Nigdy więcej. Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX I XXI wieku - wstęp

Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku

1

Nigdy więcej Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku pod redakcją Joanny Mytkowskiej i Katarzyny Szotkowskiej-Beylin

Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie 2019

I

SPIS TREŚCI

Dorota Jarecka

„Krajobraz jeden”. Grupa Krakowska i problem antyfaszyzmu Piotr Słodkowski

I Wprowadzenie Siła i słabość historycznych analogii.

Jakie tradycje są do wykorzystania?

Z Dorotą Sajewską i Krzysztofem Pomianem rozmawiają Joanna Mytkowska i Katarzyna Szotkowska-Beylin

7 10

Widzieć Arsenał! Napiętnowani jako świadectwo pozagładowej egzystencji Żydów polskich Łukasz Ronduda

Kiedy postawy stały się formą.

O redefinicjach humanizmu jako działaniu krytycznym w malarstwie i filmie okresu odwilży

102 124 136

I

I Michał Kozłowski T.J. Clark

Picasso i prawda. Mural Francis Frascina

Picasso, surrealizm i polityka w 1937 roku David Crowley

Guernica: Warszawa, Londyn, Monachium, Nowy Jork

34 60 82

Propaganda faszystowska.

O nieuchwytnej istocie faszyzmu historycznego Bogna Stefańska, Jakub Depczyński, Aleksy Wójtowicz

Robotnice sztuki przeciw faszyzmowi.

Kalendarium antyfaszystowskich i antywojennych działań artystek i artystów w XX i XXI wieku

146 156

WPROWADZENIE Książka i wystawa zatytułowane Nigdy więcej. Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku powstały w reakcji na niepokoje związane z intensyfikacją aktów przemocy w sferze publicznej. Przemocy, która często przybiera historyczny kostium i odwołuje się do całkowicie skompromitowanych symboli. Ocena XX-wiecznych totalitaryzmów, która wydawała się nie budzić kontrowersji, niespodziewanie zmienia wektory, traci swoją ostrzegawczą moc oraz użyteczność jako antywojenna czy antyprzemocowa szczepionka. Czyżby historia miała się powtarzać, mimo całej nagromadzonej wiedzy o konsekwencjach ideologicznego podgrzewania konfliktów uruchamiających przemocowe praktyki?

Czy mamy do czynienia z brakiem wyobraźni, wiedzy, czy może strachem, który zaciera jasność widzenia? I czy przestaliśmy bać się wojen i przemocy jako podstawowego zagrożenia naszego istnienia? Przestaliśmy wierzyć w racjonalne, a przede wszystkim wspólne, oparte na konsensusie rozwiązywanie konfliktów i sprzeczności?

Trudno o bardziej symboliczny moment na takie rozważania niż 80. rocznica rozpoczęcia najkrwawszego konfliktu narodów i ideologii, jakim była druga wojna światowa. To też odpowiedni czas, aby zbadać antyfaszystowską i, szerzej, antywojenną tradycję, przyjrzeć się jej historycznym uwikłaniom i zapytać, czy możemy się od niej uczyć, jak walczyć z przemocą.

W książce gromadzimy przede wszystkim materiał dotyczący zjawisk historycznych. Wybieramy dwa specyficzne momenty z przeszłości, jeden o międzynarodowym charakterze, drugi związany z polską zimnowojenną historią. Koncentrujemy się więc na późnych latach 30. i narodzinach silnego międzynarodowego ruchu antyfaszystowskiego oraz na związanej z wystawą Arsenał (1955) próbie odzyskania tradycji antyfaszyzmu i pacyfizmu, zakłamanych przez stalinowską propagandę.

Pierwszy blok tekstów dotyczy Guerniki Pabla Picassa.

Jawi się ona jako obraz szczególny, interwencyjny i uniwersalny jednocześnie, antycypujący paradoksy i tragiczne aspekty funkcjonowania lewicy i antyfaszyzmu w XX wieku. Przytaczamy dwa klasyczne teksty: Francisa Frasciny z 1997 roku i T.J. Clarka z 2009 roku, które przybliżają kontekst powstawania obrazu i dylematy towarzyszące artyście. Autorzy pozwalają nam śledzić, jak i dlaczego wraz z doniesieniami o przebiegu wojny domowej w Hiszpanii i inspirowanej przez Stalina krwawej rozprawie z hiszpańskimi anarchistami i lokalnym ruchem komunistycznym

7

szyzm skończył się wraz z komunizmem, z którym był tak mocno związany zarówno w latach 30., jak 50. I czy można skutecznie go kontynuować w ramach tradycji demokratycznych: liberalizmu, socjaldemokracji? Czy też walka z faszyzmem (neofaszyzmem, postfaszyzmem) tożsama jest dziś z walką z kapitalizmem i nierównościami, co jest istotą lewicowej tradycji antyfaszystowskiej?

A wreszcie – jak opowiedzieć historię antyfaszyzmu, żeby mogła inspirować dzisiejsze antyprzemocowe ruchy społeczne?

z obrazu znikają, zawłaszczane teraz przez sowiecką propagandę, symbole walki politycznej – np. zaciśnięta pięść kojarzona z robotniczym oporem. Pozostaje czysto egzystencjalny antywojenny protest. Jak pisze T.J. Clark: „Cała polityka – cała odpowiedź na faszyzm, komunizm i nową twarz wojny – była w tym obrazie”.

Z kolei ze skomplikowaną i wrażliwą na polityczne zmiany nastrojów historią recepcji Guerniki przed drugą wojną i, zwłaszcza, po niej możemy się zapoznać dzięki esejowi Davida Crowleya Guernica: Warszawa. Londyn. Monachium. Nowy Jork.

Książkę Nigdy więcej kończymy kalendarium kluczowych momentów z historii sztuki splecionej z obywatelskim oporem.

Zostało ono przygotowane przez grupę badawczą związaną z Wydziałem Zarządzania Kulturą Wizualną Akademii Sztuki Pięknych w Warszawie, w składzie: Bogna Stefańska, Jakub Depczyński i Aleksy Wójtowicz. Jest to próba przepisania nieco zapomnianej i wyblakłej karty historii sztuki: sztuki przeciw wojnie i faszyzmowi. A także wyraz sprzeciwu wobec obecności w sferze publicznej ruchów postfaszystowskich oraz takich, które dokonują apologii faszystowskich idei, dyskursów i praktyk. Kalendarium ukazuje tradycję i ciągłość artystycznych ruchów antyfaszystowskich i wiąże je ze współczesnymi ruchami równościowymi i antyprzemocowymi.

W następnym bloku tekstów koncentrujemy się na polskiej historii i historii sztuki. Formowanie się postaw antyfaszystowskich w kręgu Grupy Krakowskiej śledzi Dorota Jarecka w eseju „Krajobraz jeden”. Grupa Krakowska i problem antyfaszyzmu. Jej badania dają wgląd w dylematy i ideologiczne wybory, ale przede wszystkim pokazują brutalność okoliczności i niezwykłą determinację lewicowych środowisk w latach 30. Kolejnym momentem historycznym, któremu się przyglądamy, jest Arsenał, wystawa tradycyjnie postrzegana jako przełamanie doktryny socrealizmu w polskiej sztuce. Zatytułowana Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi, zorganizowana została w kontekście V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów, propagującego przekonanie, że jedynym antidotum na zagrożenie powrotem faszyzmu jest komunistyczny „obóz pokoju”.

Stalinizm wyniósł antyfaszyzm i pacyfizm na sztandary, używając ich do bieżącej walki politycznej i podsycania zimnowojennego konfliktu, o czym pisze Łukasz Ronduda w tekście Kiedy postawy stały się formą. O redefinicji humanizmu jako działaniu krytycznym w malarstwie i filmie okresu odwilży. A obrazowi, z którym przede wszystkim kojarzony jest Arsenał, Napiętnowanym Marka Oberländera, poświęca swój esej Piotr Słodkowski, konsekwentnie odcyfrowując nawarstwiające się w nim znaczenia i szukając ich historycznych źródeł.

Książka i wystawa Nigdy więcej powstały w ramach nieformalnej, oddolnej koalicji działającej pod hasłem Roku Antyfaszystowskiego. Koalicja gromadzi organizacje, instytucje i osoby czujące potrzebę przeciwstawienia się narastającej fali społecznej akceptacji dla różnych przejawów faszyzmu, jeśli przyjąć jego rozszerzoną, wykraczającą poza historyczne wersje definicję. Jesteśmy przekonani, że konieczny jest sprzeciw wobec mowy nienawiści, wykluczania i dzielenia nas na lepszych i gorszych, wobec groźnych fantazji, że opresja i poniżenie jednej grupy zbuduje lepszy świat dla innej.

Mechanizmom powstawania i społecznej akceptacji faszyzmu w swoim tekście Propaganda faszystowska zajmuje się Michał Kozłowski, wskazując na trudności w uchwyceniu istoty historycznego faszyzmu. Kozłowski podkreśla jego hybrydalność i mimetyczność, nazywając faszyzm „ekstremum trzeciej drogi”.

Pytanie, która spaja wybór tekstów w książce, dotyczy prawomocności historycznych analogii. Czy próby opisywania współczesności poprzez odniesienia do historii są, jak twierdzą jedni, nieskuteczne, a nawet nieuprawnione, zacierają jedynie istotę dzisiejszych napięć? Czy wręcz przeciwnie, tendencje i postawy faszystowskie są zjawiskiem uniwersalnym, ponadhistorycznym, z autorytarnymi dążeniami mamy do czynienia zawsze, a historyczne analogie pomagają zdiagnozować współczesne zjawiska?

Wprost mierzymy się z tymi pytaniami w otwierającej książkę rozmowie z Krzysztofem Pomianem, historykiem kultury i idei, oraz kulturoznawczynią Dorotą Sajewską. Pytamy, czy antyfa-

8

Joanna Mytkowska Katarzyna Szotkowska-Beylin

9

źródła ILUSTRACJI

s. 32–33: Pablo Picasso, Guernica, 1937, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, © Sucession Picasso 2019 s. 41: Pablo Picasso, Studium (IV) do Guerniki, 1 maja 1937, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, © Sucession Picasso 2019 s. 44: Pablo Picasso, Studium (VII) do Guerniki, 9 maja 1937, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, © Sucession Picasso 2019 s. 47: Dora Maar (Henriette Theodora Markovitch), Reportage sur l’évolution de Guernica / Reportaje sobre la evolución del Guernica / Photo Report of the Evolution of Guernica / [Estado I], DE01331002, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / © ADAGP, Paris [2019] s. 52: Dora Maar (Henriette Theodora Markovitch), Reportage sur l’évolution de Guernica / Reportaje sobre la evolución del Guernica / Photo Report of the Evolution of Guernica / [Estado VI], DE01330009, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / © ADAGP, Paris [2019] s. 77: Dora Maar (Henriette Theodora Markovitch), Reportage sur l’évolution de Guernica / Reportaje sobre la evolución del Guernica / Photo Report of the Evolution of Guernica / [Estado II], DE01331004, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / © ADAGP, Paris [2019] s. 85: Pawilon hiszpański na Wystawie Światowej w Paryżu, 1937, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, fot. José Lino Vaamonde Valencia s. 87: Clement Attlee podczas wystawy Guernica.

Pictures by Picasso, Whitechapel Gallery, Londyn, styczeń 1939, © Marx Memorial Library & Workers’ School, London s. 88: Repr. za: Chris Stephens, John-Paul Stonard, Kenneth Clark: Looking For Civilisation, exh. cat., Tate Britain, London 2014, s. 126 s. 96: Konserwatorzy MoMA czyszczą Guernicę po akcji Tony’ego Shafraziego, MoMA, Nowy Jork, 28 lutego 1974, fot. Leonardo Le Grand, The Museum of Modern Art Archives, New York, Cat. no.: MA3305, © 2019. Digital image, The Museum of Modern Art, New York / Scala, Florence s. 100–101: Kopia Guerniki pędzla Wojciecha Fangora podczas V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów, Warszawa, 31.07 – 15.08.1955, fot. Władysław Sławny / Forum s. 109: Antysemicka demonstracja studentów UW, Krakowskie Przedmieście, listopad 1931,

fot. Leon Jarumski, 1931, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-N-3579-3 s. 110: Leopold Lewicki, Pogrzeb III klasy, lata 30., akwaforta, papier, fot. Zygmunt Gajewski, dzięki uprzejmości Galerii Piekary, s. 114: Bolesław Stawiński, Demonstracja, 1935, akwarela, tusz, papier, ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, dział sztuki, MGB/Sz 1886, fot. Witalis Szołtys s. 115: Leopold Lewicki, Wiec – demonstracja, 1932, kolaż, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, MNK III-r.a.-11172 s. 117 (góra): Stanisław Osostowicz, Demonstracja antyfaszystowska, 1932–33; akwarela, ołówek, papier, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Rys.W.1859 MNW, © Copyright by Muzeum Narodowe w Warszawie s. 117 (dół): Stanisław Osostowicz, Rozruchy uliczne II, 1932–33; ołówek, akwarela, papier, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Rys.W.1858 MNW, © Copyright by Marek H. Dytkowski/Muzeum Narodowe w Warszawie s. 118: Erna Rosenstein, Szabrownicy, 1948–52, olej, płótno, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, MNK II-b-247, fot. Pracownia Fotograficzna Muzeum Narodowego w Krakowie, dzięki uprzejmości rodziny artystki s. 120: Henryk Wiciński, Dziewczyna ze sztandarem, 1940–41, odlew, brąz, ze zbiorów Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, Rz.W.445 MNW, fot. Piotr Ligier s. 129: Marek Oberländer, Napiętnowani, 1955, olej, płótno, ze zbiorów Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, fot. z archiwum MZL, dzięki uprzejmości rodziny artysty s. 130: Generalna Gubernia. Okupacja. Trzech Żydów z obnażonymi głowami, na których wycięto gwiazdy Dawida, 1939?, sygn. ŻIH-J-760; reprodukcja nr 38, znajduje się w: Męczeństwo, walka, zagłada Żydów w Polsce 1939–1945, Ministerstwo Obrony Narodowej 1960 s. 131: Repr. za: Jürgen Stroop, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje! / Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk in Warschau mehr!, opr. Andrzej Żbikowski, seria „Dokumenty”: tom 38, Instytut Pamięci Narodowej, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2009, © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2009

s. 138: Jan Dziędziora, Posiłek, 1955, olej, płótno, ze zbiorów Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim, MOG/III/I/106 s. 141: Tadeusz Trepkowski, dekoracja wykorzystująca plakat propagandowy NIE! na zrujnowanym gmachu dawnej Centrali PKO, na skrzyżowaniu ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej, fot. Andrzej Marczak/Forum s. 144–145: And babies? – protest Art Workers’ Coalition i Guerrilla Art Action Group przed Guernicą Picassa, MoMA, Nowy Jork, 8 stycznia 1970, Photo © Jan van Raay. s. 150: „Si” i Benito Mussolini – dekoracja Palazzo Braschi w Rzymie, 1934, © 2019. Cinecitta Luce / Scala, Florence s. 158: Widok wystawy w Anti-Kriegs-Museum Ernsta Friedricha, 1925, dzięki uprzejmości Tommy’ego Spree i Anti-Kriegs-Museum s. 160: John Heartfield, Nigdy więcej!, okładka „AIZ”, 1932, dzięki uprzejmości Johna Heartfielda oraz The Heartfield Community of Heirs s. 161: Logo Akcji Antyfaszystowskiej, 1932 s. 163: Członkinie i członkowie Artists’ International Association przed karetką dla Brygad Międzynarodowych w Hiszpanii, 1937, Photo by © Hulton-Deutsch Collection/CORBIS/ Corbis via Getty Images s. 164: John Heartfield, Adolf – nadczłowiek, 1932, dzięki uprzejmości Johna Heartfielda oraz The Heartfield Community of Heirs s. 167: Okładka pisma „Art Front” z grafiką Davida Alfaro Siqueirosa, 1936 s. 171: Pawilon hiszpański na paryskiej Wystawie Światowej, 1937, ze zbiorów Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, fot. José Lino Vaamonde Valencia s. 173: Paul Robeson występuje w przestrzeni wystawy Sztuka niemiecka XX wieku, Londyn, 1938, Photo by © Hudson/Getty Images s. 176: Wiec w Hali Ludowej na zakończenie Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, Wrocław, 1948, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 4525-2 s. 180: Zorganizowany przez Artists’ Protest Committee marsz „Artists against escalation”, 1965, dzięki uprzejmości Getty Research Institute, Los Angeles (2005.M.11)

s. 181: Ulotka zaprojektowana dla Artists’ Protest Committee przez Hardy’ego Hansona, 1965, dzięki uprzejmości Getty Research Institute, Los Angeles (2005.M.11) s. 183: Instalacja Wieża Protestu Artystów, 1966, dzięki uprzejmości Getty Research Institute, Los Angeles (2005.M.11) s. 184: Rudolf Baranik, Angry Arts Against the War in Vietnam, 1967, dzięki uprzejmości spadkobierców artysty oraz RYAN LEE Gallery, New York s. 188: Akcja „NO+” Colectivo de Acciones de Arte, 1983, dzięki uprzejmości artystów CADA oraz Museum of Memory and Human Rights (Museo de la Memoria y los Derechos Humanos), Chile, dokumentacja fotograficzna: Jorge Brantmayer s. 190: Robert Filliou, Wanting Peace, Preparing for Peace, artystyczny szkic do Art-of-Peace Biennale, 1985, dzięki uprzejmości Edition Block, Berlin s. 191: Zniszczona wystawa Dawida Cziczkana w Centrum Badań nad Kulturą Wizualną, Kijów, 2017, dzięki uprzejmości Wasyla Czerepanyna i Visual Culture Research Center s. 193: Wolfgang Tillmans, Protect the European Union against nationalism, 2017, dzięki uprzejmości artysty s. 194: Centrum Politycznego Piękna, odtworzenie Pomnika Holokaustu w Bornhagen, 2017, © Patryk Witt / Zentrum für Politische Schönheit s. 196: Sanja Iveković, Pomnik rewolucji, część projektu Sztuka możliwego, Ateny, 2017, fot.

Angela Dimitrakaki, dzięki uprzejmości autorki s. 199: Witek Orski, Bez tytułu, 2018, kolaż, dzięki uprzejmości artysty s. 200–201: Wilhelm Sasnal, Nigdy więcej wojny, 2018, olej, płótno, fot. Marek Gardulski, dzięki uprzejmości artysty

Nigdy więcej.

Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku pod redakcją Joanny Mytkowskiej i Katarzyny Szotkowskiej-Beylin Redaktor prowadząca, redakcja tekstów: Katarzyna Szotkowska-Beylin Współpraca redakcyjna (przekłady): Kamil Bogusiewicz Jan Popowski Przekłady z języka angielskiego: Krystyna Mazur Jan Popowski Korekta: Kamil Bogusiewicz Współpraca organizacyjna: Aleksandra Urbańska Licencje do ilustracji: Aleksandra Nasiorowska Bogna Stefańska Jakup Depczyński Projekt graficzny, skład i łamanie: Magdalena Heliasz Na okładce wykorzystano projekt Maria Lombarda dla wystawy Nigdy więcej Książkę złożono krojami Spezia oraz BUREAU Never (zaprojektowanym przez Maria Lombarda dla wystawy Nigdy więcej)

All texts © Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie oraz Autorzy, 2019 z wyjątkiem przedruków: T.J. Clark, Picasso i prawda. Mural – Republished with permission of Princeton University Press, from T.J. Clark, Picasso and Truth: From Cubism to Guernica; chapter: Lecture 6: Mural, 2013; permission conveyed through Copyright Clearance Center, Inc. Francis Frascina, Picasso, surrealizm i polityka w 1937 roku – Republished with permission of New York University Press, from Silvano Levy (ed.), Surrealism: Surrealist Visuality; chapter: Picasso, Surrealism and Politics in 1937, 1997.

Druk i oprawa: ISBN: 978-83-64177-62-0

Działalność Muzeum i wybrane projekty finansuje:

Siedzibę Muzeum oraz wybrane projekty finansuje m. st. Warszawa:

Wystawa online: nigdywiecej.artmuseum.pl Mecenas Muzeum i Kolekcji:

Partner Strategiczny Muzeum:

Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Warszawa 2019 artmuseum.pl

Publikacja towarzyszy wystawie Nigdy więcej. Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, 30.08–17.11.2019, przygotowanej przez zespół: Sebastian Cichocki, Joanna Mytkowska, Łukasz Ronduda, Aleksandra Urbańska; produkcja: Aleksandra Nasiorowska, Szymon Żydek

Partner Muzeum:

Partner wystawy:

Wystawa odbywa się w ramach Roku Antyfaszystowskiego, ogólnopolskiej inicjatywy instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, ruchów społecznych, kolektywów oraz artystów, artystek, aktywistów i aktywistek. Rok Antyfaszystowski stawia sobie za cel upamiętnienie zmagań dawnych antyfaszystek i antyfaszystów oraz sprzeciw wobec obecności w sferze publicznej ruchów postfaszystowskich oraz takich, które dokonują apologii faszystowskich idei, dyskursów i praktyk.

Partner prawny Muzeum:

rokantyfaszystowski.org

Współfinansowanie wystawy:

Wystawa stanowi część projektu „Our Many Europes”, realizowanego w latach 2018-2022 przez europejską konfederację muzeów L’Internationale, w skład której wchodzą: Museo Reina Sofía (Madryt), MHK A (Antwerpia), MG+msum (Lublana), Van Abbemuseum (Eindhoven), MACBA (Barcelona), Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie i SALT (Stambuł, Ankara), wraz z partnerami: National College of Art and Design (Dublin) i Valand Academy (Göteborg). internationaleonline.org Informacje i poglądy zawarte w niniejszej publikacji są poglądami autorów i nie muszą one odzwierciedlać oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej.

209

Czy historia się powtarza? Czy przestaliśmy bać się wojen i przemocy? Jakie obrazy mogą przemówić do wyobraźni, organizować sprzeciw, inicjować wspólnotowe projekty?

Książka i wystawa Nigdy więcej to reakcja na niepokoje związane z intensyfikacją języka nienawiści i aktów przemocy w sferze publicznej. Przemocy, która często przybiera historyczny kostium i odwołuje się do skompromitowanych symboli.

W 80. rocznicę wybuchu drugiej wojny światowej przyglądamy się antyfaszystowskiej i antywojennej tradycji, pytając, czy dziś możemy się od niej czegoś nauczyć.

Koncentrujemy się na dwóch momentach historycznych i na emblematycznych dla nich przedstawieniach. Na początkach silnego międzynarodowego ruchu antyfaszystowskiego oraz powstaniu Guerniki Picassa. I na wystawie Arsenał jako próbie przezwyciężenia korupcji antyfaszyzmu w stalinizmie. Z pytaniem o prawomocność i użyteczność historycznych analogii mierzymy się w rozmowie z Dorotą Sajewską i Krzysztofem Pomianem.

Książkę zamyka kalendarium działań artystek i artystów przeciw wojnie i przeciw faszyzmowi.

210