Atlas Twente

Atlas

Twente tweede druk

COLOFON Titel Atlas Twente herziene versie Datum november 2019 Uitgave

Regio Twente in samenwerking met de

14 Twentse gemeenten, waterschap

Vechtstromen en provincie Overijssel

Atlas

Twente tweede druk

Opdrachtgever

Regio Twente, gemeente Enschede

en provincie Overijssel Regio Twente Postbus 1400 7500 BK Enschede www.regiotwente.nl Contact

info@regiotwente.nl

Rolien Nolte Opdrachtnemer

MUST

Postbus 16631 1001 RC Amsterdam www.must.nl

VOORWOORD ATLAS TWENTE

Als kind al kon ik uren turen in de atlas. De romantiek van kaarten en legenda’s, de verbeelding van datgene wat je op papier ziet en waar het je vervolgens in gedachten naartoe voert. De reizen die je maakt in je hoofd, naar onbekende bestemmingen, waar je je een voorstelling van maakt.

Dat doet ook deze Atlas Twente. Het voert je via actuele kaarten mee in het verhaal van Twente, naar de toekomst van de regio. Innovatie, arbeidsmarkt, bereikbaarheid, duurzaamheid, thema’s die in kaart gebracht tot de verbeelding spreken. Onderwerpen die leiden tot gesprek, discussie en toekomstvisie.

En dat is nodig. We staan voor grote opgaven die impact hebben op ons landschap en op onze levensstijl. Klimaatverandering, de vergrijzende samenleving, de overstap naar hernieuwbare energie: opgaven die op landelijk niveau spelen, maar ook hier in Twente.

Het doel van de Atlas is het delen van informatie en gegevens. Iedereen die betrokken is of zich betrokken voelt bij Twente kan hier zijn voordeel mee doen. Toekomstige vraagstukken kunnen met de Atlas makkelijker en sneller gemeenschappelijk opgepakt worden.

Gebruik de inzichten en het (kaart)materiaal in eigen visies en projecten, zoals omgevingsvisies, regiodeals, de Agenda voor Twente. Met elkaar - overheid, onderwijs, ondernemers en maatschappelijke organisaties – maken we dan een prachtige reis naar de toekomst van Twente. Ik heb daar een mooie voorstelling bij.

Andries Heidema Commissaris van de Koning

Het MESA+ Institute for Nanotechnology focust zich op nanotechnologisch gedreven oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen (Regio Twente)

Atlas Twente 4

Atlas Twente 5

INHOUD

1 cultuur en erfgoed

8 bereikbaarheid en verbindingen

9 gebouwde omgeving

TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN

VIND JE WEG NAAR TWENTE

LEEFRUIMTE

p. 14

p. 60

p. 66

2 lucht

3 economie

10 landschap en natuur

11 water

DE RUIMTE VAN LUCHT

KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN

OALE GROOND

WATER STROOMT?

p. 20

p. 24

p. 74

p. 82

4 samenwerking

5 mensen

12 voedsel en landbouw

13 energie

GRENZELOZE SAMENWERKING

NOABERSCHAP

MET ONS BOERENVERSTAND

VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE

p. 32

p. 40

p. 90

p. 94

6 gezondheid

7 toerisme en recreatie

14 circulaire economie

15 ondergrond

TWENTS WELBEVINDEN

B(UIT)EN IN TWENTE

KRINGLOPEN MAKEN

WAT JE NIET ZIET

p. 48

p. 52

p. 100

p. 104

Atlas Twente 6

Atlas Twente 7

Atlas Twente is het resultaat van de samenwerking tussen ontwerpers, planologen en beleidsmedewerkers van de 14 Twentse gemeenten, waterschap Vechtstromen, Regio Twente en provincie Overijssel. De Atlas brengt de kwaliteiten, kenmerken en structuren van Twente op een inspirerende wijze in beeld en laat zien hoe rijk en gevarieerd deze regio is. Van samen werken tot samen leven, van in de lucht tot onder de grond, van wegen tot water. Met deze kaarten kun je de werking van Twente onderzoeken en begrijpen.

Een feitelijke, gezamenlijke atlas De Atlas Twente geeft niet alleen feitelijke informatie over de bestaande ruimtelijke, economische, fysieke en sociale kwaliteiten van Twente, maar ook over haar positie ten opzichte van omringende regio’s en Europa. Wij hebben daarbij de lagen uit de Nationale Omgevingsvisie als uitgangspunt genomen en daaraan twee thema’s die bij Twente horen, toegevoegd: mensen en recreatie & toerisme. Mocht er in de toekomst behoefte zijn aan een update of een uitbreiding, dan horen we dat graag.

Herkenbaarheid van Twente Met de Atlas Twente zetten we onszelf letterlijk op de kaart. Daarmee draagt de Atlas bij aan de herkenbaarheid van Twente. De kaarten en beelden zijn helder en eenvoudig leesbaar. Kenners en niet-kenners van Twente krijgen snel een beeld van deze regio. Bestuurders en medewerkers van de overheid, het onderwijs, het bedrijfsleven en Atlas Twente 8

maatschappelijke organisaties kunnen de inzichten over het functioneren van de regio gebruiken voor hun eigen beleid, visie en handelen.

Anders kijken De Atlas Twente bundelt informatie, waardoor we ons bewust worden van overeenkomsten en verschillen, maar ook van de samenhang tussen onze leefomgeving en de opgaven waarvoor we staan. En van de kansen die dit ons biedt!

We plaatsen de Twentse situatie in nationaal perspectief. Hoe doen we het in Twente ten opzichte van de rest van Nederland? En wat betekent dit dan?

Nog interessanter wordt het wanneer we de verschillende kaarten ‘op elkaar leggen’: de Twentse bedrijvigheid op de waterstructuur, of bebouwing op de natuurkaart. Of een overzicht van de werkgelegenheid op de mate van geluk die de inwoners van Twente ervaren.

Welke landschapstypen hebben we en

Twente in samenhang te doen met onze ruimtelijke kwaliteiten. Atlas Twente opent het gesprek over onze toekomst.

Investeren in de toekomst Twente is een prachtregio om te wonen en te werken. Om dat in de toekomst ook te blijven, in deze snel veranderende samenleving, slaan partijen de handen ineen. Met een gezamenlijke investeringsagenda van ondernemers, onderwijs- en onderzoekstellingen en overheden, de Agenda voor Twente, investeren we in onze eigen kracht en in een sterke regio. Dit doen we met 4 actielijnen: techniek als motor, arbeidsmarkt & talent, bereikbaarheid & vestigingsklimaat en circulaire economie.

Atlas Twente kunnen we hierbij goed gebruiken als een bron van inspiratie voor alle partijen om de investeringen in

2. de ruimte van lucht lucht

Denkend aan Twente Verspreid door de Atlas zijn zeven typeringen van Twente opgenomen. Deze beschouwingen van Gert-Jan Hospers, oa economisch geograaf aan de Universiteit Twente en Twentekenner, zijn een waardevolle toevoeging aan de objectieve kaarten en infograhics.

Leeswijzer De Atlas is bedoeld om Twente te leren kennen en te ontdekken. Geen chronologisch verhaal, maar meerdere kaarten die samen het verhaal van Twente vertellen. Deze themakaarten en infographics zijn ook gekoppeld aan één of meerdere actielijnen uit de Agenda voor Twente door de labels in de kantlijn.

3. knappe koppen en gouden handen economie 4. grenzeloze samenwerking samenwerking 5. noaberschap mensen

1. Twente verbindt heden en verleden cultuur en erfgoed

6. Twents welbevinden gezondheid

7. b(uit)en in Twente toerisme en recreatie

15. wat je niet ziet ondergrond

8. vind je weg naar Twente bereikbaarheid en verbindingen

14. kringlopen maken circulaire economie

9. leefruimte gebouwde omgeving 10. oale groond landschap en natuur

13. vraag en aanbod van energie energie

11. water stroomt? water Atlas Twente 9

12. met ons boerenverstand voedsel en landbouw

INTRODUCTIE

TWENTE OP DE KAART

wat betekent dit voor een vraagstuk als de energietransitie? En vervolgens: wat betekent dit dan voor onze burgers of onze bezoekers?

Hardenberg

INTRODUCTIE

DAILY URBAN SYSTEM ATLAS TWENTE INTRODUCTIE

Legenda

Twente is voor veel mensen een gebied waarin ze wonen ĂŠn werken.

Den Ham

Dat is onder andere te zien aan

Aantal autoverplaatsingen per uur

Vroomshoop

50-100

het daily urban system (DUS): het

200-300

TWENTERAND

gebied rond een stad waarbinnen

300-400

Geesteren

de belangrijkste dagelijkse woonwerkverplaatsingen plaatsvinden.

Vriezenveen

400-500

Ootmarsum

500-1000

Op de kaart zie je het DUS van Hengelo, een belangrijk kruispunt HELLENDOORN

binnen Twente voor zowel auto als

1000+

TUBBERGEN

Denekamp

50-100

autoverplaatsingen richting Hengelo in de ochtendspits, dan zie je, zonder

Aantal OV-verplaatsingen per uur

DINKELLAND

trein. Kijk je bijvoorbeeld naar de ALMELO

Nijverdal

Albergen

100-200 Weerselo

WIERDEN

de grenzen te tekenen, Twente op de

300-400 400-500

kaart verschijnen. Ook plaatsen net De Lutte

buiten de regio, zoals Hardenberg, Deventer en Neede, hebben een

Enter

sterke relatie met Hengelo. De

BORNE

OLDENZAAL

Aantal fietsverplaatsingen per uur

RIJSSEN-HOLTEN

verplaatsingen richting Duitsland

500

0-200

worden helaas niet meegenomen in

Delden

de Mobiliteitsscan.

200-400

LOSSER

HENGELO

400-600 Lonneker

Iedere plaats heeft zijn eigen daily

Goor

urban system. Maar ook als je

Overdinkel

Markelo Glanerbrug

Enschede of Almelo als meetpunt neemt, zie je Twente weer op de kaart

Dit scenario is gebaseerd op: - Nederlands Regionaal Model (NRM) Oost en het Nationaal OV-model van Rijkswaterstaat - uitgaande van dagdeel ochtend op een doordeweekse werkdag in 2014

HOF VAN TWENTE

verschijnen. Plaatsen aan de rand Boekelo

van de regio, zoals Nijverdal, richten

Bron: Mobiliteitsscan (Rijkswaterstaat 2014)

ENSCHEDE

Zie ook: https://www.beterbenutten.nl/ mobiliteitsscan

Diepenheim

zich ook op Zwolle of Deventer. De grenzen van een daily urban system zijn niet hard.

Lochem

Zutphen

HAAKSBERGEN Borculo

Atlas Twente 10

Atlas Twente 11

0

2 1

N

4 3

5km

Hardenberg

ATLAS TWENTE INTRODUCTIE

Lingen

REGIO ZWOLLE

Neuenhaus

De 14 gemeenten in Twente

GRAFSCHAFT BENTHEIM

hebben zich georganiseerd in een

Den Ham

samenwerkingsverband: Regio

Vroomshoop

Twente. De samenwerking is gericht TWENTERAND

op die onderwerpen, waarbij de

Geesteren

regionale schaal de logische schaal

Nordhorn

is. Denk aan economie, gezondheid,

Vriezenveen

Ootmarsum

veiligheid, recreatie en de lobby voor Twente. Dit alles is bedoeld

TUBBERGEN

HELLENDOORN

om de burgers een gezond en

Denekamp

DINKELLAND

kansrijk Twente te bieden. Met ruim 628.000 inwoners (2018) is het een dichtbevolkte regio. De drie grote

ALMELO

Nijverdal

Albergen Weerselo

WIERDEN

steden worden omringd door een

Schüttorf

groen landelijk gebied met grote en De Lutte

kleine dorpen, waar het goed wonen, werken en recreëren is. De streek

Enter

grenst aan Salland, Gelderland,

BORNE

OLDENZAAL

Bad Bentheim

RIJSSEN-HOLTEN

Drenthe en Duitsland.

Delden

Zie ook:

LOSSER

HENGELO Lonneker

www.kennispunttwente.nl

Goor

KREIS STEINFURT

Overdinkel

Markelo Glanerbrug

HOF VAN TWENTE

ENSCHEDE Ochtrup

Gronau

Boekelo Diepenheim

CLEANTECH REGIO

Lochem

Zutphen

HAAKSBERGEN Borculo

KREIS BORKEN

REGIO ACHTERHOEK Atlas Twente 12

Atlas Twente 13

Ahaus

0

2 1

N

4 3

5km

INTRODUCTIE

TWENTE

TECHNIEK ALS MOTOR

TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN 1 CULTUUR EN ERFGOED

Legenda

Van oudsher was Twente vooral een agrarisch gebied, totdat rond 1830 de

(Industrieel) verleden

industrie zich vestigde in de regio. De

Rijksmonumenten

Nederlandsche Handelsmaatschappij

industrie & transport

(NHM) koos voor Twente vanwege de

Tuindorp

lage lonen, het ruime arbeidspotentieel,

Beschermd stads- of

ARBEIDSMARKT & TALENT

de strategische ligging en de

dorpsgezicht

bekendheid van de bevolking met het spinnen en weven. Zo werd er een

Herbestemd heden

weefschool opgericht in Goor, een textielfabriek gebouwd in Nijverdal, in

Historisch Herbestemming

Almelo werd de stoommachine voor het eerst ingezet en de metaalindustrie

Landgoederen

ontwikkelde zich in Hengelo. Twente

Landhuis bij landgoed

ontwikkelde zich in korte tijd tot

Landgoed (bosrijk)

het centrum van de textiel- en

Landgoed (open voorkomen)

metaalindustrie. Naast fabriekshallen en spoorwegverbindingen stichtten de

VESTIGINGSKLIMAAT

Ondergrond

textielfabrikanten grote landgoederen

Stedelijk gebied heden

in het Twentse landschap, bouwden

Water

tuindorpen en lieten parken aanleggen.

Historische kaart 1868

Vanaf 1960 raakt de textielindustrie in verval, maar zowel de industrie als het

Bronnen: ERIH.net Geoportaal Overijssel Herbestemming.nu Landgoedereninoverijssel.nl

agrarische verleden zijn tot de dag van vandaag zichtbaar en voelbaar in de regio. IndustriĂŤle gebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen, de tuindorpen en parken zijn geliefde

CIRCULAIRE ECONOMIE

plekken in de stad en de landgoederen zijn aantrekkelijke recreatie- en natuurgebieden. In Twente komen oud en nieuw harmonieus samen.

Atlas Twente 14

Atlas Twente 15

0

2 1

N

4 3

5km

Infographic cultuur in Twente

1.2 Cijfers over de culturele sector in Twente

1 CULTUUR EN ERFGOED

16

155

17

Amateurkunst

Archieven

Beeldende kunst

Bibliotheken

22

13

915

Erfgoedorganisaties

Filmhuizen

Gemeentelijke monumenten

55

10

46

28

Kunst- en cultuureducatie

Lokale Omroep

Musea

Muziek

11

1146

37

Ontwerpsector

Rijksmonumenten

Theater

Atlas Twente Link

(bron: Ruimte voor verbeelding, cultuurprofiel regio Twente 2021-2024)

1.1 Twente met haar oude markegrenzen en drostambten

1.3 Twentse boerderijen aanwezig sinds 1500

ARBEIDSMARKT & TALENT

Kijk ook eens in: Ruimte voor verbeelding, Cultuurprofiel Regio Twente 20212024

421

TECHNIEK ALS MOTOR

TWENTE VERBINDT HEDEN EN VERLEDEN

VESTIGINGSKLIMAAT

Atlas Twente 16

De kaart biedt een overzicht van de omstreeks het jaar 1500 bestaande boerderijen in Twente. Op deze plekken is tegenwoordig nog steeds een boerderij, hoeve of agrarisch erf te vinden. En in significante aantallen dus, zoals te zien op de kaart. Op de achtergrond een historische kaart van Ten Have van een iets latere periode anno 1648. (bron: Geoportaal Overijssel).

Atlas Twente 17

CIRCULAIRE ECONOMIE

Het huidige Twente bestond eerder uit een verzameling marken, landgerichten, schoutambten en drostambten. De marken zijn ontstaan als een collectief van grotere boeren die gezamenlijk het land beheerden en reguleerden. Letterlijk betekent het grens of afscheiding. De afzonderlijke marke stonden onder zogenoemde drostambten, overkoepelende bestuursstructuren. De drostambten in de huidige regio Twente bestond uit Twente, Salland en Haaksbergen & Diepenheim (bron: Geoportaal Overijssel).

Cultuur en natuur gaan op Landgoed Twickel, bijna zeven eeuwen oud en 4.300 hectare groot, goed samen.

Kenmerkend zijn het kasteel, de historische boerderijen (herkenbaar aan de zwart-witte luiken), de twee watermolens, een watertoren en de houtzagerij in een kleinschalige coulisselandschap. (Regio Twente)

In de ruim 100 jaar oude ijzergieterij van de fa. Stork in Hengelo is nu het ROC van Twente gevestigd. De oude elementen in de hal zijn zo veel mogelijk intact gehouden. (gemeente Hengelo)

Atlas Twente 18

De Museumfabriek is een museum waar de toekomst ontdekt kan worden door te leren, spelen, werken, experimenteren en dromen. De Museumfabriek is gevestigd in de restanten van het Rozendaalcomplex, een voormalige textielfabriek. (Nuran Drone fotografie)

Tuindorp De Riet is gebouwd voor de arbeiders van de textielindustrie, maar is tegenwoordig ook heel populair onder starters vanwege de betaalbare woningen. (gemeente Almelo)

Atlas Twente 19

TECHNIEK ALS MOTOR

DE RUIMTE VAN LUCHT 2 LUCHT

Legenda

Niet alleen zijn er plekken van rust en reuring op land, ook boven

Ondergrond

Twente - in de lucht - is hier sprake

Hemelhelderheidskaart

van. Stiltegebieden en gebieden van

Luchtvaartterrein

donkerte liggen zij aan zij met lichte, intensief bebouwde gebieden en

Luchtvaart

De economische corridor langs de

Geluidscontouren luchtvaart

A1-A35 is op deze kaart goed waar te

Laagvliegroutes / dronevliegen

nemen.

verboden of beperkt

Donkerte is een belangrijke kwaliteit van Twente. Zo is Springendal de donkerste plek van Overijssel. Met het project Twente Bewust Verlicht wordt lichtvervuiling tegengegaan en bovendien energie bespaard.

Z

Zweefvliegveld

H

Helihaven

G

Hanggliderveld

S

Sterrenwacht

ARBEIDSMARKT & TALENT

de voormalige vliegbasis Twenthe.

Bronnen: Geoportaal Overijssel (2016) Ministerie van IenW (2018)

Daarnaast is ruimte van lucht ook ruimte voor techniek: voormalige

VESTIGINGSKLIMAAT

vliegbasis Twente is een Nederlandse (test)locatie voor luchtgebonden bedrijvigheid en drones.

CIRCULAIRE ECONOMIE

Atlas Twente 20

Atlas Twente 21

0

2 1

N

4 3

5km

TECHNIEK ALS MOTOR

DE RUIMTE VAN LUCHT 2 LUCHT

2.1 Beleving van horizonvervuiling

2.2 Cumulatieve geluidsbelasting dB(A)

Geen Weinig

Vrij veel Veel

Zeer veel

0 - 40 40 - 45 45 - 50 50 - 55 55 - 60 60 - 65 > 65

Bron: Alterra 2006, (WUR, Compendium voor de leefomgeving)

ARBEIDSMARKT & TALENT

Op Technology Base Twente, de voormalige vliegbasis Twenthe, krijgen innovatieve bedrijven de ruimte om te pionieren, te experimenteren, uit te proberen en te vernieuwen ( Technology Base Twente)

Bron: RIVM/PBL, 2012

VESTIGINGSKLIMAAT

Atlas Twente 22

Het planetarium in Lattrop prijst zich aan als de donkerste plek in Nederland om sterren te kijken. (Simon Lenskens)

Atlas Twente 23

CIRCULAIRE ECONOMIE

Op Twente Airport vertrekken niet alleen privĂŠ- en zakenvluchten, het is tevens een testlocatie van bemande en onbemande luchtvaartuigen.

(Technology Base Twente)

TECHNIEK ALS MOTOR

KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN 3 ECONOMIE

Legenda

Wie Twente zegt, zegt techniek.

Twente weet als geen ander

Knappe koppen

hoe techniek de economie en

Theoretisch onderwijs

samenleving kan veranderen.

Praktijkonderwijs

De industriĂŤle revolutie, met voornamelijk de textiel- en

Gouden handen Bedrijf in Maakindustrie

economische groei, nieuw werk en

top 100 (2018)

inkomsten. Techniek zit historisch

Bedrijf in MKB-innovatie

in ons DNA en brengt ons ook

top 100 (2018)

vandaag de dag voorspoed en

Bedrijf in Bouwnijverheid- en

welvaart. Dit maakt dat we, met onze

Industriesector

knappe koppen en gouden handen, voorbereid zijn op de toekomst. Zo

Hardware

spelen Universiteit Twente, Saxion

ARBEIDSMARKT & TALENT

metaalindustrie, bracht Twente

Stedelijk gebied

Hogeschool, ROC van Twente

Bedrijventerrein

en de ondernemers soepel in op

Snelweg

maatschappelijke ontwikkelingen.

VESTIGINGSKLIMAAT

Hoofdweg Spoorweg

Techniek maakt van Twente een

Waterweg

sterke ondernemende regio met

Overslaghaven

innovatieve bedrijven en (MKB)-

Vliegveld

maakindustrie. We hebben dus niet alleen de kennis in huis, maar

Bronnen: SBI-codes KVK Stichting LISA

kunnen het ook maken, oftewel: we bedenken het, testen het, maken het

Maakindustrie top 100 is opgesteld door Corporate Finance International in opdracht van Management Team.

Zie ook: www.twenteindex.nl

MKB innovatie top 100 is opgesteld door de Kamer van Koophandel (KvK).

Atlas Twente 24

Atlas Twente 25

0

2 1

N

4 3

5km

CIRCULAIRE ECONOMIE

en we doen het.

010_NLV1QU_20190202_VKN51_00.qxp_Sir Edmund 2016 31/01/2019 15:36 Page 14

KNAPPE KOPPEN EN GOUDEN HANDEN

14

DE VOLKSKRANT

3.1 De HTSM-sector in Twente (2017)

3.4 De Universiteit Twente als kraamkamer van het bedrijfsleven: universitaire spin-offs

DE UNIVERSITEIT ALS KRAAMKAMER VAN HET BEDRIJFSLEVEN

NB

Universitaire spin-offs Laatste 5 jaar Niet bekend

51

– –

– – – –

– –

Minder dan 2

Grafschaft Bentheim

Bron: CBS (2019)

Bron: PBL (2014) Verdeling naar sector per stadsgewest

2 tot 7

7 tot 15

Landkreis Osnabrück

Landkreis Osnabrück

15 tot 30 30 of meer

Netwerkstad Twente

Kreis Steinfurt

Münster

STAAR JE NIET BLIND OP DE VOLGENDE GOOGLE pbl.nl

per 10 000 inwoners

Osnabrück

Atlas Twente 26

Kreis Steinfurt

Achterhoek

Münster

Grafschaft Bentheim

Landkreis Osnabrück

Geleen/Sittard Tilburg Eindhoven Dordrecht Nijmegen Heerlen

Industrie Osnabrück

Netwerkstad Twente

Kreis Steinfurt

Achterhoek

Handel en transport Financiële dienstverlening

Commerciële dienstverlening De belangrijkste functie van spin-

Münster

Publieke dienstverlening

200

11 124

NB

15 9

10

1.000 Twente 45 Utrecht/UMC Utrecht* 33 Wageningen* 29 Radboud/RadboudUMC*

NB Tilburg Universiteit 186

430 TU Eindhoven

020219 © de Volkskrant Bron: Universiteiten *Enkel spin-offs op basis van gepatenteerde kennis van de universiteit

+++krisensicher+++stark in Zukunftsbranchen+++qualifi ziert+++facettenreich+++horizontale und vertikale Netz27 60 Maastricht/MUMC* ++facettenreich+++horizontale und vertikale Wertschöpfungsnetze++++++++krisensicher+++star Bron: Volkskrant, 2 februari 2019

VOORBEELDEN VAN NEDERLANDSE SPIN-OFFS: 3.5 Werkgelegenheid per sector in de MONT regio

onderzoeksproject. Op de server van de universiteit begonnen ze Branchen-Beschäftigungs-Matrix MONT-Raum een website die webpagina’s sorteerde op basis van het aantal AMPELMANN links naar de pagina. De site Opgericht 2007, TU Delft. ‘google.stanford.edu’, zou later op Maakt stabiele hightechloopbruggen voor op zee, om 0 -1000 1000 - 2000 2000 - 3000 3000 - 4000 4000 - 5000 5000 - 6000 6000 - 7000 7000 - 8000 über 8000 eigen pootjes komen te staan en bijvoorbeeld van schip naar platform over te stappen.

Kreis Kreis Kreis Kreis Stadt Stadt Landkreis Grafschaft Twente Achterhoek geschiedenis schrijven.

Borken Coesfeld Steinfurt Warendorf Münster Osnabrück Osnabrück Bentheim Google is natuurlijk een wat QUANTIB extreem voorbeeld, maar ook in Opgericht in 2012, Erasmus MC. Machinebouw Maschinenbau 6.120 2.810 9.140 1.180 1.420 3.550 1.240 Nederland 6.870 3.220 verging het enkele Ontwikkelt software voor5.090 automatische interpretatie Voedselindustrie Ernährungsgewerbe 3.640 3.210 5.600 3.540 1.810 1.690 8.610 1.700 5.510 spin-offs4.330 uitstekend. Nils Beers van medische scans.

Zorgsector Gesundheitswirtschaft 6.800 3.920 9.100 5.220 17.160 7.350 8.240 2.690 somt 39.000 28.000successen op: Epyon, enkele Logistiek Logistik 4.990 1.760 8.450 2.550 3.170 5.670 4.460 1.540 10.500 6.500 dat vanuit de TU Delft laadpalen MOSA MEAT Meubelfabricage Möbelherstellung 3.430 650 1.160 2.800 190 260 2.520 260 7.560 6.610 ontwikkelt voor elektrische auOpgericht in 2015, Maastricht University.

Metaalbewerking Metallverarbeitung 3.570 1.060 2.150 6.180 720 2.750 4.440 1.140 5.980 5.560 to’s, werd overgenomen door Kweekt dierlijk vlees in het laboratorium.

Kunststofindustrie Kunststoffindustrie 3.710 850 2.330 2.120 370 320 1.780 1.000 3.330 1.550 multinational ABB. Ampelmann, TextielTextilund en 3.980 240 4.780 210 330 150 980 850 2.300 1.160 ook van de TU Delft, dat hightech KITEPOWER kledinghandel Bekleidungsgewerbe Opgericht in 2016, TU Delft.

Papierhandel Papiergewerbe 350 k.A. 2.160 k.A. 120 1.640 2.120 200 loopbruggen 650 2.250 bouwt voor werk op zee, was de eerste Nederlandse Wekt windenergie op met een grote vlieger.

Bron: MONT-Mapping (2009) spin-off die zélf een concurrent Alle Branchen zusammen dargestellt overnam, voor waarschijnlijk vele BOOKING.COM miljoenen. En ook Crucell was uitOpgericht in 1996, Universiteit Twente. Atlas Twente 27 zonderlijk succesvol.

Internationale website voor het boeken van Maar: ‘Het is écht maar een heel accommodatie op reis.

Grafschaft Bentheim

CIRCULAIRE ECONOMIE

Textil-3. und Bekleidungsgewerbe

Metallverarbeitung

tik

Rotterdam/ Erasmus MC 50

40

VESTIGINGSKLIMAAT

– –

VU/ VUmc/ UvA/AMC* 122 Leiden/LUM* 29 TU Delft 500

VIER

Wo die Wirtschaft perfekt verzahnt ist – MONT steht für Symbiose

– –

Osnabrück

Groningen/ UMCG*

ARBEIDSMARKT & TALENT

beaamt dat het niet gaat om het geld. Beers: ‘Wat is nu belangrijker: winst maken of wetenschappelijke kennis benutten? Je De sector High Tech Systemen en Materialen (HTMS) is in Twente kunt als universiteit veel onderprocentueel groter vertegenwoordigd in vergelijk tot heel Nederland.

In deze figuur is het zowel het absoluut aantal als het aandeel zoeken, maar als niemand ermee arbeidsplaatsen in de HTSM sector per gemeente te zien. De grootte aan de slag gaat heb je er niets van de bol geeft hierbij de totale arbeidsplaatsen in de gemeente aan. aan.’ Op winst inzetten heeft uiteindelijk ook weinig zin, zegt Wertschöpfungsnetzwerke gibt es vielerorts – im MONT-Raum liegen die unterBron: Stichting LISA (2017) en Kennispunt Twente (2019) Beers.

Zelfs het Amerikaanse schiedlichen Branchen zudem in räumlicher Nähe. Die Vorteile sind immens, schautMIT, de universiteit die wereldwijd het man sich die Landschaft in Sachen Ernährungswirtschaft, Maschinenbau Nano meest succesvol isoder met spin-offs, Figuur 4.4 genauer an. Die Bandbreite reicht Buitenlandse vom produzierenden Unternehmen bisnaar zumvan haalt hier slechts 5hin procent 3.2.8 Kennismigranten naar COROP-gebied, 2011 kenniswerkers in totaal aantal kenniswerkersinentotaal sector, 2010 3.2 Aandeel kennismigranten, 2011 3.3 Aandeel buitenlandse kenniswerkers zijn begroting uit.

Forschungsdienstleister.

Aandeelaantal in totaal aantal kenniswerkers per gemeente kenniswerkers, 2010 Aandeel (%) Wat Beers betreft zou zelfs het Per 10.000 inwoners Aandeel (%) 1 of minder volledige verdienmodel van spinMinder dan 2 1 of minder 1–2 offs op de schop mogen. Bijvoor2–4 2 tot 7 1–2 4–6 beeld de gewoonte van universi7 tot 15 2–4 6–8 teiten om hun kennis te bescherGesundheitswirtschaft gewerbe Möbelherstellung 15 tot 30 4–6 Meer dan 8 men via patenten. Beers: ‘Nu zie je 30 of meer 6–8 Geen kenniswerkers dat spin-offs met een patent aan Meer dan 8 Stadsgewesten de slag Geen Grafschaft Bentheim Grafschaft Bentheim gaan en uiteindelijk worden overgekocht door een multiLandkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück Landkreis Osnabrück national.

Dan heb je er als samen3,2 Osnabrück Osnabrück Osnabrück Netwerkstad Twente Netwerkstad Twenteleving alsnog weinig aan, en de Kreis Steinfurt Kreis Steinfurt Kreis Steinfurt winst voor de universiteit is minimaal. Maak je kennis gewoon Achterhoek Achterhoek Münster Münster Münster openbaar, dan kan iedereen Kreis Borken Kreis Borken Kreis Coesfeld eld Kreis Coesfeld ermee aan de slag gaan.’

Kreis Warendorf Kreis Warendorf Kreis Warendorf

n

211 Rijksuniversiteit

Facettenreich verbunden – Die MONT-Region

– –

TECHNIEK ALS MOTOR

3 ECONOMIE

XL Businesspark, onderdeel van Port of Twente, is een grootschalig en duurzaam bedrijvenpark aan de A35 voor (inter)nationale bedrijven in de logistiek, transport, distributie en industrie. Het park is bereikbaar via weg, water, spoor en lucht en ligt nabij de belangrijkste verkeersaders van Europa. (gemeente Almelo)

Op Kennispark Twente bundelen ondernemers, overheid en kennisinstellingen hun krachten voor ontwikkeling en innovatie. (gemeente Enschede)

Atlas Twente 28

De maakindustrie is door heel Twente gevestigd, zoals hier in Wierden. (Laura Spackler)

Solar Team Twente is een team van studenten van Saxion en Universiteit Twente. De studenten geven anderhalf jaar van hun studie op om aan de World Solar Challenge te kunnen deelnemen. (Solar Team Twente)

Atlas Twente 29

VERBORGEN KAMPIOENEN UIT TWENTE Vraag de gemiddelde Tukker naar

werkend vanuit een onopvallend gebouw

liefst verborgen, zodat ze in alle rust

Over de auteur:

producten ‘made in Twente’ en hij komt

op een industrieterrein. Maar dat maakt

kunnen werken. Die rust is ze gegund,

Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974)

meestal niet veel verder dan Grolsch,

hun trouwe klanten niets uit: ze komen

maar het kan geen kwaad om ze eens

is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad

Bolletje en Johma. Vaak weet men ook

af op de kwaliteit en de knowhow van

wat meer in het zonnetje te zetten. Dat

en Regio aan de Radboud Universiteit en

nog wel dat Twente goed scoort op het

de betreffende firma. In de rest van de

is trouwens ook in hun eigen belang,

economisch geograaf aan de Universiteit

gebied van kunstgras, nanotechnologie

wereld vind je nu eenmaal niet zo veel

want veel Twentse maakbedrijven hebben

Twente. Daarnaast is hij directeur van

en de bouw – maar daar blijft het vaak

producenten van – om maar eens wat

vacatures voor goed opgeleid personeel,

Stichting Stad en Regio. Hospers is

bij. Dat is jammer en onterecht, want de

bedrijven uit de gemeente Twenterand

of het nu gaat om werkvoorbereiders,

gespecialiseerd in Oost-Nederland.

Twentse economie biedt zoveel meer! Zo

te noemen – steenknippers (Almi

procesoperators of storingsmonteurs.

weten maar weinig Twentenaren dat er

uit Vriezenveen), isolatoren voor de

Juist in deze ‘aandachtseconomie’ waarin

in heel Europa mensen douchen in een

hoogspanningsindustrie (Mekufa uit

het altijd weer dezelfde bedrijven zijn die

cabine van Revital Bathroom Comfort

Vroomshoop) of hoogwaardige potgrond

de aandacht op zich weten te vestigen is

uit Enter. Of neem de roestvrijstalenveer

en substraten voor de tuinbouw (Free

het belangrijk om oog te hebben voor

die ervoor zorgt dat de klep van

Peat uit Westerhaar-Vriezenveensewijk).

‘Twente Inside’. Laten we de Twentse

Senseo-koffiemachines openspringt:

Verborgen kampioenen zijn toppers in

verborgen kampioenen in kaart brengen,

het onderdeel is gemaakt door het

hun branche en bijzonder innovatief

met ze in gesprek gaan en ondersteunen

bedrijf United Springs uit Hengelo.

en klantgericht. Juist omdat ze zo

waar het kan. Ze zijn geworteld in de

En wat te denken van de Twentse

gespecialiseerd zijn, komen hun afnemers

regio, geven veel Tukkers werk en zijn

technologiebedrijven Powerspex, WTT,

uit alle windstreken. Dat de consument

een blijvende bron van innovatie.

Stork en HoST? Samen pakken ze het

de bedrijven meestal niet kent, ligt

afvalprobleem van Mexico City aan.

aan hetgeen ze maken: het zijn vaak productiemiddelen, halffabricaten of

Twente grossiert in dergelijke ‘verborgen

onderdelen van een ander product. Het

kampioenen’. Het zijn ondernemingen die

is een beetje zoals met ‘Intel Inside’: voor

bij het grote publiek onbekend zijn, maar

computers zijn Intel-chips cruciaal, maar

wereldberoemd in de nichemarkt waarin

je ziet ze niet.

ze opereren. Meestal zijn het middelgrote familiebedrijven met een lange historie,

Veel verborgen kampioenen blijven het

TECHNIEK ALS MOTOR

GRENZELOZE SAMENWERKING 4 SAMENWERKING

Twente houdt niet op bij de landsgrens. Hoewel de landsgrens veelal als barrière wordt beschouwd, wordt meer en meer getracht deze te slechten - of het nu gaat om taal, economie of mobiliteit.

De Euregio speelt hierin een verbindende rol. De Euregio is een grensoverschrijdend

ARBEIDSMARKT & TALENT

samenwerkingsverband van 129 Nederlandse en Duitse gemeenten, provincies, Kreise en waterschappen. De Euregio bestrijkt ca.

13.000km² en telt rond 3,4 miljoen inwoners. Aan Nederlandse zijde omvat het gebied de regio’s Twente en Achterhoek en delen van NoordoostOverijssel en Zuidoost-Drenthe, aan Duitse zijde het Münsterland, Landkreis Grafschaft Bentheim, de stad en de Landkreis Osnabrück en delen van het zuidelijke Emsland. Het secretariaat is gevestigd in Gronau/Enschede.

De Euregio is in 1958 opgericht als het

VESTIGINGSKLIMAAT

eerste regionale grensoverschrijdende samenwerkingsverband in Europa. De Euregio zet zich in voor de versterking van de sociaalculturele samenwerking en de sociaaleconomische ontwikkeling van het grensgebied.

Legenda Grensoverschrijdende

Grensoverschrijdende arbeidsmarkt Taalscholen

bereikbaarheid

Belangrijke wegen Spoorlijn

CIRCULAIRE ECONOMIE

Buurtaalonderwijs

Fietsnetwerk

Culturele samenwerking

i

(TaNDem) Zustersteden

Grensoverschrijdende veiligheid Duits-Nederlands Politieteam Zorg Brandweerkazernes

i

Grensinformatiepunt Bronnen: Nuffic (2019) Euregio.nl (2019) TaNDemkunst (2019) Geoportaal Overijssel (2018)

Atlas Twente 32

Atlas Twente 33

0

2 1

N

4 3

5km

4 SAMENWERKING

4.4 Het Euregio gebied van Gronau Smilde

Garrel

s Em

d

e

n a

c

l

i l

s

m

ü

❚

S

E

❚

❚

❚

❚

❚ ❚

❚

❚

❚ ❚

❚

❚ ❚

❚ ❚

❚

❚

❚

❚

Delbrück

❚

❚

❚

❚

❚

❚

❚

❚

Bottrop

Herne

❚

❚

❚

❚

42 ❚

❚

❚

Oberhsn.

ESSEN

❚

❚

235

45

1

40

475

Soest

Bad Sassendorf

Ru hr

B

h

Wi

233

Ruhr

445

Fröndenberg

515

Menden

516

229

Möhnesee

Neheim- Möhne-West Hüsten l

239

Erwitte

55

W

1

Bad Lippspringe Altenbeken

Pader-Bad Driburg born

Salzkotten

Borchen Geseke

33

E331

Anröchte

44

Wickede (Ruhr)

Holzwickede

❚

DUIS

40

EUREGIO

e

Lippstadt

Welver

Werl

❚

❚

❚

❚

l

❚

❚ ❚

❚

❚

se

❚

55

58

1

-Bad Meinberg Horn-

Schlangen

Lipp

63

❚

❚ ❚

❚

IJs

❚

❚ ❚

❚

Moers

❚

❚

Rheurdt

❚

❚

Wadersloh

Detmold

33

Hövelhof

64

Lippetal

Ba

238

-Stukenbrock

Ems

Rietberg

66

66n

Lage Schloss Holte-

10 Teilregionen, 3 Oberzentren, 1 gemeinsames Ziel – MONT

NeukirchenStraelen 221 Wachtendonk -Vluyn

❚

❚

❚

❚

❚

❚

❚

❚

Beckum

❚

❚

❚

❚

Bergkamen Lünen Bönen Kamen Unna 1 ❚

❚

2

❚

❚

❚

❚

❚

❚

❚

DORTMUND

❚

❚

233

❚

❚

❚

E34

❚

❚

58

Ext

66

Oerlinghausen

61

Gütersloh

-Wiedenbrück

238

Lemgo 239

Lippe

Hamm

❚

❚

61

Vlotho

Bielefeld

Halle Steinhagen

Langenberg

61

63

54

Werne

Bückeburg

Porta Westf.

514

Bad Salzuflen

Rheda2

❚

❚

d

Oelde

❚

61

Herford

Harsewinkel

475

❚

❚

❚

Datteln Waltrop ❚

❚

❚

Rheinberg

❚

CastropRauxel ❚

2

Gelsenkirchen

❚

❚

n

Ennigerloh

Ahlen

482

Bad Oeynhausen

Hiddenhsn. Löhne Spenge

-Clarholz Herzebrock-

Beelen

❚

❚

61

Minden

Lichtenau

Büren

Rüthen

i

480

Landesgrenze Umriss MONT-Region Provinz-/Bundeslandgrenze

68

7

Bad Wünnenberg

Niedersachsen

Marsberg Diemelstadt

Bron: Euregio

Oost-Nederland

Die Heterogenität der Teilräume macht die besondere Qualität und Stärke der MONTRegion aus. Die gemeinsamen und unterschiedlichen Stärken und Teilkomponenten können sich hervorragend ergänzen. In einigen Kompetenzfeldern ist die grenzüberschreitende Zusammenarbeit schon heute gelebte Praxis.

Overijssel

Bron: Ministerie van BZK (2018)

Gelderland Nordrhein-Westfalen

Europ. Wohlfühlregion 4.6 – Samenwerkingspartners – MONT regio

1.875 1.875 en en hoger hoger

1.875 1.875 en hoger en hoger

1.750 1.750 tottot 1.875 1.875

1.750 1.750 tot tot 1.875 1.875

1.625 1.625 tottot 1.750 1.750

1.625 1.625 tot tot 1.750 1.750

1.500 1.500 tottot 1.625 1.625

1.500 1.500 tot tot 1.625 1.625

1.375 1.375 tottot 1.500 1.500

1.375 1.375 tot tot 1.500 1.500

1.250 1.250 tottot 1.375 1.375

1.250 1.250 tot tot 1.375 1.375

1.125 1.125 tottot 1.250 1.250

1.125 1.125 tot tot 1.250 1.250

1.000 1.000 tottot 1.125 1.125

1.000 1.000 tot tot 1.125 1.125

875875 tottot 1.000 1.000

875875 tot tot 1.000 1.000

750750 tottot 875875

750750 tot tot 875875

625625 tottot 750750 500500 tottot 625625

625625 tot tot 750750 500500 tot tot 625625

375375 tottot 500500

375375 tot tot 500500

250250 tottot 375375

250250 tot tot 375375

125125 tottot 250250

125125 tot tot 250250

125125 en en lager lager

125125 en lager en lager

Was prägt die MONT-Region?

NL

Grafschaft Bentheim

NL D

Landkreis Osnabrück NETWERKSTAD

Osnabrück

Netwerkstad Twente Kreis Steinfurt

• • • • •

Region über Staats-, Landes- und Provinz-Grenzen Integriert in die EUREGIO 1 Mio. Beschäftigte 14 Hochschulen mit ca. 100 Tsd. Studenten 12 Tsd. km2 Fläche und 3 Mio. Einwohner (im Vergleich Schleswig-Holstein 15,7 Tsd. km2 mit 2,8 Mio. Einwohnern oder Oost-Nederland 8,6 Tsd. km2 mit 3,1 Mio. Einwohnern) • Wachstumsregion (ökonomisch, demografisch) • Freizeitregion, Friedensregion, Wissenschaftsregion, Wirtschaftsregion

Initiative MONT-Mapping Achterhoek

D

Münster Kreis Borken Kreis Coesfeld

Die Provincie Overijssel, die Regio Twente, die Netwerkstad Twente, die Münsterlandkreise, die Grafschaft Bentheim, der Landkreis Osnabrück und die Oberzentren Münster und Osnabrück haben in der MONT-Region Stärken und Entwicklungsansätze gemeinsam analysiert.

Die Ziele:

Bron: MONT-Mapping (2009)

(VOC (VOC Uitgevers, Uitgevers, Nijmegen) Nijmegen)

Atlas Twente 34

• Stärkung der MONT-Region in Europa und in europäischen Netzwerken • Auftakt zur Verbesserung der interregionalen Zusammenarbeit im MONT-Raum

Info-Design: w+ www.w-plus.de MONT Entwurf/Zwischenstand: Juni 2008, Info-Design w+ www.w-plus.de

Bron: Bron: G. Marlet, G. Marlet, A. Oumer, A. Oumer, R. Ponds R. Ponds en en C. Van C. Van Woerkens, Woerkens, 2014: 2014: Groeien Groeien aanaan de de Grens Grens (VOC (VOC Uitgevers, Uitgevers, Nijmegen) Nijmegen)

Atlas Twente 35

CIRCULAIRE ECONOMIE

Kreis Warendorf

Bron: Quo Vadis Atlas Gemeenten (2017) Bron: Bron: G. Marlet, G.Twente?, Marlet, A. Oumer, A. Oumer, R. voor Ponds R. Ponds en en C. Van C. Van Woerkens, Woerkens, 2014: 2014: Groeien Groeien aanaan de de Grens Grens

VESTIGINGSKLIMAAT

bereikbaarheid bereikbaarheid vanvan banen banen Nederland Nederland en buitenland en buitenland

bereikbaarheid bereikbaarheid vanvan banen banen Nederland Nederland

ARBEIDSMARKT & TALENT

❚

a

Sendenhorst

❚

E34

❚

– –

l

1

❚

❚

Nanotechnologie

Recklinghsn.

Herten

❚

– –

Marl

224

Gladbeck

❚

Wissenschaft

Hünxe

❚

– –

❚

❚

Kaart Kaart 2.22.2 Deen De bereikbaarheid bereikbaarheid van van banen banen in België in Nederland Nederland (inclusief (inclusief aanbod aanbod in in Kaart Kaart 2.12.1 DeDe bereikbaarheid bereikbaarheid van van banen banen in in Nederland Nederland 4.3 De bereikbaarheid van banen in Nederland, exclusief (links) inclusief aanbod in en Duitsland België België enen Duitsland) Duitsland)

Gesundheitswirtschaft

Selm

236

❚

Kerken

43

8

Voerde Dinslaken

510

271

r

s-

K

❚

Oer-Erkenschwick

❚

Quo Quo Vadis Vadis Twente?, Twente?, Atlas Atlas voor voor gemeenten gemeenten

Quo Quo Vadis Vadis Twente?, Twente?, Atlas Atlas voor voor gemeenten gemeenten

– –

57

E31 58

Kamp-Lintfort

Horst

235

Hille

E30

Borgholzhausen

513

Facettenreich verbunden – Die MONT-Region Alpen

Issum

e

Lipp

52

Warendorf

Everswinkel

Bünde

30

Petershagen

Lübbecke

Rödinghausen 239

68

Versmold

513

58

❚

Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019)

Wirtschaft

Sonsbeck

9

Geldern

58

1,7%

Olfen

❚

225

64

Telgte

65

Melle

Land

476

Sassenberg

s

Ascheberg Drensteinfurt Nordkirchen E37

❚

– –

57

Kevelaer

Haltern am See ❚

Dorsten

58

Lippe

❚

Infrastruktur

Weeze

Vierlingsbeek

tm

Dor

58 224

Schermbeck

Wesel

e

Senden d-Emal un an

Lüdinghausen

Halterner Stausee

Raesfeld

70

E35

Xanten

t

Dülmen

Reken

Hamminkeln Uedem

Em 51

Preuß.

Oldendf.

Bad Essen

Bissendorf

Georgs-

❚

A73

Venray

s

Heiden

❚

– –

n

54

43

Bohmte

51

Belm

Lengerich Hagen marienhütte a.T. W. Dissen Lienen Bad Iburg Hilter a. T. W. Ladbergen Bad Laer a.T.W. Bad Glandorf Rothenfelde Ost51 475 bevern

Münster

Nottuln

❚

Oploo

MONT

1,7%

ü

67

219

Billerbeck

❚

Kalkar

Goch Bergen

M

67

E37

54

Havixbeck

Coesfeld

473

8

67

3,5%

Borken

Bocholt Rhede

Altenberge

Laer

525

Ostercappeln

❚

3

Rees

1

Greven

Rosendahl 474

Espelkamp

33

219

Nordwalde

Horstmar

Legden

Stemwede

Osnabrück

Saerbeck

Steinfurt

Schöppingen

218

Hasbergen

Tecklenburg

❚

Isselburg

E35

482

❚

475

481

Emsdetten

❚

s

Bedburg-Hau

271

57

Steyerberg

Rahden

Bramsche

Lotte

❚

70 499

❚

Kleve

❚

Ibbenbüren

Wettringen

31

61

239

❚

Emmerich in Rhe

Maa

504

❚

Neuenkirchen

54

Metelen Heek

20 km

Wagenfeld

51

E37

Wallenhorst Westerkappeln

Mettingen

❚

Rheine

Ochtrup

Gronau

6

Sulingen 10

214

Dümmer

dkanal

Mittellan

❚

❚

8

220

9

Kranenburg

Salzbergen

❚

NIJMEGEN

Hörstel

E30 ❚

Wijchen

Bron: Grenspendelaars in Duits-Nederlandse grensregio’s, CBS (2019)

❚

1,2%

Spelle

❚

1,3%

Recke

❚

1,8%

Hopsten

❚

0,1%

Ems

Glanerbrug

18

Schüttorf

Enschede

H o f v a n T w e n t e A35

al na ka Diepenheim

Rijksgrens - Staatsgrenze

Diepholz

Damme

Neuenkirchen

brücker

70

❚

1,5%

Lochem

68

Spoorlijn - Bahnlinie

Steinfeld

Bersen- Holdorf brück

Ankum 218

sEm und- l na Ka

nte

30

Bad Bentheim

Losser

Neede Haaksbergen Berkelland Borculo Brummen Vorden Ruurlo Eibergen Steenderen Waterschap 319 70 Ede Ahaus Hengelo E35 Bronckhorst Rijn en IJssel Rheden Velp Hummelo Vreden Groenlo Zelhem en Keppel Oosterbeek Oost Gelre D o e t i n c h e mA c h t e r h o e k Lichtenvoorde Wehl Stadtlohn Arnhem 18 Doetinchem Montferland A50 Gescher A18 Varsseveld Winterswijk Terborg Zevenaar A12 Didam Südlohn Oude IJsselstreek Aalten 525 ’s Heerenl Aalten Ulft aa Velen berg W Dinxperlo Gendringen Warnsveld

❚

e Tw

Hengelo

Delden

rtm

346

Voorst

Zutphen

A50

Emsbüren 403

Bentheim

342

Borne

214

Do

Markelo

A1

Weerselo

Nordhorn

Oldenzaal A1

E30

Holten

Goor 345

0,8%

Almelo

❚

Secundaire weg Andere Straße

Barnstorf 0

214

213

Waterschap Vechtstromen Tubbergen Ootmarsum Dinkelland Tw e n t e Denekamp

Vechta

❚

Deventer

❚

E30

Hellendoorn

35

R i j s s e n - Wierden Holten Rijssen

Diepenveen

A50

APELDOORN

Vriezenveen

Osna-

❚

Raalte 348

1,1%

❚

Heerde

Lingen (Ems)

Wietmarschen

Uelsen Neuenhaus 36

Fürstenau 214

d

❚

Epe

❚

348

Nunspeet E232

Grafschaft

Den Ham Twenterand

Doorgande weg Durchgangsstraße 61

Goldenstedt

Lohne

Dinklage Quakenbrück Artland E37 Badbergen Nortrup

402

Autosnelweg - Autobahn

Bassum

69

Menslage

213

❚

Dalfsen

Geeste

Hardenberg

Ommen

Zwolle Hattem

A28

70

Twist

Bakum 1

Haselünne

❚

Noordoost Overijssel

A28

Dronten

1,4%

Emlichheim

Essen 68 (Oldenburg)

51

Visbek

Cappeln (Oldenburg)

Lastrup

Löningen

Verklaring - Zeichenerklärung

Emstek

E233

E233

❚

34 403

Kampen

Elburg

Meppen

❚

Hasselt

Genemuiden

Coevorden

48

E232

❚

Staphorst

402

Weyhe

E37

Wildeshausen

Molbergen

213

h

E233

A37

50

Haren

Emmen

Hoogeveen

s

A28

A32

Meppel

4.5 Overzicht van de Nederlandse Euregio’s in 2017

1

Cloppenburg

Werlte

Sögel

❚

Steenwijk

Beulaker Wijde

Thülsfelder Stausee

70

408

381

213

Dötlingen

72

31 34

Beilen

371

A6

439 51

kneten

❚

4.2 Aandeel werknemers woonachtig in Duitsland, naar nationaliteit, 2016

❚

4.1 Grenspendelaars in Duitse grensregio’s in 2016

TECHNIEK ALS MOTOR

GRENZELOZE SAMENWERKING

Binnen de Euregio wordt gewerkt aan duurzame verbindingen tussen Nederland en Duitsland via het spoor, over de weg en via waterwegen. (Regio Twente)

De grens, gemarkeerd door grensstenen zoals hier bij Buurse, vormde eeuwenlang geen belemmering voor de handel tussen Twente en de Duitse buurlanden. Over oude, nu nog zichtbare, handelswegen werd Gildehauser zandsteen vervoerd voor de bouw van Oldenzaalse Plechelmuskerk, maar trokken ook Duitse seizoenarbeiders voor werk naar Holland. (Mark van Veen)

Atlas Twente 36

Een grootschalige, gezamenlijke oefening van Duitse en Nederlandse zorgverleners. Deze oefening is onderdeel van het driejarige PREpare project, waarin grensoverschrijdend wordt samengewerkt in de acute zorg. (Matthias Hรถing)

Atlas Twente 37

DE SCHOONHEID VAN DE GRENS Het Latijnse woord ‘regio’ betekent

De meest harde grens in Twente is de

drie kwartier ook heen rijdt, je komt

‘grens’. Ook de regio Twente is begrensd:

Nederlands-Duitse grens. Helaas wordt

Nederland niet uit. Maar in Twente

de inwoners zijn sterk georiënteerd op de

de grens met Noordrijn-Westfalen en

heb je binnen dezelfde rijafstand het

eigen streek en minder op buurregio’s.

Nedersaksen nog vooral als barrière

voordeel van de keuze: of meer van

De Nederlandse buren van Twente zijn

beschouwd. Door verschillen in taal,

hetzelfde in westelijke richting of een

de Achterhoek, Salland en Noordoost-

cultuur en regelgeving loop je inderdaad

vakantiegevoel richting oosten. Steeds

Overijssel. Toch moeten we de verschillen

tegen belemmeringen aan als je in

meer grensbewoners kiezen voor het

tussen de regio’s in het oosten van ons

Duitsland wilt studeren, werken of

laatste, niet alleen om er even uit te

land niet overdrijven. Het landschap

ondernemen. Volgens onderzoeker

zijn, maar ook vanwege de betere prijs-

tussen Geerdijk (gemeente Twenterand)

Gerard Marlet neemt het aantal

kwaliteitverhouding in Duitse winkels

en Mariënberg (gemeente Hardenberg)

beschikbare banen voor grensbewoners

en horeca. De grens wordt strategisch

verschilt nauwelijks van elkaar en dat

enorm toe als we de landsgrens zouden

gebruikt. Consumenten profiteren van

geldt evenzeer voor het dialect. Zowel in

wegdenken. In die hypothetische situatie

het aanbod van twee landen, wat zorgt

Twente als in de Achterhoek doen ze aan

zou de werkloosheid in Twente dalen en

voor een vergroting van de keuzevrijheid

carbidschieten en kraamschudden. Ook

de regionale economie een impuls krijgen.

en de kwaliteit van leven. Laten we

is er veel onderling contact: jongeren

Het is dan ook goed dat de EUREGIO

daarom Twente als grensregio koesteren

uit Groenlo nemen de bus naar de

‘grensgangers’ met raad en daad bijstaat.

en denken vanuit de kansen die dat biedt.

Primark in Enschede, terwijl Twentse

De organisatie – de oudste in zijn soort

De schoonheid van de grens is per slot

studenten stage lopen bij NEDAP. En

van Europa – geeft voorlichting en tips

van rekening de schoonheid van het

menig vriendengroep uit Twente bezoekt

aan inwoners en ondernemers en probeert

verschil.

jaarlijks de Zwarte Cross. Wel loopt er

de grensbarrières zoveel mogelijk te

in Overijssel een ‘biergrens’: in Salland

slechten. Het ideaal: een geïntegreerde

drinkt de bevolking Heineken, maar in

regio waarin grenzen niet meer bestaan.

Twente Grolsch. De grens ligt bij NieuwHeeten (gemeente Raalte) en Haarle

Tegelijkertijd is het de vraag of we

(gemeente Hellendoorn), waar zowel

dat wel moeten willen. De grens met

Grolsch als Heineken gedronken wordt.

Duitsland is voor Twente ook een troef.

Want waar je vanuit de Randstad in

TECHNIEK ALS MOTOR

NOABERSCHAP Legenda

5 MENSEN

Vrijwilligers per wijk

Noaberschap, noaberplicht, noabers;

14-24%

bekende begrippen in Twente.

24-29%

Vanouds was het een heel ruime

29-34%

en intensieve vorm van burenhulp,

34-39%

die onontbeerlijk was voor de

39-44%

bewoners van boerderijen en in

44-54%

op goede openbare voorzieningen.

ARBEIDSMARKT & TALENT

dorpen die niet konden rekenen Immaterieel Erfgoed

Nog steeds is noaberschap van

Paasvuren

grote waarde voor de Tukkers. De

Carnavalsoptochten

verscheidenheid en betrokkenheid Pasen Denekamp

van de gemeenschappen is groot. Dit komt onder andere tot uitdrukking

Poaskaerls

in het rijke verenigingsleven en de

Perkament maken

vele tradities, zoals de paasvuren, het midwinterhoornblazen of de

Pasen Hellendoorn

Poaskaerls. Het samen bouwen

Sunte Mart’n

aan een paasvuur versterkt de gemeenschapszin. Het noaberschap

Diepenheimse Schutterij

uit zich ook in de vele vrijwilligers en

Pinksterbruidjes

lokale netwerken. Ten opzichte van

Midwinterhoornblazen

Nederland scoort Twente hoog.

Van oudsher zijn Tukkers honkvast.

Rondgang nachtwacht

Bepaalde achternamen komen hier

IJsberen

dan ook vaker voor dan elders in

VESTIGINGSKLIMAAT

Houtdorp

onderlinge band en versterkt de

Eiergaddern

Nederland. De namen verwijzen vaak

Warenmarkt

van es (bouwland). In de loop van

Beieren

de tijd gingen de namen ook over op de boerderij of het erf. Nieuwe

Top 3 achternamen

bewoners gingen de boerderijnaam

• Jansen • Dijk • Vries

als achternaam gebruiken.

Bronnen: Gezondheidsmonitor 2016 Immaterieelerfgoed.nl Tubantia.nl 14 gemeenten - achternamen

Atlas Twente 40

Atlas Twente 41

0

2 1

N

4 3

5km

CIRCULAIRE ECONOMIE

naar de ligging. Zo is -ink afgeleid

TECHNIEK ALS MOTOR

NOABERSCHAP 5 MENSEN

5.1 Vrijwilligers per wijk

5.2 Sportbondleden per gemeente, 2017

Percentage

5.4 Bevolkingsopbouw in Twente, 2018

Percentage

14-24%

12,9-21%

24-29%

21-26%

29-34%

26-30%

34-39%

30-35%

39-44%

35-44,2%

44-54%

Bevolkingsopbouw naar percentage

Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied

Bevolkingsopbouw naar aantal

Bevolkingsopbouw naar percentage

Bevolkingsopbouw naar aantal

5.5 Bevolkingsopbouw van steden in het Nederlands-Duitse grensgebied, 2018 Gemeente Almelo

Bevolkingsopbouw Almelo 2018 110

Almelo

100 Geslacht Man

Percentage

80

80

70

70

60

60

50

50

40

40

30

30

20

20

10

10

0 Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied

Wanneer is naam regionaal? Hier wordt aangehouden dat minimaal 50% van de naamdragers binnen een straal van 50 km woont en er in 1947 minstens 10 naamdragers waren.

20-40% 10-20% 5-10% 2-5%

1,40

1,20

1,00

0,80

0,60

0,40

Man (% van totale bevolking)

0,20 0,00 0,00 0,20

Bevolkingsopbouw naar percentage

0,40

0,60

0,80

Vrouw

0 Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied 1,00

1,20

1,40

1,40

1,20

Bevolkingsopbouw Vrouw (% van totale bevolking) naar aantal

1,00

0,80

0,60

0,40

Man (% van totale bevolking)

0,20 0,00 0,00 0,20

Bevolkingsopbouw naar percentage

0,40

0,60

Bron: CBS (2019)

1-2%

110

110

Geslacht Man

100

1,20

1,40

Gemeente Stadt Osnabrück

Bevolkingsopbouw Stadt Osnabrück 2018

Jaar 2018

Münster

1,00

Bron: CBS (2019) Gemeente Stadt Münster

Bevolkingsopbouw Stadt Münster 2018

0,80

Bevolkingsopbouw Vrouw (% van totale bevolking) naar aantal

Jaar 2018

Osnabrück

Geslacht Man

100

80

80

70

70

Leeftijd

90

50

40

40

30

30

20

20

10

10

0 1,40

1,20

1,00

0,80

0,60

0,40

Man (% van totale bevolking)

Atlas Twente 42

60

50

0

Bron: Bloothooft, G. (2011), ‘Naamkunde en genealogie’, presentatie Twentse voorouderdag, Hengelo

Vrouw

90

0,20 0,00 0,00 0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

1,40

Vrouw (% van totale bevolking)

Bron: Stadt Münster, Stadtplanungsamt, Fachstelle Informationsmanagement und Statistikdienststelle (2019) Atlas Twente 43

1,40

1,20

1,00

0,80

0,60

0,40

Man (% van totale bevolking)

0,20 0,00 0,00 0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

1,40

Vrouw (% van totale bevolking)

Bron: Stadt Osnabrück, Referat Strategische Steuerung und Rat, Strategische Stadtentwicklung und Statistik (2019)

CIRCULAIRE ECONOMIE

Leeftijd

Vrouw

60

VESTIGINGSKLIMAAT

5.3 Aandeel regionale achternamen per gemeente

Geslacht Man

90

Vrouw

Leeftijd

Leeftijd

90

Bron: NOC NSF

Jaar 2018

Enschede

100

Bron: Gezondheidsmonitor 2016 CBS/GGD/RIVM

Gemeente Enschede

Bevolkingsopbouw Enschede 2018 110

Jaar 2018

ARBEIDSMARKT & TALENT

Bron: Kennispunt Twente Bevolkingsopbouw steden Nederlands-Duits grensgebied

Toon en Karel Borghuis hebben op eigen wijze een stempel gedrukt op het culturele leven en de muziek in Oldenzaal en Twente. (Regio Twente)

De carnavalsoptocht in Geesteren van Carnavalsvereniging De Papsleef’n. (Paulien Koelman)

Atlas Twente 44

Het Historisch Schouwspel in Den Ham is het grootste community art evenement van het land waarin zo’n 150 mensen uit de gemeenschap authentieke gebeurtenissen uit het eigen verleden naspelen rond de historische brink in het dorp. (Hans van Duijn)

Atlas Twente 45

TWENTE IS EEN ‘VETTE’ REGIO Regio’s zijn er in vele soorten en maten.

Twentenaren hebben een sterke band

is Twente ‘provinciewaardig’, een ideaal

Maar vergeleken met de meeste andere

met hun regio. Ook zijn ze veelvuldig

waarvoor regionalisten zich in het

regio’s in ons land is Twente een duidelijk

actief in plaatselijke netwerken: vooral

verleden tevergeefs hebben ingezet.

herkenbaar en onderscheidend gebied.

in de Twentse dorpen bloeit het

Ook in deze tijd van opschaling zal

Evenals Friesland, Zeeland en de

verenigingsleven. Die lokale netwerken

een provincie Twente er niet snel van

Achterhoek is Twente een ‘vette’ regio

geven de Tukkers houvast. Volgens het

komen. Het grote aantal inwoners in

met eigen symbolen (taal, vlag, tradities,

Meertens Instituut, dat er onderzoek naar

Twente is één van de redenen waarom

merken), instituties (aparte bestuurlijke

deed, zijn ze er zelfs de hoofdoorzaak van

de relatie met de provincie Overijssel

en maatschappelijke instanties) en een

dat mensen niet naar een andere regio

nooit bijzonder innig is geweest. In

bevolking die zich van oudsher met

verhuizen. De meest honkvaste mensen

vroeger tijden heeft Twente zich niet veel

de streek verbonden voelt. Ook in het

van ons land vinden we in Zuid-Limburg

van het provinciaal bestuur in Zwolle

dagelijks leven is Twente een relevant

en in Twente. Voor 79 procent van de

aangetrokken en op haar beurt is het

schaalniveau. Zo wonen de inwoners

inwoners van Twente geldt zelfs dat

‘Zwolle’ nooit gelukt om Twente helemaal

dichterbij het werk dan elders in het land.

hun overgrootouders er al woonden. En

naar haar hand te zetten. Provinciestatus

Winkelen doen de Tukkers ook graag

als Tukkers toch hun Heimat verlaten,

of niet, als vette regio mag Twente zich

in hun vertrouwde omgeving: de meeste

dan dragen velen de streek in hun hart

in ons land af en toe best wat minder

dagelijkse en niet-dagelijkse aankopen

of verlangen ernaar terug. Voor die

bescheiden opstellen – ze is een regio van

vinden plaats binnen de regio.

laatste groep bestaat zelfs een term: de

formaat.

‘hunkertukkers’.

Hoe het komt dat Twente zo’n coherent systeem vormt? Ongetwijfeld speelt

Ook in een ander opzicht zou je kunnen

de ligging een rol. Je bent vanuit

zeggen dat Twente een ‘vette’ regio is.

Twente niet snel in andere regio’s met

Qua bevolkingsaantal is de regio groter

een vergelijkbaar woon-, werk- en

dan menigeen denkt. Er zijn bijna net

winkelaanbod. Positiever geformuleerd:

zoveel Tukkers als Friezen. Ook is het

er is weinig reden om de streek uit te

inwoneraantal van Twente groter dan

gaan. Maar onderschat ook de rol van

dat van de provincies Zeeland, Flevoland,

sociaal-culturele factoren niet. Veel

Groningen en Drenthe. Zo beschouwd

6 GEZONDHEID

Legenda

Door de demografische ontwikkeling, de medische kennis en kunde

Welbevinden

en onze leefstijl hebben steeds

% dat gezondheid als (zeer) goed

meer mensen een ziekte of

TECHNIEK ALS MOTOR

TWENTS WELBEVINDEN

ervaart (vanaf 19 jaar)

aandoening, maar zijn daarmee niet

61-69%

persĂŠ ongezond. Niet alleen het

69-74%

ARBEIDSMARKT & TALENT

voorkĂłmen en beperken van ziekte

74-78%

en ongezondheid is belangrijk, maar

78-82%

juist het stimuleren van de factoren

82-92%

die bijdragen aan gezondheid.

Hoe mensen hun eigen gezondheid

Zorg dragen

ervaren is een belangrijke factor

Ziekenhuis

voor welbevinden. De ervaring van

Polikliniek

de eigen gezondheid van inwoners

Huisartsenpost

is van belang. In de landelijke delen

Huisarts

van Twente scoort de ervaren

Verzorgingstehuis

gezondheid zeer hoog. In de steden

Gehandicaptenzorg

ligt deze lager. Twente als geheel

Buiten zijn

landelijk gemiddelde: 77% van de

Bos

volwassenen (19 jaar en ouder)

Fiets- en wandelroutes

ervaart zijn of haar gezondheid als (zeer) goed.

Bronnen: GGD Twente RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016 Google Maps

Voor meer cijfers:

VESTIGINGSKLIMAAT

scoort ongeveer even hoog als het

www.twentsegezondheidsverkenning.nl www.volksgezondheidenzorg.info CIRCULAIRE ECONOMIE

Atlas Twente 48

Atlas Twente 49

0

2 1

N

4 3

5km

TECHNIEK ALS MOTOR

TWENTS WELBEVINDEN 6 GEZONDHEID

6.1 Indicatoren gezondheid Twentse gemeenten ten opzicht van het Twents gemiddelde

Van alle Twentenaren: sport 53% wekelijks geeft 60% hun geluk een 8+

is 12% laaggeletterd voelt 40% zich wel eens eenzaam

Twente

Almelo

Borne

In de zorgsector wordt ook naar samenwerking gezocht met Duitsland. (Acute Zorg Euregio)

Haaksbergen

Hellendoorn

Hengelo

Hof van Twente

Losser

Oldenzaal

Rijssen-Holten

Tubbergen

Twenterand

Wierden

Gezondheid kent veel indicatoren. Gezondheid gaat naast het fysieke en mentale welbevinden ook over meedoen, zingeving, kwaliteit van leven, het dagelijks functioneren en hun onderlinge relatie. Op een aantal indicatoren blijft Twente achter op landelijke cijfers. Op een aantal indicatoren doen we het in Twente juist beter en ook binnen Twente (gemeenten en wijken) zien we variatie. Op deze pagina zijn een aantal gezondheidsindicaties uitgebeeld. De paarse stippen in elk gemeentediagram geven aan of er (veel) hoger of (veel) lager wordt gescoord ten aanzien van het Twents gemiddelde. (bron: GGD Twente, RIVM/GGD - Gezondheidsmonitor 2016)

Atlas Twente 50

Medisch Centrum Twente, in het centrum van Enschede, is ĂŠĂŠn van de deelnemers van het Innovatieplatform Twente. Het platform zet in op het versnellen van marktgerichte innovaties. (Ebo Fraterman, Gemeente Enschede)

Atlas Twente 51

CIRCULAIRE ECONOMIE

Enschede

VESTIGINGSKLIMAAT

Dinkelland

ARBEIDSMARKT & TALENT

kampt 52% met overgewicht

7 TOERISME EN RECREATIE

Legenda

Toerisme en recreatie is in Twente grotendeels gekoppeld aan

Landschap

de prachtige landschappen

Stuwwallen en heuvelruggen

gecombineerd met bruisende

TECHNIEK ALS MOTOR

B(UIT)EN IN TWENTE

Glooiend landschap

steden, het buitenleven en de

Heide en moerasgronden

buitenevenementen. Via een

CSI TWENTE

Hoogveen en oude veenkoloniën Rivierenlandschap

kunnen wandelaars, fietsers, MTB’ers en ruiters, bossen, heidevelden, veengebieden, stuwwallen en gras-

Zandgronden

SIEPELMARKTEN

NATIONAAL PARK SALLANDSE HEUVELRUG

Bebouwing Toeristisch-historische kern

en akkerlanden doorkruizen. De

Bos

ligging aan de Duitse grens vormt een extra attractie voor de toeristen

NATIONAAL LANDSCHAP NOORD-OOST TWENTE

in Twente. En omgekeerd: op Duitse

Routes LANDGOED TWENTE FAIR

feestdagen verwelkomt Twente vele

Fietsroute

ARBEIDSMARKT & TALENT

uitgebreid netwerk aan routes

Nationale fietsroute

Duitse bezoekers.

Wandelroute Nationale wandelroute

VESTIGINGSKLIMAAT

TRIATHLON HOLTEN

Plekken

STREEKMARKT DELDEN

Jachthaven

A Groot (buiten)evenement

FBK GAMES

Bronnen: Geoportaal Overijssel (2018) Regio Twente (2019) www.visittwente.nl (2019) www.fietsersbond.nl (2018)

EET, PROEF, STAD

ENSCHEDE MARATHON MILITARY BOEKELO

Atlas Twente 52

Atlas Twente 53

0

2 1

N

4 3

5km

CIRCULAIRE ECONOMIE

N.B. selectie evenementen: Beelbepalende Evenementen van Provincie Overijssel & Grote evenementen van www.visittwente.nl

TECHNIEK ALS MOTOR

B(UIT)EN IN TWENTE FACTSHEET REGIOMONITOR 2017 TWENTE (INCLUSIEF HEUVELRUG)

7 TOERISME EN RECREATIE

7.1 Overnachtingen (links) eninbestedingen (rechts) in Twente, 2017 • Groei in aantal overnachtingen Twente, iets boven Overijssels gemiddelde

7.4 Herkomst bezoekers grote evenementen

• Vooral groei in overnachtingen op huisjesterreinen

BESTEDINGEN

E17.273

Huisjesterreinen

E40.202

E37.747

E42.534

Groepsaccommodaties

E11.469

E8.824

E6.596

10%

16%

460.000

➜

690.000

naar overnachtingen in 5 jaar

Tijdens 32% van de binnenlandse vakanties in Overijssel wordt gefietst en tijdens 54% wordt gewandeld.

x 1000

Overijssel krijgt een 7,8 voor de wandelroutes en een 8,1 voor fietsroutes. Vooral positief over themaroutes.

2013

460

2014

480

Bron: Strava Heatmap (2018)

Bron: Alterra

2015

590

2016

620

2017

80%

70%

70%

60%

60%

50%

50%

40%

40%

30%

30%

20%

20%

10%

10%

0%

0%

690 Land Overig

Grootste duits aandeel Nederland

Bron: Parkeerbedrijf Enschede (2019)

100%

Duitsland

Atlas Twente 54

Atlas Twente 55 80% 54%

50% 61%

CIRCULAIRE ECONOMIE

Zakelijk toerisme in Overijssel groeit: vanaf 2013 elk jaar een stijging, van

23%

20%

76%

14%

december

19%

23%

14%

76%

7%

80%

november

14%

26%

8%

73%

20%

oktober

17%

25%

20%

74%

15%

september

6%

24%

13%

74%

7%

augustus

18%

ZAKELIJKE OVERNACHTINGEN

HOE GAAT HET MET FIETSEN EN WANDELEN? Generatieverschil in plannen en volgen van route: van offline naar online

17%

24%

OVERIJSSEL

24%

75%

6%

16%

juli

R&T op totaal:

6%

90%

22%

19.243

90%

100%

77%

envergroot een 8,1 voor fietsroutes!

Met de diverse trainingen u uw kennis over de regio en de (Regiomonitor Twente) (internationale) gast.

Kijk op www.onlinetrainingoost.nl

2017

100%

juni

* Ivm verandering Laag niet methodiek vergelijkbaar met Stedelijk gebied eerdere jaren!

Verhouding per maand

Overig

26%

Vrij laag

Duitsland

73%

Neutraal

Verhouding per dag Nederland

mei

ONLINE TRAININGEN Twente krijgt een 7,8 voor wandelroutes

23%

Vrij hoog

BANEN IN RECREATIE EN TOERISME

76%

Hoog

7.5 Verhouding Duitse en Nederlandse kentekens in de binnenstad van Enschede per dag (links) en maand Verhouding Nederlandse en Duitse kentekens (rechts)

april

E54

38%

E56

61%

7.3 Heatmap hardlopers E52

24%

Per nacht

52%

75%

16%

52%

maart

15%

7.2 Beleving van het landschap 13% % Inkomend

51%

21%

Aandeel op Overijssel

E160.468 E175.328 E182.301

Bron: Provincie Overijssel

78%

47%

Duitsland

Triathlon Holten Herkomst Duitse Rijssen - Holten bezoekers naar Kreis

februari

48%

47%

Strongmanrun Verhouding Nederland Hellendoorn

20%

3.394

Ronde van Overijssel Rijssen-Holten

79%

3.133

Totaal

Herkomst Duitse bezoekers Enschede

januari

182

32%

167

66%

194

GOGBOT Enschede

Zondag

1.120

FBK games Hengelo

Zaterdag

973

Enschede Marathon Enschede

Herkomst Eigen gemeente Randgemeente Overig Overijssel Overig Nederland Buitenland

VESTIGINGSKLIMAAT

1.023

Bron: Factsheet regiomonitor Twente 2017 Totaal 3.101

Aandeel op Overijssel

E16.368

18%

Groepsaccommodaties

E18.203

Militairy Boekelo Enschede

81%

Huisjesterreinen

Kampeerterreinen

Kunsten op straat Hof van Twente

Vrijdag

890

CSI Twente Tubbergen

17%

824

E115.897

82%

927

E112.370

Donderdag

Kampeerterreinen

E90.594

16%

1.202

Hotels/pensions/ jeugdaccommodaties

83%

1.168

2017

Woensdag

956

2016

ARBEIDSMARKT & TALENT

Hotels/pensions/ jeugdaccommodaties

2015

19%

x 1000

80%

2017

Dinsdag

2016

16%

2015

83%

x 1000

Maandag

OVERNACHTINGEN

Fiets, wandel, ren, rijd of step door Twente over verschillende routes. De keuze is groot.(gemeente Borne) Op de Kuiperberg bij Ootmarsum bevindt zich naast de joodse begraafplaats en de watertoren een bijzonder rijksmonument: de oriënteertafel.

Op de sokkel van de fraaie stenen tafel staat: ‘ANWB bondsfeesten 22-23 juli 1922’. Dit is een verwijzing naar de dag waarop het fenomenale panoramazicht de erkenning kreeg die het verdiende. (Paulien Koelman)

Het Fanny Blankers-Koen Stadion (FBK Stadion) in Hengelo is genoemd naar de Nederlandse atlete Fanny Blankers-Koen. Hier vinden jaarlijks de Fanny Blankers-Koen Games plaats. (gemeente Hengelo)

Atlas Twente 56

Het countrypopfestival Tuckerville in Het Rutbeek bij Enschede met Ilse de Lange als drijvende kracht. (Ben Houdijk)

Atlas Twente 57

HET TWENTSE LANDSCHAP IS LEESBAAR Bij steeds meer invloedrijke

omgeving konden scannen op gevaar.

De Tukkers weten natuurlijk al lang dat

natuurfotografen in ons land staat

In een bosrijk gebied met heuvels kon

ze in een mooi gebied wonen. Daarvoor

Twente op het netvlies. ‘Ik was hier

je goed schuilen tegen roofdieren en

hebben ze echt geen bevestiging uit

nog nooit geweest. Twente is iets heel

vijanden of ze juist van verre zien

onderzoek nodig. Maar soms lijkt het

aparts… Het landschap is kleinschalig,

aankomen. Maar nieuwsgierig als ze

erop dat ze het doodnormaal vinden

intiem en vol coulissen’, typeerde

waren, wilden onze voorvaderen ook

dat ze voor hun huisdeur één van de

landschapsfotografe Saksia Boelsums de

geprikkeld worden – er moest wel wat

meest gewaardeerde landschappen van

streek in een interview in de Twentsche

te raden en ontdekken overblijven.

Nederland hebben liggen. ‘Wonen’

Courant Tubantia (20 september 2016).

Misschien lag er achter de horizon of

leidt nu eenmaal tot ‘wennen’ en

Ze is niet de enige die er zo over denkt.

om de hoek wel water, voedsel of iets

maakt bijzondere dingen ‘gewoon’.

Uit onderzoek blijft dat Nederlanders erg

anders onverwachts! Door die menselijke

Daardoor missen ze de frisse blik van de

veel waardering hebben voor het knusse

behoefte aan bescherming, overzicht

buitenstaander. Over Twente zei fotografe

landschap zoals je dat in de contreien

en verrassing zouden we onbewust nog

Saskia Boelsums bijvoorbeeld ook:

tussen Regge en Dinkel aantreft.

steeds een duidelijke voorkeur hebben

‘Koeien onder een oude eik, boerderijen in

voor natuurlijke omgevingen waar we

een open plek in het bos. De schoonheid

Psychologen kijken er niet raar van op

die elementen terugvinden. Het Twentse

is in Twente nooit ver, maar altijd

dat men het Twentse panorama zo mooi

landschap past helemaal in dat plaatje.

dichtbij. Je moet het alleen willen zien.’

vindt. Telkens komt uit onderzoek naar

Het komt harmonieus over en is goed

Goed dat ze de Tukkers er nog eens op

voren dat heuvelachtige omgevingen met

‘leesbaar’; mensen hebben het idee dat

wijst.

bomenpartijen en kromme weggetjes

ze het begrijpen. Bovendien heeft het

meer gewaardeerd worden dan kale

natuurschoon voldoende variatie om

vlaktes met kaarsrechte wegen. Hoe

ons voor langere tijd te boeien. Essen

dat komt? Er is een theorie die zegt

en houtwallen maken een omgeving

dat we daarvoor duizenden jaren terug

spannend, anders dan bijvoorbeeld het

moeten in de historie. Om te kunnen

vlakke en lege Groningen of Flevoland.

overleven, zo luidt de redenering, waren

Een mix van orde en mysterie, daar gaat

onze voorouders op zoek naar plekken

het blijkbaar om.

die beschutting boden en waar ze de

TECHNIEK ALS MOTOR

VIND JE WEG NAAR TWENTE 8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN

Legenda

Het fijnmazige recreatieve netwerk op de vorige kaart staat

Wegen

in groot contrast met de grote

Autoweg

infrastructuurbundels op deze kaart.

A50

Hier valt de strategische ligging van

Benaming autosnelweg

Twente op Europese schaal meteen Waterwegen

ARBEIDSMARKT & TALENT

op. De internationale oost-west

Vaarweg

verbinding tussen de mainports en

Haven

greenports in het westen van het land en de stedelijke knooppunten in Duitsland en het Europese

Spoorwegen

TWENTE

achterland loopt door Twente. De snel-, spoor- en waterwegen zijn een belangrijke schakel in de North

Spoorweg Station

Vliegveld

Sea Baltic Corridor. Deze corridor behoort tot het kernnet van het TEN-T (Trans-European Transport

Bronnen: TENtec corridor

Network), waar gewerkt wordt

VESTIGINGSKLIMAAT

aan ĂŠĂŠn logistiek, synchromodaal systeem. De samenwerking tussen havens, waaronder die van Hengelo en Almelo, en andere multimodale knooppunten moet het goederenvervoer over water en spoor versterken.

De weg en het spoor zijn ook belangrijk voor de regionale ontsluiting van de regio. Het

CIRCULAIRE ECONOMIE

grensoverschrijdende spoornetwerk kan nog geoptimaliseerd worden op oa. reistijd, capaciteit, frequentie en betrouwbaarheid.

Atlas Twente 60

Atlas Twente 61

0

8 4

N

16 12

20km

TECHNIEK ALS MOTOR

VIND JE WEG NAAR TWENTE 8 BEREIKBAARHEID EN VERBINDINGEN

8.1 Huizen met glasvezelaansluiting

8.2 Spoorkaart van Nederland

Percentage

Concessie NS

1 - 20 %

8.4 Aantal kilometers tot station

8.5 Fietssnelwegen in Nederland

Minder dan 5 km

21 - 40 %

Arriva

5 - 10 km

41 - 60 %

Syntus/Keolis

10 - 25 km

60 - 80 %

Breng

25 - 50 km

81 - 100 %

Connexxion

50 km of meer

ARBEIDSMARKT & TALENT

Bron: Stratix

Bron: Dennistw

Bron: Tour de Force

8.6 Netwerk van Europese multimodale knopen, Trans-Europees Transport Netwerk (TEN-T corridors)

Atlas Twente 62

Atlas Twente 63

CIRCULAIRE ECONOMIE

Bron: ec.europa.eu

VESTIGINGSKLIMAAT

8.3 Reistijden auto vanuit Twente

Bron: CBS (2015)

De Combi Terminal Twente in Hengelo is de modernste inlandterminal in Nederland. (Regio Twente)

De A1 verbindt Twente met de Randstad en met Duitsland. (Regio Twente)

Atlas Twente 64

De fietssnelweg F35 is een snelle, veilige non-stop fietsverbinding van Nijverdal naar de Duitse grens met zijtakken van Almelo naar Vriezenveen en van Enschede naar Oldenzaal. Een deel van de F35 is verkozen tot beste snelfietsweg van Nederland. (provincie Overijssel)

Atlas Twente 65

TECHNIEK ALS MOTOR

LEEFRUIMTE 9 GEBOUWDE OMGEVING

Legenda

Uniek voor de Twentse gebouwde omgeving is niet alleen dat het

Mate van stedelijkheid

landschap nooit ver weg is, maar ook

1 (>= 2.500 adressen/km²)

dat je een relatief grote woning kunt

2 (1.500 - 2.500 adressen/km²)

krijgen in een stedelijke regio van

3 (1.000 - 1.500 adressen/km²)

formaat. Zo is Twente qua inwoners

4 (500 - 1.000 adressen/km²)

ARBEIDSMARKT & TALENT

groter dan provincie Zeeland,

5 (< 500 adressen/km²)

Flevoland of Groningen en zijn in

Bedrijventerrein

Stedenband Almelo - Hengelo Enschede vele (grootstedelijke)

Woonoppervlakte

functies te vinden. Dat smaken

per persoon,

verschillen en er hierbij verschillende

gemiddeld per gemeente

leefmilieus voorhanden zijn is des te meer een reden waarom het hier heerlijk wonen is.

5

8 6,4

m2

EN

SC H

ED

E

VESTIGINGSKLIMAAT

Bronnen: CBS - Woonoppervlakte in Nederland (2018) CBS - Statline Mate van Stedelijkheid (2017)

CIRCULAIRE ECONOMIE

Atlas Twente 66

Atlas Twente 67

0

2 1

N

4 3

5km

LEEFRUIMTE

9.4 Vinex-locaties, bevolkingskernen en ecologische hoofdstructuur TECHNIEK ALS MOTOR

9 GEBOUWDE OMGEVING

9.1 Bevolkingsprognose 2019-2030 Bevolkingsgroei Minder dan -4 % -4 tot -2 % -2 - 0 % Meer dan 0 %

ARBEIDSMARKT & TALENT

Bron: Primos 2019, bewerking provincie Overijssel

9.2 Verhuizingen binnen Twente: waar gaan de vertrekkers naartoe

Bron: PBL, Ministerie I&M (SVIR)

De richting van de pijl laat zien waar de

9.5 Groene druk: landschapssbescherming in stadsranden

meeste verhuizers per saldo heen gaan in

VESTIGINGSKLIMAAT

de periode 2013-2017. De dikte geeft aan hoe groot het verhuistekort is.

Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel

9.3 Verhuizingen binnen Twente: waar komen de vestigers vandaan

CIRCULAIRE ECONOMIE

De richting van de pijl laat zien waar de meeste vestigers per saldo vandaan komen in de periode 2013-2017. De dikte geeft aan hoe groot het verhuisoverschot is.

Bron: CBS, bewerking provincie Overijssel Bron: CBS, provincies, bewerking PBL Atlas Twente 68

Atlas Twente 69

De aanwezigheid van groen en speelmogelijkheden, zoals hier in woonwijk de Bornsche Maten, is belangrijk voor de gezondheid. (gemeente Borne)

In particuliere opdracht gebouwde woningen aan de Lonnekerspoorlaan, Roombeek in Enschede. (gemeente Enschede)

Atlas Twente 70

Tuindorp â&#x20AC;&#x2DC;t Lansink werd gebouwd op aandringen van Charles Theodorus Stork, zodat zijn arbeiders fatsoenlijk konden wonen. Hiermee werd bovendien de Hengelose woningvoorraad flink uitgebreid. (gemeente Hengelo)

Het stadje Ootmarsum wordt opgenomen in het groene Twentse landschap. (Pauline Koelman)

Atlas Twente 71

HET STADSPARK VAN NEDERLAND Oorspronkelijk was Twente een landelijk

landelijke regio met alle kenmerken van

van de ander). Je ziet het ook in het

gebied, net zoals Salland, Drenthe en

dien: rustiek, groen en veilig. Vrijwel

Twentse winkellandschap. Haaksbergen

de Achterhoek. Waarschijnlijk was de

nergens in Nederland ben je vanuit de

en Losser kunnen nog zo veel investeren

streek ook landelijk gebleven als koning-

grote stad zo snel in het buitengebied als

in hun centrum, de trek richting

koopman Willem I niet had besloten ’s

in Twente. En dat geldt natuurlijk ook

Enschede – waar steeds meer grote

lands textielnijverheid grotendeels in

andersom. Uit de pendel- en koopstromen

winkelketens te vinden zijn – is niet

Twente te vestigen. Zijn argumentatie:

blijkt dat er nauwe contacten zijn tussen

tegen te houden. En omdat de consument

de inheemse bevolking had ervaring met

stad en ommeland. Het grootste deel

z’n euro maar één keer kan uitgeven,

huisnijverheid, was kinderrijk en wist

van het Twentse woon-werkverkeer

moeten er in Twente zeker geen nieuwe

de handen uit de mouwen te steken. De

beperkt zich tot intraregionale

locaties à la Plein Westermaat bijkomen.

industrialisatie vanaf 1830 zorgde in

verplaatsingen. Wel is het voornamelijk

Concentreer het winkelbestand liever

Twente voor een ware bevolkingsexplosie.

eenrichtingsverkeer: veel inwoners van

in het hart van de Twentse steden en

Vanuit de rest van het land stroomden

plattelandsgemeenten zijn voor hun werk

dorpen. Desondanks mogen we zeggen

arbeidskrachten toe. Rond de fabrieken en

aangewezen op de stad. Steeds meer

dat Twente als regio nog steeds in balans

arbeiderswijken ontstond een dynamische

Tukkers, onder wie jongeren, verhuizen

is. De streek combineert het beste van

stedelijke agglomeratie, het Nederlandse

naar de steden of gemeenten die eraan

stad en land. ‘Citypark Twente’, in de

‘Manchester’. De textielindustrie is

grenzen. Met name Borne is in trek. Dat

woorden van positioneringsexpert Onno

intussen weg, maar nog altijd is Twente

verklaart tevens waarom rekenmeesters

Maathuis: het stadspark van Nederland –

dichtbevolkt en verstedelijkt. Anno

verwachten dat bevolkingskrimp met

een regio waar je het park niet in de stad

nu woont de helft van de Tukkers in

name zal optreden in de landelijke

vindt, maar juist steden in het park.

Enschede, Hengelo en Almelo en de helft

gemeenten, zoals Twenterand, Dinkelland

in plattelandsgemeenten. De drie steden

en Hof van Twente.

zijn grootstedelijk met alle lusten en lasten die daarbij horen. Als ze zouden

Deze ontwikkeling kunnen we overal

fuseren tot Twentestad, vormen ze in één

waarnemen. Economisch-geografen

klap de vijfde stad van het land.

hebben het over het agglomeratie-effect (succes trekt succes aan) en waterbed-

Tegelijkertijd is Twente nog altijd een

effect (groei van de één gaat ten koste

TECHNIEK ALS MOTOR

OALE GROOND 10 NATUUR EN LANDSCHAP

Legenda

Twente is een streek met grote landschappelijke kwaliteiten. Het

Landen, gronden en occupatie

Twentse landschap is een vrolijke

Bos en houtwal

afwisseling van beken en bossen,

Heide- en moerasgrond

kanalen en houtwallen, natte en

Ontgonnen veengrond

droge gronden en is al eeuwenlang

Grasland Akkerland

oale groond heeft Twente gezegend

Stedelijk gebied

met vruchtbare beekdalen, essen,

Rivier, beek en overig water

houtwallen, heidevelden en bossen.

Kanaal

En daar waar ontginning later

Fijnmazig wegennetwerk

volgde of uitbleef - met name langs de landsgrens - is unieke natuur

Natura 2000-gebied

ontstaan. Het landschap is veelzijdig

Reliëf

en kleinschalig en door de vele paden

ARBEIDSMARKT & TALENT

in bewerking. De bewerking van de

en routes goed toegankelijk.

Het Twentse landschap is voortdurend aan (menselijk geïnitieerde) veranderingen onderhevig geweest en is dat nog steeds. Het landschap is bijvoorbeeld veel opener geweest. Veranderingen in de landbouw en de opkomst van de industrialisatie hebben

VESTIGINGSKLIMAAT

Bronnen: Waterschap Vechtstromen Geoportaal Overijssel Natuurtypen volgens Compendium voor de Leefomgeving Top 50 NL GIS

veel invloed gehad op het Twentse landschap van nu. En vergeet niet de sterke opkomst van recreëren in het landschap. De oale groond CIRCULAIRE ECONOMIE

weerspiegelt dus de tijdgeest en haar omgang met de leefomgeving.

Atlas Twente 74

Atlas Twente 75

0

2 1

N

4 3

5km

a Park/Recreatiegebied

Atlas Twente 76

1980

2010

Bron: Hybrid Landscapes, Nederland 1860 -2010, MUST Stedebouw (2010)

Atlas Twente 77

ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004.

10.1 De ontwikkeling van Twente in stapjes van 30 jaar

CIRCULAIRE ECONOMIE

i

1890

ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004. ds Architecture Institute at the-Architecture Bienniale 2004.470 0561 - mail@must.nl - www.must.nl Amsterdam - The Netherlands T +31 (0)20 470 2013 - Venice F +31 (0)20 ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004.

MUST urbanism stedebouw Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - mail@must.nl - www.must.nl MUST urbanism stedebouw

i i

1860

ds Architecture Institute at the Architecture Bienniale Venice 2004. ds Architectuurinstituut voor de Architectuurbiënnale Venetië 2004.

Amsterdam - The Netherlands - T +31 (0)20 470 2013 - F +31 (0)20 470 0561 - mail@must.nl - www.must.nl MUST urbanism stedebouw

VESTIGINGSKLIMAAT

i

80 2010 ARBEIDSMARKT & TALENT

1950

nsiva/Poligono di tiro Verdedigingslinie/Schietterrein

10 NATUUR EN LANDSCHAP TECHNIEK ALS MOTOR

OALE GROOND

1920

TECHNIEK ALS MOTOR

OALE GROOND

Ruimtelijke condities voor landnatuur, 2015 10.3 Ruimtelijke condities voor landnatuur

10 NATUUR EN LANDSCHAP

10.4 Aantal kilometer tot bos

Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale milieucondities, geschikt is

Percentage doelsoorten waarvoor leefgebied, bij optimale

Kijk ook eens naar: alle Natura 2000 gebieden Atlas Twente Link

milieucondities, geschikt is: 0 - 10

< 1 km

10 - 25

1 - 2 km

25 - 50

2 - 5 km

50- 75

>5 km

75 - 90

Geen

90 - 100

gegevens

Bergentheim

pbl.nl

Kloosterhaar

Vroomshoop

Bron: Wageningen Environment Research (2017) Bron: Wageningen Environmental Research

Bron: Compendium voor de Leefomgeving/CBS (2016)

ARBEIDSMARKT & TALENT

10.2 Vernieuwde geomorfologische kaart van Twente, indeling van Beek (2009)

0 – 10 10 – 25 25 – 50 50 – 75 75 – 90 90 – 100

Geesteren Vriezenveen

10.5 Groene dooradering van het landschap

Ootmarsum

Tubbergen

10.6 Aandeel groene landschapselementen

Dekzandlandschap Dal van de Dinkel Denekamp

Albergen Weerselo

ALMELO

Rossum

Saasveld

Dekzandlandschap Bekken van Hengelo

RIJSSEN

OLDENZAAL

natuurnetwerk

0 - 1%

6 - 8%

bebouwingskern

1 - 2%

8 - 10%

voldoende groene elementen

2 - 3%

10 - 15%

onvoldoende groene elementen

3 - 4%

15 - 25%

4 - 6%

> 25%

BORNE

Enter

HENGELO

Losser

Delden Lonneker

Overdinkel Goor

Markelo

ENSCHEDE

Diepenheim

VESTIGINGSKLIMAAT

Wierden

Stuwwal- en smeltwaterlandschap Twente-West

Boekelo

Hengevelde

Stuwwal- en grondmorenelandschap Twente-Oost Haaksbergen

Beekoverstromingsvlakte Dalvormige laagte, met veen

Stuwwal- en grondmorene landschappen

Dalvormige laagte, zonder veen

Hoge grondmorene rug

Droog dal (dekzandkopjes)

Hoge stuwwal

Dekzandlandschap

Lage stuwwal

Dekzandruggen

Grondmorene (welvingen)

Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden

Beekdallandschap

Grondmorene vlakte

Gordeldekzandrug

Veenkoloniale ontginningsvlakte

Grondmorene rug

Dekzandkopje

Veenrestruggen- en vlakten

Lage smeltrug

Dekzandvlakte

Moerassige vlakte

Bron: De Staat van het Landschap (Landschap Overijssel, 2017)

Beekdalbodem, met veen Behalve landschappelijke waarde, hebben landschapselementen een belangrijke functie voor planten en dieren in het buitengebied. Een aandeel landschapselementen van 10% van de totale oppervlakte is in principe voldoende voor de ecologische basiskwaliteit van het buitengebied. De groene dooradering is op basis van de topografische kaart voor ieder kilometervak in Overijssel bepaald. Daarbij is gekeken naar de verhouding tussen het oppervlakte natuurlijk groen (bossen, natuurgebieden, kleine landschapselementen en erfgroen) en het overige oppervlak (huizen, wegen, landbouwgrond).

Bron: Veranderend Platteland (Wildeboer, S. 2017) / Beek, R. van (2009), Reliëf in Tijd en Ruimte

Atlas Twente 78

Bron: De Staat van ons Landschap (Landschap Overijssel, 2017)

Atlas Twente 79

CIRCULAIRE ECONOMIE

Beekdallandschap

De Kroezeboom bij Fleringen is een van de oudste bomen van Nederland. Een kroezeboom, meestal een eik, geeft een grens of kruispunt aan. (Paulien Koelman)

In het Lutterzand heeft de Dinkel haar natuurlijk meanderend verloop behouden. (Regio Twente)

Het beekdal- en heidelandschap van Springendal en Dal van de Mosbeek wordt vernat, onder andere voor de de alluviale bossen langs de beek. (provincie Overijssel) Ooit was het Witte Veen bij Haaksbergen een uitgestrekt hoogveengebied waar boeren schapen lieten grazen. Nu houden Schotse hooglanders het gebied open en zorgen daarmee voor variatie in de plantengroei. (Regio Twente)

Atlas Twente 80

Atlas Twente 81

TECHNIEK ALS MOTOR

WATER STROOMT? 11 WATER

Legenda

Het watersysteem in Twente is heel erg divers. Denk aan de vele

Watersysteem

beken en bronnen, het industriële

Rivier

Twentekanaal voor scheepvaart en

Kanaal

wateraanvoer, de recreatieve Regge

Waterloop met groot belang voor

en Dinkel of het stedelijk water.

de waterafvoer Waterloop

water en de opgaven van nu

Wateroppervlakte

en de nabije toekomst zien.

Reliëf laag-hoog

Enerzijds leidt een gebrek aan neerslag tot watertekorten met

Droog en nat

drooggevallen waterlopen,

Drooggevallen waterloop

schade voor de landbouw,

(zomer 2018)

industrie, scheepvaart, natuur en

Risicogebied wateroverlast

bebouwing tot gevolg. Anderzijds

ARBEIDSMARKT & TALENT

De kaart laat de omgang met

(huidig en toekomstig)

zorgt een neerslagoverschot voor (grond-)wateroverlast in de

Occupatie

Twentse beekdalen, onderaan de

Bebouwing

meer stroomafwaarts. Het beter

Bedrijventerrein aan groot,

vasthouden van water is in beide

bevaarbaar water

gevallen een noodzaak en creëert Functies

een robuuster watersysteem.

Waterwingebied grondwater

Zie ook:

Waterbeschermingsgebied

www.klimaateffectatlas.nl

Haven

www.vechtstromen.nl

Sluis

HUISWERK REGIO TEAM - Verzilting Duitsland - Stroomgebieden (Kaart Waterschap) - Waternetwerkkaart Duitsland

Atlas Twente 82

Atlas Twente 83

0

2 1

N

4 3

5km

CIRCULAIRE ECONOMIE

Bronnen: Wateratlas Overijssel (2018) Geoportaal Overijssel (2018) Functiekaart Water, Actualisatie Omgevingsvisie (2017/2018) Prov.

Overijssel Hoogtekaart Nederland, www.ahn.nl

VESTIGINGSKLIMAAT

stuwwallen en in het watersysteem

3. Wat speelt er en wat komt er op ons af?

3.1

Onderscheid in deelgebieden

Zowel voor de invulling van de zorgplichten (hoofdstuk 4), de strategische beleidsdoelen (hoofdstuk 5) als de sturingsfilosofie (ยง5.6), geldt dat gemeenten in de omgevingsvisie Kijk ook eens in: onderscheid kunnen maken naar deelgebieden.

Ons water in Overijssel

RIJSSEN

11.3 Signaalkaart bodemdaling okt 2016 - okt 2018

Minder dan 5 km

Minder dan 5 km Weinig daling 5 10 km Continue daling

5 - 10 km 10 - 25 km

10 - 25 km daling Significante 25 - 50 km Veel daling 50 km of meer

25 - 50 km 50 km of meer

ARBEIDSMARKT & TALENT

In de regio Twente kunnen we onderscheid maken in een aantal deelgebieden. We maken onderscheid tussen bebouwd gebied (bestaande bouw en nieuwbouw) en buitengebied. Daarnaast Atlas Twente maken we onderscheid in drie geografische deelgebieden op basis van deLink (geo)hydrologische eigenschappen van het gebeid. Deze karakteristieken hangen samen met mogelijke kwetsbaarheid voor wateroverlast en droogte of de opbouw van de ondiepe ondergrond en grondwatersituatie (en daarmee de mogelijkheid om regenwater te infiltreren). Dit zijn voorbeelden van het toepassen van de lagen benadering, 11.1traditionele Hoogtekaart van de regio Twentewaarbij het bodem en watersysteem de onderlegger vormt van de fysieke leefomgeving.

11.2 Doorlopend potentiteel neerslagoverschot 2018

Wateraanvoer

ALMELO

TECHNIEK ALS MOTOR

WATER STROOMT?

Dit hoofdstuk beschrijft de huidige situatie voor het thema water in het gebied. Ook komen de ontwikkelingen aan de orde die het gevolg zijn van klimaatverandering en landgebruik.

11 WATER

Bron: KNMI (2018)

Bron: Klimaateffectatlas (2018)

ENSCHEDE

VESTIGINGSKLIMAAT

11.4 Wateraanvoer in Twente

HENGELO

Figuur 6. Hoogtekaart van de regio Twents waternet. De stuwwal links is de Sallandse Heuvelrug.

Twente is wat betreft geo-hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt Rechts de stuwwal bij Oldenzaal.

Tussen destroomgebied stuwwallen het Reggedal.

Uiterst ligt het de regio begrensd door de Sallandse Heuvelrug (78m hoog). Het van deligt Dinkel wordt aan de westkant begrensdrechts door de heuvelrug bij Dinkeldal.

Oldenzaal (max. 75m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt

CIRCULAIRE ECONOMIE

het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge. (bron: Waterschap Vechtstromen)

De regio Twents waternet is wat betreft (geo-)hydrologische eigenschappen een divers gebied. In het oosten ligt het stroomgebied van de Dinkel. In het westen wordt de regio begrensd door de Sallandse heuvelrug (78 m hoog). Het stroomgebied van de Dinkel wordt aan de westkant begrensd door de heuvelrug bij Oldenzaal (max 75 m hoog). Het gebied tussen de twee heuvelruggen watert voornamelijk af richting het noordwesten. Richting het noordwesten wordt het gebied vlakker en vindt afwatering plaats via de Regge.

Dinkeldal De Dinkel is een sterk meanderende beek die begint in Noordrijn-Westfalen tussen Coesfeld en Ahaus. Bij Losser in Twente komt de Dinkel Nederland binnen, stroomt langs het Lutterzand en Atlas Twente 84(gemeente Dinkelland). In het Dinkeldal is verlaat Nederland weer in de buurt van Ootmarsum

Bron: Extreme droogte 2018 (Hans Gels) Vechtstromen

Atlas Twente 85

De Roombeek functioneerde eeuwen als aan- en afvoer van water voor de textielindustrie en werd uiteindelijk gedempt. Met de herbouw van de woonwijk is de beek weer hersteld. De Roombeek heeft wisselende waterstanden en voert na heftige regenbuien meer water af.

(Baasin Fotografie)

Door de droogte van 2018 viel onder andere de Schipbeek bij Diepenheim droog. En ook dit jaar hebben we weer een ernstig watertekort, met gevolgen voor onder andere de landbouw, de scheepvaart en de industrie. (provincie Overijssel)

Atlas Twente 86

Het Kristalbad, tussen Hengelo en Enschede, vangt overtollig water op, gaat versnippering van het gebied tegen, zuivert water op een natuurlijke manier, verbindt Driene en Twekkelo en biedt recreatiemogelijkheden. (gemeente Hengelo)

KanoĂŤrs op de Regge. Eerder veroorzaakte de rivier de Regge geregeld overstromingen. Nu wordt geprobeerd het natuurlijke verloop van de rivier in ere te herstellen. (Emile Willems)

Atlas Twente 87

WATER IS MEER DAN H2O Wat zou Losser zijn zonder de Dinkel,

maakt kleuren intensiever en geeft

we vooral sinds de eeuwwisseling. Door

Enter zonder de Regge en Vroomshoop

glans aan onze omgeving. Niet voor

enorme hoeveelheden neerslag in korte

zonder het Overijssels kanaal? Overal

niets gaan we ’s zomers bij voorkeur

tijd kunnen straten in kolkende rivieren

en altijd is water cruciaal geweest voor

aan het water zitten, op een bankje,

veranderen en kelders onderlopen. De

regionale ontwikkeling, ook in Twente.

terrasje of zelfs pootjebadend. Van alle

opwarming van de aarde begint haar

De nabijheid van water maakte handel,

landschapselementen geeft water ons de

tol te eisen, ook in Twente. Of zoals

nijverheid en transport mogelijk. Daarom

meest intensieve zintuigelijke ervaring.

kunstenaar Marcel Mariën het eens

bouwde men vroeger nederzettingen

Op zoek naar omgevingskwaliteit

beeldend uitdrukte: ‘Wie de wolken in

graag in de buurt van een bron, rivier

investeren gemeenten dan ook steeds

brand steekt, zal regen oogsten.’ Met het

of beek. Soms zie je het ook terug in

meer in water. Zo brengt Almelo het

oog op de klimaatverandering is het zaak

plaatsnamen. Neem Overdinkel en

water op grote schaal terug in de stad

het water om ons heen goed in de gaten

Glanerbrug, waar het direct duidelijk

om het centrum weer aantrekkelijk

te houden. Nadenken over de rol van

is. Maar ook de naam Wierden heeft

te maken. Maar ook kleine ingrepen,

water in de Twentse steden en dorpen

bijvoorbeeld een link met water: het komt

zoals fonteinen, waterspuwers en

is daarom niet alleen leuk, maar ook

van ‘Wederden’ dat mogelijk ‘bevloeide

waterspeelobjecten verhogen de sfeer in

toekomstgericht. Water is meer dan H2O

strook grasland langs een rivier’

binnensteden. Ze bieden verfrissing en

– we leven ervan, maar moeten er ook

betekent. Het belang van water gaat

zijn een bron van vermaak.

mee leren leven.

echter verder dan de economie. Want water staat voor leven. De mens kan

De uitdaging in onze omgang met water

dagenlang zonder voedsel, maar zonder

is echter dat we geen nat pak krijgen.

water houden we het niet lang vol.

Want het moet natuurlijk wel leuk blijven.

Die ambivalente relatie zie je ook bij

Behalve noodzakelijk is water aangenaam.

regen: een paar druppels is niet erg, maar

Water zorgt voor ruimtelijke kwaliteit in

een hoosbui vraagt om bescherming. Dat

stad en land. Het heeft magneetwerking:

we ons in tijden van droogte – Twente

we kijken er graag naar – het werkt

behoort tot de droogste gebieden van ons

stressverlagend – en genieten van de

land – tegelijkertijd steeds meer moeten

stroming en glinstering ervan. Water

wapenen tegen het wassende water, zien

TECHNIEK ALS MOTOR

MET ONS BOERENVERSTAND 12 VOEDSEL EN LANDBOUW

Legenda

Twente is van oudsher een agrarisch gebied.

Ook de grote steden, Enschede, Almelo en

Productie

Hengelo, waren tot het midden van de 19e

Akkerbouw

eeuw kleine stadjes met een sterk agrarisch karakter. De agrarische sector is nog

Grasland

MEERWAARDE BIOMASSA

Voedergewassen

MEERWAARDE BIOMASSA

steeds belangrijk en staat voor een grote

Kassen

duurzame landbouw; kringlooplandbouw.

Innovatie

Twente is door de minister aangewezen als MEERWAARDE BIOMASSA

één van de vijf experimenteergebieden

MEERWAARDE BIOMASSA

voor kringlooplandbouw. Experimenteren

Hoger agrarisch onderwijs Mineral Valley Twente:

REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN

is nodig om uiteindelijk voedsel te

PROEFTUIN MINERAL VALLEY

produceren dat minder schadelijk is

Projecten ten behoeve van een gezondere bodem en het hergebruik van biomassa

BODEMGEZONDHEID & WATER

voor natuur, milieu en klimaat.

REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN

Het experimenteren gebeurt binnen MEERWAARDE BIOMASSA

Mineral Valley Twente, een samenwerking

Agrisch Opleidingscentrum

van overheden, onderzoek- en

Bronnen: www.mineralvalley.nl Basisregistratie gewaspercelen BRP (NL) Geoportaal Overijssel Open street maps (DU)

VESTIGINGSKLIMAAT

onderwijsinstellingen en ondernemers in de agro & food sector. In verschillende REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN

proeftuinen onderzoekt Mineral Valley Twente (link) nieuwe oplossingen en technieken op het gebied van regionale

LANDBOUW, KLIMAAT & MAATSCHAPPIJ

REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN

voedselproductieketen, landbouw en

ARBEIDSMARKT & TALENT

LANDBOUW, KLIMAAT & MAATSCHAPPIJ

opgave, namelijk een overgang naar een

maatschappij, meerwaarde biomassa REGIONALE VOEDSELPRODUCTIEKETEN

en klimaat, bodemgezondheid en water. Door gebruik te maken van haar innovatiekracht en kennis wil Twente meer

CIRCULAIRE ECONOMIE

dan gemiddeld in Nederland bijdragen aan de verduurzaming van de landbouw.

De kaart toont het kleinschalige landschap met voornamelijk veeteelt in combinatie met de verschillende proeftuinen.

Atlas Twente 90

Atlas Twente 91

0

2 1

N

4 3

5km

TECHNIEK ALS MOTOR

MET ONS BOERENVERSTAND 12 VOEDSEL EN LANDBOUW

Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015 12.1 Milieucondities bepaald door stikstofdepositie, 2015 Goed Matig

Goed Matig Slecht

Slecht Geen oordeel

rijssel

Prognose voor 2030

Aantal ondernemingen neemt af *

Vrijkomende agrarische bebouwing per regio

Schaalvergroting neemt toe

< 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2

bouwen leidt n onveiligheid. gezondheidsminaliteit aan. ziening voor .

Megabedrijven Schaalvergroting

Hardenberg

Nieuwe familiebedrijven

ouwing in Overijssel

Zwolle

Traditionele familiebedrijven

Prognose voor 2030

Aantal ondernemingen neemt af * Schaalvergroting neemt toe familiebedrijven Kleine

Vrijkomende agrarische bebouwing per regio Almelo

nderhoud van leegstaande gebouwen leidt edering van het landschap en onveiligheid. de asbestdaken vormen een gezondheidsovendien trekt leegstand criminaliteit aan. of verhuur als oudedagsvoorziening voor Bron: Meta-Natuurplanner, WUR blijkt steeds vaker een illusie.

hobbyboeren

12000

< 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 Hengelo Enschede150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2

pbl.nl

door toenemende leegstand.

Megabedrijven Schaalvergroting

Hardenberg

Nieuwe familiebedrijven

Bron:inMeta-Natuurplanner WUR voor 2030 Prognose e bebouwing Overijssel Zwolle

12000

hobbyboeren

12.3 Aantal ondernemingen in Overijssel

< 50.000 m2 50.000 - 150.000m2 150.000 - 300.000m2 > 300.000 m2

Hengelo Enschede

Hardenberg

Heel grote bedrijven Megabedrijven Schaalvergroting Schaalvergroting

8000 10000

Nieuwe familiebedrijven Nieuwe familiebedrijven Traditionele familiebedrijven Traditionele familiebedrijven

Prognose hergebruik 2017 – 2030

Kleine Kleinefamiliebedrijven familiebedrijven

Almelo

12000

20%

Actuele leegstand

45-50

15%

VESTIGINGSKLIMAAT

Slecht onderhoud van leegstaande gebouwen leidt tot verloedering van het landschap en onveiligheid. gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar 20% vormen Verweerde asbestdaken een gezondheidsrisico. Bovendien trekt leegstand criminaliteit aan.

Prognose leegstand Verkoop of verhuur als oudedagsvoorziening voor 2017 – 2030 Zwolle en de boer blijkt steeds vaker een illusie. Leeftijd Agrariërs 50-55 n.

Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar

55-60

hobbyboeren Hobbyboeren

Hengelo 8000 Enschede

In agrarisch gebruik 2030

6000

50-55

60-65

Prognose leegstand 2017 – 2030

45-50

15%

55-60

Leeftijd Agrariërs 60-65

10%

Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar

Prognose hergebruik 2017 – 2030

20%

40-45

50-55

70-75

5%

75 > 70-75 45-50

15%

5% < 40

0

8000

4000

65-70

In agrarisch gebruik 2030

0

4000

65-70

Actuele leegstand 40-45 10% en hergebruik

< 40

10000

6000

55-60

75 >

60-65

Let op: in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, 2000 landbouwbedrijven, 2000 omdat ze niet meer 6000 2001 2004 2007 2010 2013 2016 voldoen aan de nieuwe 2001 2004 2007 2010 2013 2016 definitie van actief landbouwbedrijf.

0

10%

0

Het kleinschalige landschap van Twente biedt kansen voor een toekomstgerichte, natuurinclusieve landbouw. (provincie Overijssel)

4000

Bron: Provincie Overijssel Bron: Provincie Overijssel 65-70 *) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf. *) in de voorlopige cijfers verdwijnen er in 2016 ca. 600, vooral kleine, landbouwbedrijven, omdat ze niet meer voldoen aan de nieuwe definitie van actief landbouwbedrijf.

40-45

Atlas Twente 92 5%

Atlas Twente 93

70-75 75 >

2000

< 40

2001 2004 2007 2010 2013 2016

CIRCULAIRE ECONOMIE

asbest

Kleine familiebedrijven neemt toe Schaalvergroting

Almelo

Leeftijd Agrariërs 12.2 Leeftijd agrariërs in Overijssel, 2017 Gemiddelde leeftijd is 57,1 jaar

en hergebruik uwing

Aantal ondernemingen neemt af *

Traditionele familiebedrijven

10000 Vrijkomende agrarische bebouwing per regio

onder druk door toenemende leegstand.

In 1971 wordt in Tubbergen een demonstratie van boeren tegen de voorgenomen ruilverkaveling hardhandig de kop in gedrukt. Dit protest zal uiteindelijk leiden tot een modernisering van de Ruilverkavelingswet. (Rob Mieremet, Nationaal Archief / Anefo)

ARBEIDSMARKT & TALENT

Geen oordeel

TECHNIEK ALS MOTOR

VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE 13 ENERGIE

Legenda

Met de ondertekening van het Klimaatakkoord in Parijs staat

Netwerk

Nederland, en ook Twente, voor

Gasnetwerk

een grote opgave: we moeten flink

Hoogspanningsnet

energie besparen, energie duurzaam

Verdeelstation elektra

opwekken en overstappen naar

Warmtenet

andere infrastructuur en opslag).

ARBEIDSMARKT & TALENT

een nieuw energiesysteem (met Opwekking

De besparingsopgave ligt vooral

Energiecentrale

bij de industrie, mobiliteit en in

Windturbine (>1 MW)

de gebouwde omgeving. Zo zie je

Collectief zonproject

op de kaart de grootverbruikers

- gerealiseerd

van energie en de woningen die

- in voorbereiding

energiezuiniger gemaakt moeten

Gasveld

worden. Duurzame energie wordt onder andere opgewekt met de

Verbruik

afvalverbrandingsinstallatie Twence

Grootverbruiker Gronings gas Woning met laag

Enschede. Het aantal zonnevelden

energielabel (D t/m G)

en windturbines is zeer beperkt,

Bebouwing

zeker als je het vergelijkt met de

Bedrijventerrein

vele windturbines in Duitsland. bestaande fossiele brandstoffen, ook uit de Twentse gasvelden, vervangen.

Voor het transport zijn de leidingenstelsels belangrijk.

Wat daaraan opvalt is dat het hoofdnetwerk zich beperkt tot de Twentse steden. En dat de netwerken van Nederland en Duitsland niet goed met elkaar zijn verbonden.

Atlas Twente 94

Atlas Twente 95

0

2 1

N

4 3

5km

CIRCULAIRE ECONOMIE

Bronnen: www.nationaleenergieatlas.nl www.ep-online.nl www.ftm.nl/artikelen/dit-zijn-de200-grootgebruikers-van-groningsgas?share=1 geoportaaloverijssel.nl (2018 Aardbevingen en gaswinlocaties in Overijssel) Lokale Energie Monitor 2018, collectieve zonprojecten www.windstats.nl/statistieken/ Gasunie Nederlands transport systeem (2015) https://www.proplanta.de/Maps/ Windkraftanlagen_points1404907272. html (windenergie duitsland)

Deze hernieuwbare energie gaat de

VESTIGINGSKLIMAAT

en de warmtenetten van Hengelo en

TECHNIEK ALS MOTOR

VRAAG EN AANBOD VAN ENERGIE 13 ENERGIE

13.1 Energieverbruik van Twentse gemeenten t.o.v. Nederland

13.2 Hoofdtransportnet elektriciteit van Tennet

Gemiddeld aardgasverbruik in m3 2000

1500

ARBEIDSMARKT & TALENT

1000

500

0

E

ns

e ch

de

m Al

el

o H

g en

el

o

r Bo

ne O

ld

a za en H

l

aa

ks

r be

e n n n n d er nd nt te or ge de ss an o r ll a ol o er er e we d e i L t H T b k n b W le in en an en D el Tu Tw fv H js s i o R H

ge

n

N

e

r de

la

nd Bron: www.tennet.eu

13.3 Energieopgave Twente in beeld

4000

3000

2000

Kijk ook eens in:

VESTIGINGSKLIMAAT

Gemiddeld elektriciteitsverbruik in kWh

Twentse energiestrategie

1000

Atlas Twente Link

0

ed

e

m Al

el

o H

g en

el

n al rn te za oo ol n d e n -H ld le en O el H ji ss R

o

Bo H

rn of

e de

e Tw

er en en en nd nd ss rg rg rd ra ll a o e e e e e i L t b kk bb W en ks in Tu Tw D aa H

e nt

Bron: CBS (Q3, 2017)

N

e

r de

la

nd

Bron: Twentse energiestrategie (februari 2018)

Atlas Twente 96

Atlas Twente 97

CIRCULAIRE ECONOMIE

En

h sc

De warmtekrachtcentrale van Roombeek wordt ook wel de Stadshaard van Enschede genoemd (Regio Twente)

Tussen Almelo en Borne wilt Twence een mestverwaardingsinstallatie bouwen, die de agrarische sector helpt bij de verwerking van mest en bijdraagt aan de realisatie van de doelstellingen op het gebied van duurzame energie en de terugwinning van grondstoffen. (Twence)

Atlas Twente 98

De ondernemers van de bedrijventerreinen in Enter willen gezamenlijk verduurzamen en onderzoeken nu of zij op hun daken zonnepanelen kunnen leggen. (Laura Spackler)

Zonnepark De Groene Weuste is een initiatief van bewoners uit Wierden en Enter. (Jan Sasbrink)

Atlas Twente 99

TECHNIEK ALS MOTOR

KRINGLOPEN MAKEN 14 CIRCULAIRE ECONOMIE

Legenda

In 2050 heeft Nederland een circularie economie, waarin afval niet bestaat en grondstoffen steeds opnieuw worden gebruikt. In andere

Materiaalstromen Biovergistingsinstallatie

wil meer dan gemiddeld bijdragen

Compostbedrijf

aan de verduurzaming van de

Circulaire bouwproject

ARBEIDSMARKT & TALENT

woorden: kringlopen maken. Twente

landbouw door het ontwikkelen van technologie en kennis.

Infrastructuur

Om grondstoffen en materialen

Infrastructuur gevaarlijke

opnieuw te kunnen gebruiken,

stoffen

moeten deze verplaatst en

Industrieterrein

opgeslagen worden. Bestaande

Haven

bedrijventerreinen, die multimodaal

4

Milieucategorie 4

zijn aangesloten, zijn daarom van

5

Milieucategorie 5

belang. Net als terreinen met een Wat opvalt is de gelijkmatige verspreiding van de categorie

VESTIGINGSKLIMAAT

Bronnen: Transitieagenda circulair bouwen Overijssel 2019 (link) www.avih.nl/biomassakaart www.ibis-bedrijventerreinen.nl Geoportaaloverijssel (2018)

hoge milieucategorie.

4 terreinen over de regio en het beperkte aantal bedrijventerreinen met de de hoogste categorie (5). De A1, A35, de Twentekanalen en het spoor verbinden Twente zowel met het westen van Nederland als met Duitsland.

CIRCULAIRE ECONOMIE

Atlas Twente 100

Atlas Twente 101

0

2 1

N

4 3

5km

Meer dan 20

51 – 100 101 – 250 Meer dan 250 TECHNIEK ALS MOTOR

KRINGLOPEN MAKEN 14 CIRCULAIRE ECONOMIE

Figuur 3.2 Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018 Figuur 3.1 Biomassa en voedsel Bouw Activiteiten circulaire economie per gemeente, 2018

Figuur 3.2 Figuur 3.2 Initiatieven circulaire per gemeente, 2018 Initiatieven circulaire economie economie per gemeente, 2018

Aantal initiatieven Aantal initiatieven Alle transitieagenda's 14.1 Activiteiten circulaire economie

101 – 250

Consumptiegoederen

51 – 100 101 – 250 Meer dan 250

Meer dan 1000

pbl.nl

101 – 250 Consumptiegoederen

Kunststoffen

Aantal initiatieven

Aantal initiatieven

251 – 500

Meer dan 51 500 – 100

Biomassa en voedsel

Meer dan 26 – 50 250 51 – 100 101 – 250

Bouw

Aantal initiatieven 5 of minder

2–5

25 of minder

251 – 500

Meer dan 20

26 – 50 Kunststoffen

Meer dan 500

Aantal initiatieven

101 – 250 Aantal initiatieven

51 – 100

2–5

pbl.nl

251 – 500

pbl.nl pbl.nl

Consumptiegoederen

pbl.nl

pbl.nl

Meer dan 500 Bron: PBL (2019)

Meer dan 5

per onderwerp uit degericht transitie­ op lokale reparatie en recycling (denk aan het inzamelen en verwerken van Maakindustrie d over het land voorkomen, zwerfplastic in de wijk),initiatieven voedsel produceren en maakindustrie consumeren in de wijk, het uitwisselen 14.3metCirculaire in de 14.4 Circulaire initiatieven consumptiegoederen Aantal initiatieven eiten uit de transitieagenda Aantal initiatieven van boeken via een Minibieb en het delen van andere producten.

Consumptiegoederen Kunststoffen tief meer activiteiten in het 10 of minder 50 of minder rnamelijk om vergisters en Aantal initiatieven in 2018 Aantal initiatieven in 2018

51 – 100

30 | Circulaire economie in kaart

0–1 2–5 Meer dan 5

0–1

Kunststoffen 2–5

Meer dan 5 Aantal initiatieven 0–1 2–5

26101 – 50–

Meer dan 5

250

51 – 100

251 – 500 dan pbl.nl

500

pbl.nl

Meer dan 100 Meer

pbl.nl

Meer dan 100 Bron: PBL

Aantal initiatieven

Aantal initiatieven

10Meer of minder dan 51 – 100 11500 – 25

26 – 50

pbl.nl

Aantal initiatieven Maakindustrie 11 – 25 van de geografische spreiding van activiteiten per onderwerp uit de transitie­ Uitgaande Consumptiegoederen 5051 of 50 ofminder –minder 100 26 50 26 – 50 agenda’s (zie paragraaf 2.2), blijkt dat deze veelal verspreid over het land voorkomen, met 51 –- 100 100 51 –- 100 51 100 wederom een accent in de grote steden. Alleen de activiteiten uit de transitieagenda 51 Aantal initiatieven – 250 Aantal initiatieven 101101 –-250 101 250 Meer dan Meer 100 tonen een ander patroon: er zijn relatief meer activiteiten in het Maakindustrie Biomassa &dan Voedsel 100 251 – 500 251 500 10 of minder (noord)oosten van het land (figuur 3.2). Het gaat hier voornamelijk om vergisters en 251 – 500 50 of minder Aantal initiatieven Meer dan Meer dan 500 pelletkachels.

500

Kunststoffen

VESTIGINGSKLIMAAT

pbl.nl

pbl.nl

pbl.nl

101 – 250

11 – 25

Voor Twentse ondernemers is duurzaamheid een belangrijk thema, zoals dit pand in Nijverdal dat volgens BREEAM-certificering is gebouwd. (Foreco)

Meer0dan –1 250

50 of minder 51 – 100

amelen en verwerkenBron: van PBL Bron: PBL (2019) ren in de wijk, het uitwisselen ducten.

Meer dan 250

Aantal initiatieven

6 – 20 Consumptiegoederen

Meer dan 5

101 – 250

51 initiatieven – 100 Aantal 101 – 250 25 of minder

Initiatieven circulaire economie per gemeente, 2018

0–1

50 of minder

26 – 50

2 6– –5 20 FiguurMeer 3.2 dan 20 Meer dan 5

pbl.nl

pbl.nl

50 of minder

25 of minder

Bouw

Maakindustrie

11 – 25 26 – 50

Bron: PBL

pbl.nl

pbl.nl

10 of minder

pbl.nl

Aantal initiatieven

51 – 100

pbl.nl

Aantal initiatieven Bron: PBL (2019)

pbl.nl

3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31

Een heel andere manier van hergebruik: deze ontmantelde hangar, waar motoren van straaljagers getest werden, is getransfoormeerd naar het kunstwerk Doppler, wat gaat over geluid, horen en stilte. (Technology Base Twente)

10 of minder

Maakindustrie

11 –de25circulaire economie in Nederland eruit? | 31 ziet 26initiatieven – 50 Aantal

Hoe Atlas Twente3 102

pbl.nl

pbl.nl

Meer dan 100

Maakindustrie

Bron: PBL

51 10 –of100 minder

Atlas Twente 103

CIRCULAIRE ECONOMIE

3 Hoe ziet de circulaire economie in Nederland eruit? | 31

Bron: PBL(2019) Bron: PBL

ARBEIDSMARKT & TALENT

Meer dan 20 Aantal initiatieven Aantal initiatieven 05–of 1 minder

Aantal initiatieven 51 – 100

5 ofdan minder Meer dan 20 Meer 20

501 – 1000 Biomassa en voedsel Kunststoffen 6 – 20

pbl.nl

Meer dan 250

pbl.nl

50 of minder 50 of minder 51 – 250 51 - 250 251 – 500 251 - 500 501 – 1000 501 - 1000 Meer Meer dandan 10001000

Bouw

Aantal initiatieven Aantal initiatieven Aantal initiatieven 50 of minder Figuur 3.2 in 2018 5 minder 25 of minder 5 of minder 51 – 250 Aantal initiatieven Aantal initiatieven Initiatieven circulaire economie per -20 2516 –6 500 – 20 26 – 50gemeente, 2018

pbl.nl

51 – 100

Bouw

pbl.nl

Meer dan 20

Aantal activiteiten Aantal activiteiten in 2018

14.2 Circulaire initiatieven op het gebied van biomassa

Biomassa en voedsel Biomassa en voedsel

Aantal activiteiten

pbl.nl

26 – 50

pbl.nl

25 of minder

6 – 20

pbl.nl

5 of minder

TECHNIEK ALS MOTOR

WAT JE NIET ZIET 15 ONDERGROND

Legenda

Geologisch gezien is Twente een van de meest diverse en interessantste

Bodem

gebieden van Nederland. Er

Zand

komen aardlagen uit verschillende

Leem

perioden op een vrij klein gebied

Klei

aan de oppervlakte. In deze

Rivierklei Veen

rijkdommen. Zo wordt er onder

Moerige gronden

andere zand, zout, steen, water en

ReliĂŤf

gas op diverse locaties in Twente

Geen bodemgegevens (DU)

gewonnen. Dit is ook bovengronds zichtbaar, denk bijvoorbeeld aan de

Ondergrond

open steengroeve in Losser of de

Waterwingebied

zouthuisjes in Hengelo en Boekelo.

Intrekgebied grondwater

De winning is niet altijd zonder risico

ARBEIDSMARKT & TALENT

aardlagen zitten verschillende

Gasveld producerend

- met begrip van de ondergrond kan

Gasveld niet producerend

ook grip op de ondergrond worden

Waterinjectlocaties NAM

verkregen.

VESTIGINGSKLIMAAT

Zoutwinlocatie

Zie ook: Overig

www.ondertwente.nl

Bebouwd gebied Bronnen: Bodemkaart NL Geoportaal Overijssel (2018) - Waterwingebied - Intrekgebied grondwater - Gasvelden - NAM (locaties en activiteiten)

CIRCULAIRE ECONOMIE

Atlas Twente 104

Atlas Twente 105

0

2 1

N

4 3

5km

TECHNIEK ALS MOTOR

WAT JE NIET ZIET 15 ONDERGROND 15.1 Verbeelding van de relatie tussen ondergrond en bovengrond

ARBEIDSMARKT & TALENT VESTIGINGSKLIMAAT

Bron: Onder Twente

Atlas Twente 106

Atlas Twente 107

CIRCULAIRE ECONOMIE

Tussen Enschede, Hengelo en Boekelo zit zout in de bodem. De zouttorens, zoals deze bij Boekelo, en zouthuisjes zijn heel typerend voor dit deel van Twente. (Regio Twente)

TWENTSE EENHEID IN VERSCHEIDENHEID Wie via de A1 Twente binnenrijdt, ziet

op hun regio, de vraag is hoe goed

Twente vier deelregio’s. Het meest

Over de auteur:

op een viaduct met rode letters ‘Wij zijn

ze hun Heimat eigenlijk kennen. Uit

uitgesproken en bekende gebied is

Prof.dr. Gert-Jan Hospers (Enschede, 1974)

Twente’ staan. De graffiti is symbolisch

koopstromen blijkt duidelijk hoe lokaal

Noordoost Twente, zeg maar het

is bijzonder hoogleraar Transitie in Stad

voor de eenheid die de regio uitstraalt.

en sub-regionaal de oriëntatie van de

grondgebied van de gemeenten

en Regio aan de Radboud Universiteit en

Van buiten bekeken mag Twente dan

consument nog is. Voor de dagelijkse

Oldenzaal, Dinkelland, Tubbergen

economisch geograaf aan de Universiteit

homogeen zijn, binnen Twente zien

boodschappen blijven ze meestal

en Losser. Dat is het Twente van de

Twente. Daarnaast is hij directeur van

we grote verschillen. Eigenlijk voelen

binnen de gemeente; als ze wat kopen

toeristenfolders: een coulisselandschap

Stichting Stad en Regio. Hospers is

Tukkers zich pas Tukker als ze níet in

in de niet-dagelijkse sector, komt ook

met karakteristieke dorpjes, kastelen en

gespecialiseerd in Oost-Nederland.

Twente zijn, bijvoorbeeld als ze op de

de buurgemeente in aanmerking. De

stuwwallen. Dan is er de Zoutmarke,

camping in Frankrijk streekgenoten

inwoners van Wierden, Losser en

het gebied rond Haaksbergen, Hof van

tegenkomen. Binnen de regio zijn ze

Borne gaan als consument bijvoorbeeld

Twente en de gemeenten Hengelo en

toch in de eerste plaats inwoner van

regelmatig ‘vreemd’: zij kopen het

Enschede. Deze landstreek wordt onder

een stad of dorp. Twente is divers –

merendeel van hun niet-dagelijkse

meer gemarkeerd door boortorens,

de streek telt 14 gemeenten met elk

aankopen buiten de eigen gemeente.

zouthuisjes en industrieel erfgoed. In

hun historie en eigenaardigheden.

Bij de Wierdenaren is Almelo in trek,

het westen van Twente vinden we het

Oldenzaal is niet te vergelijken met

terwijl de inwoners van Losser en

natuurrijke Reggedal en de Sallandse

Twenterand en Lattrop-Breklenkamp

Borne graag in Hengelo inkopen doen.

Heuvelrug, met delen van de gemeenten

lijkt in niets op de Enschedese wijk

Haaksbergenaren zijn op zowel Hengelo

Rijssen-Holten, Hellendoorn, Wierden

Twekkelerveld. En iedereen die wel eens

als Enschede georiënteerd. Onder

en Twenterand. En ten slotte is er de

een raadsvergadering in een Twentse

Tukkers is Hengelo sowieso redelijk

Twentse Stedenband, waarvan naast de

plattelandsgemeente heeft meegemaakt,

populair. Maar dat komt niet zozeer door

drie grote steden (Enschede, Hengelo

weet dat zelfs binnen één gemeente

de zieltogende binnenstad, maar door

en Almelo) de gemeente Borne deel

‘dorpisme’ en ‘kerktorenpolitiek’ steeds

Plein Westermaat: bij de daar gevestigde

uitmaakt. Twentse eenheid? Wie dieper

op de loer liggen: nog te vaak geldt

IKEA, MediaMarkt en Bauhaus kom je

kijkt, ziet vooral verscheidenheid.

‘iedere kern voor zich en de gemeente

inwoners uit heel Twente tegen.

voor ons allen’.

Hoe kunnen we grip krijgen op de Weliswaar zijn veel Twentenaren trots

regionale diversiteit? Grofweg kent