern ist die grenzüberschreitende Zusammenarbeit schon heute gelebte Praxis.
Overijssel
Bron: Ministerie van BZK (2018)
Gelderland Nordrhein-Westfalen
Europ. Wohlfühlregion 4.6 – Samenwerkingspartners – MONT regio
1.875 1.875 en en hoger hoger
1.875 1.875 en hoger en hoger
1.750 1.750 tottot 1.875 1.875
1.750 1.750 tot tot 1.875 1.875
1.625 1.625 tottot 1.750 1.750
1.625 1.625 tot tot 1.750 1.750
1.500 1.500 tottot 1.625 1.625
1.500 1.500 tot tot 1.625 1.625
1.375 1.375 tottot 1.500 1.500
1.375 1.375 tot tot 1.500 1.500
1.250 1.250 tottot 1.375 1.375
1.250 1.250 tot tot 1.375 1.375
1.125 1.125 tottot 1.250 1.250
1.125 1.125 tot tot 1.250 1.250
1.000 1.000 tottot 1.125 1.125
1.000 1.000 tot tot 1.125 1.125
875875 tottot 1.000 1.000
875875 tot tot 1.000 1.000
750750 tottot 875875
750750 tot tot 875875
625625 tottot 750750 500500 tottot 625625
625625 tot tot 750750 500500 tot tot 625625
375375 tottot 500500
375375 tot tot 500500
250250 tottot 375375
250250 tot tot 375375
125125 tottot 250250
125125 tot tot 250250
125125 en en lager lager
125125 en lager en lager
Was prägt die MONT-Region?
NL
Grafschaft Bentheim
NL D
Landkreis Osnabrück NETWERKSTAD
Osnabrück
Netwerkstad Twente Kreis Steinfurt
• • • • •
Region über Staats-, Landes- und Provinz-Grenzen Integriert in die EUREGIO 1 Mio. Beschäftigte 14 Hochschulen mit ca. 100 Tsd. Studenten 12 Tsd. km2 Fläche und 3 Mio. Einwohner (im Vergleich Schleswig-Holstein 15,7 Tsd. km2 mit 2,8 Mio. Einwohnern oder Oost-Nederland 8,6 Tsd. km2 mit 3,1 Mio. Einwohnern) • Wachstumsregion (ökonomisch, demografisch) • Freizeitregion, Friedensregion, Wissenschaftsregion, Wirtschaftsregion
Initiative MONT-Mapping Achterhoek
D
Münster Kreis Borken Kreis Coesfeld
Die Provincie Overijssel, die Regio Twente, die Netwerkstad Twente, die Münsterlandkreise, die Grafschaft Bentheim, der Landkreis Osnabrück und die Oberzentren Münster und Osnabrück haben in der MONT-Region Stärken und Entwicklungsansätze gemeinsam analysiert. Die Ziele:
Bron: MONT-Mapping (2009)
(VOC (VOC Uitgevers, Uitgevers, Nijmegen) Nijmegen)
Atlas Twente 34
• Stärkung der MONT-Region in Europa und in europäischen Netzwerken • Auftakt zur Verbesserung der interregionalen Zusammenarbeit im MONT-Raum
Info-Design: w+ www.w-plus.de MONT Entwurf/Zwischenstand: Juni 2008, Info-Design w+ www.w-plus.de
Bron: Bron: G. Marlet, G. Marlet, A. Oumer, A. Oumer, R. Ponds R. Ponds en en C. Van C. Van Woerkens, Woerkens, 2014: 2014: Groeien Groeien aanaan de de Grens Grens (VOC (VOC Uitgevers, Uitgevers, Nijmegen) Nijmegen)
Atlas Twente 35
CIRCULAIRE ECONOMIE
Kreis Warendorf
Bron: Quo Vadis Atlas Gemeenten (2017) Bron: Bron: G. Marlet, G.Twente?, Marlet, A. Oumer, A. Oumer, R. voor Ponds R. Ponds en en C. Van C. Van Woerkens, Woerkens, 2014: 2014: Groeien Groeien aanaan de de Grens Grens
VESTIGINGSKLIMAAT
bereikbaarheid bereikbaarheid vanvan banen banen Nederland Nederland en buitenland en buitenland
bereikbaarheid bereikbaarheid vanvan banen banen Nederland Nederland
ARBEIDSMARKT & TALENT
❚
a
Sendenhorst
❚
E34
❚
– –
l
1
❚
❚
Nanotechnologie
Recklinghsn.
Herten
❚
– –
Marl
224
Gladbeck
❚
Wissenschaft
Hünxe
❚
– –
❚
❚
Kaart Kaart 2.22.2 Deen De bereikbaarheid bereikbaarheid van van banen banen in België in Nederland Nederland (inclusief (inclusief aanbod aanbod in in Kaart Kaart 2.12.1 DeDe bereikbaarheid bereikbaarheid van van banen banen in in Nederland Nederland 4.3 De bereikbaarheid van banen in Nederland, exclusief (links) inclusief aanbod in en Duitsland België België enen Duitsland) Duitsland)
Gesundheitswirtschaft
Selm
236
❚
Kerken
43
8
Voerde Dinslaken
510
271
r
s-
K
❚
Oer-Erkenschwick
❚
Quo Quo Vadis Vadis Twente?, Twente?, Atlas Atlas voor voor gemeenten gemeenten
Quo Quo Vadis Vadis Twente?, Twente?, Atlas Atlas voor voor gemeenten gemeenten
– –
57
E31 58
Kamp-Lintfort
Horst
235
Hille
E30
Borgholzhausen
513
Facettenreich verbunden – Die MONT-Region Alpen
Issum
e
Lipp
52
Warendorf
Everswinkel
Bünde
30
Petershagen
Lübbecke
Rödinghausen 239
68
Versmold
513
58
❚
Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019)
Wirtschaft
Sonsbeck
9
Geldern
58
1,7%
Olfen
❚
225
64
Telgte
65
Melle
Land
476
Sassenberg
s
Ascheberg Drensteinfurt Nordkirchen E37
❚
– –
57
Kevelaer
Haltern am See ❚
Dorsten
58
Lippe
❚
Infrastruktur
Weeze
Vierlingsbeek
tm
Dor
58 224
Schermbeck
Wesel
e
Senden d-Emal un an
Lüdinghausen
Halterner Stausee
Raesfeld
70
E35
Xanten
t
Dülmen
Reken
Hamminkeln Uedem
Em 51
Preuß. Oldendf.
Bad Essen
Bissendorf
Georgs-
❚
A73
Venray
s
Heiden
❚
– –
n
54
43
Bohmte
51
Belm
Lengerich Hagen marienhütte a.T. W. Dissen Lienen Bad Iburg Hilter a. T. W. Ladbergen Bad Laer a.T.W. Bad Glandorf Rothenfelde Ost51 475 bevern
Münster
Nottuln
❚
Oploo
MONT
1,7%
ü
67
219
Billerbeck
❚
Kalkar
Goch Bergen
M
67
E37
54
Havixbeck
Coesfeld
473
8
67
3,5%
Borken
Bocholt Rhede
Altenberge
Laer
525
Ostercappeln
❚
3
Rees
1
Greven
Rosendahl 474
Espelkamp
33
219
Nordwalde
Horstmar
Legden
Stemwede
Osnabrück
Saerbeck
Steinfurt
Schöppingen
218
Hasbergen
Tecklenburg
❚
Isselburg
E35
482
❚
475
481
Emsdetten
❚
s
Bedburg-Hau
271
57
Steyerberg
Rahden
Bramsche
Lotte
❚
70 499
❚
Kleve
❚
Ibbenbüren
Wettringen
31
61
239
❚
Emmerich in Rhe
Maa
504
❚
Neuenkirchen
54
Metelen Heek
20 km
Wagenfeld
51
E37
Wallenhorst Westerkappeln
Mettingen
❚
Rheine
Ochtrup
Gronau
6
Sulingen 10
214
Dümmer
dkanal
Mittellan
❚
❚
8
220
9
Kranenburg
Salzbergen
❚
NIJMEGEN
Hörstel
E30 ❚
Wijchen
Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019)
❚
1,2%
Spelle
❚
1,3%
Recke
❚
1,8%
Hopsten
❚
0,1%
Ems
Glanerbrug
18
Schüttorf
Enschede
H o f v a n T w e n t e A35
al na ka Diepenheim
Rijksgrens - Staatsgrenze
Diepholz
Damme
Neuenkirchen
brücker
70
❚
1,5%
Lochem
68
Spoorlijn - Bahnlinie
Steinfeld
Bersen- Holdorf brück
Ankum 218
sEm und- l na Ka
nte
30
Bad Bentheim
Losser
Neede Haaksbergen Berkelland Borculo Brummen Vorden Ruurlo Eibergen Steenderen Waterschap 319 70 Ede Ahaus Hengelo E35 Bronckhorst Rijn en IJssel Rheden Velp Hummelo Vreden Groenlo Zelhem en Keppel Oosterbeek Oost Gelre D o e t i n c h e mA c h t e r h o e k Lichtenvoorde Wehl Stadtlohn Arnhem 18 Doetinchem Montferland A50 Gescher A18 Varsseveld Winterswijk Terborg Zevenaar A12 Didam Südlohn Oude IJsselstreek Aalten 525 ’s Heerenl Aalten Ulft aa Velen berg W Dinxperlo Gendringen Warnsveld
❚
e Tw
Hengelo
Delden
rtm
346
Voorst
Zutphen
A50
Emsbüren 403
Bentheim
342
Borne
214
Do
Markelo
A1
Weerselo
Nordhorn
Oldenzaal A1
E30
Holten
Goor 345
0,8%
Almelo
❚
Secundaire weg Andere Straße
Barnstorf 0
214
213
Waterschap Vechtstromen Tubbergen Ootmarsum Dinkelland Tw e n t e Denekamp
Vechta
❚
Deventer
❚
E30
Hellendoorn
35
R i j s s e n - Wierden Holten Rijssen
Diepenveen
A50
APELDOORN
Vriezenveen
Osna-
❚
Raalte 348
1,1%
❚
Heerde
Lingen (Ems)
Wietmarschen
Uelsen Neuenhaus 36
Fürstenau 214
d
❚
Epe
❚
348
Nunspeet E232
Grafschaft
Den Ham Twenterand
Doorgande weg Durchgangsstraße 61
Goldenstedt
Lohne
Dinklage Quakenbrück Artland E37 Badbergen Nortrup
402
Autosnelweg - Autobahn
Bassum
69
Menslage
213
❚
Dalfsen
Geeste
Hardenberg
Ommen
Zwolle Hattem
A28
70
Twist
Bakum 1
Haselünne
❚
Noordoost Overijssel
A28
Dronten
1,4%
Emlichheim
Essen 68 (Oldenburg)
51
Visbek
Cappeln (Oldenburg)
Lastrup
Löningen
Verklaring - Zeichenerklärung
Emstek
E233
E233
❚
34 403
Kampen
Elburg
Meppen
❚
Hasselt
Genemuiden
Coevorden
48
E232
❚
Staphorst
402
Weyhe
E37
Wildeshausen
Molbergen
213
h
E233
A37
50
Haren
Emmen
Hoogeveen
s
A28
A32
Meppel
4.5 Overzicht van de Nederlandse Euregio’s in 2017
1
Cloppenburg
Werlte
Sögel
❚
Steenwijk
Beulaker Wijde
Thülsfelder Stausee
70
408
381
213
Dötlingen
72
31 34
Beilen
371
A6
439 51
kneten
❚
4.2 Aandeel werknemers woonachtig in Duitsland, naar nationaliteit, 2016
❚
4.1 Grenspendelaars in Duitse grensregio’s in 2016
TECHNIEK ALS MOTOR
GRENZELOZE SAMENWERKING
Binnen de Euregio wordt gewerkt aan duurzame verbindingen tussen Nederland en Duitsland via het spoor, over de weg en via waterwegen. (Regio Twente)
De grens, gemarkeerd door grensstenen zoals hier bij Buurse, vormde eeuwenlang geen belemmering voor de handel tussen Twente en de Duitse buurlanden. Over oude, nu nog zichtbare, handelswegen werd Gildehauser zandsteen vervoerd voor de bouw van Oldenzaalse Plechelmuskerk, maar trokken ook Duitse seizoenarbeiders voor werk naar Holland. (Mark van Veen)
Atlas Twente 36
Een grootschalige, gezamenlijke oefening van Duitse en Nederlandse zorgverleners. Deze oefening is onderdeel van het driejarige PREpare project, waarin grensoverschrijdend wordt samengewerkt in de acute zorg. (Matthias Hรถing)
Atlas Twente 37
DE SCHOONHEID VAN DE GRENS Het Latijnse woord ‘regio’ betekent
De meest harde grens in Twente is de
drie kwartier ook heen rijdt, je komt
‘grens’. Ook de regio Twente is begrensd:
Nederlands-Duitse grens. Helaas wordt
Nederland niet uit. Maar in Twente
de inwoners zijn sterk georiënteerd op de
de grens met Noordrijn-Westfalen en
heb je binnen dezelfde rijafstand het
eigen streek en minder op buurregio’s.
Nedersaksen nog vooral als barrière
voordeel van de keuze: of meer van
De Nederlandse buren van Twente zijn
beschouwd. Door verschillen in taal,
hetzelfde in westelijke richting of een
de Achterhoek, Salland en Noordoost-
cultuur en regelgeving loop je inderdaad
vakantiegevoel richting oosten. Steeds
Overijssel. Toch moeten we de verschillen
tegen belemmeringen aan als je in
meer grensbewoners kiezen voor het
tussen de regio’s in het oosten van ons
Duitsland wilt studeren, werken of
laatste, niet alleen om er even uit te
land niet overdrijven. Het landschap
ondernemen. Volgens onderzoeker
zijn, maar ook vanwege de betere prijs-
tussen Geerdijk (gemeente Twenterand)
Gerard Marlet neemt het aantal
kwaliteitverhouding in Duitse winkels
en Mariënberg (gemeente Hardenberg)
beschikbare banen voor grensbewoners
en horeca. De grens wordt strategisch
verschilt nauwelijks van elkaar en dat
enorm toe als we de landsgrens zouden
gebruikt. Consumenten profiteren van
geldt evenzeer voor het dialect. Zowel in
wegdenken. In die hypothetische situatie
het aanbod van twee landen, wat zorgt
Twente als in de Achterhoek doen ze aan
zou de werkloosheid in Twente dalen en
voor een vergroting van de keuzevrijheid
carbidschieten en kraamschudden. Ook
de regionale economie een impuls krijgen.
en de kwaliteit van leven. Laten we
is er veel onderling contact: jongeren
Het is dan ook goed dat de EUREGIO
daarom Twente als grensregio koesteren
uit Groenlo nemen de bus naar de
‘grensgangers’ met raad en daad bijstaat.
en denken vanuit de kansen die dat biedt.
Primark in Enschede, terwijl Twentse
De organisatie – de oudste in zijn soort
De schoonheid van de grens is per slot
studenten stage lopen bij NEDAP. En
van Europa – geeft voorlichting en tips
van rekening de schoonheid van het
menig vriendengroep uit Twente bezoekt
aan inwoners en ondernemers en probeert
verschil.
jaarlijks de Zwarte Cross. Wel loopt er
de grensbarrières zoveel mogelijk te
in Overijssel een ‘biergrens’: in Salland
slechten. Het ideaal: een geïntegreerde
drinkt de bevolking Heineken, maar in
regio waarin grenzen niet meer bestaan.
Twente Grolsch. De grens ligt bij NieuwHeeten (gemeente Raalte) en Haarle
Tegelijkertijd is het de vraag of we
(gemeente Hellendoorn), waar zowel
dat wel moeten willen. De grens met
Grolsch als Heineken gedronken wordt.
Duitsland is voor Twente ook een troef. Want waar je vanuit de Randstad in
TECHNIEK ALS MOTOR
NOABERSCHAP Legenda
5 MENSEN
Vrijwilligers per wijk
Noaberschap, noaberplicht, noabers;
14-24%
bekende begrippen in Twente.
24-29%
Vanouds was het een heel ruime
29-34%
en intensieve vorm van burenhulp,
34-39%
die onontbeerlijk was voor de
39-44%
bewoners van boerderijen en in
44-54%
op goede openbare voorzieningen.
ARBEIDSMARKT & TALENT
dorpen die niet konden rekenen Immaterieel Erfgoed
Nog steeds is noaberschap van
Paasvuren
grote waarde voor de Tukkers. De
Carnavalsoptochten
verscheidenheid en betrokkenheid Pasen Denekamp
van de gemeenschappen is groot. Dit komt onder andere tot uitdrukking
Poaskaerls
in het rijke verenigingsleven en de
Perkament maken
vele tradities, zoals de paasvuren, het midwinterhoornblazen of de
Pasen Hellendoorn
Poaskaerls. Het samen bouwen
Sunte Mart’n
aan een paasvuur versterkt de gemeenschapszin. Het noaberschap
Diepenheimse Schutterij
uit zich ook in de vele vrijwilligers en
Pinksterbruidjes
lokale netwerken. Ten opzichte van
Midwinterhoornblazen
Nederland scoort Twente hoog. Van oudsher zijn Tukkers honkvast.
Rondgang nachtwacht
Bepaalde achternamen komen hier
IJsberen
dan ook vaker voor dan elders in
VESTIGINGSKLIMAAT
Houtdorp
onderlinge band en versterkt de
Eiergaddern
Nederland. De namen verwijzen vaak
Warenmarkt
van es (bouwland). In de loop van
Beieren
de tijd gingen de namen ook over op de boerderij of het erf. Nieuwe
Top 3 achternamen
bewoners gingen de boerderijnaam
• Jansen • Dijk • Vries
als achternaam gebruiken.
Bronnen: Gezondheidsmonitor 2016 Immaterieelerfgoed.nl Tubantia.nl 14 gemeenten - achternamen
Atlas Twente 40
Atlas Twente 41
0
2 1
N
4 3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
naar de ligging. Zo is -ink afgeleid
TECHNIEK ALS MOTOR
NOABERSCHAP 5 MENSEN
5.1 Vrijwilligers per wijk
5.2 Sportbondleden per gemeente, 2017
Percentage
5.4 Bevolkingsopbouw in Twente, 2018
Percentage
14-24%
12,9-21%
24-29%
21-26%
29-34%
26-30%
34-39%
30-35%
39-44%
35-44,2%
44-54%
Bevolkingsopbouw naar percentage
Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied
Bevolkingsopbouw naar aantal
Bevolkingsopbouw naar percentage
Bevolkingsopbouw naar aantal
5.5 Bevolkingsopbouw van steden in het Nederlands-Duitse grensgebied, 2018 Gemeente Almelo
Bevolkingsopbouw Almelo 2018 110
Almelo
100 Geslacht Man
Percentage
80
80
70
70
60
60
50
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0 Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied
Wanneer is naam regionaal? Hier wordt aangehouden dat minimaal 50% van de naamdragers binnen een straal van 50 km woont en er in 1947 minstens 10 naamdragers waren.
20-40% 10-20% 5-10% 2-5%
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
0,20 0,00 0,00 0,20
Bevolkingsopbouw naar percentage
0,40
0,60
0,80
Vrouw
0 Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied 1,00
1,20
1,40
1,40
1,20
Bevolkingsopbouw Vrouw (% van totale bevolking) naar aantal
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
0,20 0,00 0,00 0,20
Bevolkingsopbouw naar percentage
0,40
0,60
Bron: CBS (2019)
1-2%
110
110
Geslacht Man
100
1,20
1,40
Gemeente Stadt Osnabrück
Bevolkingsopbouw Stadt Osnabrück 2018
Jaar 2018
Münster
1,00
Bron: CBS (2019) Gemeente Stadt Münster
Bevolkingsopbouw Stadt Münster 2018
0,80
Bevolkingsopbouw Vrouw (% van totale bevolking) naar aantal
Jaar 2018
Osnabrück
Geslacht Man
100
80
80
70
70
Leeftijd
90
50
40
40
30
30
20
20
10
10
0 1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
Atlas Twente 42
60
50
0
Bron: Bloothooft, G. (2011), ‘Naamkunde en genealogie’, presentatie Twentse voorouderdag, Hengelo
Vrouw
90
0,20 0,00 0,00 0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
1,20
1,40
Vrouw (% van totale bevolking)
Bron: Stadt Münster, Stadtplanungsamt, Fachstelle Informationsmanagement und Statistikdienststelle (2019) Atlas Twente 43
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
Man (% van totale bevolking)
0,20 0,00 0,00 0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
1,20
1,40
Vrouw (% van totale bevolking)
Bron: Stadt Osnabrück, Referat Strategische Steuerung und Rat, Strategische Stadtentwicklung und Statistik (2019)
CIRCULAIRE ECONOMIE
Leeftijd
Vrouw
60
VESTIGINGSKLIMAAT
5.3 Aandeel regionale achternamen per gemeente
Geslacht Man
90
Vrouw
Leeftijd
Leeftijd
90
Bron: NOC NSF
Jaar 2018
Enschede
100
Bron: Gezondheidsmonitor 2016 CBS/GGD/RIVM
Gemeente Enschede
Bevolkingsopbouw Enschede 2018 110
Jaar 2018
ARBEIDSMARKT & TALENT
Bron: Kennispunt Twente Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied
Toon en Karel Borghuis hebben op eigen wijze een stempel gedrukt op het culturele leven en de muziek in Oldenzaal en Twente. (Regio Twente)
De carnavalsoptocht in Geesteren van Carnavalsvereniging De Papsleef’n. (Paulien Koelman)
Atlas Twente 44
Het Historisch Schouwspel in Den Ham is het grootste community art evenement van het land waarin zo’n 150 mensen uit de gemeenschap authentieke gebeurtenissen uit het eigen verleden naspelen rond de historische brink in het dorp. (Hans van Duijn)
Atlas Twente 45
TWENTE IS EEN ‘VETTE’ REGIO Regio’s zijn er in vele soorten en maten.
Twentenaren hebben een sterke band
is Twente ‘provinciewaardig’, een ideaal
Maar vergeleken met de meeste andere
met hun regio. Ook zijn ze veelvuldig
waarvoor regionalisten zich in het
regio’s in ons land is Twente een duidelijk
actief in plaatselijke netwerken: vooral
verleden tevergeefs hebben ingezet.
herkenbaar en onderscheidend gebied.
in de Twentse dorpen bloeit het
Ook in deze tijd van opschaling zal
Evenals Friesland, Zeeland en de
verenigingsleven. Die lokale netwerken
een provincie Twente er niet snel van
Achterhoek is Twente een ‘vette’ regio
geven de Tukkers houvast. Volgens het
komen. Het grote aantal inwoners in
met eigen symbolen (taal, vlag, tradities,
Meertens Instituut, dat er onderzoek naar
Twente is één van de redenen waarom
merken), instituties (aparte bestuurlijke
deed, zijn ze er zelfs de hoofdoorzaak van
de relatie met de provincie Overijssel
en maatschappelijke instanties) en een
dat mensen niet naar een andere regio
nooit bijzonder innig is geweest. In
bevolking die zich van oudsher met
verhuizen. De meest honkvaste mensen
vroeger tijden heeft Twente zich niet veel
de streek verbonden voelt. Ook in het
van ons land vinden we in Zuid-Limburg
van het provinciaal bestuur in Zwolle
dagelijks leven is Twente een relevant
en in Twente. Voor 79 procent van de
aangetrokken en op haar beurt is het
schaalniveau. Zo wonen de inwoners
inwoners van Twente geldt zelfs dat
‘Zwolle’ nooit gelukt om Twente helemaal
dichterbij het werk dan elders in het land.
hun overgrootouders er al woonden. En
naar haar hand te zetten. Provinciestatus
Winkelen doen de Tukkers ook graag
als Tukkers toch hun Heimat verlaten,
of niet, als vette regio mag Twente zich
in hun vertrouwde omgeving: de meeste
dan dragen velen de streek in hun hart
in ons land af en toe best wat minder
dagelijkse en niet-dagelijkse aankopen
of verlangen ernaar terug. Voor die
bescheiden opstellen – ze is een regio van
vinden plaats binnen de regio.
laatste groep bestaat zelfs een term: de
formaat.
‘hunkertukkers’. Hoe het komt dat Twente zo’n coherent systeem vormt? Ongetwijfeld speelt
Ook in een ander opzicht zou je kunnen
de ligging een rol. Je bent vanuit
zeggen dat Twente een ‘vette’ regio is.
Twente niet snel in andere regio’s met
Qua bevolkingsaantal is de regio groter
een vergelijkbaar woon-, werk- en
dan menigeen denkt. Er zijn bijna net
winkelaanbod. Positiever geformuleerd:
zoveel Tukkers als Friezen. Ook is het
er is weinig reden om de streek uit te
inwoneraantal van Twente groter dan
gaan. Maar onderschat ook de rol van
dat van de provincies Zeeland, Flevoland,
sociaal-culturele factoren niet. Veel
Groningen en Drenthe. Zo beschouwd
6 GEZONDHEID
Legenda
Door de demografische ontwikkeling, de medische kennis en kunde
Welbevinden
en onze leefstijl hebben steeds
% dat gezondheid als (zeer) goed
meer mensen een ziekte of
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTS WELBEVINDEN
ervaart (vanaf 19 jaar)
aandoening, maar zijn daarmee niet
61-69%
persĂŠ ongezond. Niet alleen het
69-74%
ARBEIDSMARKT & TALENT
voorkĂłmen en beperken van ziekte
74-78%
en ongezondheid is belangrijk, maar
78-82%
juist het stimuleren van de factoren
82-92%
die bijdragen aan gezondheid. Hoe mensen hun eigen gezondheid
Zorg dragen
ervaren is een belangrijke factor
Ziekenhuis
voor welbevinden. De ervaring van
Polikliniek
de eigen gezondheid van inwoners
Huisartsenpost
is van belang. In de landelijke delen
Huisarts
van Twente scoort de ervaren
Verzorgingstehuis
gezondheid zeer hoog. In de steden
Gehandicaptenzorg
ligt deze lager. Twente als geheel
Buiten zijn
landelijk gemiddelde: 77% van de
Bos
volwassenen (19 jaar en ouder)
Fiets- en wandelroutes
ervaart zijn of haar gezondheid als (zeer) goed.
Bronnen: GGD Twente RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016 Google Maps
Voor meer cijfers:
VESTIGINGSKLIMAAT
scoort ongeveer even hoog als het
www.twentsegezondheidsverkenning.nl www.volksgezondheidenzorg.info CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 48
Atlas Twente 49
0
2 1
N
4 3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
TWENTS WELBEVINDEN 6 GEZONDHEID
6.1 Indicatoren gezondheid Twentse gemeenten ten opzicht van het Twents gemiddelde
Van alle Twentenaren: sport 53% wekelijks geeft 60% hun geluk een 8+
is 12% laaggeletterd voelt 40% zich wel eens eenzaam
Twente
Almelo
Borne
In de zorgsector wordt ook naar samenwerking gezocht met Duitsland. (Acute Zorg Euregio)
Haaksbergen
Hellendoorn
Hengelo
Hof van Twente
Losser
Oldenzaal
Rijssen-Holten
Tubbergen
Twenterand
Wierden
Gezondheid kent veel indicatoren. Gezondheid gaat naast het fysieke en mentale welbevinden ook over meedoen, zingeving, kwaliteit van leven, het dagelijks functioneren en hun onderlinge relatie. Op een aantal indicatoren blijft Twente achter op landelijke cijfers. Op een aantal indicatoren doen we het in Twente juist beter en ook binnen Twente (gemeenten en wijken) zien we variatie. Op deze pagina zijn een aantal gezondheidsindicaties uitgebeeld. De paarse stippen in elk gemeentediagram geven aan of er (veel) hoger of (veel) lager wordt gescoord ten aanzien van het Twents gemiddelde. (bron: GGD Twente, RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016)
Atlas Twente 50
Medisch Centrum Twente, in het centrum van Enschede, is ĂŠĂŠn van de deelnemers van het Innovatieplatform Twente. Het platform zet in op het versnellen van marktgerichte innovaties. (Ebo Fraterman, Gemeente Enschede)
Atlas Twente 51
CIRCULAIRE ECONOMIE
Enschede
VESTIGINGSKLIMAAT
Dinkelland
ARBEIDSMARKT & TALENT
kampt 52% met overgewicht
7 TOERISME EN RECREATIE
Legenda
Toerisme en recreatie is in Twente grotendeels gekoppeld aan
Landschap
de prachtige landschappen
Stuwwallen en heuvelruggen
gecombineerd met bruisende
TECHNIEK ALS MOTOR
B(UIT)EN IN TWENTE
Glooiend landschap
steden, het buitenleven en de
Heide en moerasgronden
buitenevenementen. Via een
CSI TWENTE
Hoogveen en oude veenkoloniën Rivierenlandschap
kunnen wandelaars, fietsers, MTB’ers en ruiters, bossen, heidevelden, veengebieden, stuwwallen en gras-
Zandgronden
SIEPELMARKTEN
NATIONAAL PARK SALLANDSE HEUVELRUG
Bebouwing Toeristisch-historische kern
en akkerlanden doorkruizen. De
Bos
ligging aan de Duitse grens vormt een extra attractie voor de toeristen
NATIONAAL LANDSCHAP NOORD-OOST TWENTE
in Twente. En omgekeerd: op Duitse
Routes LANDGOED TWENTE FAIR
feestdagen verwelkomt Twente vele
Fietsroute
ARBEIDSMARKT & TALENT
uitgebreid netwerk aan routes
Nationale fietsroute
Duitse bezoekers.
Wandelroute Nationale wandelroute
VESTIGINGSKLIMAAT
TRIATHLON HOLTEN
Plekken
STREEKMARKT DELDEN
Jachthaven
A Groot (buiten)evenement
FBK GAMES
Bronnen: Geoportaal Overijssel (2018) Regio Twente (2019) www.visittwente.nl (2019) www.fietsersbond.nl (2018)
EET, PROEF, STAD
ENSCHEDE MARATHON MILITARY BOEKELO
Atlas Twente 52
Atlas Twente 53
0
2 1
N
4 3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
N.B. selectie evenementen: Beelbepalende Evenementen van Provincie Overijssel & Grote evenementen van www.visittwente.nl
TECHNIEK ALS MOTOR
B(UIT)EN IN TWENTE FACTSHEET REGIOMONITOR 2017 TWENTE (INCLUSIEF HEUVELRUG)
7 TOERISME EN RECREATIE
7.1 Overnachtingen (links) eninbestedingen (rechts) in Twente, 2017 • Groei in aantal overnachtingen Twente, iets boven Overijssels gemiddelde
7.4 Herkomst bezoekers grote evenementen
• Vooral groei in overnachtingen op huisjesterreinen
BESTEDINGEN
E17.273
Huisjesterreinen
E40.202
E37.747
E42.534
Groepsaccommodaties
E11.469
E8.824
E6.596
10%
16%
460.000
➜
690.000
naar overnachtingen in 5 jaar
Tijdens 32% van de binnenlandse vakanties in Overijssel wordt gefietst en tijdens 54% wordt gewandeld.
x 1000
Overijssel krijgt een 7,8 voor de wandelroutes en een 8,1 voor fietsroutes. Vooral positief over themaroutes.
2013
460
2014
480
Bron: Strava Heatmap (2018)
Bron: Alterra
2015
590
2016
620
2017
80%
70%
70%
60%
60%
50%
50%
40%
40%
30%
30%
20%
20%
10%
10%
0%
0%
690 Land Overig
Grootste duits aandeel Nederland
Bron: Parkeerbedrijf Enschede (2019)
100%
Duitsland
Atlas Twente 54
Atlas Twente 55 80% 54%
50% 61%
CIRCULAIRE ECONOMIE
Zakelijk toerisme in Overijssel groeit: vanaf 2013 elk jaar een stijging, van
23%
20%
76%
14%
december
19%
23%
14%
76%
7%
80%
november
14%
26%
8%
73%
20%
oktober
17%
25%
20%
74%
15%
september
6%
24%
13%
74%
7%
augustus
18%
ZAKELIJKE OVERNACHTINGEN
HOE GAAT HET MET FIETSEN EN WANDELEN? Generatieverschil in plannen en volgen van route: van offline naar online
17%
24%
OVERIJSSEL
24%
75%
6%
16%
juli
R&T op totaal:
6%
90%
22%
19.243
90%
100%
77%
envergroot een 8,1 voor fietsroutes! Met de diverse trainingen u uw kennis over de regio en de (Regiomonitor Twente) (internationale) gast. Kijk op www.onlinetrainingoost.nl
2017
100%
juni
* Ivm verandering Laag niet methodiek vergelijkbaar met Stedelijk gebied eerdere jaren!
Verhouding per maand
Overig
26%
Vrij laag
Duitsland
73%
Neutraal
Verhouding per dag Nederland
mei
ONLINE TRAININGEN Twente krijgt een 7,8 voor wandelroutes
23%
Vrij hoog
BANEN IN RECREATIE EN TOERISME
76%
Hoog
7.5 Verhouding Duitse en Nederlandse kentekens in de binnenstad van Enschede per dag (links) en maand Verhouding Nederlandse en Duitse kentekens (rechts)
april
E54
38%
E56
61%
7.3 Heatmap hardlopers E52
24%
Per nacht
52%
75%
16%
52%
maart
15%
7.2 Beleving van het landschap 13% % Inkomend
51%
21%
Aandeel op Overijssel
E160.468 E175.328 E182.301
Bron: Provincie Overijssel
78%
47%
Duitsland
Triathlon Holten Herkomst Duitse Rijssen - Holten bezoekers naar Kreis
februari
48%
47%
Strongmanrun Verhouding Nederland Hellendoorn
20%
3.394
Ronde van Overijssel Rijssen-Holten
79%
3.133
Totaal
Herkomst Duitse bezoekers Enschede
januari
182
32%
167
66%
194
GOGBOT Enschede
Zondag
1.120
FBK games Hengelo
Zaterdag
973
Enschede Marathon Enschede
Herkomst Eigen gemeente Randgemeente Overig Overijssel Overig Nederland Buitenland
VESTIGINGSKLIMAAT
1.023
Bron: Factsheet regiomonitor Twente 2017 Totaal 3.101
Aandeel op Overijssel
E16.368
18%
Groepsaccommodaties
E18.203
Militairy Boekelo Enschede
81%
Huisjesterreinen
Kampeerterreinen
Kunsten op straat Hof van Twente
Vrijdag
890
CSI Twente Tubbergen
17%
824
E115.897
82%
927
E112.370
Donderdag
Kampeerterreinen
E90.594
16%
1.202
Hotels/pensions/ jeugdaccommodaties
83%
1.168
2017
Woensdag
956
2016
ARBEIDSMARKT & TALENT
Hotels/pensions/ jeugdaccommodaties
2015
19%
x 1000
80%
2017
Dinsdag
2016
16%
2015
83%
x 1000
Maandag
OVERNACHTINGEN
Fiets, wandel, ren, rijd of step door Twente over verschillende routes. De keuze is groot.(gemeente Borne) Op de Kuiperberg bij Ootmarsum bevindt zich naast de joodse begraafplaats en de watertoren een bijzonder rijksmonument: de oriënteertafel. Op de sokkel van de fraaie stenen tafel staat: ‘ANWB bondsfeesten 22-23 juli 1922’. Dit is een verwijzing naar de dag waarop het fenomenale panoramazicht de erkenning kreeg die het verdiende. (Paulien Koelman)
Het Fanny Blankers-Koen Stadion (FBK Stadion) in Hengelo is genoemd naar de Nederlandse atlete Fanny Blankers-Koen. Hier vinden jaarlijks de Fanny Blankers-Koen Games plaats. (gemeente Hengelo)
Atlas Twente 56
Het countrypopfestival Tuckerville in Het Rutbeek bij Enschede met Ilse de Lange als drijvende kracht. (Ben Houdijk)
Atlas Twente 57
HET TWENTSE LANDSCHAP IS LEESBAAR Bij steeds meer invloedrijke
omgeving konden scannen op gevaar.
De Tukkers weten natuurlijk al lang dat
natuurfotografen in ons land staat
In een bosrijk gebied met heuvels kon
ze in een mooi gebied wonen. Daarvoor
Twente op het netvlies. ‘Ik was hier
je goed schuilen tegen roofdieren en
hebben ze echt geen bevestiging uit
nog nooit geweest. Twente is iets heel
vijanden of ze juist van verre zien
onderzoek nodig. Maar soms lijkt het
aparts… Het landschap is kleinschalig,
aankomen. Maar nieuwsgierig als ze
erop dat ze het doodnormaal vinden
intiem en vol coulissen’, typeerde
waren, wilden onze voorvaderen ook
dat ze voor hun huisdeur één van de
landschapsfotografe Saksia Boelsums de
geprikkeld worden – er moest wel wat
meest gewaardeerde landschappen van
streek in een interview in de Twentsche
te raden en ontdekken overblijven.
Nederland hebben liggen. ‘Wonen’
Courant Tubantia (20 september 2016).
Misschien lag er achter de horizon of
leidt nu eenmaal tot ‘wennen’ en
Ze is niet de enige die er zo over denkt.
om de hoek wel water, voedsel of iets
maakt bijzondere dingen ‘gewoon’.
Uit onderzoek blijft dat Nederlanders erg
anders onverwachts! Door die menselijke
Daardoor missen ze de frisse blik van de
veel waardering hebben voor het knusse
behoefte aan bescherming, overzicht
buitenstaander. Over Twente zei fotografe
landschap zoals je dat in de contreien
en verrassing zouden we onbewust nog
Saskia Boelsums bijvoorbeeld ook:
tussen Regge en Dinkel aantreft.
steeds een duidelijke voorkeur hebben
‘Koeien onder een oude eik, boerderijen in
voor natuurlijke omgevingen waar we
een open plek in het bos. De schoonheid
Psychologen kijken er niet raar van op
die elementen terugvinden. Het Twentse
is in Twente nooit ver, maar altijd
dat men het Twentse panorama zo mooi
landschap past helemaal in dat plaatje.
dichtbij. Je moet het alleen willen zien.’
vindt. Telkens komt uit onderzoek naar
Het komt harmonieus over en is goed
Goed dat ze de Tukkers er nog eens op
voren dat heuvelachtige omgevingen met
‘leesbaar’; mensen hebben het idee dat
wijst.
bomenpartijen en kromme weggetjes
ze het begrijpen. Bovendien heeft het
meer gewaardeerd worden dan kale
natuurschoon voldoende variatie om
vlaktes met kaarsrechte wegen. Hoe
ons voor langere tijd te boeien. Essen
dat komt? Er is een theorie die zegt
en houtwallen maken een omgeving
dat we daarvoor duizenden jaren terug
spannend, anders dan bijvoorbeeld het
moeten in de historie. Om te kunnen
vlakke en lege Groningen of Flevoland.
overleven, zo luidt de redenering, waren
Een mix van orde en mysterie, daar gaat
onze voorouders op zoek naar plekken
het blijkbaar om.
die beschutting boden en waar ze de
TECHNIEK ALS MOTOR
VIND JE WEG NAAR TWENTE 8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN
Legenda
Het fijnmazige recreatieve netwerk op de vorige kaart staat
Wegen
in groot contrast met de grote
Autoweg
infrastructuurbundels op deze kaart. A50
Hier valt de strategische ligging van
Benaming autosnelweg
Twente op Europese schaal meteen Waterwegen
ARBEIDSMARKT & TALENT
op. De internationale oost-west
Vaarweg
verbinding tussen de mainports en
Haven
greenports in het westen van het land en de stedelijke knooppunten in Duitsland en het Europese
Spoorwegen
TWENTE
achterland loopt door Twente. De snel-, spoor- en waterwegen zijn een belangrijke schakel in de North
Spoorweg Station
Vliegveld
Sea Baltic Corridor. Deze corridor behoort tot het kernnet van het TEN-T (Trans-European Transport
Bronnen: TENtec corridor
Network), waar gewerkt wordt
VESTIGINGSKLIMAAT
aan ĂŠĂŠn logistiek, synchromodaal systeem. De samenwerking tussen havens, waaronder die van Hengelo en Almelo, en andere multimodale knooppunten moet het goederenvervoer over water en spoor versterken. De weg en het spoor zijn ook belangrijk voor de regionale ontsluiting van de regio. Het
CIRCULAIRE ECONOMIE
grensoverschrijdende spoornetwerk kan nog geoptimaliseerd worden op oa. reistijd, capaciteit, frequentie en betrouwbaarheid.
Atlas Twente 60
Atlas Twente 61
0
8 4
N
16 12
20km
TECHNIEK ALS MOTOR
VIND JE WEG NAAR TWENTE 8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN
8.1 Huizen met glasvezelaansluiting
8.2 Spoorkaart van Nederland
Percentage
Concessie NS
1 - 20 %
8.4 Aantal kilometers tot station
8.5 Fietssnelwegen in Nederland
Minder dan 5 km
21 - 40 %
Arriva
5 - 10 km
41 - 60 %
Syntus/Keolis
10 - 25 km
60 - 80 %
Breng
25 - 50 km
81 - 100 %
Connexxion
50 km of meer
ARBEIDSMARKT & TALENT
Bron: Stratix
Bron: Dennistw
Bron: Tour de Force
8.6 Netwerk van Europese multimodale knopen, Trans-Europees Transport Netwerk (TEN-T corridors)
Atlas Twente 62
Atlas Twente 63
CIRCULAIRE ECONOMIE
Bron: ec.europa.eu
VESTIGINGSKLIMAAT
8.3 Reistijden auto vanuit Twente
Bron: CBS (2015)
De Combi Terminal Twente in Hengelo is de modernste inlandterminal in Nederland. (Regio Twente)
De A1 verbindt Twente met de Randstad en met Duitsland. (Regio Twente)
Atlas Twente 64
De fietssnelweg F35 is een snelle, veilige non-stop fietsverbinding van Nijverdal naar de Duitse grens met zijtakken van Almelo naar Vriezenveen en van Enschede naar Oldenzaal. Een deel van de F35 is verkozen tot beste snelfietsweg van Nederland. (provincie Overijssel)
Atlas Twente 65
TECHNIEK ALS MOTOR
LEEFRUIMTE 9 GEBOUWDE OMGEVING
Legenda
Uniek voor de Twentse gebouwde omgeving is niet alleen dat het
Mate van stedelijkheid
landschap nooit ver weg is, maar ook
1 (>= 2.500 adressen/km²)
dat je een relatief grote woning kunt
2 (1.500 - 2.500 adressen/km²)
krijgen in een stedelijke regio van
3 (1.000 - 1.500 adressen/km²)
formaat. Zo is Twente qua inwoners
4 (500 - 1.000 adressen/km²)
ARBEIDSMARKT & TALENT
groter dan provincie Zeeland,
5 (< 500 adressen/km²)
Flevoland of Groningen en zijn in
Bedrijventerrein
Stedenband Almelo - Hengelo Enschede vele (grootstedelijke)
Woonoppervlakte
functies te vinden. Dat smaken
per persoon,
verschillen en er hierbij verschillende
gemiddeld per gemeente
leefmilieus voorhanden zijn is des te meer een reden waarom het hier heerlijk wonen is.
5
8 6,4
m2
EN
SC H
ED
E
VESTIGINGSKLIMAAT
Bronnen: CBS - Woonoppervlakte in Nederland (2018) CBS - Statline Mate van Stedelijkheid (2017)
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 66
Atlas Twente 67
0
2 1
N
4 3
5km
LEEFRUIMTE
9.4 Vinex-locaties, bevolkingskernen en ecologische hoofdstructuur TECHNIEK ALS MOTOR
9 GEBOUWDE OMGEVING
9.1 Bevolkingsprognose 2019-2030 Bevolkingsgroei Minder dan -4 % -4 tot -2 % -2 - 0 % Meer dan 0 %
ARBEIDSMARKT & TALENT
Bron: Primos 2019, bewerking provincie Overijssel
9.2 Verhuizingen binnen Twente: waar gaan de vertrekkers naartoe
Bron: PBL, Ministerie I&M (SVIR)
De richting van de pijl laat zien waar de
9.5 Groene druk: landschapssbescherming in stadsranden
meeste verhuizers per saldo heen gaan in
VESTIGINGSKLIMAAT
de periode 2013-2017. De dikte geeft aan hoe groot het verhuistekort is.
Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel
9.3 Verhuizingen binnen Twente: waar komen de vestigers vandaan
CIRCULAIRE ECONOMIE
De richting van de pijl laat zien waar de meeste vestigers per saldo vandaan komen in de periode 2013-2017. De dikte geeft aan hoe groot het verhuisoverschot is.
Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel Bron: CBS, provincies, bewerking PBL Atlas Twente 68
Atlas Twente 69
De aanwezigheid van groen en speelmogelijkheden, zoals hier in woonwijk de Bornsche Maten, is belangrijk voor de gezondheid. (gemeente Borne)
In particuliere opdracht gebouwde woningen aan de Lonnekerspoorlaan, Roombeek in Enschede. (gemeente Enschede)
Atlas Twente 70
Tuindorp â&#x20AC;&#x2DC;t Lansink werd gebouwd op aandringen van Charles Theodorus Stork, zodat zijn arbeiders fatsoenlijk konden wonen. Hiermee werd bovendien de Hengelose woningvoorraad flink uitgebreid. (gemeente Hengelo)
Het stadje Ootmarsum wordt opgenomen in het groene Twentse landschap. (Pauline Koelman)
Atlas Twente 71
HET STADSPARK VAN NEDERLAND Oorspronkelijk was Twente een landelijk
landelijke regio met alle kenmerken van
van de ander). Je ziet het ook in het
gebied, net zoals Salland, Drenthe en
dien: rustiek, groen en veilig. Vrijwel
Twentse winkellandschap. Haaksbergen
de Achterhoek. Waarschijnlijk was de
nergens in Nederland ben je vanuit de
en Losser kunnen nog zo veel investeren
streek ook landelijk gebleven als koning-
grote stad zo snel in het buitengebied als
in hun centrum, de trek richting
koopman Willem I niet had besloten ’s
in Twente. En dat geldt natuurlijk ook
Enschede – waar steeds meer grote
lands textielnijverheid grotendeels in
andersom. Uit de pendel- en koopstromen
winkelketens te vinden zijn – is niet
Twente te vestigen. Zijn argumentatie:
blijkt dat er nauwe contacten zijn tussen
tegen te houden. En omdat de consument
de inheemse bevolking had ervaring met
stad en ommeland. Het grootste deel
z’n euro maar één keer kan uitgeven,
huisnijverheid, was kinderrijk en wist
van het Twentse woon-werkverkeer
moeten er in Twente zeker geen nieuwe
de handen uit de mouwen te steken. De
beperkt zich tot intraregionale
locaties à la Plein Westermaat bijkomen.
industrialisatie vanaf 1830 zorgde in
verplaatsingen. Wel is het voornamelijk
Concentreer het winkelbestand liever
Twente voor een ware bevolkingsexplosie.
eenrichtingsverkeer: veel inwoners van
in het hart van de Twentse steden en
Vanuit de rest van het land stroomden
plattelandsgemeenten zijn voor hun werk
dorpen. Desondanks mogen we zeggen
arbeidskrachten toe. Rond de fabrieken en
aangewezen op de stad. Steeds meer
dat Twente als regio nog steeds in balans
arbeiderswijken ontstond een dynamische
Tukkers, onder wie jongeren, verhuizen
is. De streek combineert het beste van
stedelijke agglomeratie, het Nederlandse
naar de steden of gemeenten die eraan
stad en land. ‘Citypark Twente’, in de
‘Manchester’. De textielindustrie is
grenzen. Met name Borne is in trek. Dat
woorden van positioneringsexpert Onno
intussen weg, maar nog altijd is Twente
verklaart tevens waarom rekenmeesters
Maathuis: het stadspark van Nederland –
dichtbevolkt en verstedelijkt. Anno
verwachten dat bevolkingskrimp met
een regio waar je het park niet in de stad
nu woont de helft van de Tukkers in
name zal optreden in de landelijke
vindt, maar juist steden in het park.
Enschede, Hengelo en Almelo en de helft
gemeenten, zoals Twenterand, Dinkelland
in plattelandsgemeenten. De drie steden
en Hof van Twente.
zijn grootstedelijk met alle lusten en lasten die daarbij horen. Als ze zouden
Deze ontwikkeling kunnen we overal
fuseren tot Twentestad, vormen ze in één
waarnemen. Economisch-geografen
klap de vijfde stad van het land.
hebben het over het agglomeratie-effect (succes trekt succes aan) en waterbed-
Tegelijkertijd is Twente nog altijd een
effect (groei van de één gaat ten koste
TECHNIEK ALS MOTOR
OALE GROOND 10 NATUUR EN LANDSCHAP
Legenda
Twente is een streek met grote landschappelijke kwaliteiten. Het
Landen, gronden en occupatie
Twentse landschap is een vrolijke
Bos en houtwal
afwisseling van beken en bossen,
Heide- en moerasgrond
kanalen en houtwallen, natte en
Ontgonnen veengrond
droge gronden en is al eeuwenlang
Grasland Akkerland
oale groond heeft Twente gezegend
Stedelijk gebied
met vruchtbare beekdalen, essen,
Rivier, beek en overig water
houtwallen, heidevelden en bossen.
Kanaal
En daar waar ontginning later
Fijnmazig wegennetwerk
volgde of uitbleef - met name langs de landsgrens - is unieke natuur
Natura 2000-gebied
ontstaan. Het landschap is veelzijdig
Reliëf
en kleinschalig en door de vele paden
ARBEIDSMARKT & TALENT
in bewerking. De bewerking van de
en routes goed toegankelijk. Het Twentse landschap is voortdurend aan (menselijk geïnitieerde) veranderingen onderhevig geweest en is dat nog steeds. Het landschap is bijvoorbeeld veel opener geweest. Veranderingen in de landbouw en de opkomst van de industrialisatie hebben
VESTIGINGSKLIMAAT
Bronnen: Waterschap Vechtstromen Geoportaal Overijssel Natuurtypen volgens Compendium voor de Leefomgeving Top 50 NL GIS
veel invloed gehad op het Twentse landschap van nu. En vergeet niet de sterke opkomst van recreëren in het landschap. De oale groond CIRCULAIRE ECONOMIE
weerspiegelt dus de tijdgeest en haar omgang met de leefomgeving.
Atlas Twente 74
Atlas Twente 75
0
2 1
N
4 3
5km
a Park/Recreatiegebied
Atlas Twente 76
1980
2010
Bron: Hybrid Landscapes, Nederland 1860 -2010, MUST Stedebouw (2010)
Atlas Twente 77
ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004.
10.1 De ontwikkeling van Twente in stapjes van 30 jaar
CIRCULAIRE ECONOMIE
i
1890
ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. ds Architecture Institute at the-Architecture Bienniale 2004.470 0561 - mail@must.nl - www.must.nl Amsterdam - The Netherlands T +31 (0)20 470 2013 - Venice F +31 (0)20 ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. MUST urbanism stedebouw Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - mail@must.nl - www.must.nl MUST urbanism stedebouw
i i
1860
ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - mail@must.nl - www.must.nl MUST urbanism stedebouw
VESTIGINGSKLIMAAT
i
80 2010 ARBEIDSMARKT & TALENT
1950
nsiva/Poligono di tiro Verdedigingslinie/Schietterrein
10 NATUUR EN LANDSCHAP TECHNIEK ALS MOTOR
OALE GROOND
1920
TECHNIEK ALS MOTOR
OALE GROOND
Ruimtelijke condities voor landnatuur, 2015 10.3 Ruimtelijke condities voor landnatuur
10 NATUUR EN LANDSCHAP
10.4 Aantal kilometer tot bos
Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale milieucondities, geschikt is
Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale
Kijk ook eens naar: alle Natura 2000 gebieden Atlas Twente Link
milieucondities, geschikt is: 0 - 10
< 1 km
10 - 25
1 - 2 km
25 - 50
2 - 5 km
50- 75
>5 km
75 - 90
Geen
90 - 100
gegevens
Bergentheim
pbl.nl
Kloosterhaar
Vroomshoop
Bron: Wageningen Environment Research (2017) Bron: Wageningen Environmental Research
Bron: Compendium voor de Leefomgeving/CBS (2016)
ARBEIDSMARKT & TALENT
10.2 Vernieuwde geomorfologische kaart van Twente, indeling van Beek (2009)
0 – 10 10 – 25 25 – 50 50 – 75 75 – 90 90 – 100
Geesteren Vriezenveen
10.5 Groene dooradering van het landschap
Ootmarsum
Tubbergen
10.6 Aandeel groene landschapselementen
Dekzandlandschap Dal van de Dinkel Denekamp
Albergen Weerselo
ALMELO
Rossum
Saasveld
Dekzandlandschap Bekken van Hengelo
RIJSSEN
OLDENZAAL
natuurnetwerk
0 - 1%
6 - 8%
bebouwingskern
1 - 2%
8 - 10%
voldoende groene elementen
2 - 3%
10 - 15%
onvoldoende groene elementen
3 - 4%
15 - 25%
4 - 6%
> 25%
BORNE
Enter
HENGELO
Losser
Delden Lonneker
Overdinkel Goor
Markelo
ENSCHEDE
Diepenheim
VESTIGINGSKLIMAAT
Wierden
Stuwwal- en smeltwaterlandschap Twente-West
Boekelo
Hengevelde
Stuwwal- en grondmorenelandschap Twente-Oost Haaksbergen
Beekoverstromingsvlakte Dalvormige laagte, met veen
Stuwwal- en grondmorene landschappen
Dalvormige laagte, zonder veen
Hoge grondmorene rug
Droog dal (dekzandkopjes)
Hoge stuwwal
Dekzandlandschap
Lage stuwwal
Dekzandruggen
Grondmorene (welvingen)
Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden
Beekdallandschap
Grondmorene vlakte
Gordeldekzandrug
Veenkoloniale ontginningsvlakte
Grondmorene rug
Dekzandkopje
Veenrestruggen- en vlakten
Lage smeltrug
Dekzandvlakte
Moerassige vlakte
Bron: De Staat van het Landschap (Landschap Overijssel, 2017)
Beekdalbodem, met veen Behalve landschappelijke waarde, hebben landschapselementen een belangrijke functie voor planten en dieren in het buitengebied. Een aandeel landschapselementen van 10% van de totale oppervlakte is in principe voldoende voor de ecologische basiskwaliteit van het buitengebied. De groene dooradering is op basis van de topografische kaart voor ieder kilometervak in Overijssel bepaald. Daarbij is gekeken naar de verhouding tussen het oppervlakte natuurlijk groen (bossen, natuurgebieden, kleine landschapselementen en erfgroen) en het overige oppervlak (huizen, wegen, landbouwgrond).
Bron: Veranderend Platteland (Wildeboer, S. 2017) / Beek, R. van (2009), Reliëf in Tijd en Ruimte
Atlas Twente 78
Bron: De Staat van ons Landschap (Landschap Overijssel, 2017)
Atlas Twente 79
CIRCULAIRE ECONOMIE
Beekdallandschap
De Kroezeboom bij Fleringen is een van de oudste bomen van Nederland. Een kroezeboom, meestal een eik, geeft een grens of kruispunt aan. (Paulien Koelman)
In het Lutterzand heeft de Dinkel haar natuurlijk meanderend verloop behouden. (Regio Twente)
Het beekdal- en heidelandschap van Springendal en Dal van de Mosbeek wordt vernat, onder andere voor de de alluviale bossen langs de beek. (provincie Overijssel) Ooit was het Witte Veen bij Haaksbergen een uitgestrekt hoogveengebied waar boeren schapen lieten grazen. Nu houden Schotse hooglanders het gebied open en zorgen daarmee voor variatie in de plantengroei. (Regio Twente)
Atlas Twente 80
Atlas Twente 81
TECHNIEK ALS MOTOR
WATER STROOMT? 11 WATER
Legenda
Het watersysteem in Twente is heel erg divers. Denk aan de vele
Watersysteem
beken en bronnen, het industriële
Rivier
Twentekanaal voor scheepvaart en
Kanaal
wateraanvoer, de recreatieve Regge
Waterloop met groot belang voor
en Dinkel of het stedelijk water.
de waterafvoer Waterloop
water en de opgaven van nu
Wateroppervlakte
en de nabije toekomst zien.
Reliëf laag-hoog
Enerzijds leidt een gebrek aan neerslag tot watertekorten met
Droog en nat
drooggevallen waterlopen,
Drooggevallen waterloop
schade voor de landbouw,
(zomer 2018)
industrie, scheepvaart, natuur en
Risicogebied wateroverlast
bebouwing tot gevolg. Anderzijds
ARBEIDSMARKT & TALENT
De kaart laat de omgang met
(huidig en toekomstig)
zorgt een neerslagoverschot voor (grond-)wateroverlast in de
Occupatie
Twentse beekdalen, onderaan de
Bebouwing
meer stroomafwaarts. Het beter
Bedrijventerrein aan groot,
vasthouden van water is in beide
bevaarbaar water
gevallen een noodzaak en creëert Functies
een robuuster watersysteem.
Waterwingebied grondwater
Zie ook:
Waterbeschermingsgebied
www.klimaateffectatlas.nl
Haven
www.vechtstromen.nl
Sluis
HUISWERK REGIO TEAM - Verzilting Duitsland - Stroomgebieden (Kaart Waterschap) - Waternetwerkkaart Duitsland
Atlas Twente 82
Atlas Twente 83
0
2 1
N
4 3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
Bronnen: Wateratlas Overijssel (2018) Geoportaal Overijssel (2018) Functiekaart Water, Actualisatie Omgevingsvisie (2017/2018) Prov. Overijssel Hoogtekaart Nederland, www.ahn.nl
VESTIGINGSKLIMAAT
stuwwallen en in het watersysteem
3. Wat speelt er en wat komt er op ons af?
3.1
Onderscheid in deelgebieden
Zowel voor de invulling van de zorgplichten (hoofdstuk 4), de strategische beleidsdoelen (hoofdstuk 5) als de sturingsfilosofie (ยง5.6), geldt dat gemeenten in de omgevingsvisie Kijk ook eens in: onderscheid kunnen maken naar deelgebieden.
Ons water in Overijssel
RIJSSEN
11.3 Signaalkaart bodemdaling okt 2016 - okt 2018
Minder dan 5 km
Minder dan 5 km Weinig daling 5 10 km Continue daling
5 - 10 km 10 - 25 km
10 - 25 km daling Significante 25 - 50 km Veel daling 50 km of meer
25 - 50 km 50 km of meer
ARBEIDSMARKT & TALENT
In de regio Twente kunnen we onderscheid maken in een aantal deelgebieden. We maken onderscheid tussen bebouwd gebied (bestaande bouw en nieuwbouw) en buitengebied. Daarnaast Atlas Twente maken we onderscheid in drie geografische deelgebieden op basis van deLink (geo)hydrologische eigenschappen van het gebeid. Deze karakteristieken hangen samen met mogelijke kwetsbaarheid voor wateroverlast en droogte of de opbouw van de ondiepe ondergrond en grondwatersituatie (en daarmee de mogelijkheid om regenwater te infiltreren). Dit zijn voorbeelden van het toepassen van de lagen benadering, 11.1traditionele Hoogtekaart van de regio Twentewaarbij het bodem en watersysteem de onderlegger vormt van de fysieke leefomgeving.
11.2 Doorlopend potentiteel neerslagoverschot 2018
Wateraanvoer
ALMELO
TECHNIEK ALS MOTOR
WATER STROOMT?
Dit hoofdstuk beschrijft de huidige situatie voor het thema water in het gebied. Ook komen de ontwikkelingen aan de orde die het gevolg zijn van klimaatverandering en landgebruik. 11 WATER
Bron: KNMI (2018)
Bron: Klimaateffectatlas (2018)
ENSCHEDE
VESTIGINGSKLIMAAT
11.4 Wateraanvoer in Twente
HENGELO
Figuur 6. Hoogtekaart van de regio Twents waternet. De stuwwal links is de Sallandse Heuvelrug. Twente is wat betreft geo-hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt Rechts de stuwwal bij Oldenzaal. Tussen destroomgebied stuwwallen het Reggedal. Uiterst ligt het de regio begrensd door de Sallandse Heuvelrug (78m hoog). Het van deligt Dinkel wordt aan de westkant begrensdrechts door de heuvelrug bij Dinkeldal. Oldenzaal (max. 75m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt
CIRCULAIRE ECONOMIE
het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. (bron: Waterschap Vechtstromen)
De regio Twents waternet is wat betreft (geo-)hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt de regio begrensd door de Sallandse heuvelrug (78 m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max 75 m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. Dinkeldal De Dinkel is een sterk meanderende beek die begint in Noordrijn-Westfalen tussen Coesfeld en Ahaus. Bij Losser in Twente komt de Dinkel Nederland binnen, stroomt langs het Lutterzand en Atlas Twente 84(gemeente Dinkelland). In het Dinkeldal is verlaat Nederland weer in de buurt van Ootmarsum
Bron: Extreme droogte 2018 (Hans Gels) Vechtstromen
Atlas Twente 85
De Roombeek functioneerde eeuwen als aan- en afvoer van water voor de textielindustrie en werd uiteindelijk gedempt. Met de herbouw van de woonwijk is de beek weer hersteld. De Roombeek heeft wisselende waterstanden en voert na heftige regenbuien meer water af. (Baasin Fotografie)
Door de droogte van 2018 viel onder andere de Schipbeek bij Diepenheim droog. En ook dit jaar hebben we weer een ernstig watertekort, met gevolgen voor onder andere de landbouw, de scheepvaart en de industrie. (provincie Overijssel)
Atlas Twente 86
Het Kristalbad, tussen Hengelo en Enschede, vangt overtollig water op, gaat versnippering van het gebied tegen, zuivert water op een natuurlijke manier, verbindt Driene en Twekkelo en biedt recreatiemogelijkheden. (gemeente Hengelo)
KanoĂŤrs op de Regge. Eerder veroorzaakte de rivier de Regge geregeld overstromingen. Nu wordt geprobeerd het natuurlijke verloop van de rivier in ere te herstellen. (Emile Willems)
Atlas Twente 87
WATER IS MEER DAN H2O Wat zou Losser zijn zonder de Dinkel,
maakt kleuren intensiever en geeft
we vooral sinds de eeuwwisseling. Door
Enter zonder de Regge en Vroomshoop
glans aan onze omgeving. Niet voor
enorme hoeveelheden neerslag in korte
zonder het Overijssels kanaal? Overal
niets gaan we ’s zomers bij voorkeur
tijd kunnen straten in kolkende rivieren
en altijd is water cruciaal geweest voor
aan het water zitten, op een bankje,
veranderen en kelders onderlopen. De
regionale ontwikkeling, ook in Twente.
terrasje of zelfs pootjebadend. Van alle
opwarming van de aarde begint haar
De nabijheid van water maakte handel,
landschapselementen geeft water ons de
tol te eisen, ook in Twente. Of zoals
nijverheid en transport mogelijk. Daarom
meest intensieve zintuigelijke ervaring.
kunstenaar Marcel Mariën het eens
bouwde men vroeger nederzettingen
Op zoek naar omgevingskwaliteit
beeldend uitdrukte: ‘Wie de wolken in
graag in de buurt van een bron, rivier
investeren gemeenten dan ook steeds
brand steekt, zal regen oogsten.’ Met het
of beek. Soms zie je het ook terug in
meer in water. Zo brengt Almelo het
oog op de klimaatverandering is het zaak
plaatsnamen. Neem Overdinkel en
water op grote schaal terug in de stad
het water om ons heen goed in de gaten
Glanerbrug, waar het direct duidelijk
om het centrum weer aantrekkelijk
te houden. Nadenken over de rol van
is. Maar ook de naam Wierden heeft
te maken. Maar ook kleine ingrepen,
water in de Twentse steden en dorpen
bijvoorbeeld een link met water: het komt
zoals fonteinen, waterspuwers en
is daarom niet alleen leuk, maar ook
van ‘Wederden’ dat mogelijk ‘bevloeide
waterspeelobjecten verhogen de sfeer in
toekomstgericht. Water is meer dan H2O
strook grasland langs een rivier’
binnensteden. Ze bieden verfrissing en
– we leven ervan, maar moeten er ook
betekent. Het belang van water gaat
zijn een bron van vermaak.
mee leren leven.
echter verder dan de economie. Want water staat voor leven. De mens kan
De uitdaging in onze omgang met water
dagenlang zonder voedsel, maar zonder
is echter dat we geen nat pak krijgen.
water houden we het niet lang vol.
Want het moet natuurlijk wel leuk blijven. Die ambivalente relatie zie je ook bij
Behalve noodzakelijk is water aangenaam.
regen: een paar druppels is niet erg, maar
Water zorgt voor ruimtelijke kwaliteit in
een hoosbui vraagt om bescherming. Dat
stad en land. Het heeft magneetwerking:
we ons in tijden van droogte – Twente
we kijken er graag naar – het werkt
behoort tot de droogste gebieden van ons
stressverlagend – en genieten van de
land – tegelijkertijd steeds meer moeten
stroming en glinstering ervan. Water
wapenen tegen het wassende water, zien
TECHNIEK ALS MOTOR
MET ONS BOERENVERSTAND 12 VOEDSEL EN LANDBOUW
Legenda
Twente is van oudsher een agrarisch gebied. Ook de grote steden, Enschede, Almelo en
Productie
Hengelo, waren tot het midden van de 19e
Akkerbouw
eeuw kleine stadjes met een sterk agrarisch karakter. De agrarische sector is nog
Grasland
MEERWAARDE BIOMASSA
Voedergewassen
MEERWAARDE BIOMASSA
steeds belangrijk en staat voor een grote
Kassen
duurzame landbouw; kringlooplandbouw.
Innovatie
Twente is door de minister aangewezen als MEERWAARDE BIOMASSA
één van de vijf experimenteergebieden
MEERWAARDE BIOMASSA
voor kringlooplandbouw. Experimenteren
Hoger agrarisch onderwijs Mineral Valley Twente:
REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN
is nodig om uiteindelijk voedsel te
PROEFTUIN MINERAL VALLEY
produceren dat minder schadelijk is
Projecten ten behoeve van een gezondere bodem en het hergebruik van biomassa
BODEMGEZONDHEID & WATER
voor natuur, milieu en klimaat.
REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN
Het experimenteren gebeurt binnen MEERWAARDE BIOMASSA
Mineral Valley Twente, een samenwerking
Agrisch Opleidingscentrum
van overheden, onderzoek- en
Bronnen: www.mineralvalley.nl Basisregistratie gewaspercelen BRP (NL) Geoportaal Overijssel Open street maps (DU)
VESTIGINGSKLIMAAT
onderwijsinstellingen en ondernemers in de agro & food sector. In verschillende REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN
proeftuinen onderzoekt Mineral Valley Twente (link) nieuwe oplossingen en technieken op het gebied van regionale
LANDBOUW, KLIMAAT & MAATSCHAPPIJ
REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN
voedselproductieketen, landbouw en
ARBEIDSMARKT & TALENT
LANDBOUW, KLIMAAT & MAATSCHAPPIJ
opgave, namelijk een overgang naar een
maatschappij, meerwaarde biomassa REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN
en klimaat, bodemgezondheid en water. Door gebruik te maken van haar innovatiekracht en kennis wil Twente meer
CIRCULAIRE ECONOMIE
dan gemiddeld in Nederland bijdragen aan de verduurzaming van de landbouw. De kaart toont het kleinschalige landschap met voornamelijk veeteelt in combinatie met de verschillende proeftuinen.
Atlas Twente 90
Atlas Twente 91
0
2 1
N
4 3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
MET ONS BOERENVERSTAND 12 VOEDSEL EN LANDBOUW
Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015 12.1 Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015 Goed Matig
Goed Matig Slecht
Slecht Geen oordeel
rijssel
Prognose voor 2030
Aantal ondernemingen neemt af *
Vrijkomende agrarische bebouwing per regio
Schaalvergroting neemt toe
< 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2
bouwen leidt n onveiligheid. gezondheidsminaliteit aan. ziening voor .
Megabedrijven Schaalvergroting
Hardenberg
Nieuwe familiebedrijven
ouwing in Overijssel
Zwolle
Traditionele familiebedrijven
Prognose voor 2030
Aantal ondernemingen neemt af * Schaalvergroting neemt toe familiebedrijven Kleine
Vrijkomende agrarische bebouwing per regio Almelo
nderhoud van leegstaande gebouwen leidt edering van het landschap en onveiligheid. de asbestdaken vormen een gezondheidsovendien trekt leegstand criminaliteit aan. of verhuur als oudedagsvoorziening voor Bron: Meta-Natuurplanner, WUR blijkt steeds vaker een illusie.
hobbyboeren
12000
< 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 Hengelo Enschede150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2
pbl.nl
door toenemende leegstand.
Megabedrijven Schaalvergroting
Hardenberg
Nieuwe familiebedrijven
Bron:inMeta-Natuurplanner WUR voor 2030 Prognose e bebouwing Overijssel Zwolle
12000
hobbyboeren
12.3 Aantal ondernemingen in Overijssel
< 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2
Hengelo Enschede
Hardenberg
Heel grote bedrijven Megabedrijven Schaalvergroting Schaalvergroting
8000 10000
Nieuwe familiebedrijven Nieuwe familiebedrijven Traditionele familiebedrijven Traditionele familiebedrijven
Prognose hergebruik 2017 – 2030
Kleine Kleinefamiliebedrijven familiebedrijven
Almelo
12000
20%
Actuele leegstand
45-50
15%
VESTIGINGSKLIMAAT
Slecht onderhoud van leegstaande gebouwen leidt tot verloedering van het landschap en onveiligheid. gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar 20% vormen Verweerde asbestdaken een gezondheidsrisico. Bovendien trekt leegstand criminaliteit aan. Prognose leegstand Verkoop of verhuur als oudedagsvoorziening voor 2017 – 2030 Zwolle en de boer blijkt steeds vaker een illusie. Leeftijd Agrariërs 50-55 n. Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar
55-60
hobbyboeren Hobbyboeren
Hengelo 8000 Enschede
In agrarisch gebruik 2030
6000
50-55
60-65
Prognose leegstand 2017 – 2030
45-50
15%
55-60
Leeftijd Agrariërs 60-65
10%
Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar
Prognose hergebruik 2017 – 2030
20%
40-45
50-55
70-75
5%
75 > 70-75 45-50
15%
5% < 40
0
8000
4000
65-70
In agrarisch gebruik 2030
0
4000
65-70
Actuele leegstand 40-45 10% en hergebruik
< 40
10000
6000
55-60
75 >
60-65
Let op: in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, 2000 landbouwbedrijven, 2000 omdat ze niet meer 6000 2001 2004 2007 2010 2013 2016 voldoen aan de nieuwe 2001 2004 2007 2010 2013 2016 definitie van actief landbouwbedrijf. 0
10%
0
Het kleinschalige landschap van Twente biedt kansen voor een toekomstgerichte, natuurinclusieve landbouw. (provincie Overijssel)
4000
Bron: Provincie Overijssel Bron: Provincie Overijssel 65-70 *) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf. *) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf. 40-45
Atlas Twente 92 5%
Atlas Twente 93
70-75 75 >
2000
< 40
2001 2004 2007 2010 2013 2016
CIRCULAIRE ECONOMIE
asbest
Kleine familiebedrijven neemt toe Schaalvergroting
Almelo
Leeftijd Agrariërs 12.2 Leeftijd agrariërs in Overijssel, 2017 Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar
en hergebruik uwing
Aantal ondernemingen neemt af *
Traditionele familiebedrijven
10000 Vrijkomende agrarische bebouwing per regio
onder druk door toenemende leegstand.
In 1971 wordt in Tubbergen een demonstratie van boeren tegen de voorgenomen ruilverkaveling hardhandig de kop in gedrukt. Dit protest zal uiteindelijk leiden tot een modernisering van de Ruilverkavelingswet. (Rob Mieremet, Nationaal Archief / Anefo)
ARBEIDSMARKT & TALENT
Geen oordeel
TECHNIEK ALS MOTOR
VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE 13 ENERGIE
Legenda
Met de ondertekening van het Klimaatakkoord in Parijs staat
Netwerk
Nederland, en ook Twente, voor
Gasnetwerk
een grote opgave: we moeten flink
Hoogspanningsnet
energie besparen, energie duurzaam
Verdeelstation elektra
opwekken en overstappen naar
Warmtenet
andere infrastructuur en opslag).
ARBEIDSMARKT & TALENT
een nieuw energiesysteem (met Opwekking
De besparingsopgave ligt vooral
Energiecentrale
bij de industrie, mobiliteit en in
Windturbine (>1 MW)
de gebouwde omgeving. Zo zie je
Collectief zonproject
op de kaart de grootverbruikers
- gerealiseerd
van energie en de woningen die
- in voorbereiding
energiezuiniger gemaakt moeten
Gasveld
worden. Duurzame energie wordt onder andere opgewekt met de
Verbruik
afvalverbrandingsinstallatie Twence
Grootverbruiker Gronings gas Woning met laag
Enschede. Het aantal zonnevelden
energielabel (D t/m G)
en windturbines is zeer beperkt,
Bebouwing
zeker als je het vergelijkt met de
Bedrijventerrein
vele windturbines in Duitsland. bestaande fossiele brandstoffen, ook uit de Twentse gasvelden, vervangen. Voor het transport zijn de leidingenstelsels belangrijk. Wat daaraan opvalt is dat het hoofdnetwerk zich beperkt tot de Twentse steden. En dat de netwerken van Nederland en Duitsland niet goed met elkaar zijn verbonden.
Atlas Twente 94
Atlas Twente 95
0
2 1
N
4 3
5km
CIRCULAIRE ECONOMIE
Bronnen: www.nationaleenergieatlas.nl www.ep-online.nl www.ftm.nl/artikelen/dit-zijn-de200-grootgebruikers-van-groningsgas?share=1 geoportaaloverijssel.nl (2018 Aardbevingen en gaswinlocaties in Overijssel) Lokale Energie Monitor 2018, collectieve zonprojecten www.windstats.nl/statistieken/ Gasunie Nederlands transport systeem (2015) https://www.proplanta.de/Maps/ Windkraftanlagen_points1404907272. html (windenergie duitsland)
Deze hernieuwbare energie gaat de
VESTIGINGSKLIMAAT
en de warmtenetten van Hengelo en
TECHNIEK ALS MOTOR
VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE 13 ENERGIE
13.1 Energieverbruik van Twentse gemeenten t.o.v. Nederland
13.2 Hoofdtransportnet elektriciteit van Tennet
Gemiddeld aardgasverbruik in m3 2000
1500
ARBEIDSMARKT & TALENT
1000
500
0
E
ns
e ch
de
m Al
el
o H
g en
el
o
r Bo
ne O
ld
a za en H
l
aa
ks
r be
e n n n n d er nd nt te or ge de ss an o r ll a ol o er er e we d e i L t H T b k n b W le in en an en D el Tu Tw fv H js s i o R H
ge
n
N
e
r de
la
nd Bron: www.tennet.eu
13.3 Energieopgave Twente in beeld
4000
3000
2000
Kijk ook eens in:
VESTIGINGSKLIMAAT
Gemiddeld elektriciteitsverbruik in kWh
Twentse energiestrategie
1000
Atlas Twente Link
0
ed
e
m Al
el
o H
g en
el
n al rn te za oo ol n d e n -H ld le en O el H ji ss R
o
Bo H
rn of
e de
e Tw
er en en en nd nd ss rg rg rd ra ll a o e e e e e i L t b kk bb W en ks in Tu Tw D aa H
e nt
Bron: CBS (Q3, 2017)
N
e
r de
la
nd
Bron: Twentse energiestrategie (februari 2018)
Atlas Twente 96
Atlas Twente 97
CIRCULAIRE ECONOMIE
En
h sc
De warmtekrachtcentrale van Roombeek wordt ook wel de Stadshaard van Enschede genoemd (Regio Twente)
Tussen Almelo en Borne wilt Twence een mestverwaardingsinstallatie bouwen, die de agrarische sector helpt bij de verwerking van mest en bijdraagt aan de realisatie van de doelstellingen op het gebied van duurzame energie en de terugwinning van grondstoffen. (Twence)
Atlas Twente 98
De ondernemers van de bedrijventerreinen in Enter willen gezamenlijk verduurzamen en onderzoeken nu of zij op hun daken zonnepanelen kunnen leggen. (Laura Spackler)
Zonnepark De Groene Weuste is een initiatief van bewoners uit Wierden en Enter. (Jan Sasbrink)
Atlas Twente 99
TECHNIEK ALS MOTOR
KRINGLOPEN MAKEN 14 CIRCULAIRE ECONOMIE
Legenda
In 2050 heeft Nederland een circularie economie, waarin afval niet bestaat en grondstoffen steeds opnieuw worden gebruikt. In andere
Materiaalstromen Biovergistingsinstallatie
wil meer dan gemiddeld bijdragen
Compostbedrijf
aan de verduurzaming van de
Circulaire bouwproject
ARBEIDSMARKT & TALENT
woorden: kringlopen maken. Twente
landbouw door het ontwikkelen van technologie en kennis.
Infrastructuur
Om grondstoffen en materialen
Infrastructuur gevaarlijke
opnieuw te kunnen gebruiken,
stoffen
moeten deze verplaatst en
Industrieterrein
opgeslagen worden. Bestaande
Haven
bedrijventerreinen, die multimodaal
4
Milieucategorie 4
zijn aangesloten, zijn daarom van
5
Milieucategorie 5
belang. Net als terreinen met een Wat opvalt is de gelijkmatige verspreiding van de categorie
VESTIGINGSKLIMAAT
Bronnen: Transitieagenda circulair bouwen Overijssel 2019 (link) www.avih.nl/biomassakaart www.ibis-bedrijventerreinen.nl Geoportaaloverijssel (2018)
hoge milieucategorie.
4 terreinen over de regio en het beperkte aantal bedrijventerreinen met de de hoogste categorie (5). De A1, A35, de Twentekanalen en het spoor verbinden Twente zowel met het westen van Nederland als met Duitsland.
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 100
Atlas Twente 101
0
2 1
N
4 3
5km
Meer dan 20
51 – 100 101 – 250 Meer dan 250 TECHNIEK ALS MOTOR
KRINGLOPEN MAKEN 14 CIRCULAIRE ECONOMIE
Figuur 3.2 Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018 Figuur 3.1 Biomassa en voedsel Bouw Activiteiten circulaire economie per gemeente, 2018
Figuur 3.2 Figuur 3.2 Initiatieven circulaire per gemeente, 2018 Initiatieven circulaire economie economie per gemeente, 2018
Aantal initiatieven Aantal initiatieven Alle transitieagenda's 14.1 Activiteiten circulaire economie
101 – 250
Consumptiegoederen
51 – 100 101 – 250 Meer dan 250
Meer dan 1000
pbl.nl
101 – 250 Consumptiegoederen
Kunststoffen
Aantal initiatieven
Aantal initiatieven
251 – 500
Meer dan 51 500 – 100
Biomassa en voedsel
Meer dan 26 – 50 250 51 – 100 101 – 250
Bouw
Aantal initiatieven 5 of minder
2–5
25 of minder
251 – 500
Meer dan 20
26 – 50 Kunststoffen
Meer dan 500
Aantal initiatieven
101 – 250 Aantal initiatieven
51 – 100
2–5
pbl.nl
251 – 500
pbl.nl pbl.nl
Consumptiegoederen
pbl.nl
pbl.nl
Meer dan 500 Bron: PBL (2019)
Meer dan 5
per onderwerp uit degericht transitie op lokale reparatie en recycling (denk aan het inzamelen en verwerken van Maakindustrie d over het land voorkomen, zwerfplastic in de wijk),initiatieven voedsel produceren en maakindustrie consumeren in de wijk, het uitwisselen 14.3metCirculaire in de 14.4 Circulaire initiatieven consumptiegoederen Aantal initiatieven eiten uit de transitieagenda Aantal initiatieven van boeken via een Minibieb en het delen van andere producten. Consumptiegoederen Kunststoffen tief meer activiteiten in het 10 of minder 50 of minder rnamelijk om vergisters en Aantal initiatieven in 2018 Aantal initiatieven in 2018
51 – 100
30 | Circulaire economie in kaart
0–1 2–5 Meer dan 5
0–1
Kunststoffen 2–5
Meer dan 5 Aantal initiatieven 0–1 2–5
26101 – 50–
Meer dan 5
250
51 – 100
251 – 500 dan pbl.nl
500
pbl.nl
Meer dan 100 Meer
pbl.nl
Meer dan 100 Bron: PBL
Aantal initiatieven
Aantal initiatieven
10Meer of minder dan 51 – 100 11500 – 25
26 – 50
pbl.nl
Aantal initiatieven Maakindustrie 11 – 25 van de geografische spreiding van activiteiten per onderwerp uit de transitie Uitgaande Consumptiegoederen 5051 of 50 ofminder –minder 100 26 50 26 – 50 agenda’s (zie paragraaf 2.2), blijkt dat deze veelal verspreid over het land voorkomen, met 51 –- 100 100 51 –- 100 51 100 wederom een accent in de grote steden. Alleen de activiteiten uit de transitieagenda 51 Aantal initiatieven – 250 Aantal initiatieven 101101 –-250 101 250 Meer dan Meer 100 tonen een ander patroon: er zijn relatief meer activiteiten in het Maakindustrie Biomassa &dan Voedsel 100 251 – 500 251 500 10 of minder (noord)oosten van het land (figuur 3.2). Het gaat hier voornamelijk om vergisters en 251 – 500 50 of minder Aantal initiatieven Meer dan Meer dan 500 pelletkachels. 500
Kunststoffen
VESTIGINGSKLIMAAT
pbl.nl
pbl.nl
pbl.nl
101 – 250
11 – 25
Voor Twentse ondernemers is duurzaamheid een belangrijk thema, zoals dit pand in Nijverdal dat volgens BREEAM-certificering is gebouwd. (Foreco)
Meer0dan –1 250
50 of minder 51 – 100
amelen en verwerkenBron: van PBL Bron: PBL (2019) ren in de wijk, het uitwisselen ducten.
Meer dan 250
Aantal initiatieven
6 – 20 Consumptiegoederen
Meer dan 5
101 – 250
51 initiatieven – 100 Aantal 101 – 250 25 of minder
Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018
0–1
50 of minder
26 – 50
2 6– –5 20 FiguurMeer 3.2 dan 20 Meer dan 5
pbl.nl
pbl.nl
50 of minder
25 of minder
Bouw
Maakindustrie
11 – 25 26 – 50
Bron: PBL
pbl.nl
pbl.nl
10 of minder
pbl.nl
Aantal initiatieven
51 – 100
pbl.nl
Aantal initiatieven Bron: PBL (2019)
pbl.nl
3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31
Een heel andere manier van hergebruik: deze ontmantelde hangar, waar motoren van straaljagers getest werden, is getransfoormeerd naar het kunstwerk Doppler, wat gaat over geluid, horen en stilte. (Technology Base Twente)
10 of minder
Maakindustrie
11 –de25circulaire economie in Nederland eruit? | 31 ziet 26initiatieven – 50 Aantal
Hoe Atlas Twente3 102
pbl.nl
pbl.nl
Meer dan 100
Maakindustrie
Bron: PBL
51 10 –of100 minder
Atlas Twente 103
CIRCULAIRE ECONOMIE
3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31
Bron: PBL(2019) Bron: PBL
ARBEIDSMARKT & TALENT
Meer dan 20 Aantal initiatieven Aantal initiatieven 05–of 1 minder
Aantal initiatieven 51 – 100
5 ofdan minder Meer dan 20 Meer 20
501 – 1000 Biomassa en voedsel Kunststoffen 6 – 20
pbl.nl
Meer dan 250
pbl.nl
50 of minder 50 of minder 51 – 250 51 - 250 251 – 500 251 - 500 501 – 1000 501 - 1000 Meer Meer dandan 10001000
Bouw
Aantal initiatieven Aantal initiatieven Aantal initiatieven 50 of minder Figuur 3.2 in 2018 5 minder 25 of minder 5 of minder 51 – 250 Aantal initiatieven Aantal initiatieven Initiatieven circulaire economie per -20 2516 –6 500 – 20 26 – 50gemeente, 2018
pbl.nl
51 – 100
Bouw
pbl.nl
Meer dan 20
Aantal activiteiten Aantal activiteiten in 2018
14.2 Circulaire initiatieven op het gebied van biomassa
Biomassa en voedsel Biomassa en voedsel
Aantal activiteiten
pbl.nl
26 – 50
pbl.nl
25 of minder
6 – 20
pbl.nl
5 of minder
TECHNIEK ALS MOTOR
WAT JE NIET ZIET 15 ONDERGROND
Legenda
Geologisch gezien is Twente een van de meest diverse en interessantste
Bodem
gebieden van Nederland. Er
Zand
komen aardlagen uit verschillende
Leem
perioden op een vrij klein gebied
Klei
aan de oppervlakte. In deze
Rivierklei Veen
rijkdommen. Zo wordt er onder
Moerige gronden
andere zand, zout, steen, water en
ReliĂŤf
gas op diverse locaties in Twente
Geen bodemgegevens (DU)
gewonnen. Dit is ook bovengronds zichtbaar, denk bijvoorbeeld aan de
Ondergrond
open steengroeve in Losser of de
Waterwingebied
zouthuisjes in Hengelo en Boekelo.
Intrekgebied grondwater
De winning is niet altijd zonder risico
ARBEIDSMARKT & TALENT
aardlagen zitten verschillende
Gasveld producerend
- met begrip van de ondergrond kan
Gasveld niet producerend
ook grip op de ondergrond worden
Waterinjectlocaties NAM
verkregen.
VESTIGINGSKLIMAAT
Zoutwinlocatie
Zie ook: Overig
www.ondertwente.nl
Bebouwd gebied Bronnen: Bodemkaart NL Geoportaal Overijssel (2018) - Waterwingebied - Intrekgebied grondwater - Gasvelden - NAM (locaties en activiteiten)
CIRCULAIRE ECONOMIE
Atlas Twente 104
Atlas Twente 105
0
2 1
N
4 3
5km
TECHNIEK ALS MOTOR
WAT JE NIET ZIET 15 ONDERGROND 15.1 Verbeelding van de relatie tussen ondergrond en bovengrond
ARBEIDSMARKT & TALENT VESTIGINGSKLIMAAT
Bron: Onder Twente
Atlas Twente 106
Atlas Twente 107
CIRCULAIRE ECONOMIE
Tussen Enschede, Hengelo en Boekelo zit zout in de bodem. De zouttorens, zoals deze bij Boekelo, en zouthuisjes zijn heel typerend voor dit deel van Twente. (Regio Twente)
TWENTSE EENHEID IN VERSCHEIDENHEID Wie via de A1 Twente binnenrijdt, ziet
op hun regio, de vraag is hoe goed
Twente vier deelregio’s. Het meest
Over de auteur:
op een viaduct met rode letters ‘Wij zijn
ze hun Heimat eigenlijk kennen. Uit
uitgesproken en bekende gebied is
Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974)
Twente’ staan. De graffiti is symbolisch
koopstromen blijkt duidelijk hoe lokaal
Noordoost Twente, zeg maar het
is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad
voor de eenheid die de regio uitstraalt.
en sub-regionaal de oriëntatie van de
grondgebied van de gemeenten
en Regio aan de Radboud Universiteit en
Van buiten bekeken mag Twente dan
consument nog is. Voor de dagelijkse
Oldenzaal, Dinkelland, Tubbergen
economisch geograaf aan de Universiteit
homogeen zijn, binnen Twente zien
boodschappen blijven ze meestal
en Losser. Dat is het Twente van de
Twente. Daarnaast is hij directeur van
we grote verschillen. Eigenlijk voelen
binnen de gemeente; als ze wat kopen
toeristenfolders: een coulisselandschap
Stichting Stad en Regio. Hospers is
Tukkers zich pas Tukker als ze níet in
in de niet-dagelijkse sector, komt ook
met karakteristieke dorpjes, kastelen en
gespecialiseerd in Oost-Nederland.
Twente zijn, bijvoorbeeld als ze op de
de buurgemeente in aanmerking. De
stuwwallen. Dan is er de Zoutmarke,
camping in Frankrijk streekgenoten
inwoners van Wierden, Losser en
het gebied rond Haaksbergen, Hof van
tegenkomen. Binnen de regio zijn ze
Borne gaan als consument bijvoorbeeld
Twente en de gemeenten Hengelo en
toch in de eerste plaats inwoner van
regelmatig ‘vreemd’: zij kopen het
Enschede. Deze landstreek wordt onder
een stad of dorp. Twente is divers –
merendeel van hun niet-dagelijkse
meer gemarkeerd door boortorens,
de streek telt 14 gemeenten met elk
aankopen buiten de eigen gemeente.
zouthuisjes en industrieel erfgoed. In
hun historie en eigenaardigheden.
Bij de Wierdenaren is Almelo in trek,
het westen van Twente vinden we het
Oldenzaal is niet te vergelijken met
terwijl de inwoners van Losser en
natuurrijke Reggedal en de Sallandse
Twenterand en Lattrop-Breklenkamp
Borne graag in Hengelo inkopen doen.
Heuvelrug, met delen van de gemeenten
lijkt in niets op de Enschedese wijk
Haaksbergenaren zijn op zowel Hengelo
Rijssen-Holten, Hellendoorn, Wierden
Twekkelerveld. En iedereen die wel eens
als Enschede georiënteerd. Onder
en Twenterand. En ten slotte is er de
een raadsvergadering in een Twentse
Tukkers is Hengelo sowieso redelijk
Twentse Stedenband, waarvan naast de
plattelandsgemeente heeft meegemaakt,
populair. Maar dat komt niet zozeer door
drie grote steden (Enschede, Hengelo
weet dat zelfs binnen één gemeente
de zieltogende binnenstad, maar door
en Almelo) de gemeente Borne deel
‘dorpisme’ en ‘kerktorenpolitiek’ steeds
Plein Westermaat: bij de daar gevestigde
uitmaakt. Twentse eenheid? Wie dieper
op de loer liggen: nog te vaak geldt
IKEA, MediaMarkt en Bauhaus kom je
kijkt, ziet vooral verscheidenheid.
‘iedere kern voor zich en de gemeente
inwoners uit heel Twente tegen.
voor ons allen’. Hoe kunnen we grip krijgen op de Weliswaar zijn veel Twentenaren trots
regionale diversiteit? Grofweg kent