DE STROMENDE STAD ontwerpend manifest voor een verbond tussen stedebouw, landschap en wateropgaven
urbanism
stedebouw
urbanisme
städtebau
urbanismo
must
inhoudsopgave 01 introductie
p. 05
02 waterdynamiek & stedelijke dynamiek
p. 07
04 Maastricht
p. 19
05 de Noord
p. 53
06 vervolgvragen
p. 85
colofon
must
de stromende stad
De Noord
DE STROMENDE STAD Confrontatie 'groei van de stad' en Beleidslijn Grote Rivieren Legenda gebieden die uitgesloten zijn van de toetsing aan de Beleidslijn Grote Rivieren, artikel 2a gebieden: geen vergunning nodig stroomvoerend regime, Beleidslijn Grote Rivieren bergend regime, Beleidslijn Grote Rivieren water grote rivieren / IJsselmeer / noordzee bebouwing 2010 bebouwing 1980 bebouwing 1950
Maastricht
dijken schaal 1:200.000 Bronnen: Hybrid Landscapes, must stedebouw 2004 De Nieuwe Kaart van Nederland, september 2006 Beleidslijn Grote Rivieren, juli 2006 5e Nota Kaart, must stedebouw 2000
MUST stedebouw, Amsterdam 10-11-2006
de stromende stad
must
introductie Met het project Ruimte voor de Rivier is een begin gemaakt met het reserveren van meer ruimte voor waterberging om de verwachte “waterdruk” op te kunnen vangen. Het project de Stromende Stad is een initiatief van het WINN-programma, het water-innovatieprogramma van Rijkswaterstaat. In dit project wordt voorbij de horizon van Ruimte voor de Rivier gekeken. De verwachting is dat op lange termijn, dat wil zeggen tussen 2050 en 2100, langs de grote rivieren nog meer ruimte voor water nodig zal zijn. De ruimtedruk in Nederland is groot, waardoor inpassing van nog meer ruimte voor de rivier op termijn lastig zal worden. Nieuwe inzichten over het samenspel tussen ruimte voor de rivier en de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland kunnen hierbij helpen. Dit vraagt mogelijk om een nieuwe wisselwerking tussen stad en water waarbij het dogma “eens bebouwd altijd bebouwd” kritisch bekeken dient te worden. In de hedendaagse praktijk worden bebouwde gebieden letterlijk uit de weg gegaan als potentiële locaties om de waterproblematiek op te lossen. Op korte termijn is deze strategie als weg van de minste weerstand verklaarbaar. De vraag is echter of op langere termijn de stad zo wordt gespaard. En wellicht moet de opgave fundamenteel anders bezien worden. Ontstaan er juist niet interessantere oplossingen wanneer de confrontatie wordt opgezocht tussen het wassende water en de stad? In de studie de stromende Stad heeft Must stedebouw in opdracht van WINN deze vraag onderzocht. Als tijdshorizon nemen wij het jaar 2100, geografisch bestaat het studiegebied uit de grote rivieren en het aangrenzende stedelijk gebied. Via ontwerpend onderzoek is gezocht hoe stedelijke herstructureringsprocessen daadwerkelijk kunnen worden gecombineerd met de lange termijn stedelijke wateropgaven. De sleutel hiervoor is de factor tijd. Door in te spelen op ontwikkelingscycli van de stad kan het moment dat een stedelijke gebied gaat transformeren worden benut om tot nieuwe inrichtingsprincipes te komen, waarbij ruimte voor water in bestaand stedelijk gebied ontstaat. Twee cases zijn onderzocht: Maastricht en De Noord. In beide cases gaat het om gebieden waar tot nu toe een “stad ontwijkende” strategie is gehanteerd om de wateropgaven op te lossen. In Maastricht vormt de toekomstige wateropgave de motor, in het gebied rond de Noord is de stedelijke problematiek het vertrekpunt voor handelen. De uitwerkingen van de twee cases tonen dat de combinatie van wateropgaven en stedelijke transformatie juist als kansrijke benadering kan worden gezien. Het product van het ontwerpend onderzoek is vervat in deze publicatie. Het is een manifest voor de nieuwe benadering aan de hand van twee ontwerpen. Must stedebouw december 2007
must
de stromende stad
WATERDYNAMIEK &
de stromende stad
must
STEDELIJKE DYNAMIEK
must
de stromende stad
van 15.000 m3/s ... naar 18.000 m3/s
van 3.800 m3/s ... naar 4.600 m3/s
de stromende stad
must
de waterdruk neemt toe... De grote rivieren in Nederland kunnen worden onderverdeeld in twee hoofdsystemen. Het eerste systeem wordt gevoed door de Rijn die bij Lobith het land binnenkomt en zich vervolgens verdeeld over de Waal, Lek en IJssel. De Rijn verdeelt zich over de IJssel, die 1/3 voor haar rekening neemt, en de Waal en NederrijnLek, die 2/3 voor hun rekening nemen. Gemiddeld gaat er 2.500 m3/s water door de Rijn bij Lobith. Bij hoog water is dit 6.000 – 11.000 m3/s. Het tweede systeem wordt gevoed door de Maas, in Nederland binnenkomend bij Eijsden. De Maas voert het water uit Frankrijk en België af. Tot aan Boxmeer stroomt de Maas in een dal en wordt begrensd door hoge gronden. Vanaf Boxmeer is de Maas bedijkt. Ten westen van Den Bosch staat de Maas onder invloed van de waterstand op zee. Ruimte voor de rivier (tot 2015) Klimaatsveranderingen zorgen ervoor dat de Nederlandse grote rivieren meer water te verwerken krijgen. Het systeem van de Rijn is anno 2006 toegerust op het verwerken van een maatgevende afvoer bij Lobith van 15.000 m3/s. De maatregelen in het kader van Ruimte voor de Rivier zullen in 2015 gerealiseerd zijn. De capaciteit van het systeem moet dan toegerust zijn op een afvoer van 16.000 m3/s bij Lobith. De maatregelen in het kader van Ruimte voor de Rivier vragen een investering van € 2,2 miljard. Het hoofdprincipe is een drietrapsraket: vasthouden – bergen – afvoeren. Hoe meer je stroomopwaarts oplost, des te minder hoef je stroomafwaarts te doen. Na Ruimte voor de Rivier: 2050-2100 In de periode 2050 – 2100 zullen onder invloed van klimaatsveranderingen de maatgevende afvoeren van Rijn en Maas opnieuw toenemen. De verwachting is dat het systeem van Waal, Lek en IJssel een afvoer van 18.000 m3/s zal moeten kunnen verwerken. De Maas zal toegerust moeten zijn op een afvoer van 4.600m3/s. In het systeem van de grote rivieren worden de steden meer en meer de flessenhalsen. In de PKB Ruimte voor de Rivier zijn ook reserveringen opgenomen voor maatregelen die pas nodig zijn na 2015. Bij het nadenken voor maatregelen na Ruimte voor de Rivier, zijn voor Maastricht en De Noord (regio Rotterdam / Dordrecht) de volgende noties van belang. Voor Maastricht wordt nu al een overstromingsrisico van 1:1250 gehanteerd, het hoogste van alle steden langs de grote rivieren. Met blijvende toenemde piekafvoeren zal op de lange termijn de flessenhals problematiek in Maastricht alleen maar toenemen, oplossingen stroomopwaarts (bergen, vasthouden) ten spijt. In de Rotterdamse regio dient naast het verwerken van extra afvoer vanuit Maas en Waal ook de opgave die voortkomt vanuit zeespiegelstijging te worden opgelost. Een combinatie van hoge zeestand en toenemende afvoer vanuit de rivier zorgt voor een extra bergingstaakstelling. must
de stromende stad
bedrijventerrein Goudse Poort, Gouda 1972 - 2003 bedrijventerrein Broekvelden, Bodegraven 1980 - 2008 bedrijventerrein Dombosch, Geertruidenberg - 2007 bedrijventerrein1975 Goudse Poort, Gouda 1972 - 2003 Geuzenveld / Slotermeer, Amsterdam 1952 - 2000Bodegraven bedrijventerrein Broekvelden, 1980 - 2008 Delfshaven, Rotterdam 1920 1990 bedrijventerrein Dombosch, Geertruidenberg 1975 - 2007 Belgisch Park, ‘s Gravenhage 1883 ? Geuzenveld / Slotermeer, Amsterdam 1952 - 2000 Deventer Ziekenhuis, Deventer 1972 - 2008 Rotterdam Delfshaven, 1920 - 1990 Maasland Ziekenhuis, Sittard 1908 / 1970 - 2008 Belgisch Park, ‘s Gravenhage 1883 - ? Dijkzigt / Erasmus Ziekenhuis, Rotterdam 1952 / 1972 2010 Deventer Ziekenhuis, Deventer 1972 - 2008 RAI, Amsterdam 1922 / 1925 / 1928 - 1961 / 1963 / 1965 1969 / 1982 / 1993 / 2015 (?) Maasland Ziekenhuis, Sittard 1908 / 1970 - 2008 Jaarbeurs, Utrecht 1917 - 1921 Dijkzigt - 1930 - /1956 - 1970 - 2010 (?) Rotterdam Erasmus Ziekenhuis, 1952 / 1972 - 2010 RAI, Amsterdam 1900(?) 1922 / 1925 / 1928 - 1961 / 1963 / 1965 1969 / 1982 / 1993 / 2015
1920 1910
1940
1960
1980
Jaarbeurs, Utrecht 1917 - 1921 - 1930 - 1956 - 1970 - 2010 (?)
2000
2020
transformatiemoment: sloop of uitbreiding
voorbeelden van ontwikkelingscycli 1900
10 de stromende stad
1920 1910
1940
1960
1980
2000
2020
must
...en de stad verandert continu In het fenomeen stad is verandering een constante. Nieuwe maatschappelijke en technische ontwikkelingen leiden vaak tot nieuwe eisen aan de inrichting van de ruimte. Een stad die dynamiek kan opvangen en met transformaties kan omgaan is een vitale en duurzame stad. In de loop van haar bestaan bouwt de stad een breed spectrum aan verschillende functies op. Denk bijvoorbeeld aan woonwijken uit verschillende tijden, educatiecentra, industrie en bedrijfsterreinen, kantoren, beurscentra, zorgcentra, parken, (snel)wegen, spoorlijnen en waterwerken. Elk van deze functies heeft een eigen ontwikkelingscyclus. Na verloop van tijd kan de functie verdwijnen of is een fysieke opknapbeurt noodzakelijk. De sleutel voor de studie de Stromende Stad zit in het moment dat de ontwikkelingscyclus van een stedelijke functie is aangekomen op het moment dat transformatie aan de orde is. Dit moment wordt bepaald door een combinatie van factoren, te weten: economische boekwaarde De recente golf aan herstructureringsprojecten komt voor een deel voort uit het feit dat de gebouwen boekhoudkundig zijn afgeschreven. Het grootste deel van de na-oorlogse woningvoorraad is in handen van woningcorporaties. Deze woningen zijn boekhoudkundig afgeschreven. Ook de bezitters van bedrijfsterreinen redeneren in economische termen. De gemiddelde afschrijvingstermijn van bedrijfsgebouwen wordt hier op 25 tot 30 jaar gesteld. technische en functionele eisen Delen van de na-oorlogse woningbouwvoorraad zijn technisch van slechte kwaliteit. Renovatie is daardoor een dure aangelegenheid. Ook veel bedrijfsgebouwen die in de jaren zeventig en tachtig op bedrijfsterreinen zijn gerealiseerd, zijn nu al technisch verouderd. Bovendien is de ruimtelijke opzet van veel na-oorloge gebouwen gebaseerd op ĂŠĂŠn specifieke functionele eis. Als in de loop van de tijd deze eisen veranderen, kunnen deze gebouwen hiervoor geen ruimte bieden. Ze zijn dan functioneel verouderd. Ook aan de stedelijke ruimte worden ongeveer elke tien jaar nieuwe eisen gesteld. Zo is meer ruimte voor de auto in de jaren zeventig gevolgd door meer ruimte voor langzaam verkeer in de jaren tachtig. In dezelfde periode is het concept van open, vloeiende ruimte opgevolgd door stedelijke, besloten ruimte. En eigentijds modern design als inrichtingsprincipe in de jaren negentig heeft in de afgelopen jaren plaatsgemaakt voor een meer tijdloze, neutrale materialisering. culturele waardering Gebouwen en stedelijke ruimte kunnen in de loop van de tijd een hoge culturele waarde verkrijgen door hun architectonische uitstraling of maatschappelijke betekenis. De culturele factor kan alle andere factoren overvleugelen en eraan bijdragen dat een gebouw of plek must
de stromende stad 11
Kaart 13. Natuurlijke aanwas per 100 inwoners in 2024
minder dan -0,5 -0,5 tot 0
85
0 tot 0,5 0,5 tot 1 1 en mee r
Kaart 13. Natuurlijke aanwas per 100 inwoners in 2024 minder dan -0,5 dan -0,5 -0,5 minder tot 0 0 tot 0,5 -0,5 tot 0 0,5 tot 1 tot 0,5 1 en0meer
0,5 tot 1
7/:¬GRENSWAARDEN¬SOCIALE¬HUURVOORRAAD 7/:¬GRENSWAARDEN¬SOCIALE¬HUURVOORRAAD
85
¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO ¬EURO
1 en mee r
bron: RPB / PEARL Rapport
bron: MUST stedebouw
85
12 de stromende stad
minder dan -0,5 -0,5 tot 0 0 tot 0,5 0,5 tot 1
must
...en zal blijven veranderen! blijft behouden. Voorbeelden hiervan zijn de pakhuizen aan de Amsterdamse Oostelijke Handelskade, beschermde stads- en dorpgezichten en de lijst met moderne Rijksmonumenten die in 2007 door de staatssecretaris is vastgesteld. Deze objecten overleven de tand des tijds en zorgen ervoor dat de stad een fysiek afleesbare geschiedenis opbouwt. grondbezit De mogelijkheid om in te grijpen wordt sterk bepaald door het grondbezit. Particuliere (woning)bezitters kiezen in de regel voor behoud en renovatie van hun eigen vastgoed, zelfs als het om gebouwen gaat waarin flink geïnvesteerd moet worden om aan hedendaagse technische eisen te voldoen. Woningcorporaties en ontwikkelaars redeneren meestal vanuit boekwaardes. Is het vastgoed economisch afgeschreven, dan zullen zij sneller geneigd zijn tot sloop - nieuwbouw. Is in een gebied het aandeel particulier eigendom hoog, dan zal het lastig zijn om grote stedebouwkundige structuurwijzigingen door te voeren. krimp De toekomst van de stad kan op de lange termijn sterk worden beïnvloed door het fenomeen krimp. Er zijn argumenten aan te voeren die het aannemelijk maken dat op termijn het aantal inwoners van Nederland gaat afnemen. Deze prognoses zijn nog pril en er bestaat zeker nog geen overeenstemming over de orde van grootte van deze demografische verschuiving. De vraag is welke delen van de stad door deze demografische ontwikkeling gaan veranderen? Scherp gesteld lijken in de Zuidvleugel grote gebieden niet meer te redden. De vooronderstelling hierachter is dat bij demografische krimp een natuurlijke selectie zal plaatsvinden van stukken stad die goed zijn, en zullen overleven en stukken stad die slecht zijn en leeg zullen lopen: “Darwin in the city”. Met name in Rotterdam Zuid en delen van Dordrecht zal dit fenomeen optreden. De woningvoorraad is hier zo slecht dat de WOZ waarde ondertussen minder is dan de nieuwbouwwaarde. Dit gegeven, gecombineerd met het gegeven van demografische krimp zal kunnen leiden tot leegstand. Krimp is een moeilijk verhaal voor bestuurders. Zij zien leegloop als minder inkomsten en dus als een negatief gegeven. De opgave is om krimp als negatieve tendens om te buigen in een positief perspectief. Het kan helpen om mogelijke, nieuwe kwaliteiten die voortkomen uit krimp voorstelbaar te maken: meer groen, meer blauw, meer open ruimte en wellicht vormen van stedelijke landbouw zijn voorbeelden van dit soort nieuwe perspectieven.
must
de stromende stad 13
mensen willen ruimer en mooier wonen Het aantal woningen dat wordt gesloopt, vertoont sinds 1985 een sterk stijgende lijn. Volgens het CBS zijn in de afgelopen 20 jaar ongeveer 380.000 woningen met de grond gelijk gemaakt. Het overgrote deel is na de oorlog gebouwd. Na de generatie ‘50 / ‘60 lijken de jaren tachtig wijken aan de beurt. De algemene tendens over de afgelopen 20 jaar is dat het aantal nieuwbouwwoningen afneemt. Dit is niet verwonderlijk: de bevolkingsgroei is zich immers aan het stabiliseren. De woningbouwopgave is dan ook geen kwantitatieve maar een kwalitatieve opgave: mensen willen ruimer en mooier wonen. Dat is de drijfveer achter de nieuwbouw! Bij herstructurering gaat het dus niet om het terugbouwen van dezelfde voorraad maar om het nieuw bouwen van een hoogwaardiger woonmilieu. (bron: CBS)
beurzen blijven uitbreiden Op het Jaarbeurscomplex verrijzen de komende jaren onder meer een hotel met 250 bedden en een multiplexbioscoop met 15 zalen. Het Holland Casino verhuist naar een betere plek. Verder is het de bedoeling dat de stadsschouwburg op het Jaarbeursterrein een grote dependance (1500 stoelen) krijgt, die overdag wordt ingezet als congrescentrum. De hallen 2,3,4 en 5 zullen worden vervangen door een compleet nieuwe, kolomvrije hal met een oppervlak van zo’n 25.000 vierkante meter. Ook is er voorzien in een foodcourt met diverse restaurants en bars. Tenslotte zijn er plannen voor woningbouw en voor bedrijfs- en onderwijsruimten. (bron: Jaarbeurs Utrecht) 14 de stromende stad
must
infrastructuur moet een sterk groeiende
100
mobiliteit faciliteren De grafiek toont het aantal afgelegde kilometers per
10
persoon per vervoersmiddel. De mobiliteit van alle mensen bij elkaar neemt toe. Ook het aantal vervoersmiddelen
1
neemt toe. Dit verklaart de enorme inspanning die wordt gepleegd in het onderhouden, uitbreiden en vernieuwen
reisafstand per persoon / dag in km.
door slim in te spelen op de stedelijke dynamiek...
0,1
van infrastructuurnetwerken. In de afgelopen twee decennia zijn bijvoorbeeld een groot aantal stations vernieuwd, 1800
is het spoor op vele tracees verdubbeld en zijn de eerste
1850
1900
1950
2000
Hoge Snelheidslijnen aangelegd. De inspanningen om de auto infrastructuur op orde te krijgen zijn nog groter. Uitbreiding van het aantal rijbanen en inpassing in het Ook de vernieuwing van de infrastructuur is een onderdeel van de stedelijke transformatie. (bron: Must stedebouw)
aantal berichten
stedelijk gebied (A2, A10) vergen omvangrijke operaties.
de zorgsector is dynamisch De zorg vernieuwt in rap tempo. Fusies tussen ziekenhuizen, technische innovaties en nieuwe inzichten op het gebied van zorg dragen bij aan een hoog tempo waarin de zorgcomplexen verbouwd worden. Een groot deel van de ziekenhuizen uit de jaren ‘50 en ‘60 zal verdwijnen en worden vervangen. De typologie van moderne ziekenhuizen is zo ontworpen dat zij in de toekomst makkelijk kan 21.07.2003: St. Andreas Ziekenhuis (Amsterdam) gesloopt.
worden uitgebreid of aangepast.
bedrijfsterreinen hebben een korte levensduur “Op uw bedrijfsgebouw in eigendom schrijft u jaarlijks af. De afschrijvingstermijn hiervoor is relatief kort, meestal een periode van 25 of 30 jaar. Een gebruikelijk afschrijvingspercentage is 3,33 tot 4 procent per jaar van de aanschafwaarde. De boekhoudkundige waardevermindering in een jaar wordt als afschrijvingskosten ten laste van de verlies- en winstrekening gebracht. De boekwaarde van een gebouw daalt door de jaarlijkse afschrijvingen.” www. zibb.nl/web/Artikel/Afschrijving must
de stromende stad 15
16 de stromende stad
must
...lonkt een nieuw verbond tussen stad en water!
Slim inspelen op de ontwikkelingscycli van een stad kan ruimte opleveren voor meer water. De crux zit in de factor tijd. Door een lange termijn perspectief te hanteren kan worden afgewacht tot het moment dat een gebied vanuit zichzelf aan transformatie toe is. Dit voorkomt dat voor de verwerving van stedelijk grondgebied forse kosten moeten worden gemaakt. Op het moment van transformatie kan gekozen worden voor een functieverandering. Kiest men voor het herinvesteren in hetzelfde, reeds aanwezige programma, bijvoorbeeld: woningbouw of kantoren, of wordt de de stap gemaakt naar de transformatie tot een ander programma, bijvoorbeeld recreatie of natuur? In de Stromende Stad nemen we als uitgangspunt dat er in ieder geval meer ruimte voor water komt. De transformatie gaat daarom altijd gepaard met nieuwe inrichtingsprincipes. Aanwezige woningbouw, kantoren of andere functies kunnen terugkomen maar dan in een ruimtelijke opzet waar water, stad en landschap een veel meer interactieve relatie met elkaar aangaan dan tot op heden het geval is. De ruimte voor het wassende water wordt gebruikt om de kwaliteit van het stedelijk gebied te verhogen. Dรกt is de essentie van de Stromende Stad!
must
de stromende stad 17
18 de stromende stad
must
MAASTRICHT
must
de stromende stad 19
20 de stromende stad
must
Maastricht Maastricht is onlosmakelijk verbonden met de rivier. Al in de Romeinse tijd lagen aan beide oevers handelsnederzettingen. Ook nu omsluit de stad de Maas. Langs het water zijn de open kades en parken een grote kwaliteit van Maastricht. De vraag is hoe deze kwaliteit in stand kan worden gehouden. Toenemende piekafvoeren via de Maas maken de stad tot een steeds problematischer flessenhals. Er komt een moment dat de waterdruk zo groot wordt dat de kades en binnenstad overstromen als maatregelen uitblijven. Gaat Maastricht het probleem oplossen langs de Maas en de open relatie met de rivier opofferen? Of is er een aantrekkelijk alternatief?
must
de stromende stad 21
172000
173000
174000
175000
176000
177000
178000
179000
180000
181000
182000
24 !
!
Gebieden die mogelijk onderwater komen te staan bij Maas afvoer van kans 1:250 jaar
324000
Gebied Nr
Gebied opp. (ha)
Mogelijk overstroomd opp. (ha)
99,6
88,0
22
21 !
Bebouwd gebied
23 !
!
5!
Nee
40,3
16,5
Ja
280,4
178,0
Ja
1,9
1,0
Ja
2,4
1,2
Ja
33,7
14,2
Ja
6,3
4,2
Ja
50,6
18,4
Ja
17,1
3,3
Ja
144,8
74,7
Ja
106,1
58,6
Ja
106,9
65,9
Ja
206,6
191,3
Nee
693,5
668,1
324000
-
6
20 !
4 !
19 ! 3
Totaal opp. gebied (ha) Bebouwd Niet bebouwd
Nee 18
Totaal opp. mogelijk overstroomd (ha)
790,5 999,7
322000
322000
!
!
2 !
436,0 947,4
17 !
1!
16 !
320000
320000
1!
15 !
14 !
318000
318000
MAASTRICHT
13 !
316000
316000
M AA
S
12 !
11 !
10 !
314000
314000
Grenzen Gemeente Maastricht
9 !
BELGIĂ‹
312000
312000
8!
172000
173000
174000
175000
176000
177000
178000
179000
0
180000
500
181000
1.000
182000
2.000
3.000 Meters
1 : 12.500
diepte inundatiewater
Overstromingsgebied Maastricht Kans: 1 in 250 jaar
0
- 0,5 m
0,5 - 1,0 m 1,0 - 2,0 m 2,0 - 3,0 m 3,0 - 5,0 m
13 !
Maas kilometrering Gemeentegrenzen Maastricht Oppervlaktewater
Bron waterstanden: WAQUA model 1:250 scenario Terreinhoogte: Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Max. terreinhoogte: 305,8 m + NAP Min. terreinhoogte: 5,1 m + NAP Gridresolutie: 5x5 m Projectie:
Rijksdriehoekstelsel Nieuw
Opdrachtgever: ANW (Directie LIMBURG) Datum:
Oktober 2005
Rijkswaterstaat Directie Limburg - ANI
5,0 - 8,9 m Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.
22 de stromende stad
must
een nieuwe zijarm laat de relatie tussen stad en Maas intact en voegt een extra kwaliteit aan de stad toe In de huidige situatie is er een kans van 1:250 dat 436 hectare bebouwd gebied in de stad overstroomt. Dit wordt veroorzaakt door de flessenhals in de Maas: ter hoogte van de oude binnenstad wordt de rivier geknepen tussen twee stedelijke gebieden. De vraag is hoe bij toenemende piekafvoeren het gebied rondom de flessenhals gespaard kan blijven. Er zijn twee principieel verschillende oplossingen. Door de kaden te verhogen kan er meer water langs het huidig tracee worden gevoerd. Deze oplossing kent twee grote nadelen. Bij een breuk in de waterkering is het risico op overstroming van grote delen van de binnenstad zeer groot. Niet minder belangrijk is dat de kaden de ruimtelijke relatie tussen stad en rivier zullen verbreken. Maastricht wordt dan een stad achter de Maas. Het principe van een nieuwe zijarm biedt de kans voor een dubbelslag: het creĂŤert extra ruimte voor water en is tegelijkertijd een kwa-
v = q / A, q = debiet in m3/s, v = snelheid in m/s A = oppervlakte van de doorsnede in m2
litatieve impuls voor de stad.
De Maas zal toegerust moeten zijn op een afvoer van 4.600 m3/s
verhogen van de kades verhogen van de kades
of
nieuwe zijarm
De Maas zal toegerust moeten zijn op een afvoer van 4.600 m3/s
must
nieuwe zijarm
de stromende stad 23
de blauwe contour
24 de stromende stad
must
30 jaar
50 jaar
het gebied wordt stap voor stap ingericht als geen sloop
nieuwe overlaat door slim in te spelen op de
50 jaar
ontwikkelingscycli van aanwezige stedelijke functies
30 jaar
Het plangebied herbergt nu verschillende functies: woonwijken, industrieterreinen, een jaarbeurs (MECC), een 30 jaar
ziekenhuiscomplex (AZM), de snelweg A2 en een spoorlijn. In de komende 50 jaar zullen al deze functies een keer 50 jaar
aan vernieuwing toe zijn. Op het moment dat stedelijke vernieuwing gaat plaatsvinden, treedt de betekenis van de
20 jaar
blauwe contour in werking. De blauwe contour bakent het plangebied af. Zij bepaalt 25 jaar
dat nieuwbouwplannen binnen dit gebied gebaseerd moeten zijn op een set ruimtelijke principes zodat op de lange termijn de rivier haar weg kan vinden door het gebied. Een verleidelijk, hoogwaardig lange termijn perspectief zal de wil bij derden om te investeren in een hoogwaardige
30 jaar
ontwikkkeling stimuleren.
30 jaar
transformatiemomenten voor de verschillende stedelijke functies
must
de stromende stad 25
water laag gebied heuvel niveau 1 heuvel niveau 2 met bebouwing snelweg spoor
26 de stromende stad
must
nieuw topografie ontworpenfaciliteert topografie faciliteertwaterpeilen wisselende waterpeilen nieuw ontworpen wisselende nieuw ontworpen topografie faciliteert verschillende waterpeilen
nieuw ontworpen topografie faciliteert wisselende waterpeilen nieuw ontworpen topografie faciliteert wisselende waterpeilen een nieuw stadspark met allure! Met de transformatie naar een Stromende Stad krijgt Maastricht een tweede gezicht aan de Maas. Deze zone wordt ingericht als een nieuw stadspark waar water en stad een interactieve relatie met elkaar aangaan. De dynamiek van het water krijgt de ruimte: bij hoge piekaf-
compact, dicht, hoog en droog bouwen compact, dicht, hoog en droog bouwen
voeren zal het water het park blauw kleuren. Bij droogte
hoog en droog bouwen
overheerst het groen. De vier ontwerpprincipes zorgen
compact, dicht, hoog en droog bouwen compact, dicht, hoog en droog bouwen
ervoor dat deze stad flexibel is en op alle momenten goed functioneert. Leven met water krijgt in Maastricht een positieve invulling! Het nieuwe stadspark biedt ruimte aan de uitbreiding van de binnenstad. Verschillende woon-, werk en parkmilieus met een hoge allure worden aan Maastricht toegevoegd. Een campusachtige setting in het noorden wordt gecombineerd met een ooibos. Het middendeel heeft een hoogste-
nieuwe infrastructuur op verschillende niveaus
delijk karakter. Naar het zuiden toe krijgen stadsvilla’s en
infrastructuur op verschillende niveaus infrastructuur op verschillende niveaus
dorpse milieu’s een plek in een landschapspark.
infrastructuur op verschillende niveaus infrastructuur op verschillende niveaus
altijd droge, hoogwaardig ingerichte openbare ruimte
vaste, drooge vaste, drooge vaste, drooge vaste, drooge must
robuust ingerichte openbare ruimte die tijdelijk als overlaat kan dienen
tijdelijke, openbare ruimte tijdelijke, soms natte - soms natteopenbare ruimte tijdelijke, soms natte tijdelijke, soms natte -
openbare ruimte openbare ruimte de stromende stad 27
28 de stromende stad
must
fase 1: dorp + landschapspark
must
de stromende stad 29
30 de stromende stad
must
fase 2: bos + campus
must
de stromende stad 31
32 de stromende stad
must
fase 3: stadsvilla + park
must
de stromende stad 33
34 de stromende stad
must
fase 4: stedelijk blok + boulevard/straat
must
de stromende stad 35
36 de stromende stad
must
laagwater
hoogwater
piekafvoer
must
de stromende stad 37
38 de stromende stad
must
laagwater
hoogwater
piekafvoer
must
de stromende stad 39
40 de stromende stad
must
must
de stromende stad 41
42 de stromende stad
must
must
de stromende stad 43
44 de stromende stad
must
must
de stromende stad 45
46 de stromende stad
must
must
de stromende stad 47
48 de stromende stad
must
must
de stromende stad 49
50 de stromende stad
must
must
de stromende stad 51
52 de stromende stad
must
DE NOORD
must
de stromende stad 53
54 de stromende stad
must
de Noord De regio Rotterdam heeft grote behoefte aan nieuwe, aantrekkelijke landschappen om aan te kunnen wonen of in te kunnen recreĂŤren. Het tekort aan ruimte die geschikt is om in te recreĂŤren wordt voor de hele Zuidvleugel geschat op 37.000 tot 111.000 ha in 2015, afhankelijk van het type recreatieruimte dat wordt gerealiseerd. (bron: Stichting Recreatie, 2006). Daar komt bij dat de regio Rotterdam in een slechte positie verkeert als het gaat om kwalitatief hoogwaardige woonmilieus. Er zijn relatief veel wijken waar de nieuwbouwwaarde zelfs lager is dan de WOZ waarde (bron: Middelkoop, 2006). De omvang van het tekort aan hoogwaardige woon- en recreatiegebieden maakt combinaties met andere functies onvermijdelijk.
must
de stromende stad 55
Regiopark de Noord
56 de stromende stad
must
regiopark De Noord Het gebied rondom de Noord herbergt prachtige parels uit het verleden. Kinderdijk is een van de Nederlanse UNESCO monumenten en een ikoon van het civieltechnisch kunstwerk Nederland. Oude lintdorpen en veenlandschappen zijn echo’s uit een ver verleden. Meer recent zijn de roemruchte, grootschalige scheepswerven, al dan niet nog in functie. Al deze elementen hebben een relatie met de waterrijke ondergrond. Uitdijende suburbane woonwijken en industrieterreinen, ook in de uiterwaarden, domineren steeds sterker het beeld. De kwaliteit van het leven in een waterrijke om-
37000 ha
geving is nauwelijks meer zichtbaar. De transformatie van het gebied rondom de Noord tot een nieuw regiolandschap maakt een driedubbelslag mogelijk: er ontstaat een aaneengesloten recreatiegebied van formaat als groene long in het gebied, nieuwe hoogwaardige woonmilieus kunnen hier een plek vinden en bovendien levert de ingreep ruimte op voor waterberging.
111000 ha
must
behoefde aan recreatieve ruimte in de Zuidvleugel
de stromende stad 57
2759
75
2612
94
3627 1712
90
85 2082
92
2173
4643
55
96
4434
2825
82
91
hoofdwaterkering plangebied
koopwoning uit FUNDA
2322
64
2645
85
woning met uitzicht op het landschap 3130
58
vraagprijs per m2
2434
1917 1985
55
20
aandeel koopwoningen
82
2000
23 1663
schaal 1 : 50.000
1781
83
15
N
1397 0
1
2
34 5115 56
km
1844 2120
1843
85
93 1723
22
58
1462
58 de stromende stad
60
must
wonen met uitzicht op water heeft een hoge marktwaarde Een quickscan via Funda leert dat een hoge kwaliteit wordt toegedicht aan het wonen met uitzicht op het water of landschap: de marktwaarde is significant hoger dan vergelijkbare woningen op een andere locatie.
must
de stromende stad 59
hoofdwaterkering rijksmonument aangemerkt rijksmonument NKvN werken NKvN wonen wijken gebouwd in de jaren 1950 - 1980 bebouwing water
schaal 1 : 50.000 N
0
1
60 de stromende stad
2
km
must
het gebied wordt stap voor stap ingericht als regiopark door slim in te spelen op de ontwikkelingscycli van aanwezige stedelijke functies Het plangebied herbergt nu met name recent gebouwde industrieterreinen en woonwijken uit de periode 1950 tot 1980. In de komende 50 jaar zullen deze gebieden een keer aan vernieuwing toe zijn. Op het moment dat stedelijke vernieuwing gaat plaatsvinden, treedt de betekenis van de blauwe contour in werking. De blauwe contour bepaalt dat nieuwbouwplannen binnen dit gebied gebaseerd moeten zijn op een set ruimtelijke principes waardoor op de lange termijn een aantrekkelijk regiopark ontstaat.
vervanging
wonen uit de jaren 1890 tot 1950, deels vernieuwd wonen uit de jaren 1950 to 1980 wonen vanaf 1990 werken bebouwing, die kan worden behouden blauwe contour
schaal 1 : 50.000 N
0
must
1
2
km
de stromende stad 61
piekberging komberging laag komberging hoog hoofdwaterkering klimaatdijk met bebouwing bebouwing drijvend bebouwing op en terp water snelweg bebouwing bestaand
schaal 1 : 50.000 N
0
1
62 de stromende stad
2
km
must
wonen
op de brede dijk
op palen
op een terp
drijvend
de klimaatdijk als drager van het regiopark Het nieuwe regiopark is een ikoon van de Stromende Stad. Twee klimaatdijken vormen de nieuwe hoofdwaterke-
klimaatdijk
ring van het buitendijks gebied. Deze dijken hebben een klimaatdijk
piekberging
vervlechting van stad/dijklichaam en rivierenlandschap
komberging
vastleggen nieuwe hoofdwaterkering
breedte die varieert tussen de 50 en 600 meter. Deze maat rivier
zorgt ervoor dat het probleem van kwel tussen binnendijks en buitendijks gebied vermindert. De inrichting van de flanken van de klimaatdijk reageert op het aangrenzende gebied. Zij kunnen flauwe of steile nieuw impuls voor de wijk
hellingen krijgen, als park of kade ingericht zijn of gecombineerd worden met infrastructuur. Het buitendijks gebied zal op termijn flink zijn vergroot en als een nieuw stadspark worden ingericht. Water en stad
vervlechting van stad / klimaatdijk en rivierlandschap vastleggen nieuwe hoofdwaterkering
gaan hier een interactieve relatie met elkaar aan. De dynamiek van het water krijgt de ruimte: bij hoge piekafvoeren zal het gebied fungeren als komberging en blauw kleuren.
dijkboulevard op de zijkanten van de brede dijk
Bij droogte overheerst het groen. Een nieuwe zijgeul
dijklichaam
scheidt de recreatievaart van de binnenvaart. Deze geul verbetert de recreatieve waterverbinding tussen Biesbosch en Groene Hart. Op de klimaatdijk ligt een bandstad. De ruimtelijke prin-
vervlechting van stad/dijklichaam en rivierenlandschap
chting van stad/dijklichaam rivierenlandschap nieuwe vaart voor recreatief gebruik vastleggenen nieuwe hoofdwaterkering
cipes van deze stad maximaliseren het raakvlak met de
bandstad: afwisselend stad en waterpleinen
ggen nieuwe hoofdwaterkering
rivierzijde. Leven in regiopark de Noord is leven op niveau!
nieuwe nevengeul bij Papendrecht
transparantie tussen rivierenlandschap en veenlandschap nieuw impuls voor de wijk nieuw impuls voor de wijk
nieuwe vaargeulen
dijkboulevard op de zijkanten van de brede dijk dijkboulevard op de zijkanten van de brede dijk dijklichaam dijklichaam
ndstad: afwisselend stad en waterpleinen
d en waterpleinen
transparantie tussen rivierenlandschap en veenlandschap
dijkboulevard op zijkanten van de dijk
must
transparantie tussen rivierenlandschap en veenlandschap transparantie
tussen rivierenlandschap en veenlandschap
de stromende stad 63
A A
D C C D
bouwstenen voor de waterstad
nieuwe klimaatdijk B
B
stad aan de rivier F
wonen
op de brede dijk
op palen
op een terp
drijvend
F
oude hoofdwaterkering
E
E
klimaatdijk piekberging
64 de stromende stad
komberging
rivier
must
polderkant
rivierenkant
stedelijk trap / zachte overgang
muur / kade
A - A, F - F
stadsmuur en polderlandschap
dijk talud
B-B
stadspark
trap
C-C
hoogteverschil naar de polder gebruiken voor infrastructuur
zacht talud
D-D
dijkniveau gaat over in daklandschap
trap parallel
E-E
must
de stromende stad 65
bouwstenen voor de waterstad stad aan de rivier
wonen
66 de stromende stad
op de brede dijk
op palen
op een terp
drijvend
must
ruimte voor natuur en recreatie In het nieuwe regiopark fluctueert het waterpeil. Dit is een gunstige conditie voor het laten ontstaan van natuurlijke gradiĂŤnten. Nieuwe waterrijke, ecologische milieus krijgen een kans. Delen van deze gebieden zijn toegankelijk voor recreanten. Langs de oevers zijn stadsparken gesitueerd als manifestatieterrein voor tijdelijke evenementen.
must
de stromende stad 67
68 de stromende stad
must
must
de stromende stad 69
bouwstenen voor de waterstad stad aan de rivier
wonen
op de brede dijk
70 de stromende stad
op palen
op een terp
drijvend
must
nieuwe stadsgezichten De bandstad kent een compacte bebouwing. Op de plekken waar de bandstad en bestaande verstedelijkingskernen elkaar raken, zullen beiden zorgvuldig op elkaar worden aangesloten. Zo wordt de bandstad een bijzondere stadsvorm binnen een continu stedelijk weefsel. Aan de rivierzijde kent de stad soms een harde kade, soms een terrassenlandschap waar het water overheen kan vloeien. Ook in dit buitendijks gebied kan worden gewoond, zij het binnen specifieke zones. De typologie van deze woningen is afgestemd op een flexibel peil van de rivier. Mensen die in het regiopark de Noord wonen kiezen voor een prachtige omgeving die van tijd tot tijd onder water staat. Droge voeten en droge infrastructuur zijn hier niet gegarandeerd.
must
de stromende stad 71
72 de stromende stad
must
must
de stromende stad 73
hoofdwaterkering water stroomvoerend regime bergend regime 1m tot 2 m 0 tot 1m -1 tot 0 m -1 tot -2 -2 en lager
schaal 1 : 50.000 N
0
74 de stromende stad
1
must
2
km
2
waterdynamiek De piekafvoer over de grote rivieren kan op langere termijn vragen om een structurele keuze: maken we een nieuwe aflaat via het Haringvliet of zoeken we een uitgang via de Nieuwe Waterweg? De eerste optie heeft als voordeel dat het Haringvliet een grote bergingscapaciteit heeft. Bovendien zal het tracee van deze nieuwe rivier minder stedelijke weerstand ondervinden. De optie richting het Haringvliet, via de Noord, kan bijdragen aan het verminderen van de zoute kwel. Als de zeespiegel blijft stijgen, zal het zoute water via de Nieuwe Waterweg verder landinwaarts komen en via zoute kwel het landelijk gebied sterk kunnen aantasten. Het opbouwen van een grote tegendruk vanuit de rivieren kan helpen dit probleem te verminderen. De strategie van de Stromende Stad voor de Noord is hierin een deeloplossing. Bij grote waterpieken biedt het regiopark de Noord ruimte voor komberging.
km
RO
HA
RI
TT
N
G
must
ER
V
L
DAM
IE
T
de stromende stad 75
De Noord - droog
piekberging hoofdwaterkering water
schaal 1 : 50.000 N
0
1
76 de stromende stad
2
km
must
must
de stromende stad 77
piekberging
stad op dr
De Noord - piekberging
piekberging hoofdwaterkering water
schaal 1 : 50.000 N
0
1
78 de stromende stad
2
km
must
piekberging
hoofdwaterkering
must
de stromende stad 79
De Noord - komberging minimaal
piekberging hoofdwaterkering water
schaal 1 : 50.000 N
0
1
80 de stromende stad
2
km
must
oever komberging
must
de stromende stad 81
Stroopp
De Noord - komberging maximaal
piekberging hoofdwaterkering water
schaal 1 : 50.000 N
0
1
82 de stromende stad
2
km
must
n
drijvende huizen Rietbaan
recht
must
Sophiapolder komberging
k odemstromende b e r g i nstad 83 g
84 de stromende stad
must
vervolgvragen De Stromende Stad is de weerslag van een ontwerpend onderzoek. Het resultaat is uitdrukkelijk geen plan. Doel van dergelijk onderzoek is te laten zien wat we zouden kunnen willen. Het ontwerp is een instrument om de ruimtelijke en programmatische potentie van een gebied te verkennen. Naast mogelijke oplossingen roept het product van ontwerpend onderzoek vooral ook vragen op. Het maakt duidelijk waar lacunes in kennis of zwaktes in de gekozen oplossing zitten. Juist deze kritische vragen helpen om het denken over de problematiek van een gebied verder te brengen. Naar aanleiding van de Stromende Stad, liepen de auteurs tegen acht vragen op die in een vervolg in ieder geval zouden moeten worden beantwoord. In willekeurige volgorde zijn dat: 1) Wat is op lange termijn de benodigde capaciteit van de zijarm in Maastricht? Hoeveel water moet zij kunnen verstouwen? 2) Levert het vergroten van de waterafvoer via de Noord naar de Nieuwe Waterweg een bijdrage aan de waterproblematiek op lange termijn? 3) Hoe kan het idee van een blauwe contour juridisch en planologisch geĂŻmplementeerd worden? 3) Hoe wordt de schaduwwerking van een blauwe contour voorkomen? Hoe kan worden voorkomen dat gestopt wordt met investeren in het gebied, hoe wordt speculatie tegen gegaan? 4) Welke technische eisen worden gesteld aan een stedelijke openbare ruimte waar van tijd tot tijd het rivierwater welkom is? En welke technische eisen worden gesteld aan een landschapspark dat van tijd tot tijd onderdeel wordt van de rivier? 5) Welke waterhydraulische eisen kunnen aan de vormgeving van de nieuwe rvierarmen (zowel de Maas als de Noord) worden gesteld? 6) Wat is de kwaliteit van de deelgebieden op het moment dat het stadspark / regiopark nog niet in haar totaliteit is gerealiseerd? 7) Hoe kan bestaande, te handhaven bebouwing geĂŻntegreerd worden in het plan? Kan de plint van waardevolle gebouwen technisch zo omgebouwd worden dat zij bestand is tegen water? Of moet om grote, te conserveren eenheden een dijk worden aangelegd? 8) Wat is de optimale typologie van de verkaveling en bebouwig op de klimaatdijk?
must
de stromende stad 85
must
in opdracht van:
Amsterdam Nieuwe Looiersstraat 45-II Postadres postbus 16631 1001 RC Amsterdam
Rijkswaterstaat Waterdienst WINN december 2007
t +31 (0)20 470 2013 f + 31 (0)20 470 0561
contactpersoon WINN
mail@must.nl www.must.nl
Bas van de Pas bas.vande.pas@rws.nl
contactpersonen MUST Robert Broesi Dirk Neumann