dom jako forma otwarta szumin hansenów
the house as open form the hansens’ summer residence in szumin
Wędrówka po tym domu to podróż między widokami.
To wander around this house is a journey from one
Architektura ma być tłem dla człowieka, ramą
sight to another. Architecture is meant to be
dla zdarzeń. Tak chcieli i tak jest.
a backdrop for people, a framework for events.
Fotografie Jan Smaga
Photographs by Jan Smaga
Teksty Aleksandra Kędziorek, Filip Springer
Texts by Aleksandra Kędziorek and Filip Springer
mówi muzeum
seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter
dom jako forma otwarta
the house as open form
mรณwi muzeum
seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter
dom jako forma otwarta szumin hansenów
the house as open form the hansens’ summer residence in szumin
Fotografie Jan Smaga
Photographs by Jan Smaga
Teksty Filip Springer, Aleksandra Kędziorek
Texts by Filip Springer, Aleksandra Kędziorek
Wydawnictwo Karakter Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie Kraków – Warszawa 2014
Spis treści
Contents
10 Filip Springer, Fermata przestrzeni
11 Filip Springer, A Spatial Fermata
32 Aleksandra Kędziorek, Domy Hansenów
32 Aleksandra Kędziorek, Hansen Homes
49 Jan Smaga, Fotografie
49 Jan Smaga, Photographs
Szumin, widok od strony garaĹźu, fot. Jan Smaga Szumin, view from the garage, photo Jan Smaga
domy hansenów aleksandra kędziorek
hansen homes aleksandra kędziorek
Grafika Jana Młodożeńca zamieszczona w kata-
A print by Jan Młodożeniec, found in the cat-
logu polskiej ekspozycji na 12. Triennale w Me-
alogue of the Polish exhibition at the 12th Tri-
diolanie w 1960 roku przedstawia ptaki wiją-
ennale in Milan in 1960, shows birds making
ce gniazda na nieregularnie rozmieszczonych
their nests on irregularly positioned perches.
grzędach. Dostępne im przestrzenie wypełnia-
The birds fill the space available with construc-
ją konstrukcjami odpowiadającymi ich różnym
tions that reflect their needs; these depend
potrzebom, zależnym od gatunku, budowy ciała
on what species they are and on the build of
i zwyczajów [il. 1]. Na wystawie przygotowanej
their bodies and their habits [il. 1]. At the Milan
przez architekta Oskara Hansena grafika ta została zestawiona z przykładami wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego. Znalazły się tam między innymi fotografie bloków na warszawskim osiedlu WSM Rakowiec, zaprojektowanych przez Oskara i Zofię Hansenów w 1958 roku [il. 2]. Zaplanowane zgodnie z założeniami
32
il. 1. Jan Młodożeniec, grafika z katalogu 12e Triennale di Milano. Polonia, 1960 il. 1. Jan Młodożeniec, print from the catalogue 12e Triennale di Milano. Polonia, 1960
Formy Otwartej – teorii promującej myślenie o architekturze jako o „passe-partout” dla życia i ograniczającej rolę projektanta do tworzenia architektonicznych ram wypełnianych przez przyszłych użytkowników zgodnie z ich potrzebami – miały przypominać takie nieregularne grzędy, w których każdy mieszkaniec znalazłby dla siebie odpowiednie miejsce. Mieszkania o różnej powierzchni i dyspozycji wnętrz miały być przydzielane rodzinom z uwzględnieniem ich wielkości, zainteresowań i zawodów, zapewniając dobre warunki do indywidualnego rozwoju w ramach blokowej zbiorowości. Często przywoływana przez Hansena anegdota o kraw-
il. 2. Blok na osiedlu Rakowiec w Warszawie, proj. Zofia i Oskar Hansenowie, 1958 il. 2. Apartment block of Rakowiec Housing Estate in Warsaw, designed by Zofia and Oskar Hansen, 1958
cowej, która w wyniku bezmyślnego przydziału otrzymała lokum tak duże i przewiewne, że
exhibition, which he had curated, the architect
przeciągi rozwiewały jej krawieckie dodatki,
Oskar Hansen juxtaposed this print with exam-
pokazuje, że w PRL-owskiej rzeczywistości te
ples of multifamily residential housing. These
pomysły architektów były jednak trudne do
included photographs of apartment blocks at
zrealizowania. Niepowodzeniem zakończyły się
the Rakowiec housing estate in Warsaw that
również podejmowane na Osiedlu im. Juliusza
Oskar and Zofia Hansen designed in 1958 [il. 2].
Słowackiego w Lublinie (proj. 1960 – 1963) pró-
Conceived according to the premises of Open
by wspólnego z przyszłymi lokatorami projek-
Form – their theory that promoted viewing ar-
towania mieszkań przy wykorzystaniu ankie-
chitecture as life’s “passe-partout,” a discipline
towych badań ich potrzeb. Idea wicia gniazd
in which the role of the designer is limited to
w prefabrykowanym budownictwie masowym
creating an architectural framework to be filled
przegrywała z realiami przemysłu budowlane-
in by future users according to their individual
go PRL, skupionego na szybkim zaspokojeniu
requirements – these blocks were meant to be
głodu mieszkaniowego. To, czego Hansenom
reminiscent of such irregular perches, among
nie udawało się realizować w budownictwie
which each resident could find an individually
wielorodzinnym, znalazło jednak odzwiercie-
satisfactory spot. The idea was that apartments
dlenie w projektach ich prywatnych mieszkań.
of varying size and internal configuration were
Nie mając ograniczeń w postaci rygorystycznych
to be allocated to families, taking into account
normatywów, prefabrykatów i niedostatków or-
the size, interests and occupations of each, to
ganizacyjnych, w przestrzeniach prywatnych
provide them with favorable conditions for
mogli ziścić swoje marzenia o architekturze
thriving as individual units within the estate’s
Formy Otwartej.
community.
To, że nowe idee najłatwiej jest architektom
However, the anecdote often quoted by
wprowadzać w projektach własnych domów, nie
Hansen about the seamstress who, as a result
budzi zdziwienia. W historii architektury zapisa-
of a thoughtless allocation, had been given
ło się wiele przykładów domów projektowanych
a living space so large and drafty that breezes
przez architektów dla nich samych i ich rodzin,
kept blowing around the bits and bobs of her
33
w których nieograniczani wymogami inwestora
craft, demonstrates that such architects’ ideas
mogli swobodnie wprowadzać niestandardowe
were hard to put into practice in the reality of
rozwiązania. Dom wybudowany przez Rober-
People’s Poland. Another venture that ended in
ta Venturiego w Filadelfii dla jego matki Vanny
a fiasco was the Hansens’ attempt, undertak-
(1964) jest tego najlepszym przykładem – jego
en with the Słowacki housing estate in Lublin
architektura, grająca z archetypowymi wyobra-
(designed 1960 – 63), to involve future residents
żeniami o domu, stała się manifestem postmo-
in the process of designing apartments on the
dernizmu. Domy własne pozwalały eksperymen-
basis of a questionnaire analyzing their needs.
tować z nowymi rozwiązaniami przestrzennymi
The notion of “making a nest” in these mass pre-
(jak w ikonicznym Szklanym Domu Philipa John-
fabs was a losing proposition against the reality
sona z 1949 roku, porzucającym myślenie o ścia-
of the construction industry in People’s Poland,
nie jako granicy), testować na sobie rozwiązania
which was focused on a fast fix for housing de-
proponowane później klientom (jak w domu
mands. Yet ideas that the Hansens had been
Charlesa i Ray Eamsów w Los Angeles z tego sa-
unable to implement in multifamily buildings
mego roku, wybudowanym jako prototypowy
were put into practice in their designs for their
dom numer 8 w ramach The Case Study House
own dwellings. Without the burden of rigorous
Program) czy eksperymentować z dostępnymi
specifications, prefab elements and inadequate
materiałami (jak w letnim domu Alvara Aalto na
organization, in their private space they could
wyspie Muuratsalo, który architekt przemienił
make their dream of Open Form architecture
w laboratorium budownictwa ceglanego, 1952).
come true.
Przestrzenie własne Hansenów – mieszka-
It’s no surprise that architects find it easiest
nie przy ulicy Sędziowskiej w Warszawie i dom
to introduce new ideas in the context of design-
w Szuminie nad Bugiem – dawały im podobną
ing their own houses. There are plentiful exam-
swobodę w projektowaniu. Te gniazda, wraca-
ples in the history of architecture of buildings
jąc do porównania z grafiki Młodożeńca, uwite
that architects conceived for themselves and
były na miarę – zapewniały przestrzeń do życia
their families; there, unconstrained by inves-
i pracy dla czteroosobowej rodziny i łatwo ada-
tors’ demands, they were free to introduce nov-
ptowały się do jej zmieniających się potrzeb.
el solutions. The house built by Robert Venturi
Hansenom pozwalały testować w praktyce za-
for his mother, Vanna, in 1964 in Philadelphia
łożenia Formy Otwartej, rozwijać je i przekony-
is a fine example – its architecture, interacting
wać do nich innych.
with archetypal notions of what constitutes a home, has come to embody a postmodern
Dom pierwszy: ul. Sędziowska 3 m. 4, Warszawa
manifesto. Their own houses enabled architects not only to experiment with innovative spatial concepts (as was the case with Philip Johnson’s iconic Glass House of 1949, where he
Teoria Formy Otwartej właściwie narodziła się
abandoned thinking about the wall as a bound-
w mieszkaniu przy Sędziowskiej. Gdy Oskar
ary) but also to self-test solutions subsequent-
Hansen prezentował jej założenia na łamach
ly put forward to clients (as with Charles and
„Przeglądu Kulturalnego” i na kongresie CIAM
Ray Eames’s house of that same year in Los An-
w Otterlo w 1959 roku, miał już na koncie kil-
geles – No. 8, the landmark prototype built as
ka projektów, które je wypełniały: budowane
part of the Case Study House Program) and to
34
experiment with available materials (as in Alvar Aalto’s summerhouse on the island of Muuratsalo, which the architect realized in 1952 as a lab project on building with brick). The Hansens’ own spaces – their apartment on Sędziowska Street in Warsaw and their house in Szumin on the Bug River – enabled them to have a similar freedom of design. These nests, to return to the metaphor from the bird print by Młodożeniec, were woven to measure; providing living and working space for a four-person family, they easily lent themselves to adaptation as the family’s requirements changed. They enabled the Hansens to test in practice the premises of Open Form, to develop them and to convince others of their merit.
Home No. 1: Apartment 4 at 3 Sędziowska Street, Warsaw It was in the apartment on Sędziowska that the theory of Open Form was in fact born. At the time il. 3. Oskar Hansen na tarasie mieszkania przy ul. Sędziowskiej, wczesne lata 50. il. 3. Oskar Hansen on the roof of the apartment building on Sędziowska St., early 1950s.
that Oskar Hansen was presenting the theory’s basic principles in the periodical Przegląd Kulturalny and at the CIAM congress in Otterlo in 1959, he had already realized a number of projects and designs that fulfilled the concept: pavilions that he built with Lech Tomaszewski for
z Lechem Tomaszewskim pawilony na międzyna-
international trade fairs at Izmir, and São Paulo,
rodowych targach w Izmirze i São Paulo, projekt
the expansion project for the Zachęta Gallery
rozbudowy warszawskiej galerii Zachęta (z Le-
in Warsaw (in association with Tomaszewski
chem Tomaszewskim i Stanisławem Zamecz-
and Stanisław Zamecznik), The Road, a group
nikiem), zespołowy projekt pomnika „Droga”
design to commemorate victims at the Aus-
upamiętniającego ofiary obozu Auschwitz-Bir-
chwitz-Birkenau camp, and his solo exhibition
kenau czy monograficzną wystawę w Salonie „Po
at Salon Po Prostu, where a wire construction
Prostu”, kiedy to wnętrze i zewnętrze galerii, wi-
named the “choke chain” integrated the gallery’s
dzów oraz eksponaty integrowała przestrzenna
exterior and interior with viewers and exhib-
konstrukcja z drutu nazwana kolczatką. Od kil-
its. In addition, for several years Hansen had
ku lat mieszkał już również przy Sędziowskiej
been living on Sędziowska Street in a two-sto-
w dwupoziomowym mieszkaniu przebudowa-
ry apartment remodeled from an attic work
nym z użytkowego poddasza.
space.
35
il. 4. Plany mieszkania przy ul. Sędziowskiej ze studium aktywnego negatywu, proj. Zofia i Oskar Hansenowie, 1955 il. 4. Plans of the apartment on Sędziowska St. with the study of active negative, designed by Zofia and Oskar Hansen, 1955
Mieszkanie przy Sędziowskiej Hansenowie otrzymali w 1950 roku. Suszarnia na poddaszu piętrowej kamienicy została przez nich zaopatrzona w okna i połączona z sąsiadującym z nią tarasem [il. 3]. Do 1956 roku małżeństwo architektów rozbudowało czterdziestometrowy strych o antresolę, podwajając jego powierzchnię i tworząc przestrzeń dla trzy-, a od 1960 roku czteroosobowej rodziny. „Wkomponowany w ciężki masyw starego budynku wyrósł – nieco jak jaskółcze gniazdo – nowy człon, idealnie dostosowany do potrzeb snu, pracy i wypoczynku”, pisał o rozbudowanym poddaszu na Sędziowskiej krytyk Andrzej Osęka1. Strefy służące do pracy, jedzenia, spania i zabaw dziecka przenikały się z sobą w jednoprzestrzennym wnętrzu [il. 5]. Dla Hansena podział na strefy funkcjonalne był jednak drugorzędny, znacznie ważniejsze było to, w jaki sposób zaprojektowana przestrzeń będzie oddziaływać na mieszkańców i ich indywidualny 1
Andrzej Osęka, Poszukiwania Oskara Hansena, „Polska” 1962, nr 4, s. 34.
37
il. 5. Mieszkanie przy ul. Sędziowskiej, fot. Edmund Kupiecki il. 5. Apartment on Sędziowska St., photo Edmund Kupiecki
The Hansens took over the apartment on Sędziowska in 1950. They put windows in the former laundry-drying attic of a historic apartment block and united it with the adjoining terrace [il. 3]. By 1956, the architect couple had extended the 40-square meter attic with a mezzanine, doubling its surface area and creating a space suitable for housing their three-person then, from 1960, their four-person family. “ Worked into the heavy mass of the old building, a new element grew – like a swallow’s nest – ideally suited to meet the need for sleep, work and rest,” the critic Andrzej Osęka1 wrote about the extended attic on Sędziowska Street. Zones for working, eating and sleeping and il. 6. Oskar Hansen, Aktywny negatyw mieszkania przy ul. Sędziowskiej, współpraca: Emil Cieślar, Andrzej J. Wróblewski, 1957 il. 6. Oskar Hansen, Active negative sculpture of the apartment on Sędziowska St., collaboration: Emil Cieślar, Andrzej J. Wróblewski, 1957
the children’s play area were fused in the single-room loft interior [il. 5]. For Hansen, however, the division into areas by function was less important; what mattered more was how the space he had designed would affect its residents and their individual development: “The
rozwój: „Najważniejszą funkcją, jaką spełniało
most important function that this tool of visual
to narzędzie oddziaływania wizualnego2, było
impact2 performed was creating imagination
budowanie wyobraźni i wpajanie użytkownikom,
and drumming into users the idea that living
że przestrzeń mieszkalna ma być elastyczną
space has to be an elastic zone servicing the de-
strefą obsługującą rozwój człowieka jako stre-
velopment of people as the target serviced zone,
fy obsługiwanej, a nie odwrotnie – niezmien-
and not the other way around – an immutable
nym przedmiotem: podłoga ma służyć przede
object: the floor is to be primarily for walking
wszystkim chodzeniu, a nie przeglądaniu się
on, and not for admiring one’s own reflection
w niej, ściany nie powinny być nienaruszalne,
in; the walls should not be sacrosanct but rath-
a być materią umożliwiającą użytkownikowi
er become matter that users can shape at will.”3
dowolne formowanie”3. Wielofunkcyjne meble (z których część trafiła później do Szumi-
1
Andrzej Osęka, Poszukiwania Oskara Hansena [The Os-
2
Hansen called “tools of visual impact” objects creat-
kar Hansen’s Searches], “Polska” 1962, no. 4, p. 34. 2
Narzędziami oddziaływania wizualnego Hansen nazywał obiekty powstałe w konkretnych warunkach
ed in specific geographic and historical conditions –
geograficznych i historycznych, które w szczególny
in this case an apartment that affected the viewer in
sposób oddziaływały na odbiorcę; w tym wypadku –
a particular way. Cf. Oskar Hansen, Zobaczyć świat
mieszkanie. Zob. Oskar Hansen, Zobaczyć świat, red.
[To See the World], ed. Jola Gola, Warszawa: Zachęta
Jola Gola, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Muzeum ASP, Warszawa 2005.
3
38
Oskar Hansen, w: Ku Formie Otwartej / Towards Open
Narodowa Galeria Sztuki, Muzeum ASP, 2005. 3
Oskar Hansen, Ku Formie Otwartej / Towards Open Form, ed. Jola Gola, Warsaw: Fundacja Galerii Foksal, Mu-
Form, red. Jola Gola, Fundacja Galerii Foksal, Muzeum
zeum ASP – Frankfurt: Revolver, 2005, p. 106 (revised
ASP, Revolver, Warszawa–Frankfurt 2005, s. 107.
translation).
na) oraz elastyczność przestrzeni pozwalały dłu-
Multifunctional pieces of furniture (some of
go zachować funkcjonalność mieszkania: „Ta
which were later to be found in the Szumin
czasoprzestrzeń – wspominał po latach Oskar
house) and the elasticity of space made it pos-
Hansen – zdawała egzamin przez 40 lat, dosto-
sible for the apartment to retain its functional-
sowując się do zmieniających się potrzeb wy-
ity for a long time. “This space-time,” Hansen
nikających z wieku mieszkańców”4. Hansen często podkreślał czasoprzestrzenny charakter tego wnętrza – pojęcie czasoprze-
recalled years later, “kept passing the test for 40 years, lending itself to the changing needs of different generations.”4
strzeni, chętnie przywoływane w teorii archi-
Hansen often emphasized the space-time
tektury modernistycznej (wystarczy wspomnieć
character of this interior; the concept of space-
słynną książkę Przestrzeń, czas i architektura
time, a favorite reference in modernist-archi-
Sigfrieda Giediona z 1941 roku czy ideę la pro-
tecture theory (examples include Sigfried Gie-
menade architecturale Le Corbusiera ukształ-
dion’s famous book Space, Time and Architecture
towaną jeszcze w latach 30.), stanowiło pod-
from 1941 and Le Corbusier’s idea of la prome-
stawę jego koncepcji „aktywnego negatywu”,
nade architecturale, formulated in the 1930s),
powstałej z inspiracji wnętrzami mieszkania
was the basis of his “active negative” notion
przy Sędziowskiej. „ Aktywny negatyw” był rzeź-
stemming from inspiration with the interior of
biarskim studium wrażeń z przestrzeni; intu-
the Sędziowska Street apartment. The “active
icyjnym, emocjonalnym zapisem sposobu jej
negative” was a sculpture-like study of impres-
odbioru przez przebywającego w niej człowie-
sions of a space, an intuitive, emotive record of
ka. Studium „aktywnego negatywu” w zamie-
the way in which a person within a space relates
rzeniu Hansena miało stać się jednym ze stan-
to it. In Hansen’s intention, study of the “active
dardowych etapów projektowania architektury,
negative” should become a standard stage in
służącym jako narzędzie do kształtowania cza-
the process of architectural design, one which
soprzestrzennych wnętrz, które pobudzały wy-
should serve as the tool of shaping space-time
obraźnię, zapewniały różnorodność wrażeń i za-
interiors that stimulate imagination, guarantee
chęcały użytkowników do aktywnego odbioru
a variety of impressions and encourage users
przestrzeni5. Swoje analizy wrażeń z pomiesz-
toward active reception of space.5 Hansen ex-
czeń przy Sędziowskiej Oskar Hansen wyraził
pressed his impressions from the interior of
w 1957 roku w formie rzeźby (studium rzeźbiar-
the Sędziowska Street apartment in 1957 in
skie wykonał wspólnie z asystentami Emilem
the form of sculpture (a sculpting study he
Cieślarem i Andrzejem J. Wróblewskim) [il. 6].
executed with his assistants Emil Cieślar and
4
Ibid.
4 Ibid.
5
Zofia Hansen, Oskar Hansen, Studium i realizacja
5
39
Zofia Hansen, Oskar Hansen, “Studium i realizacja miesz-
mieszkania, „ Architektura” 1958, nr 11. Dla kon-
kania” [A Study and Realization of an Apartment],
cepcji „aktywnego negatywu” kluczowy był jego
in: Architektura, 1958, no. 11. Key in the concept of
wrażeniowy, emocjonalny charakter – to odróżnia
the “active negative” was its impression and emo-
rzeźbiarskie studia Hansena od negatywów prze-
tional character – this is what differentiated Hansen’s
strzeni używanych przez Brunona Zeviego do anali-
sculptural studies from spatial negatives used by Bru-
zy przestrzeni bazyliki św. Piotra w Rzymie, zob. Bru-
no Zevi to analyze the space of St. Peter’s Basilica in
no Zevi, Architecture as Space, red. Joseph A . Barry,
Rome. Cf. Bruno Zevi, Architecture as Space, ed. Joseph
tłum. Milton Gendel, Horizon Press, New York 1974
A . Barry, translated by Milton Gendel, New York: Hori-
(I wyd. 1948).
zon Press (first edition 1948).
Później podobne analizy zadawał jako ćwiczenie
Andrzej J. Wróblewski) [il. 6]. Later, he set
swoim studentom z Pracowni Kompozycji Brył
a similar task of analysis for his students in
i Płaszczyzn na warszawskiej Akademii Sztuk
the Solids and Planes Composition Studio at
Pięknych.
the Warsaw Academy of Fine Arts.
Dom drugi: ul. Mlekicie 4, Szumin
Home No. 2: 4 Mlekicie Street, Szumin
„Przywiodło nas nad Bug ukochanie tego miej- “ We came to the Bug drawn by our love of this sca, tej wody, tych drzew, ptaków...”, wspominał
place, this water, these trees, birds…,” Oskar
Oskar Hansen6 [il. 7]. W nadbużańskim Szumi-
Hansen recalled6 [il. 7]. In the mid 1960s the
nie rodzina Hansenów znalazła się w połowie lat
Hansen family found themselves in the village
60. dzięki zaproszeniu znajomych7. Zauroczeni
of Szumin on the Bug River at the invitation of
okolicą, kupili tu działkę i zaczęli budować do-
friends.7 Enchanted with the area, they bought
mek letniskowy. Zaprojektowany wspólnie przez
a plot of land there and began to build a sum-
Oskara, Zofię i Igora Hansenów i budowany od
merhouse. Designed jointly by Oskar, Zofia and
1968 roku, po trzydziestu latach stał się ich sta-
Igor Hansen, and under construction since 1968,
łą siedzibą. Po nagłej wyprowadzce z Sędziow-
the house became their permanent residence
skiej w 1996 roku, spowodowanej odzyskaniem
thirty years later. It was there that they found
6
6
Monika Mikołajczuk, “Nad Bugiem jest nasze miejsce”
7
“Our son Igor was friends with Katarzyna Szczepań-
Monika Mikołajczuk, Nad Bugiem jest nasze miejsce, „Sycyna” 1997, nr 64, s. 12.
7
40
„Nasz syn Igor przyjaźnił się z Katarzyną Szczepań-
[Our Place Is on the Bug], in: Sycyna, 1997, no. 64, p. 12.
ską, mieszkającą w sąsiedztwie i to ona nas tutaj za-
ska, who lived nearby and it was she who had invited
prosiła”, za: Monika Mikołajczuk, op. cit.
us here.” After: Mikołajczuk, op. cit.
1968
1970
1975
kamienicy przez spadkobierców przedwojennego właściciela, to tutaj znaleźli swój azyl. Malownicze okolice starorzecza Bugu, które skłoniły Hansenów do przeniesienia się w te rejony, stanowiły punkt wyjścia w projektowaniu domu – niewielkiej, piętrowej konstrukcji
1985
1995
il. 7. (strona obok) Oskar Hansen łowiący ryby na muchówkę nad Bugiem il. 7. (opposite page) Oskar Hansen fly fishing on the Bug River il. 8. (powyżej) Analiza rozwoju domu w Szuminie, rys. Małgorzata Kuciewicz, Simone de Iacobis z zespołem, 2013 il. 8. (above) Analysis of the development of the house in Szumin, drawing by Małgorzata Kuciewicz, Simone de Iacobis and team, 2013
o charakterystycznym, sięgającym ziemi dwuspadowym dachu. Jednak, choć zachowało się kilka projektów, żaden z nich nie oddaje w pełni struktury zrealizowanego budynku. Tu również bowiem dała o sobie znać teoria Formy Otwartej z jej założeniem łatwego dostosowywania się struktury architektonicznej do zmieniających
shelter in 1996 when they were suddenly driven
się potrzeb użytkowników. W rysunkowych ana-
from Sędziowska Street after heirs of the apart-
lizach Małgorzaty Kuciewicz i Simone de Iaco-
ment block’s prewar owner regained possession
bisa z grupy projektowej Centrala, wykona-
of the building.
nych w czasie inwentaryzacji domu w 2013 roku,
The picturesque surroundings of the oxbow
można prześledzić jego narastanie w czasie –
bend in the Bug, which had inspired the Han-
od rozpoczęcia budowy w latach 60. do ostat-
sens to move there, were the starting point in
nich zmian pochodzących z lat dwutysięcz-
designing the house – a small, one-story con-
nych [il. 8].
struction with a characteristic pitched roof that
Budowa domu rozpoczęła się od muru usta-
came all the way down to the ground. Although
wionego na granicy działki. Ponad nim Hanse-
a number of drawings exist, none of them fully
nowie rozpięli drewnianą konstrukcję opartą
convey the structure of the actual building. Here
na trzech rzędach słupów [il. 9] – odjęli w ten
again the theory of Open Form made its mark,
41
2005
with its fundamental notion of the architectural structure lending itself easily to changing needs of its users. Through drawn analyses by Małgorzata Kuciewicz and Simone de Iacobis of the Centrala design group that were made during the 2013 inventory of the building, one can trace its growth over time – from the beginning of its construction in the 1960s through to final changes in the 2000s [il. 8]. il. 9. Budowa domu w Szuminie, 1969 / 1970 il. 9. Construction of the house in Szumin, 1969 / 1970
The Hansens began building their house with the wall erected on the boundary of their plot. Above that, they spanned a wood structure supported by three rows of pillars [il. 9] – thereby depriving the wall of a structural function and instead emphasizing its other roles: as protec-
sposób murowi znaczenie konstrukcyjne, pod-
tion against the wind and as a demarcation line
kreślając jego inne funkcje: chronienia przed
between public and private zones. In the public
wiatrem oraz wyznaczania granic między stre-
zone, along the road, they placed a wood bench
fą publiczną i prywatną. W strefie publicznej,
intended to tempt local residents into interac-
przy drodze, ustawili drewnianą ławkę, która
tion. “ We came here as intruders, so we wanted
miała zachęcać mieszkańców wsi do interakcji –
to bring some values with us, not only take them,”
„przybyliśmy tutaj jako intruzi, dlatego chcieli-
as Oskar Hansen would explain.8 Thanks to the
śmy wnieść tu pewne wartości, a nie tylko za-
gap between the wall and the wood structure of
bierać”, tłumaczył Oskar Hansen8. Mieszkańcy
the roof, residents of the house were able to hear
domu mogli słyszeć rozmowy przysiadających
conversations of passersby who sat to rest on
na ławce osób dzięki przerwie między murem
the bench; this enabled them to keep in touch
a drewnianą konstrukcją dachu – pozwalało im
with the surroundings and retain their privacy.
to utrzymać kontakt z otoczeniem i jednocześnie
Oblong windows placed in the ground-floor
chronić swoją prywatność. O otoczeniu domu
wall likewise made it impossible to be unaware
nie pozwalały im również zapomnieć wybite na
of the surroundings – on entering the house,
parterze podłużne okna – wchodzący do domu
immediately on stepping past the boundary
natrafiał na nie wzrokiem zaraz po przekrocze-
of the wall, one would find these in one’s line
niu granicy muru. Przez nie widział horyzont
of vision. Through them the horizon and the
i rysującą się w oddali rzekę, co przypomina-
river’s distant outline were visible, bringing
ło mu o tym, co pozostawił na zewnątrz [il. 10].
to mind all that had been left outside [il. 10].
W środku, podobnie jak w mieszkaniu przy
Inside the house, just as they had done in
Sędziowskiej, architekci zrezygnowali z arbi-
the Sędziowska Street apartment, the archi-
tralnego wyznaczania granic. Stworzyli prze-
tects chose to go without arbitrary boundaries.
strzeń, w której granice między wnętrzem i ze-
They created a space in which division lines be-
wnętrzem rozmywają się – to wrażenie potęguje
tween interior and exterior are blurred – this
8
8
42
Oskar Hansen, za: Monika Mikołajczuk, op. cit.
Oskar Hansen, after: Mikołajczuk, op. cit.
il. 10. Okna w strefie wejściowej il. 10. Windows in the entry zone
il. 11. „Prześwit” il. 11. „The feedthrough”
wprowadzona przez nich przestrzeń pośrednia,
impression is enhanced by the introduction of
nazywana „prześwitem”. Ta znajdująca się za
intermediate space that they called “the feed-
murem niezabudowana część parteru otwiera
through.” This unbuilt part of the ground floor
się na ogród, zapewniając domowi naturalną
opens onto the garden, providing the house with
klimatyzację [il. 11]. Dopiero za nią znajduje się
natural air-conditioning [il. 11]. It is only on its
bardziej klasycznie rozumiane wnętrze, ogra-
other side that a more traditionally conceived
niczone ścianami, z pokojem, jadalnią, kuch-
interior is found enclosed within walls, with
nią i dobudowanymi później sienią, łazienką,
a dayroom, dining room and kitchen and a cor-
sypialnią i pracownią Alvara, drugiego syna
ridor, bathroom and bedroom that were add-
Hansenów. Podział między „prześwitem” a ogra-
ed later along with the studio of the Hansens’
niczonym ścianami wnętrzem nie jest jednak
younger son Alvar. The differentiation between
sztywny – przeczy mu podłużny stół znajdu-
the feedthrough or clearance space and the inte-
jący się częściowo w środku domu, częściowo
rior enclosed within walls is not rigid, however.
w „prześwicie”; jego obie części można połączyć
It is undermined by a long table situated partly
przez rozsunięcie szyb w pasie okien, negując
inside the house and partly in the feedthrough;
w ten sposób wyznaczone przez ściany granice.
both its parts can be joined by pushing aside
W zorientowaniu się w relacjach przestrzennych
the window frames, thus negating boundaries
pomaga wprowadzona w domu informacja wi-
set by the walls. To facilitate negotiating these
zualna – białe i szare pasy na murze przypomi-
spatial relationships, visual information has
nają, czy znajdujemy się aktualnie wewnątrz,
been introduced throughout the house – white
czy na zewnątrz domu.
and grey stripes on the wall remind us at any
Pod względem funkcjonalnym dom został podzielony na dwie uliczki położone po jego
given point whether we are inside or outside the house.
przeciwległych stronach – „socjalną”, z ławą
In terms of its functionality, the house has
umieszczoną w „prześwicie”, fotelami i instru-
been divided into two access ways situated at its
mentami dydaktycznymi do codziennych ćwi-
opposite ends: the “social” one, located in the
czeń z kompozycji, i „gospodarczą”, łączącą
feedthrough, complete with bench, armchairs
43
kuchnię, dobudowaną później łazienkę, po-
and didactic tools for daily exercises in compo-
mieszczenia magazynowe, wejście do garażu,
sition, and the “services” access way that com-
kompostownik i toaletę. Ten podział na strefy
bines kitchen, the bathroom added later, store-
nawiązuje w mikroskali do rozwiązań wpro-
rooms, the garage entrance, the composter and
wadzanych przez Hansenów w ich projektach
the lavatory. This division into zones is a refer-
masowego budownictwa mieszkaniowego. Stre-
ence on a microscale to solutions introduced
fy obsługujące i obsługiwane były wydzielane
by the Hansens in their designs for large-scale
w strukturze Osiedla im. Słowackiego w Lubli-
building projects. Service zones and serviced
nie i Przyczółka Grochowskiego w Warszawie
zones were differentiated in the structure of
poprzez oddzielenie ruchu kołowego, garaży
the Słowacki and the Przyczółek Grochowski
i śmietników od ruchu pieszego i stref rekreacji.
housing estates in Lublin and Warsaw, respec-
Wydzielenie podobnych stref w domu w Szumi-
tively, by separating vehicle traffic, garages and
nie znalazło odzwierciedlenie w informacji wi-
garbage bins from pedestrian traffic and rec-
zualnej domu: uliczkę socjalną z dwóch stron
reational zones. In Szumin, the differentiation
zamykały białe kwadraty z dykty, a gospodar-
of similar zones has been reflected in the visu-
czą – „pustki” stanowiące ich negatyw.
al information of the house: at each end of the social access way is a white cardboard square, while the service access way terminates in “empties,” the negatives of the squares. The attic of the house – originally open space,
il. 12. Oskar Hansen w domu w Szuminie il. 12. Oskar Hansen in the house in Szumin
44
later customized with partitions to the needs of users – was a private space, intended for rest
Poddasze domu – pierwotnie jednoprzestrzenne, w późniejszym czasie dzielone w różny sposób zależnie od potrzeb użytkowników – stanowiło przestrzeń prywatną, przeznaczoną do odpoczynku i pracy. Pod prowadzącymi na nie wąskimi schodami do niedawna znajdował się biały ceglany piec o kubistycznej formie, widoczny jeszcze na fotografiach Jana Smagi. Na ulokowanym ponad nim zapiecku, dostępnym ze szczytu schodów, dotąd stoi łóżko – ulubione miejsce Oskara Hansena, „bocianie gniazdo”, z którego mógł obserwować wszystko, co działo się poniżej. W przestrzeni poddasza kluczowe znaczenie mają jednak panoramiczne okna, położone na przeciwległych ścianach. Siedzący przy nich człowiek mógł obserwować rysujący się w oddali horyzont, gdy wstał – widział ziemię i to, co dzieje się na drodze przed domem. Ten zabieg, wiążąc dom z krajobrazem, pozwa-
il. 13. Ptasia wieża w Szuminie il. 13. Bird tower in Szumin
lał jednocześnie użytkownikowi domu uświadomić sobie relację jego własnego ciała do ziemi. W szumińskim projekcie Hansenów równie ważną rolę co architektura odgrywał ota-
and work. Under the stairs that lead to it, until
czający dom ogród. Dzieli się on na dwie czę-
recently, there was a white tiled stove, Cubist
ści. Po jednej stronie domu, od strony uliczki
in form. It can still be seen in Jan Smaga’s pho-
gospodarczej, ma formę dziko rosnącego lasu,
tographs. A bed still stands on the raised plat-
po drugiej, od strony uliczki socjalnej – upo-
form above the stove, accessible from the top
rządkowanego ludzką ręką sadu. Również w tej
of the stairs, which was Oskar Hansen’s favor-
przestrzeni Hansenowie realizowali założenia
ite place – a “crow’s nest” that enabled him to
Formy Otwartej – w ogrodzie znajduje się wie-
watch all that took place below. A key role in the
le elementów, które podobnie jak architektura
space of the attic is played, however, by pan-
miały za zadanie uczytelniać „zdarzenia ludzkie
oramic windows located in the opposite walls.
i formy natury”. Pokrywająca dach domu jed-
Someone sitting next to them was able to ob-
nolita szara papa miała być „chłonnym tłem”
serve the horizon outlined in the distance. Af-
eksponującym rosnące w ogrodzie kolorowe
ter getting up, he or she would see the ground
kwiaty. Szary betonowy mur stanowił „passe-
and what was happening on the road outside
-partout” dla rosnących za nim białych bzów.
the house. This touch, linking the house to the
Znajdujące się w sadzie „ściany tła” – poma-
landscape, allowed the user of this architecture
lowane barwnie drewniane panele – ekspo-
to appreciate at the same time the relationship
nowały natomiast dojrzewające na drzewach
of his or her body with the ground.
owoce. Poza roślinami, ważnymi „aktorami” w ogrodzie były zwierzęta. Dla ptaków Oskar
45
In the Hansens’ Szumin project, the sur rounding garden plays a role as important as
il. 14. Oskar i Zofia Hansenowie w Szuminie il. 14. Oskar and Zofia Hansen in Szumin
the architecture. It is divided in two parts. On the service-access way side of the house, it takes the form of a wild-growing wood; on the other, from the side of the social access way,
Hansen budował tzw. ptasie wieże i maszty
an orchard made orderly by the human hand.
dźwigające liczne budki [il. 13], dla psa Pu-
Here, the Hansens implemented the princi-
ryca pozostawił w dzikiej części ogrodu starą
ples of Open Form: there are many elements
furtkę (bez płotu), by ten mógł przez nią ska-
that, just like the architecture, were intended
kać. Najważniejszym elementem stworzonym
to make explicit “human events and natural
dla zwierząt był jednak drewniany gołębnik,
forms.” The roof covering, a homogenous grey
wybudowany po 1991 roku. Jego konstrukcja,
felt, functioned as an “absorptive background”
przypominająca zasadę konstrukcji domu, jest
enhancing colorful flowers growing in the gar-
rozpięta ponad stalową strukturą pochodzą-
den. The grey concrete wall provided a passe-
cą z wystawy Hansena na biennale w Wenecji
-partout for white lilacs growing behind it. The
w 1977 roku.
“background walls” – brightly painted wood pan-
W Szuminie można znaleźć również pozo-
els – set off fruit ripening on the trees. Besides
stałości po innej ekspozycji – w uliczkach so-
plants, animals were important “actors” in the
cjalnej i gospodarczej znajdują się aparaty do
garden. For birds, Hansen constructed bird tow-
komponowania przestrzeni, wykonane przez
ers and masts that supported various bird box-
Hansena na wystawę na warszawskiej Akade-
es [il. 13]; for the dog, Puryc, a gate from the old
mii Sztuk Pięknych w 1985 roku. Nawiązują one
fencing was kept in the wild part of the garden
do aparatów wykorzystywanych przez niego
so that he could jump over it. The most import-
w praktyce dydaktycznej. Przeniesione do Szu-
ant element created for animals was, however,
mina stały się integralną częścią domu i służyły
the wood dovecote, built after 1991. Its structure,
46
do codziennych ćwiczeń z kompozycji. Szcze-
reminiscent of the house, stretched over a steel
gólne znaczenie odegrały w latach 1990 – 1992,
structure that came from Hansen’s exhibition
gdy do Hansena przyjeżdżali studenci Szkoły
at the Venice Biennale in 1977.
Architektury w Bergen. Prywatna szkoła, założo-
Remnants of another exhibition can also be
na w 1986 roku przez jego studenta i asystenta,
found in Szumin. In the social and service ac-
Sveina Hatløya, kontynuowała Hansenowską
cess ways are apparatuses for spatial composi-
dydaktykę Formy Otwartej na polu architektu-
tion that Hansen made for his exhibition at the
ry. W domu i w ogrodzie studenci podejmowali
Academy of Fine Arts in Warsaw in 1985. These
ćwiczenia z Formy Otwartej: analizowali oto-
pieces hark back to the apparatuses that he had
czenie metodą aktywnego negatywu, ćwiczyli
been using in his didactic routine. Transferred
stosunki bryły lżejszej i cięższej poprzez roz-
to Szumin, they became an integral part of the
mieszczanie elementów w ogrodzie, a na przy-
house and were used for daily exercises in com-
wiezionych z Akademii aparatach uczyli się, jak
position. They played a special role from 1990 to
uczytelniać dużą liczbę elementów.
1992, when students of the architecture school
Dom w Szuminie, podobnie jak mieszkanie przy Sędziowskiej, miał być skutecznym narzę-
in Bergen visited Hansen. This private school, founded in 1986 by his student and assistant
dziem oddziaływania wizualnego. Poprzez swoją
Svein Hatløy, continued Hansen’s methods of
architekturę stwarzał użytkownikom warunki
Open Form in the field of architecture. In the
do możliwie najpełniejszego odbioru otaczają-
house and in the garden, the students trained
cej ich przestrzeni i zachęcał do jej współtwo-
in Open Form: analyzing the surroundings ap-
rzenia. „Ten dom ciągle się tworzy – tłumaczył
plying the method of the active negative, they
Hansen. – Jest polem do architektonicznych eks-
practised relationships between greater and
perymentów, których nigdy by nie było, gdyby
lesser masses by placing the elements in the
nie otaczająca go przyroda. Otwiera się na świat
garden and, using the instruments brought from
i ludzi. […] Nie ma tu progów, nie ma granic,
the academy, they learned how to make large
w okna zaglądają sosny i ptaki”9. Tworzenie tej
numbers of elements more legible.
przestrzeni nigdy się nie skończyło – dlatego
The Szumin house, like the apartment on
jedyną cezurą, którą można uznać za moment
Sędziowska Street, was intended as an effec-
zakończenia tej budowy, są daty śmierci dwoj-
tive tool of visual impact. Through its architec-
ga jej głównych projektantów.
ture, it created for users conditions for as full
Od 2014 roku domem w Szuminie opiekuje się wspólnie z rodziną Hansenów Muzeum
as possible a reception of their environment, and encouraged them to co-create. “This house
Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Dom, jako
keeps being created,” Hansen explained. “It
pierwszy obiekt w Polsce wpisany na listę Ico-
is a field for architectural experiments, which
nic Houses Network, najważniejszych domów
would have never arisen if not for the surround-
stworzonych w XX wieku, jest udostępniany
ing nature. It opens itself up to the world and
do zwiedzania podczas cyklicznie organizo-
people. […] There are no thresholds, there are
wanych wycieczek. Dla Muzeum Sztuki Nowo-
no boundaries; pine trees and birds look into
czesnej kluczowe jest zachowanie jego niemu-
the windows.”9 The creation of this place was
zealnego charakteru. Przestrzeń zbudowana
never finished – this is why the only caesuras
9
9 Mikołajczuk, op. cit.
47
Monika Mikołajczuk, op. cit.
zgodnie z ideą Formy Otwartej, zakładającą
to mark the final moments of its construction
zmianę i otwartość na przekształcenia, doma-
are the dates of the deaths of its chief designers.
ga się aktywnej obecności człowieka, bez któ-
Since 2014, the Museum of Modern Art in
rej ta architektura nie może funkcjonować. Nie
Warsaw has been joint custodian of the house
pozwala też na potraktowanie jej jako tradycyj-
in Szumin along with the Hansen family. The
nego domu-muzeum. Działanie w przestrzeni
house is the first in Poland to be listed on the
szumińskiego domu będzie więc dla Muzeum
Iconic Houses Network of the most important
ważnym eksperymentem, próbą zachowania
houses created in the 20th century, and the
założeń Formy Otwartej w udostępnianiu i kon-
public has access to it during regular guided
serwacji tego miejsca.
tours. For the museum, it is vital to preserve the non-museum character of the building. As a space built in accordance with the principles of Open Form, this architecture cannot function without change and openness to transformation, and it demands the active presence of people. Nor will it allow itself to be treated as a traditional museum building. Therefore the museum activities conducted there will be an important experiment – an attempt to preserve principles of Open Form through conservation and the opening to the public of the house in Szumin.
49
168
Redakcja / Edited by Katarzyna Szotkowska-Beylin Tłumaczenie / Translated by Anda MacBride Projekt książki, skład i łamanie / Book design and typesetting Przemek Dębowski Korekta / Proofreading Ewa Ślusarczyk, Alan Lockwood
Podziękowania za udział w przygotowaniu tej publikacji zechcą przyjąć Andrzej Przywara i Fundacja Galerii Foksal oraz Igor Hansen, Hanna Szmalenberg i Piotr Młodożeniec / We would like to express special thanks for participation in this publication to: Andrzej Przywara and the Foksal Gallery Foundation, and to Igor Hansen, Hanna Szmalenberg and Piotr Młodożeniec Dokumentacja fotograficzna domu Zofii i Oskara Hansenów autorstwa Jana Smagi została udostępniona przez Fundację Galerii Foksal. Zdjęcia powstały późną wiosną 2005 i jesienią 2006 roku / Jan Smaga’s photographic documentation of the Zofia and Oskar Hansen house in Szumin was made available by the Foksal Gallery Foundation. Photographs were made in late spring 2005 and autumn 2006 Zdjęcia z archiwum rodzinnego dzięki uprzejmości Igora Hansena / Photographs from the Hansen family archive are courtesy of Igor Hansen
Copyright © Authors & the Museum of Modern Art in Warsaw ISBN 978-83-62376-60-5, ISBN 978-83-64177-14-9
Druk / Printing HERA drukarnia offsetowa s.c.
ul. Słoneczna 8, 05-270 Marki Wydawnictwo Karakter ul. Kochanowskiego 19/1, 31-127 Kraków karakter.pl Muzeum Sztuki Nowoczesnej ul. Pańska 3, 00-124 Warszawa artmuseum.pl
ISBN 978-83-62376-60-5
ISBN 978-83-64177-14-9
9 788362
9 788361
376605
wydawnictwo karakter karakter.pl
771149
muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie artmuseum.pl
cena 69 zł (w tym VAT)
A portrait of the summerhouse of Zofia and Oskar
najpełniejszej architektonicznej realizacji idei For-
Hansen in Szumin, the fullest realization of the archi-
my Otwartej. Do niedawna znany tylko wtajemniczo-
tects’ Open Form concept. Only known among cognoscen-
nym, w tej książce zostaje pokazany z różnych perspek-
ti until recently, the present book shows it from differ-
tyw. Ponad sto doskonałych zdjęć Jana Smagi oraz
ent perspectives. Over one hundred photographs by
teksty Aleksandry Kędziorek i Filipa Springera (któ-
Jan Smaga and texts by Aleksandra Kędziorek and
ry Hansenów przybliżył już w wydanym w 2013 roku Za-
Filip Springer (who drew the Hansens closer in Zaczyn /
czynie) uzmysławiają, w jaki sposób można o przestrzeni
Mortar, his 2013 book) demonstrate how one can think
myśleć, przeżywać ją, tworzyć – a raczej współtworzyć.
about space, live in it and create it – or, rather, co-create
Architektura jest tu bowiem „chłonnym tłem” wydarzeń
it. At the house in Szumin, architecture is the “absorp-
codziennego życia. Dom w Szuminie, budowany od 1968
tive background” of everyday events. Under construction
roku, to jeden z niewielu projektów Hansenów zrealizo-
since 1968, it was just one project born of the Hansens’
wanych zgodnie z ich życzeniem. Jego szczególną atmos-
design ideas. The unique ambiance is enhanced by traces
ferę współtworzą ślady działalności i pasji Hansenów –
of their activities and passions, such as didactic tools for
umieszczone wokół domu instrumenty dydaktyczne do
teaching the basics of composition, his steel exhibition
nauki podstaw kompozycji; stalowa struktura z biennale
structure from the Venice Biennale in 1977, now support-
w Wenecji z 1977 roku, po której pnie się winorośl i drew-
ing a climbing vine, and the expansive wood dovecote that,
niany gołębnik, który, jak pół żartem stwierdzała Zofia
as Zofia Hansen used to say, partly in jest, was the most
Hansen, był najdoskonalszym dziełem jej męża.
complete embodiment of her husband’s ideas.
dom jako forma otwarta the house as open form
Portret domu Zofii i Oskara Hansenów w Szuminie,
dom jako forma otwarta szumin hansenów
the house as open form the hansens’ summer residence in szumin
Wędrówka po tym domu to podróż między widokami.
To wander around this house is a journey from one
Architektura ma być tłem dla człowieka, ramą
sight to another. Architecture is meant to be
dla zdarzeń. Tak chcieli i tak jest.
a backdrop for people, a framework for events.
Fotografie Jan Smaga
Photographs by Jan Smaga
Teksty Filip Springer, Aleksandra Kędziorek
Texts by Filip Springer and Aleksandra Kędziorek
mówi muzeum
seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter
mówi muzeum
seria muzeum sztuki nowoczesnej w warszawie i wydawnictwa karakter