"Dom jako Forma Otwarta. Szumin Hansenów" (fragment)

dom jako forma otwarta szumin hansenów

the house as open form the hansens’ summer residence in szumin

Wędrówka po tym domu to podróż między widokami.

To wander around this house is a journey from one

Architektura ma być tłem dla człowieka, ramą

sight to another. Architecture is meant to be

dla zdarzeń. Tak chcieli i tak jest.

a backdrop for people, a framework for events.

Fotografie Jan Smaga

Photographs by Jan Smaga

Teksty Aleksandra Kędziorek, Filip Springer

Texts by Aleksandra Kędziorek and Filip Springer

mówi muzeum

seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter

dom jako forma otwarta

the house as open form

mรณwi muzeum

seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter

dom jako forma otwarta szumin hansenów

the house as open form the hansens’ summer residence in szumin

Fotografie Jan Smaga

Photographs by Jan Smaga

Teksty Filip Springer, Aleksandra Kędziorek

Texts by Filip Springer, Aleksandra Kędziorek

Wydawnictwo Karakter Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie Kraków – Warszawa 2014

Spis treści

Contents

10 Filip Springer, Fermata przestrzeni

11 Filip Springer, A Spatial Fermata

32 Aleksandra Kędziorek, Domy Hansenów

32 Aleksandra Kędziorek, Hansen Homes

49 Jan Smaga, Fotografie

49 Jan Smaga, Photographs

Szumin, widok od strony garaĹźu, fot. Jan Smaga Szumin, view from the garage, photo Jan Smaga

domy hansenów aleksandra kędziorek

hansen homes aleksandra kędziorek

Grafika Jana Młodożeńca zamieszczona w kata-

A print by Jan Młodożeniec, found in the cat-

logu polskiej ekspozycji na 12. Triennale w Me-

alogue of the Polish exhibition at the 12th Tri-

diolanie w 1960 roku przedstawia ptaki wiją-

ennale in Milan in 1960, shows birds making

ce gniazda na nieregularnie rozmieszczonych

their nests on irregularly positioned perches.

grzędach. Dostępne im przestrzenie wypełnia-

The birds fill the space available with construc-

ją konstrukcjami odpowiadającymi ich różnym

tions that reflect their needs; these depend

potrzebom, zależnym od gatunku, budowy ciała

on what species they are and on the build of

i zwyczajów [il. 1]. Na wystawie przygotowanej

their bodies and their habits [il. 1]. At the Milan

przez architekta Oskara Hansena grafika ta została zestawiona z przykładami wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego. Znalazły się tam między innymi fotografie bloków na warszawskim osiedlu WSM Rakowiec, zaprojektowanych przez Oskara i Zofię Hansenów w 1958 roku [il. 2]. Zaplanowane zgodnie z założeniami

32

il. 1. Jan Młodożeniec, grafika z katalogu 12e Triennale di Milano. Polonia, 1960 il. 1. Jan Młodożeniec, print from the catalogue 12e Triennale di Milano. Polonia, 1960

Formy Otwartej – teorii promującej myślenie o architekturze jako o „passe-partout” dla życia i ograniczającej rolę projektanta do tworzenia architektonicznych ram wypełnianych przez przyszłych użytkowników zgodnie z ich potrzebami – miały przypominać takie nieregularne grzędy, w których każdy mieszkaniec znalazłby dla siebie odpowiednie miejsce. Mieszkania o różnej powierzchni i dyspozycji wnętrz miały być przydzielane rodzinom z uwzględnieniem ich wielkości, zainteresowań i zawodów, zapewniając dobre warunki do indywidualnego rozwoju w ramach blokowej zbiorowości. Często przywoływana przez Hansena anegdota o kraw-

il. 2. Blok na osiedlu Rakowiec w Warszawie, proj. Zofia i Oskar Hansenowie, 1958 il. 2. Apartment block of Rakowiec Housing Estate in Warsaw, designed

by Zofia and Oskar Hansen, 1958

cowej, która w wyniku bezmyślnego przydziału otrzymała lokum tak duże i przewiewne, że

exhibition, which he had curated, the architect

przeciągi rozwiewały jej krawieckie dodatki,

Oskar Hansen juxtaposed this print with exam-

pokazuje, że w PRL-owskiej rzeczywistości te

ples of multifamily residential housing. These

pomysły architektów były jednak trudne do

included photographs of apartment blocks at

zrealizowania. Niepowodzeniem zakończyły się

the Rakowiec housing estate in Warsaw that

również podejmowane na Osiedlu im. Juliusza

Oskar and Zofia Hansen designed in 1958 [il. 2].

Słowackiego w Lublinie (proj. 1960 – 1963) pró-

Conceived according to the premises of Open

by wspólnego z przyszłymi lokatorami projek-

Form – their theory that promoted viewing ar-

towania mieszkań przy wykorzystaniu ankie-

chitecture as life’s “passe-partout,” a discipline

towych badań ich potrzeb. Idea wicia gniazd

in which the role of the designer is limited to

w prefabrykowanym budownictwie masowym

creating an architectural framework to be filled

przegrywała z realiami przemysłu budowlane-

in by future users according to their individual

go PRL, skupionego na szybkim zaspokojeniu

requirements – these blocks were meant to be

głodu mieszkaniowego. To, czego Hansenom

reminiscent of such irregular perches, among

nie udawało się realizować w budownictwie

which each resident could find an individually

wielorodzinnym, znalazło jednak odzwiercie-

satisfactory spot. The idea was that apartments

dlenie w projektach ich prywatnych mieszkań.

of varying size and internal configuration were

Nie mając ograniczeń w postaci rygorystycznych

to be allocated to families, taking into account

normatywów, prefabrykatów i niedostatków or-

the size, interests and occupations of each, to

ganizacyjnych, w przestrzeniach prywatnych

provide them with favorable conditions for

mogli ziścić swoje marzenia o architekturze

thriving as individual units within the estate’s

Formy Otwartej.

community.

To, że nowe idee najłatwiej jest architektom

However, the anecdote often quoted by

wprowadzać w projektach własnych domów, nie

Hansen about the seamstress who, as a result

budzi zdziwienia. W historii architektury zapisa-

of a thoughtless allocation, had been given

ło się wiele przykładów domów projektowanych

a living space so large and drafty that breezes

przez architektów dla nich samych i ich rodzin,

kept blowing around the bits and bobs of her

33

w których nieograniczani wymogami inwestora

craft, demonstrates that such architects’ ideas

mogli swobodnie wprowadzać niestandardowe

were hard to put into practice in the reality of

rozwiązania. Dom wybudowany przez Rober-

People’s Poland. Another venture that ended in

ta Venturiego w Filadelfii dla jego matki Vanny

a fiasco was the Hansens’ attempt, undertak-

(1964) jest tego najlepszym przykładem – jego

en with the Słowacki housing estate in Lublin

architektura, grająca z archetypowymi wyobra-

(designed 1960 – 63), to involve future residents

żeniami o domu, stała się manifestem postmo-

in the process of designing apartments on the

dernizmu. Domy własne pozwalały eksperymen-

basis of a questionnaire analyzing their needs.

tować z nowymi rozwiązaniami przestrzennymi

The notion of “making a nest” in these mass pre-

(jak w ikonicznym Szklanym Domu Philipa John-

fabs was a losing proposition against the reality

sona z 1949 roku, porzucającym myślenie o ścia-

of the construction industry in People’s Poland,

nie jako granicy), testować na sobie rozwiązania

which was focused on a fast fix for housing de-

proponowane później klientom (jak w domu

mands. Yet ideas that the Hansens had been

Charlesa i Ray Eamsów w Los Angeles z tego sa-

unable to implement in multifamily buildings

mego roku, wybudowanym jako prototypowy

were put into practice in their designs for their

dom numer 8 w ramach The Case Study House

own dwellings. Without the burden of rigorous

Program) czy eksperymentować z dostępnymi

specifications, prefab elements and inadequate

materiałami (jak w letnim domu Alvara Aalto na

organization, in their private space they could

wyspie Muuratsalo, który architekt przemienił

make their dream of Open Form architecture

w laboratorium budownictwa ceglanego, 1952).

come true.

Przestrzenie własne Hansenów – mieszka-

It’s no surprise that architects find it easiest

nie przy ulicy Sędziowskiej w Warszawie i dom

to introduce new ideas in the context of design-

w Szuminie nad Bugiem – dawały im podobną

ing their own houses. There are plentiful exam-

swobodę w projektowaniu. Te gniazda, wraca-

ples in the history of architecture of buildings

jąc do porównania z grafiki Młodożeńca, uwite

that architects conceived for themselves and

były na miarę – zapewniały przestrzeń do życia

their families; there, unconstrained by inves-

i pracy dla czteroosobowej rodziny i łatwo ada-

tors’ demands, they were free to introduce nov-

ptowały się do jej zmieniających się potrzeb.

el solutions. The house built by Robert Venturi

Hansenom pozwalały testować w praktyce za-

for his mother, Vanna, in 1964 in Philadelphia

łożenia Formy Otwartej, rozwijać je i przekony-

is a fine example – its architecture, interacting

wać do nich innych.

with archetypal notions of what constitutes a home, has come to embody a postmodern

Dom pierwszy: ul. Sędziowska 3 m. 4, Warszawa

manifesto. Their own houses enabled architects not only to experiment with innovative spatial concepts (as was the case with Philip Johnson’s iconic Glass House of 1949, where he

Teoria Formy Otwartej właściwie narodziła się

abandoned thinking about the wall as a bound-

w mieszkaniu przy Sędziowskiej. Gdy Oskar

ary) but also to self-test solutions subsequent-

Hansen prezentował jej założenia na łamach

ly put forward to clients (as with Charles and

„Przeglądu Kulturalnego” i na kongresie CIAM

Ray Eames’s house of that same year in Los An-

w Otterlo w 1959 roku, miał już na koncie kil-

geles – No. 8, the landmark prototype built as

ka projektów, które je wypełniały: budowane

part of the Case Study House Program) and to

34

experiment with available materials (as in Alvar Aalto’s summerhouse on the island of Muuratsalo, which the architect realized in 1952 as a lab project on building with brick).

The Hansens’ own spaces – their apartment on Sędziowska Street in Warsaw and their house in Szumin on the Bug River – enabled them to have a similar freedom of design. These nests, to return to the metaphor from the bird print

by Młodożeniec, were woven to measure; providing living and working space for a four-person family, they easily lent themselves to adaptation as the family’s requirements changed.

They enabled the Hansens to test in practice the premises of Open Form, to develop them and to convince others of their merit.

Home No. 1: Apartment 4 at 3 Sędziowska Street, Warsaw It was in the apartment on Sędziowska that the theory of Open Form was in fact born. At the time il. 3. Oskar Hansen na tarasie mieszkania przy ul. Sędziowskiej, wczesne lata 50. il. 3. Oskar Hansen on the roof of the apartment building on Sędziowska St., early 1950s.

that Oskar Hansen was presenting the theory’s basic principles in the periodical Przegląd Kulturalny and at the CIAM congress in Otterlo in 1959, he had already realized a number of projects and designs that fulfilled the concept: pavilions that he built with Lech Tomaszewski for

z Lechem Tomaszewskim pawilony na międzyna-

international trade fairs at Izmir, and São Paulo,

rodowych targach w Izmirze i São Paulo, projekt

the expansion project for the Zachęta Gallery

rozbudowy warszawskiej galerii Zachęta (z Le-

in Warsaw (in association with Tomaszewski

chem Tomaszewskim i Stanisławem Zamecz-

and Stanisław Zamecznik), The Road, a group

nikiem), zespołowy projekt pomnika „Droga”

design to commemorate victims at the Aus-

upamiętniającego ofiary obozu Auschwitz-Bir-

chwitz-Birkenau camp, and his solo exhibition

kenau czy monograficzną wystawę w Salonie „Po

at Salon Po Prostu, where a wire construction

Prostu”, kiedy to wnętrze i zewnętrze galerii, wi-

named the “choke chain” integrated the gallery’s

dzów oraz eksponaty integrowała przestrzenna

exterior and interior with viewers and exhib-

konstrukcja z drutu nazwana kolczatką. Od kil-

its. In addition, for several years Hansen had

ku lat mieszkał już również przy Sędziowskiej

been living on Sędziowska Street in a two-sto-

w dwupoziomowym mieszkaniu przebudowa-

ry apartment remodeled from an attic work

nym z użytkowego poddasza.

space.

35

il. 4. Plany mieszkania przy ul. Sędziowskiej ze studium aktywnego negatywu, proj. Zofia i Oskar Hansenowie, 1955 il. 4. Plans of the apartment on Sędziowska St. with the study of active negative, designed by Zofia and Oskar Hansen, 1955

Mieszkanie przy Sędziowskiej Hansenowie otrzymali w 1950 roku. Suszarnia na poddaszu piętrowej kamienicy została przez nich zaopatrzona w okna i połączona z sąsiadującym z nią tarasem [il. 3]. Do 1956 roku małżeństwo architektów rozbudowało czterdziestometrowy strych o antresolę, podwajając jego powierzchnię i tworząc przestrzeń dla trzy-, a od 1960 roku czteroosobowej rodziny. „Wkomponowany w ciężki masyw starego budynku wyrósł – nieco jak jaskółcze gniazdo – nowy człon, idealnie dostosowany do potrzeb snu, pracy i wypoczynku”, pisał o rozbudowanym poddaszu na Sędziowskiej krytyk Andrzej Osęka1.

Strefy służące do pracy, jedzenia, spania i zabaw dziecka przenikały się z sobą w jednoprzestrzennym wnętrzu [il. 5]. Dla Hansena podział na strefy funkcjonalne był jednak drugorzędny, znacznie ważniejsze było to, w jaki sposób zaprojektowana przestrzeń będzie oddziaływać na mieszkańców i ich indywidualny 1

Andrzej Osęka, Poszukiwania Oskara Hansena, „Polska” 1962, nr 4, s. 34.

37

il. 5. Mieszkanie przy ul. Sędziowskiej, fot. Edmund Kupiecki il. 5. Apartment on Sędziowska St., photo Edmund Kupiecki

The Hansens took over the apartment on Sędziowska in 1950. They put windows in the former laundry-drying attic of a historic apartment block and united it with the adjoining terrace [il. 3]. By 1956, the architect couple had extended the 40-square meter attic with a mezzanine, doubling its surface area and creating a space suitable for housing their three-person then, from 1960, their four-person family. “ Worked into the heavy mass of the old building, a new element grew – like a swallow’s nest – ideally suited to meet the need for sleep, work and rest,” the critic Andrzej Osęka1 wrote about the extended attic on Sędziowska Street.

Zones for working, eating and sleeping and il. 6. Oskar Hansen, Aktywny negatyw mieszkania przy ul. Sędziowskiej, współpraca: Emil Cieślar, Andrzej J. Wróblewski, 1957 il. 6. Oskar Hansen, Active negative sculpture of the apartment on Sędziowska St., collaboration: Emil Cieślar, Andrzej J. Wróblewski, 1957

the children’s play area were fused in the single-room loft interior [il. 5]. For Hansen, however, the division into areas by function was less important; what mattered more was how the space he had designed would affect its residents and their individual development: “The

rozwój: „Najważniejszą funkcją, jaką spełniało

most important function that this tool of visual

to narzędzie oddziaływania wizualnego2, było

impact2 performed was creating imagination

budowanie wyobraźni i wpajanie użytkownikom,

and drumming into users the idea that living

że przestrzeń mieszkalna ma być elastyczną

space has to be an elastic zone servicing the de-

strefą obsługującą rozwój człowieka jako stre-

velopment of people as the target serviced zone,

fy obsługiwanej, a nie odwrotnie – niezmien-

and not the other way around – an immutable

nym przedmiotem: podłoga ma służyć przede

object: the floor is to be primarily for walking

wszystkim chodzeniu, a nie przeglądaniu się

on, and not for admiring one’s own reflection

w niej, ściany nie powinny być nienaruszalne,

in; the walls should not be sacrosanct but rath-

a być materią umożliwiającą użytkownikowi

er become matter that users can shape at will.”3

dowolne formowanie”3. Wielofunkcyjne meble (z których część trafiła później do Szumi-

1

Andrzej Osęka, Poszukiwania Oskara Hansena [The Os-

2

Hansen called “tools of visual impact” objects creat-

kar Hansen’s Searches], “Polska” 1962, no. 4, p. 34.

2

Narzędziami oddziaływania wizualnego Hansen nazywał obiekty powstałe w konkretnych warunkach

ed in specific geographic and historical conditions –

geograficznych i historycznych, które w szczególny

in this case an apartment that affected the viewer in

sposób oddziaływały na odbiorcę; w tym wypadku –

a particular way. Cf. Oskar Hansen, Zobaczyć świat

mieszkanie. Zob. Oskar Hansen, Zobaczyć świat, red.

[To See the World], ed. Jola Gola, Warszawa: Zachęta

Jola Gola, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Muzeum ASP, Warszawa 2005.

3

38

Oskar Hansen, w: Ku Formie Otwartej / Towards Open

Narodowa Galeria Sztuki, Muzeum ASP, 2005.

3

Oskar Hansen, Ku Formie Otwartej / Towards Open Form, ed. Jola Gola, Warsaw: Fundacja Galerii Foksal, Mu-

Form, red. Jola Gola, Fundacja Galerii Foksal, Muzeum

zeum ASP – Frankfurt: Revolver, 2005, p. 106 (revised

ASP, Revolver, Warszawa–Frankfurt 2005, s. 107.

translation).

na) oraz elastyczność przestrzeni pozwalały dłu-

Multifunctional pieces of furniture (some of

go zachować funkcjonalność mieszkania: „Ta

which were later to be found in the Szumin

czasoprzestrzeń – wspominał po latach Oskar

house) and the elasticity of space made it pos-

Hansen – zdawała egzamin przez 40 lat, dosto-

sible for the apartment to retain its functional-

sowując się do zmieniających się potrzeb wy-

ity for a long time. “This space-time,” Hansen

nikających z wieku mieszkańców”4.

Hansen często podkreślał czasoprzestrzenny charakter tego wnętrza – pojęcie czasoprze-

recalled years later, “kept passing the test for 40 years, lending itself to the changing needs of different generations.”4

strzeni, chętnie przywoływane w teorii archi-

Hansen often emphasized the space-time

tektury modernistycznej (wystarczy wspomnieć

character of this interior; the concept of space-

słynną książkę Przestrzeń, czas i architektura

time, a favorite reference in modernist-archi-

Sigfrieda Giediona z 1941 roku czy ideę la pro-

tecture theory (examples include Sigfried Gie-

menade architecturale Le Corbusiera ukształ-

dion’s famous book Space, Time and Architecture

towaną jeszcze w latach 30.), stanowiło pod-

from 1941 and Le Corbusier’s idea of la prome-

stawę jego koncepcji „aktywnego negatywu”,

nade architecturale, formulated in the 1930s),

powstałej z inspiracji wnętrzami mieszkania

was the basis of his “active negative” notion

przy Sędziowskiej. „ Aktywny negatyw” był rzeź-

stemming from inspiration with the interior of

biarskim studium wrażeń z przestrzeni; intu-

the Sędziowska Street apartment. The “active

icyjnym, emocjonalnym zapisem sposobu jej

negative” was a sculpture-like study of impres-

odbioru przez przebywającego w niej człowie-

sions of a space, an intuitive, emotive record of

ka. Studium „aktywnego negatywu” w zamie-

the way in which a person within a space relates

rzeniu Hansena miało stać się jednym ze stan-

to it. In Hansen’s intention, study of the “active

dardowych etapów projektowania architektury,

negative” should become a standard stage in

służącym jako narzędzie do kształtowania cza-

the process of architectural design, one which

soprzestrzennych wnętrz, które pobudzały wy-

should serve as the tool of shaping space-time

obraźnię, zapewniały różnorodność wrażeń i za-

interiors that stimulate imagination, guarantee

chęcały użytkowników do aktywnego odbioru

a variety of impressions and encourage users

przestrzeni5. Swoje analizy wrażeń z pomiesz-

toward active reception of space.5 Hansen ex-

czeń przy Sędziowskiej Oskar Hansen wyraził

pressed his impressions from the interior of

w 1957 roku w formie rzeźby (studium rzeźbiar-

the Sędziowska Street apartment in 1957 in

skie wykonał wspólnie z asystentami Emilem

the form of sculpture (a sculpting study he

Cieślarem i Andrzejem J. Wróblewskim) [il. 6].

executed with his assistants Emil Cieślar and

4

Ibid.

4 Ibid.

5

Zofia Hansen, Oskar Hansen, Studium i realizacja

5

39

Zofia Hansen, Oskar Hansen, “Studium i realizacja miesz-

mieszkania, „ Architektura” 1958, nr 11. Dla kon-

kania” [A Study and Realization of an Apartment],

cepcji „aktywnego negatywu” kluczowy był jego

in: Architektura, 1958, no. 11. Key in the concept of

wrażeniowy, emocjonalny charakter – to odróżnia

the “active negative” was its impression and emo-

rzeźbiarskie studia Hansena od negatywów prze-

tional character – this is what differentiated Hansen’s

strzeni używanych przez Brunona Zeviego do anali-

sculptural studies from spatial negatives used by Bru-

zy przestrzeni bazyliki św. Piotra w Rzymie, zob. Bru-

no Zevi to analyze the space of St. Peter’s Basilica in

no Zevi, Architecture as Space, red. Joseph A . Barry,

Rome. Cf. Bruno Zevi, Architecture as Space, ed. Joseph

tłum. Milton Gendel, Horizon Press, New York 1974

A . Barry, translated by Milton Gendel, New York: Hori-

(I wyd. 1948).

zon Press (first edition 1948).

Później podobne analizy zadawał jako ćwiczenie

Andrzej J. Wróblewski) [il. 6]. Later, he set

swoim studentom z Pracowni Kompozycji Brył

a similar task of analysis for his students in

i Płaszczyzn na warszawskiej Akademii Sztuk

the Solids and Planes Composition Studio at

Pięknych.

the Warsaw Academy of Fine Arts.

Dom drugi: ul. Mlekicie 4, Szumin

Home No. 2: 4 Mlekicie Street, Szumin

„Przywiodło nas nad Bug ukochanie tego miej- “ We came to the Bug drawn by our love of this sca, tej wody, tych drzew, ptaków...”, wspominał

place, this water, these trees, birds…,” Oskar

Oskar Hansen6 [il. 7]. W nadbużańskim Szumi-

Hansen recalled6 [il. 7]. In the mid 1960s the

nie rodzina Hansenów znalazła się w połowie lat

Hansen family found themselves in the village

60. dzięki zaproszeniu znajomych7. Zauroczeni

of Szumin on the Bug River at the invitation of

okolicą, kupili tu działkę i zaczęli budować do-

friends.7 Enchanted with the area, they bought

mek letniskowy. Zaprojektowany wspólnie przez

a plot of land there and began to build a sum-

Oskara, Zofię i Igora Hansenów i budowany od

merhouse. Designed jointly by Oskar, Zofia and

1968 roku, po trzydziestu latach stał się ich sta-

Igor Hansen, and under construction since 1968,

łą siedzibą. Po nagłej wyprowadzce z Sędziow-

the house became their permanent residence

skiej w 1996 roku, spowodowanej odzyskaniem

thirty years later. It was there that they found

6

6

Monika Mikołajczuk, “Nad Bugiem jest nasze miejsce”

7

“Our son Igor was friends with Katarzyna Szczepań-

Monika Mikołajczuk, Nad Bugiem jest nasze miejsce, „Sycyna” 1997, nr 64, s. 12.

7

40

„Nasz syn Igor przyjaźnił się z Katarzyną Szczepań-

[Our Place Is on the Bug], in: Sycyna, 1997, no. 64, p. 12.

ską, mieszkającą w sąsiedztwie i to ona nas tutaj za-

ska, who lived nearby and it was she who had invited

prosiła”, za: Monika Mikołajczuk, op. cit.

us here.” After: Mikołajczuk, op. cit.

1968

1970

1975

kamienicy przez spadkobierców przedwojennego właściciela, to tutaj znaleźli swój azyl.

Malownicze okolice starorzecza Bugu, które skłoniły Hansenów do przeniesienia się w te rejony, stanowiły punkt wyjścia w projektowaniu domu – niewielkiej, piętrowej konstrukcji

1985

1995

il. 7. (strona obok) Oskar Hansen łowiący ryby na muchówkę nad Bugiem il. 7. (opposite page) Oskar Hansen fly fishing on the Bug River il. 8. (powyżej) Analiza rozwoju domu w Szuminie, rys. Małgorzata Kuciewicz, Simone de Iacobis z zespołem, 2013 il. 8. (above) Analysis of the development of the house in Szumin, drawing

by Małgorzata Kuciewicz, Simone de Iacobis and team, 2013

o charakterystycznym, sięgającym ziemi dwuspadowym dachu. Jednak, choć zachowało się kilka projektów, żaden z nich nie oddaje w pełni struktury zrealizowanego budynku. Tu również bowiem dała o sobie znać teoria Formy Otwartej z jej założeniem łatwego dostosowywania się struktury architektonicznej do zmieniających

shelter in 1996 when they were suddenly driven

się potrzeb użytkowników. W rysunkowych ana-

from Sędziowska Street after heirs of the apart-

lizach Małgorzaty Kuciewicz i Simone de Iaco-

ment block’s prewar owner regained possession

bisa z grupy projektowej Centrala, wykona-

of the building.

nych w czasie inwentaryzacji domu w 2013 roku,

The picturesque surroundings of the oxbow

można prześledzić jego narastanie w czasie –

bend in the Bug, which had inspired the Han-

od rozpoczęcia budowy w latach 60. do ostat-

sens to move there, were the starting point in

nich zmian pochodzących z lat dwutysięcz-

designing the house – a small, one-story con-

nych [il. 8].

struction with a characteristic pitched roof that

Budowa domu rozpoczęła się od muru usta-

came all the way down to the ground. Although

wionego na granicy działki. Ponad nim Hanse-

a number of drawings exist, none of them fully

nowie rozpięli drewnianą konstrukcję opartą

convey the structure of the actual building. Here

na trzech rzędach słupów [il. 9] – odjęli w ten

again the theory of Open Form made its mark,

41

2005

with its fundamental notion of the architectural structure lending itself easily to changing needs of its users. Through drawn analyses by Małgorzata Kuciewicz and Simone de Iacobis of the Centrala design group that were made during the 2013 inventory of the building, one can trace its growth over time – from the beginning of its construction in the 1960s through to final changes in the 2000s [il. 8]. il. 9. Budowa domu w Szuminie, 1969 / 1970 il. 9. Construction of the house in Szumin, 1969 / 1970

The Hansens began building their house with the wall erected on the boundary of their plot.

Above that, they spanned a wood structure supported by three rows of pillars [il. 9] – thereby depriving the wall of a structural function and instead emphasizing its other roles: as protec-

sposób murowi znaczenie konstrukcyjne, pod-

tion against the wind and as a demarcation line

kreślając jego inne funkcje: chronienia przed

between public and private zones. In the public

wiatrem oraz wyznaczania granic między stre-

zone, along the road, they placed a wood bench

fą publiczną i prywatną. W strefie publicznej,

intended to tempt local residents into interac-

przy drodze, ustawili drewnianą ławkę, która

tion. “ We came here as intruders, so we wanted

miała zachęcać mieszkańców wsi do interakcji –

to bring some values with us, not only take them,”

„przybyliśmy tutaj jako intruzi, dlatego chcieli-

as Oskar Hansen would explain.8 Thanks to the

śmy wnieść tu pewne wartości, a nie tylko za-

gap between the wall and the wood structure of

bierać”, tłumaczył Oskar Hansen8. Mieszkańcy

the roof, residents of the house were able to hear

domu mogli słyszeć rozmowy przysiadających

conversations of passersby who sat to rest on

na ławce osób dzięki przerwie między murem

the bench; this enabled them to keep in touch

a drewnianą konstrukcją dachu – pozwalało im

with the surroundings and retain their privacy.

to utrzymać kontakt z otoczeniem i jednocześnie

Oblong windows placed in the ground-floor

chronić swoją prywatność. O otoczeniu domu

wall likewise made it impossible to be unaware

nie pozwalały im również zapomnieć wybite na

of the surroundings – on entering the house,

parterze podłużne okna – wchodzący do domu

immediately on stepping past the boundary

natrafiał na nie wzrokiem zaraz po przekrocze-

of the wall, one would find these in one’s line

niu granicy muru. Przez nie widział horyzont

of vision. Through them the horizon and the

i rysującą się w oddali rzekę, co przypomina-

river’s distant outline were visible, bringing

ło mu o tym, co pozostawił na zewnątrz [il. 10].

to mind all that had been left outside [il. 10].

W środku, podobnie jak w mieszkaniu przy

Inside the house, just as they had done in

Sędziowskiej, architekci zrezygnowali z arbi-

the Sędziowska Street apartment, the archi-

tralnego wyznaczania granic. Stworzyli prze-

tects chose to go without arbitrary boundaries.

strzeń, w której granice między wnętrzem i ze-

They created a space in which division lines be-

wnętrzem rozmywają się – to wrażenie potęguje

tween interior and exterior are blurred – this

8

8

42

Oskar Hansen, za: Monika Mikołajczuk, op. cit.

Oskar Hansen, after: Mikołajczuk, op. cit.

il. 10. Okna w strefie wejściowej il. 10. Windows in the entry zone

il. 11. „Prześwit” il. 11. „The feedthrough”

wprowadzona przez nich przestrzeń pośrednia,

impression is enhanced by the introduction of

nazywana „prześwitem”. Ta znajdująca się za

intermediate space that they called “the feed-

murem niezabudowana część parteru otwiera

through.” This unbuilt part of the ground floor

się na ogród, zapewniając domowi naturalną

opens onto the garden, providing the house with

klimatyzację [il. 11]. Dopiero za nią znajduje się

natural air-conditioning [il. 11]. It is only on its

bardziej klasycznie rozumiane wnętrze, ogra-

other side that a more traditionally conceived

niczone ścianami, z pokojem, jadalnią, kuch-

interior is found enclosed within walls, with

nią i dobudowanymi później sienią, łazienką,

a dayroom, dining room and kitchen and a cor-

sypialnią i pracownią Alvara, drugiego syna

ridor, bathroom and bedroom that were add-

Hansenów. Podział między „prześwitem” a ogra-

ed later along with the studio of the Hansens’

niczonym ścianami wnętrzem nie jest jednak

younger son Alvar. The differentiation between

sztywny – przeczy mu podłużny stół znajdu-

the feedthrough or clearance space and the inte-

jący się częściowo w środku domu, częściowo

rior enclosed within walls is not rigid, however.

w „prześwicie”; jego obie części można połączyć

It is undermined by a long table situated partly

przez rozsunięcie szyb w pasie okien, negując

inside the house and partly in the feedthrough;

w ten sposób wyznaczone przez ściany granice.

both its parts can be joined by pushing aside

W zorientowaniu się w relacjach przestrzennych

the window frames, thus negating boundaries

pomaga wprowadzona w domu informacja wi-

set by the walls. To facilitate negotiating these

zualna – białe i szare pasy na murze przypomi-

spatial relationships, visual information has

nają, czy znajdujemy się aktualnie wewnątrz,

been introduced throughout the house – white

czy na zewnątrz domu.

and grey stripes on the wall remind us at any

Pod względem funkcjonalnym dom został podzielony na dwie uliczki położone po jego

given point whether we are inside or outside the house.

przeciwległych stronach – „socjalną”, z ławą

In terms of its functionality, the house has

umieszczoną w „prześwicie”, fotelami i instru-

been divided into two access ways situated at its

mentami dydaktycznymi do codziennych ćwi-

opposite ends: the “social” one, located in the

czeń z kompozycji, i „gospodarczą”, łączącą

feedthrough, complete with bench, armchairs

43

kuchnię, dobudowaną później łazienkę, po-

and didactic tools for daily exercises in compo-

mieszczenia magazynowe, wejście do garażu,

sition, and the “services” access way that com-

kompostownik i toaletę. Ten podział na strefy

bines kitchen, the bathroom added later, store-

nawiązuje w mikroskali do rozwiązań wpro-

rooms, the garage entrance, the composter and

wadzanych przez Hansenów w ich projektach

the lavatory. This division into zones is a refer-

masowego budownictwa mieszkaniowego. Stre-

ence on a microscale to solutions introduced

fy obsługujące i obsługiwane były wydzielane

by the Hansens in their designs for large-scale

w strukturze Osiedla im. Słowackiego w Lubli-

building projects. Service zones and serviced

nie i Przyczółka Grochowskiego w Warszawie

zones were differentiated in the structure of

poprzez oddzielenie ruchu kołowego, garaży

the Słowacki and the Przyczółek Grochowski

i śmietników od ruchu pieszego i stref rekreacji.

housing estates in Lublin and Warsaw, respec-

Wydzielenie podobnych stref w domu w Szumi-

tively, by separating vehicle traffic, garages and

nie znalazło odzwierciedlenie w informacji wi-

garbage bins from pedestrian traffic and rec-

zualnej domu: uliczkę socjalną z dwóch stron

reational zones. In Szumin, the differentiation

zamykały białe kwadraty z dykty, a gospodar-

of similar zones has been reflected in the visu-

czą – „pustki” stanowiące ich negatyw.

al information of the house: at each end of the social access way is a white cardboard square, while the service access way terminates in “empties,” the negatives of the squares.

The attic of the house – originally open space,

il. 12. Oskar Hansen w domu w Szuminie il. 12. Oskar Hansen in the house in Szumin

44

later customized with partitions to the needs of users – was a private space, intended for rest

Poddasze domu – pierwotnie jednoprzestrzenne, w późniejszym czasie dzielone w różny sposób zależnie od potrzeb użytkowników – stanowiło przestrzeń prywatną, przeznaczoną do odpoczynku i pracy. Pod prowadzącymi na nie wąskimi schodami do niedawna znajdował się biały ceglany piec o kubistycznej formie, widoczny jeszcze na fotografiach Jana Smagi. Na ulokowanym ponad nim zapiecku, dostępnym ze szczytu schodów, dotąd stoi łóżko – ulubione miejsce Oskara Hansena, „bocianie gniazdo”, z którego mógł obserwować wszystko, co działo się poniżej. W przestrzeni poddasza kluczowe znaczenie mają jednak panoramiczne okna, położone na przeciwległych ścianach. Siedzący przy nich człowiek mógł obserwować rysujący się w oddali horyzont, gdy wstał – widział ziemię i to, co dzieje się na drodze przed domem.

Ten zabieg, wiążąc dom z krajobrazem, pozwa-

il. 13. Ptasia wieża w Szuminie il. 13. Bird tower in Szumin

lał jednocześnie użytkownikowi domu uświadomić sobie relację jego własnego ciała do ziemi.

W szumińskim projekcie Hansenów równie ważną rolę co architektura odgrywał ota-

and work. Under the stairs that lead to it, until

czający dom ogród. Dzieli się on na dwie czę-

recently, there was a white tiled stove, Cubist

ści. Po jednej stronie domu, od strony uliczki

in form. It can still be seen in Jan Smaga’s pho-

gospodarczej, ma formę dziko rosnącego lasu,

tographs. A bed still stands on the raised plat-

po drugiej, od strony uliczki socjalnej – upo-

form above the stove, accessible from the top

rządkowanego ludzką ręką sadu. Również w tej

of the stairs, which was Oskar Hansen’s favor-

przestrzeni Hansenowie realizowali założenia

ite place – a “crow’s nest” that enabled him to

Formy Otwartej – w ogrodzie znajduje się wie-

watch all that took place below. A key role in the

le elementów, które podobnie jak architektura

space of the attic is played, however, by pan-

miały za zadanie uczytelniać „zdarzenia ludzkie

oramic windows located in the opposite walls.

i formy natury”. Pokrywająca dach domu jed-

Someone sitting next to them was able to ob-

nolita szara papa miała być „chłonnym tłem”

serve the horizon outlined in the distance. Af-

eksponującym rosnące w ogrodzie kolorowe

ter getting up, he or she would see the ground

kwiaty. Szary betonowy mur stanowił „passe-

and what was happening on the road outside

-partout” dla rosnących za nim białych bzów.

the house. This touch, linking the house to the

Znajdujące się w sadzie „ściany tła” – poma-

landscape, allowed the user of this architecture

lowane barwnie drewniane panele – ekspo-

to appreciate at the same time the relationship

nowały natomiast dojrzewające na drzewach

of his or her body with the ground.

owoce. Poza roślinami, ważnymi „aktorami” w ogrodzie były zwierzęta. Dla ptaków Oskar

45

In the Hansens’ Szumin project, the sur rounding garden plays a role as important as

il. 14. Oskar i Zofia Hansenowie w Szuminie il. 14. Oskar and Zofia Hansen in Szumin

the architecture. It is divided in two parts. On the service-access way side of the house, it takes the form of a wild-growing wood; on the other, from the side of the social access way,

Hansen budował tzw. ptasie wieże i maszty

an orchard made orderly by the human hand.

dźwigające liczne budki [il. 13], dla psa Pu-

Here, the Hansens implemented the princi-

ryca pozostawił w dzikiej części ogrodu starą

ples of Open Form: there are many elements

furtkę (bez płotu), by ten mógł przez nią ska-

that, just like the architecture, were intended

kać. Najważniejszym elementem stworzonym

to make explicit “human events and natural

dla zwierząt był jednak drewniany gołębnik,

forms.” The roof covering, a homogenous grey

wybudowany po 1991 roku. Jego konstrukcja,

felt, functioned as an “absorptive background”

przypominająca zasadę konstrukcji domu, jest

enhancing colorful flowers growing in the gar-

rozpięta ponad stalową strukturą pochodzą-

den. The grey concrete wall provided a passe-

cą z wystawy Hansena na biennale w Wenecji

-partout for white lilacs growing behind it. The

w 1977 roku.

“background walls” – brightly painted wood pan-

W Szuminie można znaleźć również pozo-

els – set off fruit ripening on the trees. Besides

stałości po innej ekspozycji – w uliczkach so-

plants, animals were important “actors” in the

cjalnej i gospodarczej znajdują się aparaty do

garden. For birds, Hansen constructed bird tow-

komponowania przestrzeni, wykonane przez

ers and masts that supported various bird box-

Hansena na wystawę na warszawskiej Akade-

es [il. 13]; for the dog, Puryc, a gate from the old

mii Sztuk Pięknych w 1985 roku. Nawiązują one

fencing was kept in the wild part of the garden

do aparatów wykorzystywanych przez niego

so that he could jump over it. The most import-

w praktyce dydaktycznej. Przeniesione do Szu-

ant element created for animals was, however,

mina stały się integralną częścią domu i służyły

the wood dovecote, built after 1991. Its structure,

46

do codziennych ćwiczeń z kompozycji. Szcze-

reminiscent of the house, stretched over a steel

gólne znaczenie odegrały w latach 1990 – 1992,

structure that came from Hansen’s exhibition

gdy do Hansena przyjeżdżali studenci Szkoły

at the Venice Biennale in 1977.

Architektury w Bergen. Prywatna szkoła, założo-

Remnants of another exhibition can also be

na w 1986 roku przez jego studenta i asystenta,

found in Szumin. In the social and service ac-

Sveina Hatløya, kontynuowała Hansenowską

cess ways are apparatuses for spatial composi-

dydaktykę Formy Otwartej na polu architektu-

tion that Hansen made for his exhibition at the

ry. W domu i w ogrodzie studenci podejmowali

Academy of Fine Arts in Warsaw in 1985. These

ćwiczenia z Formy Otwartej: analizowali oto-

pieces hark back to the apparatuses that he had

czenie metodą aktywnego negatywu, ćwiczyli

been using in his didactic routine. Transferred

stosunki bryły lżejszej i cięższej poprzez roz-

to Szumin, they became an integral part of the

mieszczanie elementów w ogrodzie, a na przy-

house and were used for daily exercises in com-

wiezionych z Akademii aparatach uczyli się, jak

position. They played a special role from 1990 to

uczytelniać dużą liczbę elementów.

1992, when students of the architecture school

Dom w Szuminie, podobnie jak mieszkanie przy Sędziowskiej, miał być skutecznym narzę-

in Bergen visited Hansen. This private school, founded in 1986 by his student and assistant

dziem oddziaływania wizualnego. Poprzez swoją

Svein Hatløy, continued Hansen’s methods of

architekturę stwarzał użytkownikom warunki

Open Form in the field of architecture. In the

do możliwie najpełniejszego odbioru otaczają-

house and in the garden, the students trained

cej ich przestrzeni i zachęcał do jej współtwo-

in Open Form: analyzing the surroundings ap-

rzenia. „Ten dom ciągle się tworzy – tłumaczył

plying the method of the active negative, they

Hansen. – Jest polem do architektonicznych eks-

practised relationships between greater and

perymentów, których nigdy by nie było, gdyby

lesser masses by placing the elements in the

nie otaczająca go przyroda. Otwiera się na świat

garden and, using the instruments brought from

i ludzi. […] Nie ma tu progów, nie ma granic,

the academy, they learned how to make large

w okna zaglądają sosny i ptaki”9. Tworzenie tej

numbers of elements more legible.

przestrzeni nigdy się nie skończyło – dlatego

The Szumin house, like the apartment on

jedyną cezurą, którą można uznać za moment

Sędziowska Street, was intended as an effec-

zakończenia tej budowy, są daty śmierci dwoj-

tive tool of visual impact. Through its architec-

ga jej głównych projektantów.

ture, it created for users conditions for as full

Od 2014 roku domem w Szuminie opiekuje się wspólnie z rodziną Hansenów Muzeum

as possible a reception of their environment, and encouraged them to co-create. “This house

Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Dom, jako

keeps being created,” Hansen explained. “It

pierwszy obiekt w Polsce wpisany na listę Ico-

is a field for architectural experiments, which

nic Houses Network, najważniejszych domów

would have never arisen if not for the surround-

stworzonych w XX wieku, jest udostępniany

ing nature. It opens itself up to the world and

do zwiedzania podczas cyklicznie organizo-

people. […] There are no thresholds, there are

wanych wycieczek. Dla Muzeum Sztuki Nowo-

no boundaries; pine trees and birds look into

czesnej kluczowe jest zachowanie jego niemu-

the windows.”9 The creation of this place was

zealnego charakteru. Przestrzeń zbudowana

never finished – this is why the only caesuras

9

9 Mikołajczuk, op. cit.

47

Monika Mikołajczuk, op. cit.

zgodnie z ideą Formy Otwartej, zakładającą

to mark the final moments of its construction

zmianę i otwartość na przekształcenia, doma-

are the dates of the deaths of its chief designers.

ga się aktywnej obecności człowieka, bez któ-

Since 2014, the Museum of Modern Art in

rej ta architektura nie może funkcjonować. Nie

Warsaw has been joint custodian of the house

pozwala też na potraktowanie jej jako tradycyj-

in Szumin along with the Hansen family. The

nego domu-muzeum. Działanie w przestrzeni

house is the first in Poland to be listed on the

szumińskiego domu będzie więc dla Muzeum

Iconic Houses Network of the most important

ważnym eksperymentem, próbą zachowania

houses created in the 20th century, and the

założeń Formy Otwartej w udostępnianiu i kon-

public has access to it during regular guided

serwacji tego miejsca.

tours. For the museum, it is vital to preserve the non-museum character of the building. As a space built in accordance with the principles of Open Form, this architecture cannot function without change and openness to transformation, and it demands the active presence of people.

Nor will it allow itself to be treated as a traditional museum building. Therefore the museum activities conducted there will be an important experiment – an attempt to preserve principles of Open Form through conservation and the opening to the public of the house in Szumin.

49

168

Redakcja / Edited by Katarzyna Szotkowska-Beylin Tłumaczenie / Translated by Anda MacBride Projekt książki, skład i łamanie / Book design and typesetting Przemek Dębowski Korekta / Proofreading Ewa Ślusarczyk, Alan Lockwood

Podziękowania za udział w przygotowaniu tej publikacji zechcą przyjąć Andrzej Przywara i Fundacja Galerii Foksal oraz Igor Hansen, Hanna Szmalenberg i Piotr Młodożeniec / We would like to express special thanks for participation in this publication to: Andrzej Przywara and the Foksal Gallery Foundation, and to Igor Hansen, Hanna Szmalenberg and Piotr Młodożeniec Dokumentacja fotograficzna domu Zofii i Oskara Hansenów autorstwa Jana Smagi została udostępniona przez Fundację Galerii Foksal. Zdjęcia powstały późną wiosną 2005 i jesienią 2006 roku / Jan Smaga’s photographic documentation of the Zofia and Oskar Hansen house in Szumin was made available by the Foksal Gallery Foundation. Photographs were made in late spring 2005 and autumn 2006 Zdjęcia z archiwum rodzinnego dzięki uprzejmości Igora Hansena / Photographs from the Hansen family archive are courtesy of Igor Hansen

Copyright © Authors & the Museum of Modern Art in Warsaw ISBN 978-83-62376-60-5, ISBN 978-83-64177-14-9

Druk / Printing HERA drukarnia offsetowa s.c.

ul. Słoneczna 8, 05-270 Marki Wydawnictwo Karakter ul. Kochanowskiego 19/1, 31-127 Kraków karakter.pl Muzeum Sztuki Nowoczesnej ul. Pańska 3, 00-124 Warszawa artmuseum.pl

ISBN 978-83-62376-60-5

ISBN 978-83-64177-14-9

9 788362

9 788361

376605

wydawnictwo karakter karakter.pl

771149

muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie artmuseum.pl

cena 69 zł (w tym VAT)

A portrait of the summerhouse of Zofia and Oskar

najpełniejszej architektonicznej realizacji idei For-

Hansen in Szumin, the fullest realization of the archi-

my Otwartej. Do niedawna znany tylko wtajemniczo-

tects’ Open Form concept. Only known among cognoscen-

nym, w tej książce zostaje pokazany z różnych perspek-

ti until recently, the present book shows it from differ-

tyw. Ponad sto doskonałych zdjęć Jana Smagi oraz

ent perspectives. Over one hundred photographs by

teksty Aleksandry Kędziorek i Filipa Springera (któ-

Jan Smaga and texts by Aleksandra Kędziorek and

ry Hansenów przybliżył już w wydanym w 2013 roku Za-

Filip Springer (who drew the Hansens closer in Zaczyn /

czynie) uzmysławiają, w jaki sposób można o przestrzeni

Mortar, his 2013 book) demonstrate how one can think

myśleć, przeżywać ją, tworzyć – a raczej współtworzyć.

about space, live in it and create it – or, rather, co-create

Architektura jest tu bowiem „chłonnym tłem” wydarzeń

it. At the house in Szumin, architecture is the “absorp-

codziennego życia. Dom w Szuminie, budowany od 1968

tive background” of everyday events. Under construction

roku, to jeden z niewielu projektów Hansenów zrealizo-

since 1968, it was just one project born of the Hansens’

wanych zgodnie z ich życzeniem. Jego szczególną atmos-

design ideas. The unique ambiance is enhanced by traces

ferę współtworzą ślady działalności i pasji Hansenów –

of their activities and passions, such as didactic tools for

umieszczone wokół domu instrumenty dydaktyczne do

teaching the basics of composition, his steel exhibition

nauki podstaw kompozycji; stalowa struktura z biennale

structure from the Venice Biennale in 1977, now support-

w Wenecji z 1977 roku, po której pnie się winorośl i drew-

ing a climbing vine, and the expansive wood dovecote that,

niany gołębnik, który, jak pół żartem stwierdzała Zofia

as Zofia Hansen used to say, partly in jest, was the most

Hansen, był najdoskonalszym dziełem jej męża.

complete embodiment of her husband’s ideas.

dom jako forma otwarta the house as open form

Portret domu Zofii i Oskara Hansenów w Szuminie,

dom jako forma otwarta szumin hansenów

the house as open form the hansens’ summer residence in szumin

Wędrówka po tym domu to podróż między widokami.

To wander around this house is a journey from one

Architektura ma być tłem dla człowieka, ramą

sight to another. Architecture is meant to be

dla zdarzeń. Tak chcieli i tak jest.

a backdrop for people, a framework for events.

Fotografie Jan Smaga

Photographs by Jan Smaga

Teksty Filip Springer, Aleksandra Kędziorek

Texts by Filip Springer and Aleksandra Kędziorek

mówi muzeum

seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter

mówi muzeum

seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter