166
DUDEK (Upupa epops)
D
Kolorowy klejnot polskiej wsi Ptak z rzędu kraskowych, z rodziny dudków, objęty ścisłą ochroną gatunkową Dudek jest niedużym kolorowym ptakiem, długości ciała około 30 cm. Dzięki szerokim skrzydłom i stroszonemu na głowie czubowi wydaje się większy, niż jest w rzeczywistości. Żyje w środowisku charakterystycznym dla tradycyjnej polskiej wsi. Jego ulubionymi biotopami są skraje lasów i terenów rolniczych z kępami drzew i pojedynczymi starymi drzewami. Można go też spotkać w alejach starych drzew i na luźno zadrzewionych nadrzecznych łąkach. Bardzo lubi pastwiska, gdyż w sąsiedztwie bydła domowego może liczyć na łatwe polowanie na owady płoszone przez krowy. Dudki żerują, chodząc po łąkach i polach w poszukiwaniu pożywienia. Łapią duże owady, jak pasikoniki, turkucie podjadki, gzy, chrząszcze i ich larwy, dżdżownice, nieduże Czubek na głowie dudka tworzą długie kolorowe pióra
bezskorupowe ślimaki, a nawet małe żaby. Ofiarę wyciągają z ziemi długim zakrzywionym dziobem, zgniatają, a następnie podrzucają do góry, żeby wpadła do gardła. Dla ptaka, który nie ma języka, taki sposób połykania jest najprostszy. Dudek wydaje wiosną bardzo charakterystyczny odgłos tokowy, którego naśladownictwem jest zarówno nazwa polska, jak i łacińska i w wielu innych językach. Głośne „dududu” lub „upupup” jest nieomylnym znakiem jego obecności w okolicy. Gnieździ się w nisko położonych dziuplach starych drzew. Gdy ich nie ma – w odpowiadających im ciasnych otworach budynków stojących w spokojnych miejscach a nawet w stertach kamieni, sągach drewna itp.
Do gniazda dudka nie należy zaglądać pod żadnym pozorem, gdyż zdarza się, że pisklęta bronią się, strzykając na intruza nieprzyjemnie pachnącą wydzieliną.
DUNAJCA, PRZEŁOM
D
Najpiękniejszy fragment rzeki w Polsce Położenie: woj. małopolskie, Pieniński Park Narodowy, ok. 25 km na wschód od Nowego Targu Przełom Dunajca przez Pieniny jest jednym z najgłębszych i najpiękniejszych kanionów rzecznych w Europie. Dunajec stanowi tu granicę między Polską a Słowacją. Rzeka o średniej szerokości 20–30 m, a w najwęższym miejscu,
zwanym Janosikowym Skokiem – zaledwie około 10 m, prawie nie ma własnej doliny. Bezpośrednio nad nią stoją poszarpane, niemal pionowe wapienne skały, górujące nad poziomem wody 300 m. Wapienie są bardzo jasne, w niektórych miejscach prawie białe i piękne w każdą pogodę – błyszczą w słońcu lub prześwitują przez mgłę. W mniej stromych miejscach
167
porośnięte są lasami bukowymi i bukowo-jodłowymi. Punktowo rozwija się na nich roślinność trawiasta, zielna i mszysta, tworząc niewielkie kolorowe kobierce. Dunajec, płynąc przez Pieniny, pokonuje 9 km, po drodze siedem razy gwałtownie zakręca, nawet o prawie 180 stopni. W prostej linii odległość między początkowym a końcowym punktem przełomu wynosi zaledwie około 2,5 km! Geolodzy toczą spór o sposób powstania unikatowego przełomu. Dominuje hipoteza, że koryto rzeki jest starsze niż otaczające je góry. Pieniny wypiętrzały się na tyle wolno, że Dunajec nadążał z erodowaniem miękkich wapien-
168
Dunajec w okolicy Janosikowego Skoku nych skał, wykorzystując ich spękania i mniej odporne miejsca. Jego koryto stale się pogłębiało. Proces ten jest bardzo powolny i trwa nadal. Fachowo nazywa się to antecedentnym przełomem rzecznym.
Przełomem Dunajca prowadzi trasa najpopularniejszego w Polsce spływu tratwami sterowanymi przez doświadczonych flisaków. Coraz popularniejsze są też organizowane przez Słowaków spływy pontonami. Pływają tu także doświadczeni kajakarze górscy.
DURNE BAGNO
D
Bagno, które ogłupia Położenie: woj. lubelskie, Poleski Park Narodowy, ok. 20 km na zachód od Włodawy Durne Bagno znajduje się w centrum Poleskiego Parku Narodowego, który jest mieszanką obszarów bagiennych różnego typu. Jest torfowiskiem wysokim typu kontynentalnego o powierzchni
około 220 ha. W charakterystyczny dla torfowisk wysokich sposób jego środek jest wypiętrzony, a obrzeża leżą niżej. Miąższość warstwy torfu wynosi 6–12 m. Brzeżne części torfowiska zarośnięte są przez lasy brzozowe z domieszką olszy czarnej, zaś środek zajmuje luźny bór bagienny, złożony z niskich, wolno rosnących sosen.
169
bardzo intensywny wypas owiec, co przyczyniło się do wycięcia lasu. Pozostałością gospodarki pasterskiej jest kilka zabytkowych, drewnianych szałasów. Aby chronić dolinę przed erozją, w wielu miejscach zasadzono modrzewie, które urozmaicają jej krajobraz.
J
Na łąkach dawnej hali kwitnie wiele ciekawych roślin, m.in. bardzo rzadki storczyk dwulistnik muszy. Mimo bliskości miasta zagląda tu niedźwiedź brunatny, schodzą też kozice, dla których jest to jedno z niżej położonych w Tatrach miejsc przebywania.
JELEŃ SZLACHETNY (Cervus elaphus) Król jesiennego lasu Ssak z rzędu parzystokopytnych, z rodziny jeleniowatych. Gatunek łowny z okresem ochronnym dla samców od 1 III do 20 VIII, samic od 16 I do 30 IX, cieląt od 1 III do 30 IX Jeleń szlachetny, zwany po prostu jeleniem, jest najbardziej znany z imponującego poroża noszonego sezonowo na głowie przez samce. Pod koniec zimy jest ono zrzucane, a od wiosny do lata wyrasta nowe, trochę inne. W młodości zwierzęcia co roku jest większe i bardziej rozgałęzione, w starszym wieku maleje. W trakcie wzrostu poroże otoczone jest miękką substancją, tzw. scypułem, za pośrednictwem której dostarczane są składniki odżywcze. W sierpniu, przed rykowiskiem, scypuł wysycha i odpada. Największe poroża noszą byki 10–14-letnie. Ich ciężar dochodzi do 12 kg, a liczba odgałęzień każdej z dwóch tyk przekracza dziesięć. Samce jelenia (byki) osiągają wysokość do 1,5 m, długość do 2,5 m, ważą do 200 kg, samice (łanie) są znacznie mniejsze. Poroże, będące na co dzień dla zwierzęcia ciężarem, używane jako oręż w czasie okresu godowego, czyli rykowiska, które trwa mniej więcej od połowy września do połowy października. Samiec gromadzi na swoim teryto-
248
rium harem złożony z jak największej liczby łań. O własności haremu i terytorium oznajmia donośnym basowym rykiem, od którego pochodzi nazwa rykowisko. Ryk słychać z kilku kilometrów. Byki najwięcej ryczą w zimne noce z przymrozkami.
Wiosną samce jelenia są towarzyskie i nie przejawiają wobec siebie śladu agresji, żerując wspólnie w stadkach. Po okresie godowym łanie z młodzieżą tworzą stada, z których na krótko odchodzą wiosną, by urodzić młode. Do walki między sąsiadującymi ze sobą samcami dochodzi rzadko. Zwierzęta zderzają się z impetem i przepychają porożami. Słabszy odchodzi. Łań nie starcza dla wszystkich: osobniki słabsze, młodociane i stare nie mają szans. Rykowisko kosztuje byki mnóstwo wysiłku. W jego czasie tracą około 25% masy ciała. Jelenie są typowymi roślinożercami, aktywnymi przede wszystkim o zmierzchu i świcie.
Jeleń z rosnącym porożem otoczonym scypułem
249
250
JELONEK ROGACZ (Lucanus cervus)
J
Największy polski chrząszcz Owad z rzędu chrząszczy, z rodziny jelonkowatych, objęty ścisłą ochroną gatunkową Jelonek rogacz jest największym i najbardziej efektownym polskim chrząszczem. Samce osiągają długość 8 cm, z czego 2–2,5 cm przypada na ogromne żuwaczki, przypominające kształtem rogi jelenia. Samce toczą ze sobą walki godowe. Walczą też o pokarm, przepychając się żuwaczkami w celu przewrócenia przeciwnika na grzbiet. Znacznie mniejsze samice mają małe i ostre żuwaczki – potrafią nimi przecinać korę drzew w poszukiwaniu soków, które stanowią pokarm jelonków. Samce korzystają z otworów zrobionych przez samice lub z naturalnych ran świeżo zdartej kory. Do miejsc intensywnego wyJelonki znakomicie wspinają się po drzewach. Ze względu na duży ciężar, zwłaszcza samców, niechętnie latają
dzielania się soku potrafią zlatywać się gromadnie i wtedy dochodzi do walk między samcami. Środowiskiem życia tych chrząszczy są słoneczne lasy dębowe, o ciepłym mikroklimacie. Zamieszkują też stare sady, parki i aleje drzew, pod warunkiem występowania w nich powalonych martwych pni. W drewnie, najczęściej dębowym, żyją i żerują larwy jelonków rogaczy. Stadium larwalne trwa kilka lat, w tym czasie larwa dorasta nawet do 10 cm długości. Larwy przeobrażają się w poczwarki w komorach pod ziemią. Z poczwarek jesienią wylęgają się dorosłe chrząszcze, które pozostają w ukryciu do wiosny. Pojawiają się na zewnątrz w czerwcu i lipcu, kiedy intensywnie żerują i odbywają gody.
W Polsce jelonki rogacze występują przede wszystkim na południowym zachodzie kraju. Jest ich zaledwie około 1000 sztuk.
JELONKA, rezerwat
J
Jak sobie radzi przyroda Położenie: woj. podlaskie, ok. 20 km na południowy zachód od Hajnówki Rezerwat „Jelonka” powstał w 1989 roku w celu śledzenia naturalnych procesów sukcesji roślinnej. Na początku lat 90. XX wieku w otaczających lasach był pożar, który zniszczył też część rezerwatu. Od tego czasu roślinność na pożarzysku, jak i w pozostałej części rezerwatu rozwija
się bez żadnej ingerencji człowieka. „Jelonka” jest rezerwatem ścisłym, zajmuje 227 ha opuszczonych terenów porolnych, na mało urodzajnych, przeważnie piaszczystych glebach. Jedynie niewielką część po wschodniej stronie rezerwatu zajmują tereny podmokłe, okresowo zalane wodą. Większość rezerwatu zajmują zbiorowiska nieleśne: murawy napiaskowe, zarośla jałowca
251
KADZIELNIA, rezerwat
K
Rezerwat w sercu miasta Położenie: woj. świętokrzyskie, centrum Kielc Rezerwat „Kadzielnia” jest starym kamieniołomem położonym bardzo blisko ścisłego centrum Kielc, 200-tysięcznego miasta o ponad 900-letniej historii. Jego powierzchnia wynosi zaledwie 0,6 ha, jest jednym z najmniejszych polskich rezerwatów. Centrum stanowi wysoka wapienna skała poprzecinana żyłami kalcytu, zwana Skałką Geologów. Z trzech stron otoczona jest wodą, do której opadają jej urwiste brzegi. Rezerwat powstał po zakończeniu eksploatacji kamieniołomu w 1962 roku. W skale odkryto wiele odcisków zwierząt sprzed 350 milionów lat: koralowców, głowonogów, ramienionogów, małży i trylobitów. Szczególnie cenne są odciski ryb pancernych, nieznane wcześniej na terenie Polski. Skałka Geologów w rezerwacie „Kadzielnia”
Skałka Geologów słynie z 26 jaskiń i mniejszych grot. Najdłuższa z nich, Szczelina Kadzielniańska, ma 180 m długości. Wiele jaskiń jest bardzo ciasnych i wąskich, co sprawia, że penetracja ich przez ludzi jest bardzo trudna. W jaskiniach żyje kilka gatunków nietoperzy, np. nocek duży, nocek Natterera, nocek Brandta, mopek, mroczek późny, interesująca jest też fauna bezkręgowców: pająków, muchówek i równonogów. Znaleziono w nich także szczątki zwierząt z epoki lodowej: nosorożców włochatych, niedźwiedzi jaskiniowych i drobnych stepowych gryzoni. Atrakcją Kadzielni jest Podziemna Trasa Turystyczna.
Skałka Geologów – główny trzon rezerwatu „Kadzielnia” – jest pozostałością rafy koralowej, która istniała w tym miejscu przed setkami milionów lat, kiedy było tu morze.
KALISZAŃSKIE, JEZIORO
K
Ostoja gęgawy Położenie: woj. wielkopolskie, ok. 10 km na północny zachód od Wągrowca, obszar Natura 2000 Jest to jedno z największych jezior północnej Wielkopolski. Ma powierzchnię 297,2 ha i maksymalną głębokość 27 m. Jest zbiornikiem, na którego dnie krzyżują się dwie rynny polodowcowe, dlatego ma bardzo urozmaicone dno,
z rozległymi płyciznami i stromymi ściankami. W tych miejscach, na głębokości do 7 m, rosną podwodne łąki ramienicowe. W jeziorze występuje aż 11 gatunków glonów z grupy ramienic, w tym dwa bardzo rzadkie: ramienica grzywiasta i Nitella opaca, gatunek tak rzadki, że nie ma nawet polskiej nazwy. Dzięki intensywnej produkcji tlenu przez ramienice jezioro jest dobrze natlenione, ma też bardzo czystą,
273
przejrzystą wodę. Pod względem rybackim należy do jezior sielawowych. Na przybrzeżnych płyciznach rosną łany trzcin i pałki wodnej, które są miejscem gniazdowania kilku rzadkich gatunków ptaków: bąka, błotniaka stawowego i gęsi gęgawy. W zaroślach nadrzecznych gnieżdżą się żurawie. Jezioro Kaliszańskie leży
Okolice Jeziora Kaliszańskiego są idealnym środowiskiem dla gęsi gęgawy
na terenie rolniczym, jego brzegi są całkowicie bezleśne. Otoczone jest przez torfowiska niskie, wilgotne łąki kośne i pastwiska. Takie warunki bardzo odpowiadają gęgawom, które żerują na polach i łąkach bezpośrednio przylegających do jeziora. Ze względu na czystą wodę i ciekawe dno jezioro jest cenione przez nurków, a odkryte, płaskie brzegi, które nie zatrzymują wiatru, stwarzają bardzo dobre warunki dla żeglarstwa i windsurfingu.
KAMIENICKI, POTOK
K
Główna rzeka Gorców Położenie: woj. małopolskie, Gorczański Park Narodowy Kamienica, zwana w górnym biegu Potokiem Kamienickim, ma źródła pod szczytem Turba-
cza, na wysokości 1250 m n.p.m. Przecina Gorczański Park Narodowy z zachodu na wschód, a zbliżając się do jego granic, skręca na północ. Następnie jej przełomowa dolina wyznacza granicę pomiędzy Beskidem
Kamienica w okolicy wsi Rzeki
Ł
ŁOKIETKA, JASKINIA Jaskinia z historią Położenie: woj. małopolskie, Ojcowski Park Narodowy, ok. 20 km na północny zachód od Krakowa Jaskinia Łokietka jest jedną z najbardziej znanych jaskiń w Polsce, odwiedzaną rocznie przez około 120 tysięcy osób. Jest też największą jaskinią Ojcowskiego Parku Narodowego. Została wyżłobiona w skałach wapiennych przez płynące tu kiedyś wody podziemne – stanowi więc przykład jaskini pochodzenia krasowego. Wejście do niej znajduje się w Dolinie Sąspowskiej, na zboczu Chełmowej Góry, 125 m ponad dnem doliny. Świadczy to o tym, że powstała bardzo dawno, kiedy dno dolin Sąspowskiej i Prądnika nie było jeszcze wyżłobione tak głęboko.
Z jaskinią nieodłącznie związana jest legenda o królu Władysławie Łokietku, który miał się tu przez sześć tygodni ukrywać przed ścigającym go królem czeskim Wacławem II. Władysław Łokietek mieszkał w tej skalnej kryjówce lub nie; na długo przed nim na pewno zamieszkiwały ją niedźwiedzie jaskiniowe. Jaskinia Łokietka ma 320 m długości. Panuje w niej stała temperatura około 7–8°C niezależnie od pory roku. Wchodzi się do niej wąską szczeliną długości około 20 m. Dawniej była ona prawdopodobnie częścią jaskini, ale zawalił się jej strop. Szczelina prowadzi do Korytarza Głównego. Korytarze w jaskini są kręte, prowadzą do trzech sal. Jedną z nich jest niewielka Kuchnia, położona tuż pod ziemią, tak że jej strop przebijają korzenie drzew. Kuchnia ta z racji położenia powyżej innych sal uważana jest za najstarszą część Jaskini Łokietka. Dwie kolejne sale są od Nacieki lodowe przy wejściu do Jaskini Łokietka
386
niej znacznie większe: Sala Rycerska ma wymiary 25×10 m, a Sypialnia 20×30 m. Szata naciekowa jaskini jest uboga, nieliczne stalaktyty zachowały się w najmniej dostępnych miejscach, przede wszystkim na stropach obu
dużych sal. Najbardziej efektowny jest słup naciekowy Orzeł oraz tzw. Łoże Łokietka w Sypialni. Na ścianach znajdują się gładkie powierzchnie zwane polewami, urozmaicone żebrami naciekowymi.
387
Ł
ŁOŚ (Alces alces) Filozof i mocarz z bagien Ssak z rzędu parzystokopytnych, z rodziny jeleniowatych, łowny z okresem ochronnym
Łoś jest jednym z największych dzikich zwierząt żyjących w Polsce. Dorasta do 320 cm długości,
ponad 2 m wysokości i 500 kg wagi. Samce są większe od samic. Łosie w naturze żyją do 20 lat. Zamieszkują tereny podmokłe: lasy i bagna, przede wszystkim w Polsce północno-wschodniej, ale nie tylko. Łosie prowadzą dość spokojny, samotniczy tryb życia, tylko zimą łączą się czasem w luźne grupy, bez przywódcy, odpoczywające i żerujące wspólnie. Jeśli nie są niepoko-
jone, przebywają w jednej okolicy tak długo, jak się da: mają zapewniony pokarm, wodopój i miejsce na odpoczynek. Łosie są przeżuwaczami, żerują i odpoczywają na przemian wiele razy na dobę, zarówno w dzień, jak i w nocy. Najbardziej aktywne są wczesnym rankiem i późnym wieczorem.
Łosie są bardzo dobrymi pływakami, mogą przepłynąć kilka kilometrów, potrafią także nurkować w poszukiwaniu soczystych roślin podwodnych. Na Bagnach Biebrzańskich, gdzie żyje ich najwięcej w Polsce, zdarza się, że dołączają do stada pasących się na łąkach krów. Poza wilkami nie mają w Polsce naturalnych wrogów. Zdarza się, że spotkane oko w oko stają nieruchomo i długo przypatrują się człowiekowi, jakby namyślając się, co zrobić. Przestraszony łoś ucieka kłusem – bardzo rzadko galopuje, przedstawiając wtedy komiczny widok: długie nogi mu się plączą, kopyta zaczepiają jedne o drugie, garbaty grzbiet faluje – wydaje się, że takie zwierzę mogło przeżyć tylko cudem. To jednak pozory – łoś jest znakomicie przystosowany do życia na podmokłych terenach. Jego podstawowym sposobem biegania jest kłus, w którym osiąga szybkość 30 km na godzinę w miejscach, gdzie człowiek z trudem jest w stanie iść. Ma długie nogi zakończone bardzo dużymi kopytami, co znakomicie ułatwia chodzenie po grząskim gruncie. W okresie rui, we wrześniu, goniące się samce przebiegają, nie zwalniając, przez gęste wierzbowe krzaki. Spotkanie z łosiem w tym okresie może być niebezpieczne, zwłaszcza że dysponuje on potężnym porożem.
Samce o porożu w kształcie łopat zdarzają się w Polsce bardzo rzadko
389
N
NIEPYLAK APOLLO (Parnassius apollo) Ginąca piękność Owad z rzędu motyli, z rodziny paziowatych, objęty ścisłą ochroną gatunkową Niepylak apollo to największy (rozpiętość skrzydeł do 80 mm) polski motyl dzienny. Jest gatun-
460
kiem ginącym: żyje w Pienińskim Parku Narodowym, ale być może nieliczne okazy przetrwały w Tatrach i w wąwozie Homole w Małych PieniNiepylak apollo nie jest płochliwy
nach. Populacja pienińska niepylaka zasilana jest osobnikami rozmnażanymi w warunkach hodowlanych, dzięki czemu wzrosła z 20 sztuk w latach 90. XX wieku do około 1000 w 2010 roku.
Niepylak apollo jest przepięknym motylem, który występuje na dobrze nasłonecznionych łąkach, murawach naskalnych i piarżyskach. Dorosłe motyle latają od końca czerwca do pierwszej dekady sierpnia. Lubią ciepło; w chłodne i deszczowe dni nie są aktywne. Latają dość powoli, czasami szybują, wykorzystując ciepłe prądy powietrza i dużą powierzchnię
skrzydeł. Gdy siedzą na kwiatach, dają się łatwo obserwować. Rzadkość występowania niepylaka apollo wynika z wybiórczości pokarmowej jego larw. Samice składają jaja w pobliżu rozchodników wielkich (w Pieninach) lub karpackich (w Tatrach). Jaja zimują, a wiosną wylęgają się z nich gąsienice, które odżywiają się wyłącznie liśćmi rozchodników. W naturalnych warunkach śmiertelność larw jest bardzo duża. Zagrożeniem dla niepylaka jest zarastanie drzewami piarżysk i muraw, na których rosną rozchodniki, a także wyłapywanie motyli przez kolekcjonerów i akumulowanie przez rozchodniki zbyt dużych ilości toksycznego pierwiastka – kadmu.
NIETLICKIE BAGNO, rezerwat
N
Królestwo żurawi Położenie: woj. warmińsko-mazurskie, ok. 12 km na północny zachód od Orzysza Rezerwat „Nietlickie Bagno” (1132,9 ha) chroni największe torfowisko niskie na Mazurach, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Rezerwat jest częścią znacznie większego obszaru bagien, który w przeszłości znajdował się pomiędzy jeziorami Buwełno i Jagodne. Prace melioracyjne prowadzone w XIX wieku obniżyły poziom wody o 2 m, na skutek czego wyschło zarastające, płytkie jezioro Wąż, które znajdowało się we wschodniej części bagien. W stanie naturalnym przetrwało 550 ha bagien. Po zbudowaniu w 2003 roku zastawek zapobiegających odwadnianiu terenu poziom wody na bagnach znacznie się podniósł. Na obrzeżach rezerwatu wiosną odbywają się tokowiska cietrzewi. „Nietlickie Bagno” jest jednym z niewielu miejsc w Polsce, gdzie liczeb-
ność cietrzewi w ostatnich latach wzrasta. Tokuje tu ponad 20 samców.
„Nietlickie Bagno” słynie przede wszystkim jako miejsce najliczniejszych zlotów żurawi w Polsce w czasie jesiennych przelotów, we wrześniu i październiku. Zdarzają się koncentracje do 4000 ptaków. Żurawie nocują i odpoczywają na niedostępnych terenach bagien, żeby za dnia polecieć na żerowiska na pobliskich polach lub odlecieć dalej. Żuraw jest tu też licznym ptakiem lęgowym. Oprócz nich na bagnach żyje wiele innych gatunków ptaków: bąki, bociany czarne, bieliki, orliki krzykliwe, rybitwy czarne, derkacze, zielonki. Bagna są królestwem bobrów i łosi. Z ciekawych roślin występują między innymi brzoza niska i pełnik europejski.
461
Jesienią w „Nietlickim Bagnie” dość łatwo zaobserwować stado żurawi
R
ROSOCHATE Niedźwiedzia łąka Położenie: woj. podkarpackie, Bieszczady, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, ok. 20 km na południe od Ustrzyk Dolnych Rosochate jest dużym kompleksem łąk, pozostałością po istniejącej tu przed II wojną światową wsi, rozłożonej na północnych stokach Otrytu. Łąki leżą w środkowej części tego pasma, a od najbliższych zabudowań – maleńkich wsi Skorodne i Ostre – dzieli je około 3 km przez las. Na Rosochatym znakomice czują się niedźwiedzie
590
Kilkaset hektarów łąk utrzymuje się dzięki wypasowi koni huculskich oraz koszeniu przez leśników. Krajobraz jest bardzo urozmaicony. Teren opada łagodnie na północ, potem znów się lekko podnosi, tworząc widokowe siodło pośrodku. Łąki pocięte są strumieniami biorącymi początek w górnych, zalesionych partiach Otrytu. Głęboko wcięte potoki mają brzegi zarośnięte wąskimi pasami drzew: wierzb lub olszy szarej, tworzących korytarze wędrówek dla zwierzyny licznie odwiedzającej Rosochate.
Nieniepokojone stada jeleni pasą się w biały dzień. Wiosną i wczesnym latem szczególnie piękny widok przedstawiają zgrupowania samców z rosnącym porożem, liczące czasem ponad 20 sztuk. Wieczorami na żer wychodzą dziki i sarny. Łatwo natknąć się na polujące na gryzonie lisy. Korzystając z kilku rozstawionych w okolicy ambon, można „zasadzić się” na grub-
szą zwierzynę. Na Rosochatym regularnie pojawiają się niedźwiedzie: żerują w malinach i jeżynach, a także wyjadają myśliwym zanętę, którą próbują oni wabić jelenie i dziki. W różnych miejscach na łąki wychodzą czasem jednocześnie dwa lub trzy niedźwiedzie – przy dużym szczęściu można je zobaczyć. Na Rosochate zaglądają też wilki.
ROSPUDY, dolina
R
Od Rospudy do Rospudy Położenie: woj. podlaskie, pomiędzy jeziorem Rospuda a Augustowem, obszar Natura 2000 Rzeka Rospuda (102 km) ma źródła w północno-zachodniej części Suwalszyzny, na południe od Puszczy Rominckiej. Płynie na południowy wschód. W okolicy Augustowa zmienia nazwę na Netta, skręca na południe i po kilkudziesięciu kilometrach uchodzi do Biebrzy.
Rospuda na odcinku od jeziora Rospuda Filipowska do ujścia do jeziora Rospuda pod Augustowem jest szlakiem kajakowym. Jest on bardzo urozmaicony, ale dość trudny ze względu na wąskie koryto, bardzo ostre zakręty, szybki nurt, płytkie i miejscami kamieniste dno oraz dużą liczbę zwalonych pni. W górnym biegu rzeka płynie szybkim nurtem w wąskiej dolinie, przez pagórkowate, morenowe tereny Suwalszczyzny. Mija dziewięć mocno wydłużonych, rynnowych jezior różnej wielkości. Wzdłuż brzegów rzeki znajduje się mozaika terenów leśnych, łąkowych, polnych i nieużytków. Poniżej miejscowości Raczki wpływa na teren Puszczy Augustowskiej. Początkowo
591
nadal płynie szybko, brzegi są wysokie, tworzą piaszczyste skarpy i urwiska. Rzekę tarasuje coraz więcej powalonych pni drzew. Około 10 km przed Augustowem dolina rzeki rozszerza się i staje się zabagniona, nurt bardzo zwalnia. Brzegi są zarośnięte przez trzcinowiska i szuwary. Znajduje się tu bardzo cenny kompleks torfowisk mszarno-turzycowych, wśród których zdarzają się mineralne wzniesienia porośnięte
lasem świerkowo-brzozowym. Na torfowisku występują storczyki, aż 18 gatunków, w tym miodokwiat krzyżowy, gatunek z Polskiej czerwonej księgi roślin, dla którego jest to jedyne stanowisko w Polsce.
Rospuda w środkowym biegu
ROZTOKI, DOLINA
R
Pomiędzy wodospadami Położenie: woj. małopolskie, Tatrzański Park Narodowy, ok. 10 km na południowy wschód od Zakopanego
Dolina Roztoki leży w Tatrach Wysokich, poniżej polodowcowej Doliny Pięciu Stawów Polskich, a kończy się przy drodze jezdnej do Morskiego
kolejnego gniazda, mając nadzieję na skuszenie drugiej samicy. Zdarza się też, że jedna samica remiza składa jaja do dwóch gniazd. Wtedy lęg przepada, chociaż bywa i tak, że wysiaduje go samiec. Wiosną samiec może zbudować kilka gniazd, w tym wiele bywa niedokończonych i porzuconych w czasie budowy.
582
Remiz jest ptakiem mało płochliwym. Zarówno w trakcie budowy, jak i karmienia piskląt pozwala na siebie patrzeć z odległości mniejszej niż 10 m, o ile obserwator zachowuje spokój.
Śpiewający remiz na budowanym gnieździe
ROGALIŃSKIE, dęby
R
Kilkusetletnie olbrzymy Położenie: woj. wielkopolskie, Rogaliński Park Krajobrazowy, ok. 15 km na południe od Poznania
Najbardziej znane dęby rogalińskie: Lech (670 cm obwodu na wysokości 130 cm), Czech (810 cm) i Rus (930 cm) mają po około 700 lat. Rosną obok siebie na terenie parku pałacowego w Rogalinie nad Wartą. Potężnych dębów jest w okolicy znacznie więcej: w samym parku, w pobliskim lesie, na łąkach nad płynącą w pobliżu Wartą rośnie ich około 1400, z czego 860 to pomniki przyrody! Dęby rogalińskie są dębami szypułkowymi. Wiele z nich jest martwych, niektóre pozbawione kory. Jak większość drzew rosnących na terenie otwartym nie są wysokie, mają mniej więcej 20–25 m wysokości, za to są bardzo mocno rozgałęzione, ich grube konary sterczą fantazyjnie na różne strony; posiadają też mnóstwo dziupli. Na otwartym terenie nadrzecznym wyglądają bardzo malowniczo, zwłaszcza w porannych mgłach lub wiosną, kiedy Warta wylewa i dęby otoczone są wodą.
Jest to największe skupisko tak starych dębów w Europie. Wiele drzew liczy po 600 lat, prawie 60 z nich ma od 5 do 8 m w obwodzie na wysokości 130 cm. Problemem dębów jest stopniowe obumieranie ze względu na wiek i spadek poziomu wody gruntowej. Lech, Czech i Rus mają podpory pod konarami, aby nie odłamały się pod własnym ciężarem. W osłabionych drzewach składa jaja kozioróg dębosz, bardzo rzadki i chroniony gatunek chrząszcza, którego larwy żerują w drewnie i łyku dębów, wyrządzając w nich znaczne szkody.
583
Dęby Lech, Czech i Rus w Rogalinie
Zadni Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich
PIĘCIU STAWÓW POLSKICH, DOLINA
P
Piękno dla wytrwałych Położenie: woj. małopolskie, Tatrzański Park Narodowy, Tatry Wysokie Dolina Pięciu Stawów Polskich położona jest na wysokości od 1625 do 1900 m n.p.m., ma 4 km długości. Jest doliną polodowcową o szerokim, płaskim dnie, oddzieloną stromym uskokiem skalnym i wodospadem Siklawa od wyżłobionej przez potok wąskiej Doliny Roztoki, która leży poniżej. Nazwa pochodzi od pięciu znajdujących się tu polodowcowych stawów: Przedni, Mały, Wielki, Czarny i Zadni. Jest jeszcze szósty staw Wole Oko, który okresowo wysycha i nie jest „doliczany” do nazwy. Dolina Pięciu Stawów Polskich znajduje się ponad górną granicą lasu. Głównym składnikiem roślinności jest kosodrzewina, która w wyższych partiach zanika, przemieszana z alpejskimi łąkami, na których kwitnie wiele wysokogór-
P
skich gatunków roślin: omiegi kozłowce, rojniki górskie, warzucha tatrzańska, ukwap karpacki i inne. Skały pokryte są porostami. We wszystkie strony mamy widoki na strome skaliste szczyty: Granatów, Koziego Wierchu, Zawratu, Gładkiego i Szpiglasowego Wierchu oraz Miedzianego. Przy wylocie doliny znajduje się najwyżej położone schronisko w Polsce (1670 m n.p.m.). Jest to jedyne schronisko w Tatrach, do którego nie można dojechać samochodem. Najkrótsza droga dojścia wiedzie przez Dolinę Roztoki: przynajmniej dwie i pół godziny marszu pod górę. Dlatego w Pięciu Stawach jest jak na Tatry dość pusto. Nawet w lecie w górach jest cicho i spokojnie. Doceniają to też tatrzańskie zwierzęta: w dolinie żyją kozice, świstaki, rysie i niedźwiedzie brunatne. Na niebie można zobaczyć orła przedniego.
PILAWY, dolina Wspólne działanie natury i człowieka Położenie: woj. zachodniopomorskie, ok. 20 km na południowy wschód od Czaplinka, obszar Natura 2000 Rzeka Pilawa (82 km) ma swój górny bieg na terenie dawnego poligonu wojskowego koło miasta Borne Sulinowo. Po wypłynięciu z jeziora Pile płynie na południe, przez obszary leśne, w dość głębokiej i wąskiej rynnie o wysokich, piaszczystych brzegach. Po kilkunastu kilome-
524
trach rozszerza się, wpływając na płaskie tereny tzw. Zalewów Nadarzyckich. Są to sztucznie utworzone rozlewiska, powstałe przed II wojną światową jako część umocnień Wału Pomorskiego. Obecnie zalewy tworzą mozaikę środowisk wodnych, bagiennych i leśnych o powierzchni około 1500 ha. Jest to rodzaj labiryntu, którego osią jest rzeka z kanałkami, różnej wielkości i głębokości jeziorkami, oczkami wodnymi oraz torfowiskami. W pobliżu rzeki i Zalewów Nada-
rzyckich trafiają się zarastające oczka wodne w izolowanych obniżeniach terenu, tworzące mszary z płem torfowcowym. Są to środowiska znacznie starsze niż liczące niecałe 100 lat zalewy. Całość otaczają lasy.
Dolina jest ostoją wielu zwierząt, jak: bobry, wydry, kanie czarne i rdzawe, błotniaki stawowe, rybitwy czarne, derkacze, żurawie, kropiatki i inne. W okresie przelotów na zalewach bardzo licznie pojawiają się łabędzie czarnodziobe i gęsi zbożowe.
Na obszarze doliny Pilawy znajduje się około 200 rodzajów naturalnych zbiorowisk roślinnych związanych z ekosystemami bagien, wody i lasu. W okolicy są też pozostałości po bunkrach Wału Pomorskiego, stanowiące miejsca lęgowe nietoperzy nocków dużych.
Dolina Pilawy jest znakomitym środowiskiem dla wielu zwierząt, m.in. rybitwy czarnej
525