Od kamienicy do muzeum | From a Tenement House to a Museum by Muzeum Warszawy

Małgorzata Popiołek (1986) studiowała historię sztuki w Warszawie i we Fryburgu Bryzgowijskim oraz ochronę zabytków w Berlinie. Jest autorką książki Powojenna odbudowa ulicy Nowy Świat w Warszawie (2012), jak również artykułów naukowych z zakresu historii architektury i urbanistyki w Polsce i w Niemczech w XX wieku. Obecnie przygotowuje pracę doktorską na temat przedwojennych korzeni programu odbudowy historycznego centrum Warszawy.

Małgorzata Popiołek (1986) studied history of art in Warsaw and in Freiburg im Breisgau, and preservation of monuments in Berlin. She is the author of the book titled Postwar Reconstruction of the Nowy Świat Street in Warsaw (2012), and of research papers on the history of architecture and urban planning in the 20th-century Poland and Germany. She is currently working on a doctoral thesis on the prewar origins of the Warsaw historical centre reconstruction programme.

Historia siedziby Muzeum Warszawy na Rynku Starego Miasta

This publication describes the history of the premises of a museum, dedicated to the history of Warsaw, in the Old Town Market Square. It covers the period from 1911, when the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past acquired the Baryczka House, to 1955, the year in which the post-Second World War reconstruction of Warsaw was completed and the first permanent exhibition at the Museum of the Capital City of Warsaw was launched. The aim is to illustrate the complex processes of redevelopment and reconstruction of the Old Town buildings intended for a museum institution, as well as to present them in a broader context of the changing significance of the Old Town, the conservation issues, and the political circumstances.

Od kamienicy From a Tenement do muzeum House to a Museum

Tematem opracowania jest historia siedziby muzeum poświęconego dziejom Warszawy na Rynku Starego Miasta – od 1911 roku, gdy Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości zakupiło kamienicę Baryczków, do 1955 roku, w którym zakończyła się odbudowa stolicy ze zniszczeń II wojny światowej i została otwarta pierwsza wystawa stała Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. W książce podjęto próbę nie tylko przedstawienia skomplikowanych procesów przebudowy i odbudowy kamienic staromiejskich z przeznaczeniem na instytucję muzealną, ale także ukazania tychże obiektów w szerszym kontekście zmieniającego się znaczenia Starego Miasta, problemów konserwatorskich i uwarunkowań politycznych.

The History of the Museum of Warsaw’s Site in the Old Town Market Square

ISBN 978-83-62189-82-3

9 788362 189823

Od kamienicy do muzeum From a Tenement House to a Museum Muzeum Warszawy www.muzeumwarszawy.pl

Małgorzata Popiołek

Od kamienicy do muzeum From a Tenement House to a Museum Historia siedziby Muzeum Warszawy na Rynku Starego Miasta The History of the Museum of Warsaw’s Site in the Old Town Market Square

Małgorzata Popiołek

Od kamienicy do muzeum From a Tenement House to a Museum

Historia siedziby Muzeum Warszawy na Rynku Starego Miasta The History of the Museum of Warsaw’s Site in the Old Town Market Square

Muzeum Warszawy Warszawa 2016

Spis treści

Contents

Przedmowy

Prefaces

Wprowadzenie

Introduction

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki 22 nad Zabytkami Przeszłości

Old Town and the Society for the Preservation 23 of Historical Monuments of the Past

Kontekst architektoniczno-historyczny

Architectural and historical context

Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past

Polichromie na kamienicy Baryczków

Polichromes on the Baryczka House

50 Problemy finansowe Towarzystwa i sprzedaż kamienicy Baryczków

Society’s financial struggles and sale of the Baryczka House

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

Foundation of the Museum of Old Warsaw

Muzeum Dawnej Warszawy w trzech kamienicach

Museum of Old Warsaw in three buildings

Muzeum w czasie II wojny światowej

Museum during Second World War

Zniszczenia i początki odbudowy

Damages and the Beginnings of Reconstruction

Organizacja odbudowy

Organizing of the reconstruction

Inwentaryzacja zniszczeń

101

Damage inventory

106

Koncepcja odbudowy Starego Miasta

105

Conception of the Old Town's reconstruction

110

Prace zabezpieczające przy kamienicach muzealnych

111

Securing works on the Museum's buildings

122

Muzeum po wojnie

123

Museum after the War

122

Organizacja muzeum

123

Structure of the Museum

124

Początek odbudowy

125

Beginnings of reconstruction

134

Powiększenie siedziby muzeum

131

Expansion of the Museum’s site

138

Trudności odbudowy

139

Difficulties with reconstruction

142 Odbudowa trzech pierwotnych kamienic muzealnych

149 Reconstruction of the three original Museum buildings

170

Projekt adaptacji kamienic na muzeum

169

Design of the buildings’ adaptation for a museum

176

Konflikt konserwatorzy – użytkownicy

177

Conflict between conservators and users

178

Polichromie na fasadach

181

Facade polychromes

180

Ukończenie odbudowy

185

Completion of the reconstruction

190

Koncepcja wystawiennicza muzeum

191

Museum’s exhibition concept

198

Krytyka muzeum

199

Critique of the Museum

202

Zagadnienia konserwatorskie

203

Conservation-related Issues

202

Wybór form rekonstrukcji

203

Choosing the form of restoration

204

Doktryna konserwatorska a rekonstrukcja

205

Conservation doctrine versus restoration

210

Przeciwko muzealizacji Starówki

211

Against the musealisation of the Old Town

214

Muzeum w muzeum

215

A museum within a museum

220 Przemiany architektoniczne siedziby Muzeum Warszawy na podstawie wybranych materiałów archiwalnych

220 Architectural transformation of the site of the Museum of Warsaw based on selected archival materials

250

Noty biograficzne

254

Biographical notes

250

Władysław Marconi

254

Władysław Marconi

251

Jarosław Wojciechowski

255

Jarosław Wojciechowski

252

Jan Zachwatowicz

256

Jan Zachwatowicz

253

Stanisław Żaryn

257

Stanisław Żaryn

258

Wykaz skrótów

259

List of abbreviations

260

Bibliografia

265

Bibliography

272

Indeks nazwisk

275

Index of names

278

Spis ilustracji

282

List of illustrations

Drodzy Czytelnicy i Varsavianiści!

Dear Readers and Varsavianists!

Drodzy Polscy Przyjaciele!

Dear Polish Friends!

Mój kraj i ja jesteśmy zaszczyceni, że Norwegia, poprzez fundusze, ma swój

My country and myself are greatly honoured to contribute, through the EEA

wkład w ponowne otwarcie Muzeum Warszawy – muzeum prezentującego

and Norway Grants, to the reopening of the Museum of Warsaw which presents

bogatą historię stolicy na przestrzeni wieków, od jej powstania po dzień

centuries of the capital city’s rich history, from its foundation to the present

dzisiejszy. Muzeum jest ważnym punktem na mapie Warszawy. Po latach

day. The Museum is an important landmark on the map of Warsaw, having

nieobecności powraca teraz w pełnej okazałości.

been absent for years, now returning in full splendour.

Muzeum Warszawy mieści się w jedenastu zabytkowych, odnowionych

The Museum is housed in the eleven thoroughly refurbished historic

kamienicach. Znaczenie tego typu obiektu dla miasta i jego mieszkańców,

tenements. The importance of this type of municipal facility to the city and its

a także dla mieszkańców Polski, jest trudne do przecenienia. Właśnie

inhabitants, but also to the people of Poland, is profound. It is here, in the Old

tutaj, na Starym Mieście rozegrała się w roku 1944 najcięższa i najbardziej

Town, where the heaviest and most heroic battle for a free Poland took place

heroiczna walka o wolną Polskę, a skala zniszczeń odnotowanych w jednym

in 1944. It is also here where the most severe scale of destructions affected one

miejscu okazała się najpoważniejszą w dziejach tego miasta. Te historyczne

place. Rebuilt thanks to the efforts of Polish citizens right after the War, these

budynki, odbudowane dzięki staraniom polskich obywateli wkrótce po

historic buildings represent an invaluable piece of the city’s and the entire

wojnie, są istotnymi nośnikami pamięci dla miasta i narodu polskiego.

Polish nation’s heritage. Polish history is so rich and complex that Polish people

Bogata i skomplikowana historia własnego kraju uwrażliwiła Polaków

developed a particular sensitivity to dramatic fate which we, Norwegians, have

w szczególny sposób na dramatyczny los, jakiego my, Norwegowie, nigdy nie

never experienced to such a degree.

doświadczyliśmy w takim stopniu. Muzeum o wyjątkowej historii wpisanej w jego mury stanie się

The Museum of Warsaw, with a unique history inscribed in its walls, will now form a modern, open facility with a solid history and experience. It

nowoczesnym, otwartym miejscem, opierającym swoją działalność na tradycji

will not only present facts, very interesting in themselves, but also transmit

i doświadczeniu. Będzie ono przedstawiać nie tylko fakty, bardzo interesujące

numerous live testimonies of events from Warsaw history. In addition to its

same w sobie, ale także zaprezentuje liczne świadectwa wydarzeń z historii

exhibitions, collections in the fields of archaeology, painting, graphics and

Warszawy. Oprócz wystaw zbiorów archeologicznych, malarstwa, grafiki

sculpture, the Museum will also offer a comprehensive educational programme

oraz rzeźby Muzeum wychodzi również do najmłodszych mieszkańców tego

dedicated to the youngest inhabitants of this unique city.

niezwykłego miasta z solidną ofertą edukacyjną. Chciałbym pogratulować m.st. Warszawie i Muzeum zrealizowanego projektu. Dzięki niemu Muzeum Warszawy wraca do centrum stolicy w nowej,

I would like to congratulate the City of Warsaw and the Museum on the realised project, thanks to which the Museum is now returning to the heart of the capital in a new outstanding setting!

wspaniałej odsłonie! Karsten Klepsvik Karsten Klepsvik

Ambassador of Norway to Poland

Ambasador Norwegii w Polsce

przedmowy

prefaces

Szanowni Państwo,

Dear Ladies and Gentlemen,

Stare Miasto to historyczne serce Warszawy, świadek wielu tragicznych

The Old Town is the historical heart of Warsaw, a witness to many tragic and

i chwalebnych wydarzeń, skupiające życie mieszkańców. Zniszczoną w prawie

glorious events, and a focal point of the city’s life. After the war, the Market

90%, w trakcie powstania warszawskiego, zabudowę Starówki, w tym Rynku,

Square of the Old Town, almost 90 percent of which was destroyed during the

po wojnie z pietyzmem odtworzono.

Warsaw Uprising, was reconstructed with care and due respect.

Był to sukces grona architektów pod wodzą profesora Jana Zachwatowicza.

This was a success of a group of architects led by Professor Jan

Wypracowali oni główne zasady rekonstrukcji Starego Miasta z zachowaniem

Zachwatowicz. They devised main rules of the Old Town’s reconstruction which

średniowiecznego układu ulic, rynków i placów, odtworzeniem fasad kamienic

assumed a retention of the medieval layout of streets, markets, and squares,

w ich kształcie z XVII i XVIII wieku. Ich dzieło nie było jedynie rekonstrukcją

and a reproduction of the buildings’ facades in their original form from the

zabytkowego zespołu budynków, ale także odtworzeniem serca i duszy miasta.

17th and 18th century. Their work did not merely consist in a reconstruction

Poprzez odbudowę nadano znaczenie wartościom niematerialnym, takim jak

of a historic building complex, but also in a revival of the heart and soul of the

tożsamość i poczucie wspólnotowości.

city. The reconstruction reinforced the immaterial values such as identity and

Stare Miasto odgrywa rolę spoiwa, dzięki któremu można zrozumieć

sense of community.

nowoczesną Warszawę. To tu kierują swe kroki nie tylko turyści, ale także

The Old Town acts as a link that helps understand modern Warsaw. It is the

mieszkańcy chcący zrozumieć, w jakim mieście żyją, gdzie są jego korzenie,

destination not just of tourists, but also of residents wishing to understand the

poznać jego historię i ducha.

city they live in, learn about its roots, and become familiar with its history and

Warszawska Starówka stała się od momentu wpisania w 1980 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO światowym dobrem kultury. Warto

spirit. Since its inscription on the UNESCO World Heritage List in 1980, the

przypomnieć, że powodem tego wyróżnienia były nie tylko wartości historyczne

Warsaw Old Town became an international cultural good. It is worth recalling

czy architektoniczne, ale właśnie sposób i motywy jej powojennej rekonstrukcji.

that this honour resulted not only from its historic and architectural assets, but

Jako jedne z pierwszych odbudowano kamienice mieszczące przez dziesięciolecia siedzibę Muzeum Historycznego m.st. Warszawy – obecnie

also from the methods and motivations behind its post-war restoration. The buildings which have for decades served as the site of the Historical

Muzeum Warszawy. Dziś te jedenaście kamienic po stronie Dekerta

Museum of the Capital City of Warsaw – the present-day Museum of Warsaw –

przechodzi gruntowny remont. Już niedługo placówka otworzy swoje podwoje

were some of the first objects to be rebuilt. Nowadays, the eleven houses on the

dla warszawian i turystów, opowiadając im w nowoczesnej formie dzieje

Dekert’s Side are undergoing general renovation. Soon, the institution will be

naszego miasta.

open to Varsovians and tourists, and recount the history of our city in a state-

Mam nadzieję, że lektura tej publikacji nie tylko poszerzy Państwa wiedzę o tym jakże ważnym w historii Warszawy miejscu, ale umożliwi również nowe spojrzenie na warszawską Starówkę.

of-the-art exhibition. I hope that this book will not only broaden your knowledge about the place which is immensely important for the history of Warsaw, but also help you see the Warsaw’s Old Town in a new light.

Hanna Gronkiewicz-Waltz Prezydent m.st. Warszawy

Hanna Gronkiewicz-Waltz Mayor of the Capital City of Warsaw

przedmowy

prefaces

Szanowni Państwo,

Dear Ladies and Gentlemen,

książka, którą oddajemy w Państwa ręce, poświęcona została obecności

The book you are holding is dedicated entirely to the presence of the Museum

Muzeum Warszawy przy Rynku Starego Miasta. Okazją ku temu jest pierwsza

of Warsaw in the Old Town Market Square. It coincides with the first significant

znacząca modernizacja budynków muzealnych od czasu przeznaczenia ich

modernisation of the Museum’s buildings since they were first allotted for that

na ten cel osiemdziesiąt lat temu i rocznica utworzenia Muzeum Warszawy,

purpose eighty years ago, and with the anniversary of the establishment of the

istniejącego wówczas jako oddział Muzeum Narodowego pod nazwą Muzeum

Museum of Warsaw, which at the time operated as a branch of the National

Dawnej Warszawy.

Museum, under the name of the Museum of Old Warsaw.

Decyzję tę podjęto w 1936 roku, a już rok później magistrat zakupił na

This decision was made in 1936, and just one year later the magistrate

siedzibę muzeum trzy kamienice w północnej pierzei Rynku Staromiejskiego,

purchased three buildings in the northern frontage of the Old Town Market Square,

zwanej stroną Dekerta, sięgające oficynami do ulicy Krzywe Koło. Walki

the so-called Dekert’s Side, whose annexes reached Krzywe Koło Street. The

powstańcze i celowe niszczenie Warszawy przez niemieckiego okupanta zmiotły

combats of the Warsaw Uprising and deliberate ruination of Warsaw by the German

niemal całe Stare Miasto z wyjątkiem kilku budynków. Wśród tych, które

occupying forces almost completely obliterated the Old Town, with the exception

ocalały, były kamienice należące do muzeum, wzmocnione tuż przed wojną.

of a few buildings. Some of the surviving ones included the houses belonging to the

Powojenna decyzja o przeznaczeniu na muzeum oraz archiwum miejskie

Museum, which were reinforced right before the war. The post-war decision about

prawie całego kwartału przylegającego do Rynku od północy przesądziła

dedicating almost an entire block adjacent to the Market Square’s northern side to

o lokalizacji obu instytucji na następne dziesięciolecia, niezmiennej do dnia

the city Museum and archive had determined the location of both institutions for

dzisiejszego. Szczegółowe opisy prac i trudności z odbudową znajdziecie

the subsequent decades; the location which has not changed to this day.

Państwo w tej książce.

You will be able to learn about the details of the works and difficulties arising in

Od odbudowy minęło sześćdziesiąt lat. W tym czasie zaszło wiele zmian w sposobie funkcjonowania muzeów, zmieniły się też potrzeby odbiorców.

the course of the reconstruction process from the book. Sixty years passed since the reconstruction. Within that time, a lot has changed

Stąd decyzja o modernizacji jedenastu kamienic należących do muzeum

in terms of how museums function and what expectations the audience holds.

i stworzeniu nowej wystawy głównej. Dzięki hojności Miasta Stołecznego

We have thus decided to modernise the eleven houses that form the Museum

Warszawy i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, operatora

and create a new permanent exhibition. Thanks to the generosity of the Capital

środków dla Programu Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego

City of Warsaw and the Ministry of Culture and National Heritage, the Fund

z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego

Operator of the Programme “The Conservation and Revitalisation of Cultural

i Norweskiego Mechanizmu Finansowego, możliwe było uruchomienie

Heritage,” financed under the European Economic Area Financial Mechanism

projektu Modernizacja, konserwacja oraz digitalizacja obiektów

and the Norwegian Financial Mechanism, it was possible to launch the project

zabytkowych siedziby głównej Muzeum Warszawy przy Rynku Starego

“Modernization, Conservation and Digitisation of Historical Facilities of the

Miasta w Warszawie. W ramach projektu prowadzone są prace budowlane

Museum of Warsaw’s Principal Seat at the Old Market Square in Warsaw.”

i konserwatorskie w budynkach, digitalizacja i konserwacja zbiorów,

The project incorporates construction and conservation works in the buildings,

powiększanie kolekcji muzealnej i realizacja około 40 proc. wystawy głównej.

digitisation of the collection, expansion of the Museum’s collection, and production

Prace te zaprezentujemy w następnej publikacji.

of approx. 40 percent of the core exhibition. These works will be described in the

Wiedza wszystkich zainteresowanych pozostałaby niepełna, gdybyśmy skupili się tylko na teraźniejszości, dlatego w tej książce prezentujemy przeszłość, o której nie możemy i nie chcemy zapomnieć. Życzę miłej lektury.

next publication. The knowledge of everyone interested in the subject matter would be left incomplete if we were only to focus on the present, which is why this book is concerned with the past, which we must not and do not want to forget. I wish you

Ewa Nekanda-Trepka

a pleasant read.

Dyrektor Muzeum Warszawy Ewa Nekanda-Trepka Director of the Museum of Warsaw

przedmowy

prefaces

Szanowni Państwo,

Dear Ladies and Gentlemen,

publikacja Od kamienicy do muzeum jest pierwszą częścią wydawnictwa

The book From a Tenement House to a Museum is the first of a two-volume

opracowanego w ramach realizacji projektu „Modernizacja, konserwacja oraz

publication released as part of the project “The Modernization, Conservation

digitalizacja obiektów zabytkowych siedziby głównej Muzeum Warszawy przy

and Digitisation of Historical Facilities of the Museum of Warsaw’s Principal

Rynku Starego Miasta w Warszawie”, realizowanego w ramach programu

Seat at the Old Market Square [Rynek Starego Miasta] in Warsaw”, realised

„Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego” oraz przy wsparciu

within the framework of the programme “Conservation and Revitalisation of

udzielonym z funduszy norweskich i funduszy EOG, pochodzących z Islandii,

Cultural Heritage”, and supported by the Norwegian Funds and the EEA Funds

Liechtensteinu i Norwegii, a także środków krajowych. Dwutomowa publikacja

provided by Iceland, Liechtenstein and Norway, as well as local resources.

ukazuje zakres oraz skalę działań przeprowadzonych w ramach projektu,

This double publication demonstrates the scope and scale of the activities

którego celem było stworzenie atrakcyjnej i konkurencyjnej placówki muzealnej

carried out within the project, aimed at creating a competitive and attractive

w kamienicach przy Rynku Starego Miasta.

institution in the Old Market Square buildings.

Niniejsza książka ukazuje ogrom prac budowlanych i konserwatorskich,

The first volume shows an immense scale of the construction and

wykonanych w czasie odbudowy jedenastu kamienic Rynku Starego Miasta

conservation work executed during the restoration of eleven houses damaged

ze zniszczeń II wojny światowej, oraz prace służące adaptacji przestrzeni

in the Second World War, as well as their adaptation for the museum purposes,

na cele muzealne, w których zastosowano unikalne wówczas rozwiązania

during which interior and exhibition design solutions, unique at the time,

wnętrzarskie i wystawiennicze. Pozwala na poznanie historii budynków,

were applied. It acquaints the reader with the history of the buildings and the

zagadnień konserwatorskich, technicznych oraz aranżacyjnych związanych

conservation, technical and decoration issues related to its renovation.

z ich remontem.

In the second volume the readers will be able to explore the enormous

Druga część wydawnictwa dotyczy wielkiego przedsięwzięcia, jakim jest

challenge of the currently ongoing modernisation of the Museum of Warsaw’s

aktualnie realizowana modernizacja siedziby głównej Muzeum Warszawy.

main site. The project’s objective is a complete renovation – the first one since

Jej celem jest pierwszy od czasu powojennej odbudowy gruntowny remont

the post-war reconstruction – of the eleven-house complex. It aims to recover

kamienic muzealnych, przywracający założoną przez konserwatorów w latach

the façade colour scheme devised by the conservators in the 1950s, as well

50. XX wieku kolorystykę elewacji oraz walory detali architektonicznych.

as the original character and beauty of the architectural details. The project

W ramach projektu powstaje nowatorska, lecz respektująca charakter dawnej

also involves production of the core exhibition which will be innovative and at

przestrzeni wystawa główna, a istniejące wcześniej rozwiązania aranżacyjne

the same time respectful towards the historic character of the interior spaces,

i wyposażenie – częściowo wykorzystane w realizowanym projekcie – odzyskują

while the previously existing architectural décor solutions and facilities – partly

swoją świetność dzięki zabiegom konserwatorskim.

utilised in the realised project – will regain their excellence, thanks to the

Mam nadzieję, że publikacja przybliży Państwu realizację tego wielkiego i fascynującego zadania i zachęci Państwa do wielokrotnego zwiedzania kamienic oraz wystaw muzealnych.

conservation efforts. I am hopeful that the publication will serve as a testimony to this immense and fascinating endeavour, and that it will encourage you to make multiple visits to the Museum’s buildings and exhibitions.

Joanna Dudelewicz Koordynator projektu modernizacji, konserwacji

Joanna Dudelewicz

oraz digitalizacji obiektów zabytkowych

Coordinator of the Project of the Modernization,

siedziby głównej Muzeum Warszawy

Conservation and Digitisation of Historical Facilities

przy Rynku Starego Miasta w Warszawie

of the Museum of Warsaw’s Principal Seat at the Old Market Square in Warsaw

przedmowy

prefaces

Wprowadzenie

Introduction

Tradycja kolekcjonowania pamiątek historycznych związanych z Warszawą

The tradition of collecting Warsaw-related historic memorabilia reaches back

sięga przełomu XVIII i XIX wieku1. Po rozbiorze Polski w 1795 roku Warsza-

to the turn of the 19th century.1 After the 1795 Partition of Poland, Warsaw

wa znalazła się najpierw pod pruskim panowaniem, następnie po utworze-

was first under the Prussian rule; later, following the formation of the Duchy

niu Księstwa Warszawskiego podlegała Francji, a w 1815 roku na ponad sto lat

of Warsaw, it became subordinate to France, while in 1815 it was incorporated

włączona została do zaboru rosyjskiego. W sytuacji braku własnej państwo-

into the Russian Sector for over a century. Having been deprived of their own

wości zamożni i świadomi Polacy skoncentrowali się na gromadzeniu, ochro-

statehood, the wealthy and aware Poles focused on acquisition, protection,

nie i popularyzacji polskiego dziedzictwa kulturowego.

and popularisation of Polish cultural heritage.

Na początku XIX wieku Stanisław Kostka Potocki udostępnił szerszej pu-

At the beginning of the 19th century, Stanisław Kostka Potocki made his

bliczności swoje zbiory w położonym niedaleko Warszawy pałacu w Wilano-

collection available to the wider public in a palace located near Warsaw, in

wie, który wraz ze Świątynią Sybilli w Puławach wybudowaną przez Izabe-

Wilanów, which, together with the Temple of the Sibyl in Puławy, built by

lę Czartoryską stanowiły pierwsze publiczne muzea na ziemiach polskich.

Izabela Czartoryska, constituted the first public museums on Polish grounds.

Motywowane patriotyzmem zbieranie pamiątek historycznych związanych

The patriotism-driven collecting of historic memorabilia related to Warsaw

z Warszawą zapoczątkowały założone w 1800 roku Towarzystwo Przyjaciół

was inaugurated by the Society of Friends of Learning, founded in 1800, and

Nauk oraz otwarty w 1816 roku Królewski Uniwersytet Warszawski2. Trady-

the Royal University of Warsaw, established in 1816.2 The tradition was contin-

cję tę kontynuowały zawiązane w 1906 roku Towarzystwo Opieki nad Zabyt-

ued by the 1906-founded organizations, Society for the Preservation of Histor-

kami i Towarzystwo Miłośników Historii, które zajęły się gromadzeniem do-

ical Monuments and the Warsaw Historical Society, both of which focused on

kumentów dotyczących historii i architektury Warszawy. Działalność tych

gathering documents concerned with the history and architecture of Warsaw.

instytucji prowadzona była nie tylko pod kątem badania dziejów miasta, ale

The activity of these institutions was not just aimed at researching the history

miała również wymiar polityczny.

of the city, but also bore a political dimension.

W 1862 roku założono w Warszawie Muzeum Sztuk Pięknych, które kon-

1862 saw the inauguration of the Museum of Fine Arts in Warsaw, which fo-

centrowało się na kolekcjonowaniu dzieł malarstwa europejskiego. Muzeum

cused on collecting examples of European painting. As a state institution, the

to, jako instytucja państwowa, nie mogło mieć ostentacyjnie patriotycznego

Museum could not be ostentatiously patriotic, which however did not stop it

charakteru, co jednak nie oznaczało, że w stale powiększającej się kolekcji nie

from including Warsaw-themed works in its continuously expanding collec-

było dzieł o tematyce warszawskiej. W 1915 roku zaplanowano przekształce-

tion. In 1915, the Museum of Fine Arts was to be transformed into the National

nie Muzeum Sztuk Pięknych w Muzeum Narodowe, którego jeden dział miał

Museum, a department of which would be devoted to the history of Warsaw.3

być poświęcony historycznej Warszawie3. Po 1918 roku Muzeum Narodowe,

After 1918, the National Museum, along with its branch, the Museum of Old

wraz z utworzonym w 1936 roku działem Muzeum Dawnej Warszawy, było

Warsaw, established in 1936, was an important unit responsible for propagation

ważnym obiektem propagującym idee odrodzonego państwa polskiego. Wie-

of the ideas guiding the revived Polish nation. The centuries-long continuance

lowiekowe trwanie stolicy Polski, odzwierciedlone w zbiorach muzeum, sta-

of the Polish capital, reflected in the Museum’s collections, constituted an ir-

nowiło niezbity dowód istnienia narodu polskiego, który zachował swoją

refutable proof of the existence of Polish nation, which preserved its identity

tożsamość pomimo braku możliwości stanowienia o sobie w czasie zaborów

despite its lack of sovereignty throughout the Partitions, between 1795-1918.

1 A. Sokołowska, Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów i powstanie Muzeum Dawnej Warszawy, w: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. J. Durko, Warszawa 1973, s. 5.

2 K. Żmuda-Liszewska, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–1996, Warszawa 1996, s. 21. 3 A. Sokołowska, Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów…, dz. cyt., s. 15–16.

1 Alina Sokołowska, “Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów i powstanie Muzeum Dawnej Warszawy”, in: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, ed. Janusz Durko (Warsaw, 1973), p. 5.

2 Krystyna Żmuda-Liszewska, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–1996 (Warsaw, 1996), p. 21. 3 Sokołowska, “Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów…”, pp. 15–16.

w latach 1795−1918. Świadectwem jego trwania był również zabytkowy zespół

Testifying to that endurance was also the architectural complex of the Old

architektoniczny Starego Miasta, gdzie w trzech kamienicach przyrynkowych

Town, whose three tenement houses located in the Market Square were chosen

postanowiono w latach trzydziestych XX wieku umieścić Muzeum Dawnej

in the 1930s as the site of the Museum of Old Warsaw. The decision about sit-

Warszawy. Decyzja o lokalizacji muzeum na Starym Mieście była częścią pro-

uating the Museum in the Old Town was part of the area’s modernisation pro-

gramu jego modernizacji, który zaczęto realizować na kilka lat przed wybu-

gramme, launched several years before the outbreak of the Second World War.4

chem II wojny światowej4. Odbudowa i zarazem sanacja zniszczonego w cza-

The reconstruction, and at the same time the reform of the war-destroyed Old

sie wojny Starego Miasta oraz reaktywacja muzeum w nowej, rozszerzonej

Town, as well as the reactivation of the Museum in its new, expanded location

siedzibie, obejmującej jedenaście budynków, stanowiła kontynuację przed-

comprising eleven buildings, constituted a continuation of the pre-war ideas,

wojennych idei, zarówno politycznych, jak i konserwatorskich.

both political and conservation-related.

Tematem niniejszego opracowania jest historia siedziby muzeum poświęco-

This book is focused on the fate of the Old Town Market Square site of the mu-

nego dziejom Warszawy na Rynku Starego Miasta. Książka ta wykorzystuje

seum devoted to the history of Warsaw. It draws on information found in the

informacje zawarte w dotychczas opublikowanych opracowaniach na temat

existing publications on Museum’s architecture and builds on it, based on the

architektury muzeum i rozwija je na podstawie dostępnych materiałów archi-

available archival materials. Its goal is not just to represent the complex pro-

walnych. Jej celem jest nie tylko próba przedstawienia skomplikowanych pro-

cesses of reconstruction and conversion of the Old Town’s tenement houses

cesów odbudowy i przebudowy kamienic staromiejskich z przeznaczeniem na

intended for a museum facility, but also to present them in the broader con-

instytucję muzealną, ale i ukazanie ich w szerszym kontekście zmieniającego

text of the shifting meaning of their location, the conservation-related issues,

się znaczenia Starego Miasta, problemów konserwatorskich i uwarunkowań

and political conditions.

politycznych.

The most important research publication on the history of the Museum’s

Najważniejszą publikacją naukową dotyczącą historii budynków muzeum

buildings was written by one of the architects involved in their post-war re-

jest książka napisana przez architekta ich powojennej odbudowy – Stanisła-

construction – Stanisław Żaryn. His book Trzynaście kamienic staromiejskich:

wa Żaryna. Opracowanie pt. Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dek-

strona Dekerta [Thirteen Old Town Buildings: Dekert’s Side] was released in

erta ukazało się w 1972 roku, osiem lat po śmierci autora, przygotowane do

1972, eight years after his death, in Hanna Szwankowska’s edition.5 It includ-

druku przez Hannę Szwankowską5. Znalazły się w nim zarówno wyniki kwe-

ed the effects of the research performed by the Old Warsaw Research Commis-

rend Komisji Badań Dawnej Warszawy, w której oboje działali, jak i własne do-

sion, to which they both belonged, as well as Żaryn’s own experience, stem-

świadczenia Żaryna wynikające z autorstwa projektów odbudowy budynków

ming from his involvement in devising the reconstruction plan for buildings

po II wojnie światowej. Książka opisuje trzynaście kamienic odbudowanych

after World War Two. The book describes thirteen buildings reconstructed by

przez Stanisława Żaryna w kwartale pomiędzy Rynkiem Starego Miasta, ulicą

Stanisław Żaryn, located in the block between the Old Town Market Square,

Nowomiejską i Krzywym Kołem (jedenaście z przeznaczeniem na muzeum

Nowomiejska Street, and Krzywe Koło Street (out of which eleven were in-

i dwie na archiwum), wraz z ich historią daleko sięgającą czasów sprzed utwo-

tended as the museum premises and two for the archive holdings), together

rzenia Muzeum Warszawy6.

with their history, reaching far beyond the times of the foundation of Museum

Większość późniejszych publikacji dotyczących historii muzeum skupia się

of Warsaw.6

raczej na jego losach jako instytucji, natomiast kwestie architektoniczne przy-

Majority of the subsequent publications on the history of the Museum con-

woływane są tylko na marginesie7. Wiele z tych tekstów, napisanych przez

centrate on its fate as an institution, marginalising the architectural issues.7

osoby bezpośrednio zaangażowane w proces tworzenia muzeum, opiera się

A lot of texts written by people directly engaged in the process of forma-

na ich własnych wspomnieniach, które stanowią cenny dokument czasów, ale

tion of the Museum are based on their personal memories, which constitute

4 K. Zwierz, Zapomnienie i uznanie. Zmienne losy rynku i dzielnicy staromiejskiej w Warszawie na tle procesów modernizacyjnych do 1939 roku, „Almanach Warszawy”, 2014, nr 8, s. 117–150. 5 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972. 6 W zbiorach Muzeum Warszawy znajdują się dwie wersje maszynopisu Trzynastu kamienic...: S. Żaryn, H. Szwankowska, Blok muzealny. Tekst, sygn. I-54 i wersja ostateczna: S. Żaryn, Praca o bloku muzealnym, sygn. 10951, oraz inne materiały do publikacji (źródła, aneksy, spis ilustracji): S. Żaryn, Blok muzealny, sygn. I-55.

Wprowadzenie

7 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 1948; A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale. Wspomnienia archiwisty miejskiego 1939–1951, Warszawa 1971; A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5; Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. J. Durko, Warszawa 1973; J. Durko, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1948–1978, „Kronika Warszawy”, 1979, nr 2; J. Durko, Lata pięćdziesiąte, „Almanach Muzealny”, 1997, nr 1; J. Durko, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy w mojej pamięci 1951–2003, Warszawa 2008.

4 Krzysztof Zwierz, “Zapomnienie i uznanie. Zmienne losy rynku i dzielnicy staromiejskiej w Warszawie na tle procesów modernizacyjnych do 1939 roku”, Almanach Warszawy 8 (2014), pp. 117–150. 5 Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich...: strona Dekerta (Warsaw, 1972). 6 The collection of the Museum of Warsaw holds two versions of the typescript of Trzynaście kamienic...: Stanisław Żaryn, Hanna Szwankowska, Blok muzealny. Tekst, sign. I-54, and the final version: Stanisław Żaryn, Praca o bloku muzealnym, sign. 10951, as well as other materials for the publication (sources, annexes, list of illustrations): Stanisław Żaryn, Blok muzealny, sign. I-55.

introduction

7 Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta (Warsaw, 1948); Adam Słomczyński, W warszawskim Arsenale. Wspomnienia archiwisty miejskiego 1939–1951 (Warsaw, 1971); Adam Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy”, Almanach Muzealny 5 (2007); Durko, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, (Warsaw, 1973); Janusz Durko, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1948–1978”, Kronika Warszawy 2 (1979); Janusz Durko, “Lata pięćdziesiąte”, Almanach Muzealny 1 (1997); Janusz Durko, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy w mojej pamięci 1951–2003 (Warsaw, 2008).

które jednocześnie trudno zweryfikować. Jedną z nowszych publikacji na te-

a precious record of those times, but are also difficult to verify. Some of the lat-

mat historii muzeum jest książka Krystyny Żmudy-Liszewskiej8 z 1996 roku,

est publications on the history of the Museum include Krystyna Żmuda-Lisze-

skupiająca się jednak również na aspektach instytucjonalnych, oraz artykuł

wska’s book8 from 1996, which however also focuses on the institutional as-

Andrzeja Sołtana, który ukazał się w „Almanachu Muzealnym” w 2007 roku9.

pects, and Andrzej Sołtan’s article published in 2007 in Almanach Muzealny.9

Materiały archiwalne na temat historii architektury muzeum są mocno roz-

The archival materials on the history of the Museum’s architecture are very

proszone. Znajdują się w zbiorach Muzeum Warszawy10 i Muzeum Narodo-

dispersed. They can be found in the holdings of the Museum of Warsaw10 and

wego, w Archiwum Zakładowym Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków

of the National Museum, in the Archive of the Regional Office for the Protec-

w Warszawie, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Państwowym w Warszawie,

tion of Monuments in Warsaw, the Archive of Modern Records, the National Ar-

w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Archiwum Narodowego Instytu-

chives in Warsaw, the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences, the Ar-

tu Dziedzictwa, Archiwum Urzędu m.st. Warszawy oraz w spuściźnie Jana Za-

chive of the National Heritage Institute, the Archive of the Office of the Capital

chwatowicza przechowywanej na Zamku Królewskim.

City of Warsaw, and in Jan Zachwatowicz’s archive, stored in the Royal Castle.

Większość materiałów dotyczących przedwojennej historii muzeum nie

Most of the materials related to the pre-war history of the Museum has nev-

była nigdy publikowana. Projekty przedwojennej przebudowy trzech kamie-

er been published. The pre-war remodelling plans of the three buildings are

nic znajdują się w Muzeum Warszawy, w Muzeum Narodowym11 i w Zakładzie

located in the Museum of Warsaw, the National Museum,11 and in the Depart-

Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej12. Na temat samej instytucji,

ment of Polish Architecture at the Warsaw University of Technology.12 Select-

która przed wojną funkcjonowała jako jeden z działów Muzeum Narodowe-

ed information about the institution which before the war belonged to the

go, pojedyncze informacje można znaleźć w książce jego ówczesnego dyrek-

National Museum may be found in a book by the latter’s director at the time,

tora Stanisława Lorentza13 oraz w już wymienionych późniejszych publika-

Stanisław Lorentz,13 and in the aforementioned publications on the history

cjach dotyczących historii Muzeum Warszawy. Głównym źródłem wiedzy na

of the Museum of Warsaw. The main source of knowledge on the fate of the

temat wojennych losów muzeum jest dwutomowa publikacja Walka o dobra

Museum during the war is the two-volume publication Walka o dobra kultury

kultury14, również pod redakcją Lorentza. Ukazało się także kilka publikacji

[Struggle for the Cultural Goods],14 also edited by Lorentz. A few publications

na węższe tematy, na przykład dotyczące badań Komisji Dawnej Warszawy15,

on more narrow subjects were also released, for instance concerned with the

działalności Stanisława Żaryna na Starym Mieście16, a historię kamienicy Ba-

research carried out by the Old Warsaw Commission15 or Stanisław Żaryn’s

ryczków przedstawia oparta na badaniach archiwalnych monografia Bożeny

activities in the Old Town,16 while the history of the Baryczka House is laid

Wierzbickiej17. Ważnym źródłem są także artykuły prasowe opublikowane

out in Bożena Wierzbicka’s monograph based on archival research.17 Anoth-

m.in. w „Stolicy”, „Rzeczpospolitej” i „Życiu Warszawy”18.

er important source are the press articles published in, among others, Stolica, Rzeczpospolita, and Życie Warszawy.18

8 K. Żmuda-Liszewska, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–1996, dz. cyt. 9 A. Sołtan, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 7–54. 10 T. Krogulec, Inwentarz rysunków architektonicznych kamienic bloku muzealnego w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 123–172. 11 Museum der Stadt Warschau. Museum Alt-Warschau, Alter Markt Nr. 32 Baryczka-Haus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, sygn. 15852, Kolekcja Rysunku Polskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie. 12 Przedwojenne inwentaryzacje kamienic na Starym Mieście zostały wydane w wersji cyfrowej: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, oprac. w formie elektronicznej wykonane na zlecenie Gminy Warszawa-Centrum, Dzielnicy Warszawa Śródmieście, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2000 [CD-ROM].

Wprowadzenie

13 S. Lorentz, Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys historyczny, Warszawa 1938, s. 60, 63. 14 Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1, red. S. Lorentz, Warszawa 1970. 15 H. Szwankowska, Zbiory Komisji Badań Dawnej Warszawy, „Almanach Muzealny”, 1997, nr 1; taż, Badania historyczne i terenowe Starego Miasta, „Kronika Warszawy”, 2000, nr 5. 16 Stanisław Żaryn, konserwator zabytków Warszawy 1913–1964, red. H. Szwankowska, Warszawa 1981; Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. M. Barbasiewicz, Warszawa 2002. 17 B. Wierzbicka, Kamienica Baryczków. Salon kulturalny Warszawy 1912–1936, Warszawa 1999. 18 Przegląd artykułów z lat 1945–1955 na temat losów muzeum w: S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 55–70.

8 Żmuda-Liszewska, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936-1996. 9 Andrzej Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006”, Almanach Muzealny 5 (2007), pp. 7–54. 10 Teresa Krogulec, “Inwentarz rysunków architektonicznych kamienic bloku muzealnego w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy”, Almanach Muzealny 5 (2007), pp. 123–172. 11 Museum der Stadt Warschau. Museum Alt-Warschau, Alter Markt Nr. 32 Baryczka-Haus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, The Collection of Polish Drawing, National Museum in Warsaw, sign. 15852. 12 The pre-war inventories of the Old Town buildings were released in the digital version: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, the electronic version made in cooperation with the Warszawa-Centrum municipality of the Śródmieście Borough, Ośrodek Dokumentacji Zabytków (Warsaw, 2000).

introduction

13 Stanisław Lorentz, Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys historyczny (Warsaw, 1938), pp. 60, 63. 14 Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1945, ed. Stanisław Lorentz, vol. 1 (Warsaw, 1970). 15 Hanna Szwankowska, “Zbiory Komisji Badań Dawnej Warszawy”, Almanach Muzealny 1 (1997); Hanna Szwankowska, “Badania historyczne i terenowe Starego Miasta”, Kronika Warszawy 5 (2000). 16 Stanisław Żaryn, konserwator zabytków Warszawy 1913-1964, ed. Hanna Szwankowska (Warsaw, 1981); Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, ed. Maria Barbasiewicz (Warsaw, 2002). 17 Bożena Wierzbicka, Kamienica Baryczków. Salon kulturalny Warszawy 1912–1936 (Warsaw, 1999). 18 A selection of articles from 1945–1955, covering the history of the Museum in: Stanisław Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy”, Almanach Muzealny 5 (2007), pp. 55–70.

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

Old Town and the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past

Kontekst architektoniczno-historyczny Historia powstania Muzeum Warszawy jest nieodłącznie związana z początkami zainteresowania najstarszą dzielnicą Warszawy – Starym Miastem. Decyzja o umieszczeniu muzeum przy Rynku Starego Miasta wynikała z przekonania o historycznej i narodowej wartości tego rejonu stolicy. Architektura staromiejska stanowiła materialny dowód na ciągłość i trwałość narodu polskiego, który przez 123 lata pozbawiony był własnej państwowości. Warszawa u początków swojego istnienia rozwijała się wokół terenu obecnej Starówki, gdzie znajdowały się najważniejsze obiekty miejskie: siedziba władcy, ratusz i kolegiata. Rynek stanowił główny punkt handlu, komunikacji i władzy. Dalszy rozwój miasta przebiegał wzdłuż dróg wylotowych z miasta. Głównym traktem był biegnący z południa na północ trakt pierwotnie zwany czerskim. Z czasem wzdłuż niego powstały ulice Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat, przy których wznoszono magnackie pałace i królewskie rezydencje. W wieku XIX, w wyniku rozbudowy i rozwoju miasta w kierunku zachodnim i południowym, jego centrum przeniosło się na tereny obecnego Śródmieścia. To ono stało się nowym ekonomicznym środkiem ciężkości miasta: miejscem, gdzie odbywał się handel i spekulacja kamienicami czynszowymi. Ponieważ stary ratusz w związku z peryferyjnym położeniem i niewielkimi rozmiarami nie spełniał już swojej funkcji, przeniesiono jego siedzibę do specjalnie na ten cel przebudowanego pałacu Jabłonowskich na placu Teatralnym. Po rozebraniu budynku ratusza na Rynku w 1817 roku najstarsza część miasta ostatecznie straciła swoje znaczenie w topografii stolicy. Całą powierzchnię Rynku zajęło targowisko, a do mieszkań wprowadziła się warszawska biedota1. 1. Zainteresowanie Starym Miastem odrodziło się dopiero u progu XX wieku. Była to bowiem jedyna historyczna dzielnica, którą w dużym stopniu ominęły

Architectural and historical context The Museum of Warsaw’s foundation story is integrally linked to the beginnings of interest in the city’s earliest district – the Old Town. The decision to situate the Museum by the Old Town Market Square was motivated by the conviction about the historical and national value of this area. Old Town’s architecture was a material proof of the continuity and durability of the Polish nation, which was deprived of its statehood for 123 years. At the beginning of its existence, Warsaw grew around the current Old Town area, which hosted the major municipal units: the sovereign’s seat, the town hall, and the collegiate church. The Market Square constituted the main trade, communication, and government site. Further development of the city ran along its exit roads. The main route, originally dubbed “the Czersk route,” ran from south northwards. Later on, Krakowskie Przedmieście and Nowy Świat Streets emerged alongside it, with magnate palaces and royal residences emerging around them. In the 19th century, as a result of the city’s expansion and development westwards and southwards, its centre shifted to the present Śródmieście area. It became the new economic heart of the city: the place for trade and speculation in tenement houses. Since the old town hall ceased to fulfil its function due to its peripheral location and small size, its office was moved to the especially converted Jabłonowski Palace in the Teatralny Square. When in 1817 the town hall building in the Market Square was demolished, the capital’s oldest section definitely lost its position on the city’s map. The Square’s area became occupied by a market, while the houses were inhabited by the poor.1 1. The interest in the Old Town was not revived until the break of the 20th century. It was the only historic district that managed to avoid the architectural and

1 J.A. Chrościcki, A. Rottermund, Atlas architektury Warszawy, Warszawa 1977, s. 189.

1 Juliusz A. Chrościcki and Andrzej Rottermund, Atlas architektury Warszawy (Warsaw, 1977), p. 189.

1. Targ na Rynku Starego Miasta, połowa lat 90. XIX w., fot. Maurycy Pusch, MW

Market in the Old Town Market Square, mid-1890s, photo by Maurycy Pusch, MW

charakterystyczne dla XIX stulecia przemiany architektoniczno-urbanistycz-

urban transformations, such as erection of tall tenement buildings. The facades

ne, takie jak budowa wysokich kamienic czynszowych. Nie objęły one w ogó-

in the Market Square were entirely excluded from that process, while in the side

le pierzei rynkowych, podczas gdy w bocznych uliczkach pojawiły się poje-

streets there was only a sprinkling of newly built houses rising above the old

dyncze kamienice wybijające się ponad starą linię zabudowy2. Przebudowie

frontage alignment.2 St. John’s Cathedral was also rebuilt and redesigned with

uległa również katedra św. Jana, która otrzymała neogotycki kostium i wy-

a Neo-Gothic facade and interior.3 In spite of their terrible sanitary conditions,

strój wnętrz3. Nieremontowane domy, wprawdzie o fatalnych warunkach sa-

the unrenovated houses continued to exist in an unchanged form and were re-

nitarnych, trwały wciąż w niezmienionej formie i postrzegane były jako pa-

garded as souvenirs from the times of independent Poland.4

Lack of sewage system and running water5 in majority of buildings, as well

Brak kanalizacji i bieżącej wody5 w większości budynków, a także ich zły

as their run-down condition and the forsaking of the basic renovation works

miątki z czasów niepodległej Polski4.

stan zachowania i zaniechanie podstawowych prac remontowych doprowa-

led to an increasing deterioration of the Old Town’s architecture. The inter-

dzały do coraz większego upadku architektury staromiejskiej. W gazetach

war newspapers occasionally published reports on the houses collapsing in

ukazujących się w dwudziestoleciu międzywojennym pojawiały się co jakiś

that part of the city. Those incidents were reportedly caused by cars cross-

czas doniesienia o zawalających się w tej części miasta kamienicach. Wypad-

ing the North-South route that ran through the Old Town. The article titled

ki te miały być wywoływane drganiami powodowanymi przez przejeżdżające

“Oszczędzić Stare Miasto zanim rozleci się od ruchu kołowego” [Saving the

na trasie północ−południe samochody, których ruch odbywał się przez Stare

Old Town Before It Falls Apart from the Vehicle Traffic], published in a 1934

Miasto. W artykule „Nowin Codziennych” z 1934 roku Oszczędzić Stare Miasto

issue of Nowiny Codzienne said: “The old historic buildings tremble from the

zanim rozleci się od ruchu kołowego pisano: „Stare domy zabytkowe – trzęsą się

massive military lorries, huge public transportations buses, and are simply

od potężnych ciężarówek wojskowych, od wielkich autobusów komunikacyj-

under the threat of crumbling down.”6 1935 saw the collapse of the building at

nych, grożąc po prostu rozsypaniem się”6. W 1935 roku zawaliła się kamienica

16 Freta Street, and only after that catastrophe, which was covered extensive-

przy ulicy Freta 16, poza murami Starego Miasta, i dopiero po tej katastrofie,

ly by the press, the issue of limiting road traffic and the condition of the foun-

szeroko opisywanej w prasie, zaczęto się zajmować kwestią ograniczenia ru-

dations of the Old Town houses started to be addressed.7

chu kołowego i stanem zachowania fundamentów kamienic staromiejskich7.

Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości Pierwszym sformalizowanym przejawem zainteresowania Starym Miastem i jego najwartościowszą częścią – Rynkiem – była działalność założonego w 1906 roku Towarzystwa Opieki nad Pamiątkami Historycznymi i Zabytkami Sztuki i Kultury Polskiej, przemianowanego w 1907 roku na Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Pierwotnie jego siedziba mieściła się przy ulicy Nowy Świat 41, gdzie odbywały się regularne zebrania. W ramach Towarzystwa, którego zakres działania daleko wykraczał poza teren samej Warszawy, istniało kilka oddziałów, w tym jeden zajmujący się wyłącznie problemami warszawskiej Starówki, tzw. Dział Starej Warszawy8. Pierwszym zabiegiem mającym na celu poprawienie wyglądu Starego Miasta było usunięcie targowiska z Rynku. Mimo protestów kupców i mieszkańców kamienic przyrynkowych od 1913 roku targ mógł odbywać się już tylko na 2 Zdjęcia dokumentujące przedwojenną zabudowę Starego Miasta można znaleźć w zbiorze: Referat Gabarytów, Wydział Planowania Miasta, Zarząd Miejski m.st. Warszawy, Akta Miasta Warszawy w Archiwum Państwowym w Warszawie. Zbiór dostępny jest również online: https://www. warszawa.ap.gov.pl/referat_gabarytow/referat_ gabarytow.html / [dostęp 20.04.2015]. 3 J.A. Chrościcki, A. Rottermund, Atlas architektury..., dz. cyt., s. 200. 4 E. Manikowska, Od miasta do stolicy, w: Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości, red. E. Manikowska, P. Jamski, Warszawa 2010, s. 257–258.

5 W tym czasie sieć kanalizacji została doprowadzona do Starego Miasta, jednak większość domów nie była do niej podłączona. 6 Oszczędzić Stare Miasto zanim rozleci się od ruchu kołowego, „Nowiny Codzienne”, 7.11.1934, nr 311, s. 4. 7 Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, sygn. 142, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 7–8. 8 Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906–1932, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1932–1933, nr 4, s. 241–243.

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past The first formal symptom of interest in the Old Town and its most vital part – the Market Square – appeared with the activities of the Society for the Preservation of Historical Relics and Monuments of Polish Art and Culture, founded in 1906, and in 1907 renamed as the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past. It was initially located at 41 Nowy Świat Street, where its meetings where held regularly. The society, covering much more than just the area of Warsaw, comprised several departments, including the Old Warsaw Department, which focused exclusively on the issues of Warsaw’s Old Town.8 The first initiative aimed at improving the state of the Old Town was the removal of the market from its central Square. In spite of the protests of the merchants and local residents, from 1939 on, the market was only allowed 2 Photographic documentation of the pre-war architecture of the Old Town can be found in the collection: Oversize Objects Section, Department of Urban Planning, Warsaw City Board, Records of the City of Warsaw at the State Archive of the Capital City of Warsaw. The collection is also available online: https://www.warszawa.ap.gov.pl/ referat_gabarytow/referat_gabarytow.html [accessed 20 April 2015]. 3 Chrościcki and Rottermund, Atlas architektury…, p. 200. 4 Ewa Manikowska, “Od miasta do stolicy”, in Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości, ed. Ewa Manikowska and Piotr Jamski (Warsaw, 2010), pp. 257–258.

5 The sewage system was installed in the Old Town, however the majority of houses were not connected to it. 6 “Oszczędzić Stare Miasto zanim rozleci się od ruchu kołowego”, Nowiny Codzienne 311, 7 November 1934, p. 4. 7 Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 142, ff. 7–8. 8 “Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906–1932”, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 4 (1932–1933), pp. 241–243.

Old Town and the Society for the Preservation of…

to operate in Mariensztat. The Old Town Market Square was paved with cobblestones, and the fountain topped by a figure of the Mermaid, which used to stand in the middle, was reconstructed in 1914.9

Foundation of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past closely coincided with the inauguration of the Association of the Old Town’s Real Estate Owners, which made various efforts towards the improvement of the state of the Old Town and the living conditions in its buildings. According to the members of the Association, the main issue in the Old Town were its inhabitants, regarded as “not just poor, but also morally depraved population,”10 which ought to be relocated to other districts. One of the Association’s chief tasks was searching for wealthy buyers of the Old Town tenement houses who would later encourage others to invest in the district’s properties.11

4. 5.

Subscribing to this trend, in September 1911, the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past purchased the house located at 32 Old Town Market Square from Helena Sztejnberg.12 The Society was mainly looking for a place where it could store its ever growing documentation of the historic sites.13 The building required renovating, so in the same month as the transaction took place, Stefan Majewski14 and Stefan Tomorowicz,15 who were supervised by Julian Lisiecki16, carried out an inventory of the building on which the planned redecoration works would later be based.17 The revitalisation was designed and led by Jarosław Wojciechowski18 and Władysław Marconi,19 in collaboration with Teofil Wiśniowski20 and Czesław Przybylski.21 The renovation works revealed polychrome ceilings in two spaces on the ground floor. A frieze

2. Portale kamienic na Rynku

Starego Miasta nr 28 i 30, 1917 r., fot. Henryk Poddębski, MW

Portals of the tenement houses at 28 and 30 Old Town Market Square, 1917, photo by Henryk Poddębski, MW

9 “Stare Miasto” in Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa, ed. Jerzy Z. Łoziński and Andrzej Rottermund (Warsaw, 1993), p. 235. 10 Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 142, f. 7. 11 Ibid. 12 Information based on a footnote in Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich. Strona Dekerta (Warsaw, 1972), p. 79. The building was sold for 53,000 rubles. 13 Wierzbicka, Kamienica Baryczków..., p. 23. 14 Stefan Majewski (1890–1939), architect, conservator of historical monuments, and painter. 15 Stefan Tomorowicz (1899–1944), architect, graduate of the Lviv Polytechnical School. 16 Julian Lisiecki (1884–1944), architect, graduate of the Karlsruhe Institute of Technology, author of, among others, a number of building designs for clerks’ estates in the Eastern Borderlands. 17 Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw; Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra, Photograph – Warsaw in September 191, drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki, sign. 2608, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw.

18 Jarosław Wojciechowski (1874–1942), architect, conservator, graduate of the Civil Engineering Institute in Saint Petersburg. He taught conservation at the Warsaw University of Technology, he also worked as the head of the Department of Historical Monuments at the Ministry of Religious Affairs and Public Education, he was also active in the Society for the Preservation of Historical Monuments [full biography on p. 255]. 19 Władysław Marconi (1848–1915) architect, graduate of the Imperial Academy of Arts in Saint Petersburg, founding member of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past and of the Circle of Architects in Warsaw, he conducted conservation works in, among others, Wilanów, in the Fukier House at 27 Old Town Market Square, and in the Dukes of Mazovia House at no. 31. [full biography on p. 254]. 20 Teofil Wiśniowski (1869–1936), architect, conservator of the Warsaw and Łódź voivodeships in 1918-1930. 21 Czesław Przybylski (1880–1936), architect, professor at the Warsaw University of Technology, he studied in Warsaw, Paris, and Karlsruhe, and participated in the activities of the Circle of Architects and of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past.

Old Town and the Society for the Preservation of…

Mariensztacie. Rynek Starego Miasta został wyłożony brukiem, a stojąca na

patterned with flowers and fruit interlaced with bands was found in the court-

jego środku fontanna, zwieńczona figurą Syreny, uzyskała w 1914 roku nową

yard room. The conservation of both ceilings was carried out by Edward Tro-

oprawę architektoniczną9.

janowski22 and students from the Academy of Fine Arts in Warsaw, including

Niemal równocześnie z Towarzystwem Opieki nad Zabytkami Przeszłości

Antoni Słonimski and Piotr Wodziński.23

6. 7. 8.

powstał Związek Właścicieli Nieruchomości Starego Miasta, który na różne

The subsequent works were concerned with conservation: the roof of the

sposoby walczył o poprawienie wyglądu Starówki i standardów życia w jej

tenement house was redecorated, the newer interior divisions were removed,

domach. Głównym powodem problemów na Starym Mieście byli, zdaniem

the exposed joisted ceilings underwent conservation, the walls were stripped

członków związku, jego mieszkańcy uznawani za „nie tylko ludność biedną,

of old plaster and covered with a new layer, new windows and doors were fit-

ale i moralnie zaniedbaną”10, którą należało przesiedlić do innych dzielnic.

ted, the floors and stairs were renewed, electric light and central heating were

Jednym z najważniejszych zadań związku było wyszukiwanie zamożnych na-

installed.24 Two gutters running across the facade were removed and the miss-

bywców staromiejskich kamienic, którzy z kolei zachęciliby innych do inwe-

ing elements of the attic (globes and obelisks) were added. The renovation

stowania w nieruchomości w tej dzielnicy11.

4. 5.

works were completed in 1912, after which the Society moved to the building

W tę tendencję wpisywał się więc zakup we wrześniu 1911 roku od Heleny

in the Old Town Market Square. The Old Warsaw Department was closed down

Sztejnberg kamienicy Baryczków przy Rynku Starego Miasta 32 przez Towarzy-

and integrated into the Conservation Department in the same year.25

stwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości12. Towarzystwo potrzebowało przede

The decorative works on the Baryczka House were also continued after

wszystkim miejsca, gdzie mogłoby przechowywać stale powiększającą się do-

the German occupation of Warsaw during World War One. In 1916-1917, Zd-

kumentację zabytków13. Dom wymagał odnowienia i jeszcze w tym samym

zisław Szczerbiński26 funded the new interior of the building. New panel-

miesiącu Stefan Majewski14 i Stefan Tomorowicz15 pod kierunkiem Juliana Li-

ling with figurative intarsia and furniture pieces were designed for the con-

sieckiego16 wykonali inwentaryzację budynku, która stanowiła podstawę pla-

ference room.27 The authors of the interior included: Karol Siciński, Jarosław

nowanego remontu17. Projekt rewitalizacji przygotowali i zrealizowali Jarosław

Wojciechowski, the draughtsman Leon Dębicki, foremen Sławiński, Chod-

Wojciechowski18 i Władysław Marconi19, we współpracy z Teofilem Wiśniow-

kowski, and Wróblewski, as well as the painter Zygmunt Kamiński.28 In 1917,

skim20 i Czesławem Przybylskim21. W czasie prowadzonych prac odsłonię-

Zdzisław Kalinowski29 commissioned two stained glass pieces from Fran-

to polichromowane stropy w dwóch pomieszczeniach na pierwszym piętrze.

ciszek Białkowski’s Artistic Stained Glass Studio. The studio owner assured

W sali od strony podwórza znaleziono fryz składający się z motywów kwiato-

Kalinowski in a letter that he would very much like to produce them free of

wych i owocowych przeplatanych wstęgami. Konserwacją obydwu stropów

charge, thinking it should be his patriotic duty, however, due to the ongoing war and the inflation (the lead prices grew by 500 percent, and of tin – by 1000

9 Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa, cz. 1, Stare Miasto, red. J.Z. Łoziński, A. Rottermund, Warszawa 1993, s. 235. 10 Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, sygn. 142, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 7. 11 Tamże. 12 Informacja na podstawie przypisu w: S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 79. Kamienica kosztowała 53 000 rubli. 13 B. Wierzbicka, Kamienica Baryczków..., dz. cyt., s. 23. 14 Stefan Majewski (1890–1939), architekt, konserwator zabytków i malarz. 15 Stefan Tomorowicz (1899–1944), architekt, ukończył politechnikę we Lwowie. 16 Julian Lisiecki (1884–1944), architekt, ukończył politechnikę w Karlsruhe, autor m.in. szeregu projektów budynków dla kolonii urzędniczych na Kresach Wschodnich. 17 Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia, Instytut Sztuki PAN w Warszawie; Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra, Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. S. Majewski i S. Tomorowicz

pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, sygn. 2608, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. 18 Jarosław Wojciechowski (1874–1942), architekt, konserwator, absolwent Instytutu Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. Wykładał konserwację zabytków na Politechnice Warszawskiej, pracował w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako naczelnik Wydziału Zabytków, działał również w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami Przeszłości [pełny biogram na s. 251]. 19 Władysław Marconi (1848–1915) architekt, absolwent Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, współzałożyciel Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i warszawskiego Koła Architektów, prowadził prace konserwatorskie m.in. w Wilanowie, w kamienicy Fukierów przy Rynku Starego Miasta 27 i w kamienicy Książąt Mazowieckich pod numerem 31 [pełny biogram na s. 250]. 20 Teofil Wiśniowski (1869–1936), architekt, konserwator województwa warszawskiego i łódzkiego w latach 1918–1930. 21 Czesław Przybylski (1880–1936), architekt, profesor Politechniki Warszawskiej, studiował w Warszawie, Paryżu i Karlsruhe, Uczestniczył w pracach Koła Architektów i Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

percent), he is forced to charge for the materials.30

10. 11.

Apart from the Baryczka House, the Society’s site also included a side annex with two skybridges and a rear annex from the Krzywe Koło Street’s side. Only after the renovation of the front part of the property was finalised in 1914, a committee composed of Władysław Marconi,31 Hugo Seydel,32 22 Edward Trojanowski (1873–1930), painter, professor at the Academy of Fine Arts in Warsaw, participated in the activities of the painting and sculpture department of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past. 23 Wierzbicka, Kamienica Baryczków..., pp. 24–25. 24 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 81. 25 “Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa…”, p. 245. 26 Zdzisław Szczerbiński, co-owner of the company Towarzystwo Akcyjne Zdzisław Szczerbiński i Spółka (Zdzisław Szczerbiński Stock Society and co.), producing stylised furniture. The company, whose stores were located in Warsaw and Saint Petersburg, was active until 1936. 27 Wierzbicka, Kamienica Baryczków…, p. 25. 28 Archiwa TOnZP, Rynek Starego Miasta, Kamienica Fukierów, Syrena, Kosztorys Kamienicy Baryczków, Przebudowa Domu St. Miasta nr 23, Szyldy na Rynku Staromiejskim, sign. 9, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, ff. 19-23.

29 Zdzisław Kalinowski (1877–1926), architect and urbanist, studied in Warsaw and Karlsruhe. Member of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, author of the reconstruction plan of Kalisz, for which he won Second Prize in a competition organised in 1915-1916 by the Circle of Architects in Warsaw. 30 Archiwa TOnZP, Rynek Starego Miasta..., ff. 13-14. 31 See footnote 19. 32 Hugo Seydel (1847–1930?), member of the board of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, together with his brothers, Emil and Paweł, he ran the wine company Maurycy Seydel i S-ka (Maurycy Seydel and Co.), honorary consul of the Kingdom of Serbia, owner of the natural remedy company Hugonówka, and of the Zagłobin villa in Skolimów.

Old Town and the Society for the Preservation of…

3. Rynek Starego Miasta po usunięciu

targowiska i nadaniu nowej oprawy fontannie z Syreną. Siedziba TOnZP (trzecia od prawej) bez szpecących rynien i z uzupełnioną dekoracją attyki, fot. Schultz, 1917 r. (?), MW

Old Town Market Square after the removal of the market and reconstruction of the Mermaid fountain. Building of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past (third from the right) without the unsightly gutters and with a complemented attic ornamentation, photo by Schultz, 1917 (?), MW

zajął się Edward Trojanowski22 oraz studenci Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, m.in. Antoni Słonimski i Piotr Wodziński23.

6. 7. 8.

Kolejne prace miały charakter konserwatorski: odnowiony został dach kamienicy, usunięto późniejsze podziały wewnętrzne budynku, poddano konserwacji odsłonięte belkowane stropy, ze ścian usunięto stary tynk i pokryto je nowym, wstawiono nowe okna i drzwi, odnowiono podłogi i schody, zamontowano oświetlenie elektryczne i centralne ogrzewanie24. Z fasady usunięto dwie rynny biegnące w poprzek niej i uzupełniono brakujące elementy dekoracji w attyce (kule i obeliski). Prace remontowe zakończono w 1912 roku, wtedy też Towarzystwo przeniosło się do kamienicy przy Rynku Starego Miasta. W tym samym roku został zlikwidowany Dział Starej Warszawy, który wcielono do Wydziału Konserwatorskiego25.

Prace nad wystrojem kamienicy Baryczków kontynuowane były również po zajęciu Warszawy przez Niemców w czasie I wojny światowej. W latach 1916−1917 Zdzisław Szczerbiński26 ufundował nowy wystrój dla kamienicy. Do sali obrad zaprojektowano boazerię z figuralną intarsją oraz meble27. Wśród twórców wystroju znaleźli się: Karol Siciński, Jarosław Wojciechowski, rysownik Leon Dębicki, majstrzy Sławiński, Chodkowski i Wróblewski oraz malarz Zygmunt Kamiński28. W 1917 roku Zdzisław Kalinowski29 zamówił w Pracowni Witraży Artystycznych Franciszka Białkowskiego dwa witraże. Jak zapewniał właściciel pracowni w liście do Kalinowskiego, bardzo chciał je wykonać nieodpłatnie, uznając to za swój patriotyczny obowiązek, jednak w związku z trwającą wojną i inflacją (ceny ołowiu wzrosły o 500%, a cyny o 1000%) był zmuszony pobrać opłatę za materiały30.

10. 11.

Funkcję siedziby Towarzystwa pełniła nie tylko kamienica Baryczków od strony Rynku, ale także oficyna boczna z dwoma łącznikami i oficyna tylna od strony Krzywego Koła. Dopiero po zakończeniu prac remontowych w części frontowej posesji w 1914 roku komisja w składzie: Władysław Marconi31, Hugo Seydel32, Henryk Fukier33, Włodzimierz Powichrowski34 dokonała oględzin 22 Edward Trojanowski (1873–1930), malarz, profesor Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, uczestniczył w pracach wydziału malarsko-rzeźbiarskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. 23 B. Wierzbicka, Kamienica Baryczków..., dz. cyt., s. 24–25. 24 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 81. 25 Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906–1932, dz. cyt., s. 245. 26 Zdzisław Szczerbiński, współwłaściciel firmy Towarzystwo Akcyjne Zdzisław Szczerbiński i Spółka, produkującej stylizowane meble. Przedsiębiorstwo to istniało do 1936 r. i miało sklepy w Warszawie oraz w Petersburgu. 27 B. Wierzbicka, Kamienica Baryczków..., dz. cyt., s. 25. 28 Archiwa TOnZP, Rynek Starego Miasta. Kamienica Fukierów, Syrena, Kosztorys Kamienicy Baryczków, Przebudowa Domu St. Miasta nr 23, Szyldy na Rynku Staromiejskim, sygn. 9, Instytut Sztuki PAN w Warszawie, k. 19-23. 29 Zdzisław Kalinowski (1877–1926), architekt i urbanista, studiował w Warszawie i w Karlsruhe.

Członek Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, autor projektu odbudowy Kalisza, za który otrzymał drugie miejsce w konkursie zorganizowanym przez Koło Architektów w Warszawie w latach 1915–1916. 30 Archiwa TOnZP, Rynek Starego Miasta..., k. 13-14. 31 Zob. przypis 19. 32 Hugo Seydel (1847–1930?), członek zarządu Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, prowadził wraz z braćmi Emilem i Pawłem firmę winiarską „Maurycy Seydel i S-ka”, honorowy konsul Królestwa Serbii, właściciel zakładu przyrodniczo-leczniczego „Hugonówka” i willi „Zagłobin” w Skolimowie. 33 Henryk Fukier (1886–1959), ostatni potomek słynnego warszawskiego patrycjuszowskiego rodu Fukierów, właściciel winiarni, którą prowadził w kamienicy Fukierów przy Rynku Starego Miasta 27, członek Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. 34 Włodzimierz Powichrowski (zm. 1915), prawnik, prowadził własną kancelarię w Warszawie, członek zarządu Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, autor większości dokumentów prawniczych dla Towarzystwa.

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

4. Kamienica Baryczków (trzecia od

prawej) przed remontem TOnZP, 1911 r. (?), fot. Stanisław Pronaszko, IS PAN

Baryczka House (third from the right) before the renovation, carried out by the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, 1911 (?), photo by Stanisław Pronaszko, IS PAN

5. Podwórko kamienicy Baryczków

z budką stróża, ok. 1911 r., fot. Stanisław Dzikowski, IS PAN

Courtyard of the Baryczka family house with the guard booth, ca. 1911, photo by Stanisław Dzikowski, IS PAN

6. Remont kamienicy Baryczków –

konserwacja stropu I piętra, wymiana belek stropowych II i III piętra, 1911–1912 r., fot. Stanisław Pronaszko, IS PAN

Renovation of the Baryczka House – conservation of ceiling on the first floor, exchange of the ceiling joists on the second and third floor, 1911–1912, photo by Stanisław Pronaszko, IS PAN

tyłów zabudowy posesji kamienicy Baryczków od strony Krzywego Koła i postulowała odnowienie fasady, naprawę dachu, starych okien, a w niektórych miejscach wstawienie podwójnych, naprawę podłóg, zreperowanie rynien zarówno w kamienicy od strony Krzywego Koła należącej do TOnZP, jak i w sąsiadujących budynkach, sprawdzenie, skąd bierze się wilgoć w części parterowej budynku i na pierwszym piętrze oraz usunięcie jej źródła35. Dokładny kosztorys tych prac został sporządzony w 1921 roku, a projekt remontu zatwierdził Urząd Inspekcyjno-Budowlany dopiero w 1925 roku36. Wiadomo, że budynek ten był w tak złym stanie, że groził zawaleniem, a fragment sklepienia pomiędzy dwoma pomieszczeniami w zachodniej części oficyny od strony Krzywego Koła był uszkodzony już w 1918 roku37. Mieszkający w oficynie lokatorzy wyprowadzili się dopiero pod presją eksmisji, którą zagroził im Komisariat Rządu w styczniu 1922 roku38.

Polichromie na kamienicy Baryczków W 1928 roku z okazji dziesiątej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości wraz z Komitetem Rozbudowy m.st. Warszawy zaplanowało upiększenie fasad kamienic na Rynku Starego Miasta polichromiami39. 12. 13. Nad kształtem projektu czuwali Stanisław Ostrowski40 i Zofia Stryjeńska41, a Karol Siciński42 zajął się techniczną stroną przedsięwzięcia. Projekt dla kamienicy Baryczków przygotował Stanisław Ostrowski43. W porównaniu z dekoracją innych kamienic Baryczkowska otrzymała dosyć skromną, ograniczającą się do pomalowania fasady na szaro i pozłocenia części detali44. 14. Projekt polichromii był krytykowany jeszcze w trakcie realizacji. Również jakość łuszczących się malunków pozostawiała wiele do życzenia. Zdaniem właścicieli poszczególnych kamienic wykonanie zdobień było zbyt kosztowne45, choć udzielono im na ten cel korzystnych kredytów. Gazety pisały wręcz o „nieszczęsnych polichromiach Stanisława Ostrowskiego”46. W związku z niską jakością wykonania Związek Właścicieli Nieruchomości Starego Miasta postulował nawet umorzenie kredytów udzielonych właścicielom kamienic 35 Archiwa TOnZP, Rynek Starego Miasta..., k. 11. 36 Tamże, k. 31. 37 Tamże, k. 7 (sygn. rysunku 9551). 38 Tamże, k. 29. 39 U. Zielińska, Polichromie staromiejskie w Warszawie, Zniszczone, ale nie utracone. Konferencja z okazji 25-lecia wpisu Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, red. M. Konopka, A. Bender, A. Lewicka, Warszawa 2006. 40 Stanisław Ostrowski (1879–1947), rzeźbiarz wykształcony w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, studiował również w Rzymie i we Florencji. Główny inicjator pokrycia polichromiami fasad kamienic przy Rynku Starego Miasta. 41 Zofia Stryjeńska (1894–1976), malarka, graficzka, scenografka. Ukończyła szkołę malarską dla kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie, a następnie studiowała w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Jej dekoracja polskiego pawilonu „Dwanaście miesięcy” została nagrodzona na międzynarodowej wystawie światowej w Paryżu

w 1925 r. Jest autorką m.in. cyklu Tańce polskie, ilustracji książkowych, wzięła również udział w przygotowaniu dekoracji dla statków MS „Batory” i MS „Piłsudski”. Autorka polichromii kamienic przy Rynku Starego Miasta 13 i 34. 42 Karol Siciński (1884–1965), malarz, konserwator i architekt. Studiował w Krakowie, pracował m.in. w Warszawie i Kazimierzu Dolnym. 43 Dla dwóch pozostałych kamienic, które później weszły w skład Muzeum Dawnej Warszawy, dekorację malarską przygotowała Zofia Stryjeńska (nr 34), a sgraffito – Marian Malicki (nr 36). 44 B. Wierzbicka, Kamienica Baryczków..., dz. cyt., s. 26–27. 45 Wiadomości bieżące, „Kurier Warszawski”, 24.12.1929, nr 353, s. 12. 46 Landma, Intra muros starej Warszawy. Wędrówki po stolicy, „Polska Zbrojna”, 5.03.1936, nr 64, s. 6.

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

7. Remont pomieszczenia w kamienicy

Renovation of a room in the Baryczka House. Visible remains of division walls, 1911–1912, photo by Stanisław Pronaszko, IS PAN

8. Tylna attyka kamienicy Baryczków.

Rear attic of the Baryczka House. Some of its elements were used to complement the front attic, 1911–1912, photo by Władysław Marconi, IS PAN

Baryczków. Widoczne pozostałości ścian działowych, 1911–1912 r., fot. Stanisław Pronaszko, IS PAN

Jej elementy posłużyły do uzupełnienia attyki frontowej, 1911–1912 r., fot. Władysław Marconi, IS PAN

Henryk Fukier,33 and Włodzimierz Powichrowski,34 inspected the rear part of the Baryczka House, from the Krzywe Koło Street’s side, and demanded a renewal of the facade, roof repair, restoration of old windows, and, in some cases, installation of new, double ones, floor repair, renovation of gutters in the building belonging to the Society, as well as the other ones located on the side of the Krzywe Koło Street, a verification of the source of moisture on the ground and first floors of the building, and its elimination.35 A detailed budget plan of these works was put together in 1921, however the renovation plan was not approved by the Building Inspection Office until 1925.36 Admittedly, the condition of the building put it under the threat of collapsing and a fragment of the vault in the west part of the annex from the Krzywe Koło side was damaged already in 1918.37 The residents of the annex moved out under the pressure of eviction which they were threatened with by the Government Commissioner in January 1922.38

Polichromes on the Baryczka House In 1928, on the tenth anniversary of Polish independence, the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, together with the Development Committee of the Capital City of Warsaw, decided on decorating the facades in the Old Town Market Square with polychromes.39 12. 13. The project was supervised by Stanisław Ostrowski40 and Zofia Stryjeńska,41 while Karol Siciński42 took care of its technical aspects. The facade design for the Baryczka House was prepared by Stanisław Ostrowski.43 The design devised for the Baryczka House was quite modest in comparison to other edifices, as it was limited to grey background, with some details painted in gold.44 14.

9. W bramie wyremontowanej kamienicy Baryczków stoją przedstawiciele TOnZP i przyglądają się wydarzeniom na Rynku, 1912 r., fot. Stanisław Nofok-Sowiński, IS PAN

The representatives of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past are standing in the gateway of the renovated Baryczka House and observing the goings-on in the Market Square, 1912, photo by Stanisław Nofok-Sowiński, IS PAN

33 Henryk Fukier (1886–1959), the last descendant of Warsaw’s famous patriciate Fukier family, owner of a wine store located at 27 Old Town Market Square, member of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past. 34 Włodzimierz Powichrowski (d. 1915), lawyer, he ran his own law firm in Warsaw, member of the board of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, author of the Society’s most law documents. 35 Warszawa, Rynek Starego Miasta, Archiwa TOnZP, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences, sign. 9, f. 11. 36 Ibid., f. 31. 37 Ibid., f. 7 (drawing’s sign. 9551). 38 Ibid., f. 29. 39 Urszula Zielińska, “Polichromie staromiejskie w Warszawie”, in Zniszczone, ale nie utracone, ed. Marek Konopka, Anna Bender, Aleksandra Lewicka (Warsaw, 2006). Conference commemorating the 25th anniversary of the inscription of the Old Town onto the UNESCO’s World Heritage list. 40 Stanisław Ostrowski (1879–1947), sculptor, graduate of the Academy of Fine Arts in Kraków, he also studied in Rome and Florence. Main initiator of covering the houses in the Old Town Market Square with polychromes.

41 Zofia Stryjeńska (1894–1976), painter, graphic and set designer. She graduated from the Maria Niedzielska’s fine school for women in Kraków, after which she started studying at the Academy of Fine Arts in Munich. Her decoration of the Polish pavilion, Dwanaście miesięcy [Twelve Months], was awarded at the 1925 International Exposition in Paris. She is the author of, among others, the series Tańce polskie [Polish Dances], book illustrations, she also took part in preparing decorations for the MS Batory and MS Piłsudski passenger ships. Author of polychromes on the buildings at 13 and 24 Old Town Market Square. 42 Karol Siciński (1884–1965), painter, conservator, and architect. He studied in Kraków and worked, among others, in Warsaw and Kazimierz Dolny. 43 The painting decoration for the other two buildings which were later included in the complex of the Museum of Old Warsaw, was prepared by Zofia Stryjeńska (no. 34) while the sgraffito (no. 36) by Marian Malicki. 44 Wierzbicka, Kamienica Baryczków…, pp. 26–27.

Old Town and the Society for the Preservation of…

10. Zjazd konserwatorów w sali obrad

na parterze kamienicy Baryczków. W tle widoczne witraże zamówione w 1917 r. Pierwszy od lewej Jan Witkiewicz, trzeci od lewej Jarosław Wojciechowski, 4 maja 1935 r., NAC

A convention of conservators at the conference room on the ground floor of the Baryczka House. The stained glass pieces commissioned in 1917 are visible in the background. First from the left hand side is Jan Witkiewicz, third from the left hand side is Jarosław Wojciechowski, 4 May 1935, NAC

11. Wystawa TOnZP w sali

z polichromowanym stropem na I piętrze kamienicy Baryczków od strony dziedzińca, fot. Józef Kościesza-Jaworski, 1921 r., IS PAN

Exhibition of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past in the room with polychrome ceiling on the first floor of the Baryczka House, from the courtyard’s side, photo by Józef Kościesza-Jaworski, 1921, IS PAN

12. Rusztowania na fasadach kamienic

w czasie wykonywania polichromii, fot. Zdzisław Marcinkowski, 1928 r., MW

Scaffolding on the facades of the buildings during the painting of the polychromes, photo by Zdzisław Marcinkowski, 1928, MW

na polichromie47. Jednak głównym zarzutem było to, że nie próbowano roz-

The polychrome painting project had been criticised before it was finished.

wiązać najważniejszych problemów, z jakimi borykało się wówczas Stare Mia-

The quality of the flaky paintings also left much to be desired. According to

sto – złego stanu technicznego kamienic i fatalnych warunków higienicznych

owners of some of the buildings, the decoration process was too costly,45 even

w nich panujących, a tylko ozdabiano fasady budynków48.

though they were granted advantageous loans for that purpose. The newspapers even wrote about “Stanisław Ostrowski’s unfortunate polychromes.”46

Problemy finansowe Towarzystwa i sprzedaż kamienicy Baryczków W końcu lat dwudziestych Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości popadło w kłopoty finansowe i zaczęło sprzedawać swoje nieruchomości. W 1929 roku rozważano nawet pozbycie się kamienicy Baryczków, ostatecznie jednak zdecydowano się na wynajęcie pomieszczeń Instytutowi Propagandy i Sztuki, a w 1932 roku Dyrekcji Państwowych Zbiorów Sztuki na wystawę sztuki polskiej49. 15. 16. 17. Kłopoty finansowe Towarzystwa wciąż się jednak pogłębiały i 16 czerwca 1937 roku na walnym zebraniu postanowiono kamienicę Baryczków sprzedać. Nieruchomość została zakupiona przez Zarząd Miejski i miała zostać przeznaczona na dział Muzeum Narodowego: Muzeum Dawnej Warszawy. Decyzję o jej zakupie podjął Stefan Starzyński na wniosek Stanisława Lorentza50. Na walnym zebraniu samorządu TOnZP 12 kwietnia 1938 roku decyzja ta została ogłoszona przez przewodniczącego Towarzystwa Mariana Lalewicza, pomimo protestów niektórych jego członków51. Według początkowych ustaleń TOnZP miało mieć prawo do wieczystego użytkowania sali posiedzeń, korzystania z dotychczasowego adresu do korespondencji i magazynowania swoich zbiorów i dokumentów52. W umowie ostatecznie zawartej między Zarządem Miejskim a Towarzystwem zapis taki jednak się nie znalazł53.

47 Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, sygn. 142, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 7. 48 J. Hłasko, Bajecznie kolorowy Rynek Starego Miasta. Kilka uwag z powodu przeprowadzonej polichromii, „Gazeta Warszawska”, 18.09.1928, nr 278, s. 8; W trosce o rynek staromiejski, „Kurier Warszawski”, 3.06.1928, nr 152, s. 13. 49 Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906–1932, dz. cyt., s. 253–254. 50 S. Lorentz, W Muzeum i gdzie indziej, w: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1, red. tenże, Warszawa 1970, s. 40. 51 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie, Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie,

Protokoły walnych zgromadzeń z załącznikami, korespondencja. Sprzedaż kamienicy Baryczków, sygn. 1881/1, Archiwum Akt Nowych, k. 1–3; akt sprzedaży kamienicy został podpisany 29.12.1937. 52 Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta (Baryczków i Szlichtyngowskiej) na Muzeum Dawnej Warszawy – kosztorysy, sygn. 363, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 2. 53 Muzeum Narodowe 1935–1944, sygn. 95, k. 4, Archiwum Państwowe w Warszawie, oddział w Milanówku, za: B. Hensel-Moszczyńska, Z warszawskich archiwów. Stanisława Lorentza pomysł na Muzeum Dawnej Warszawy, „Almanach Warszawy”, 2014, nr 8, s. 378.

Stare Miasto i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

Due to the low quality of execution, the Association of the Old Town’s Real Estate Owners lobbied for writing off the loans given to the proprietors of the houses for the polychromes.47 However, the main accusation was that, instead of confronting the Old Town’s biggest struggles – the poor state of the buildings and their dreadful sanitary conditions – the choice was made to decorate the facades.48

Society’s financial struggles and sale of the Baryczka House In the late 1920s, the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past went into financial problems and started selling its properties. In 1929, the Society even considered selling the Baryczka House, but it eventually decided to lease the space to the Institute of Art Propaganda, and in 1932, to the management of the State Art Collections for the exhibition of Polish art.49 15. 16. 17. The Society’s financial problems were nevertheless still getting increasingly worse, and in a general meeting on 16 June 1937 it was decided that the Baryczka House would be sold. The building was purchased by the City Board and was intended to host a branch of the National Museum: the Museum of Old Warsaw. Stefan Starzyński made the decision to acquire it on Stanisław Lorentz’s request.50 Marian Lalewicz, the chairman of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, announced the decision during a general meeting of the governing body on 12 April 1938, in spite of the objections expressed by some members.51 According to the initial agreements, the Society was supposed to retain the right to perpetual usufruct of the conference room, using its old address for correspondence, and to storing its collections and documents.52 However, such entry was not included in the final version of the contract signed between the City Board and the Society.53

45 “Wiadomości bieżące”, Kurier Warszawski, 24 December 1929, no. 353, p. 12. 46 Landma, “Intra muros starej Warszawy. Wędrówki po stolicy”, Polska Zbrojna 64, 5 March 1936, p. 6. 47 Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 142, f. 7. 48 Józef Hłasko, “Bajecznie kolorowy Rynek Starego Miasta. Kilka uwag z powodu przeprowadzonej polichromii”, Gazeta Warszawska 278, 18 September 1928, p. 8; “W trosce o rynek staromiejski,” Kurier Warszawski 152, 3 June 1928. 49 “Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa…”, pp. 253–254. 50 Stanisław Lorentz, “W Muzeum i gdzie indziej”, in Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, ed. Stanisław Lorentz, vol. 1 (Warsaw, 1970), p. 40.

51 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie. Minutes from the general meetings with addenda, correspondence. Sales of Baryczka House, Archive of Modern Records, sign. 1881/1, ff. 1–3. The notarial deed of sale of the building was signed on 29 December 1937. 52 Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta (Baryczków i Szlichtyngowskiej) na Muzeum Dawnej Warszawy – kosztorysy, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 363, f. 2. 53 Muzeum Narodowe 1935–1944, State Archive of the Capital City of Warsaw, Milanówek branch, sign. 95, p. 4, quoted in: Barbara Hensel-Moszczyńska, “Z warszawskich archiwów. Stanisława Lorentza pomysł na Muzeum Dawnej Warszawy”, Almanach Warszawy 8 (2014), p. 378.

Old Town and the Society for the Preservation of…

13. Projekt polichromii na Rynku

Starego Miasta, strona Dekerta, autor nieznany, ok. 1928 r., MW

Outline of the polychrome in the Old Town Market Square, Dekert’s Side, unknown author, ca. 1928, MW

14. Fasady kamienic na Rynku

Starego Miasta po stronie Dekerta z wykonanymi w 1928 r. polichromiami, fot. Henryk Poddębski, 1930 r., MW

Facades of the buildings in the Old Town Market Square on Dekert’s Side, with polychromes painted in 1928, photo by Henryk Poddębski, 1930, MW

15. Klatka schodowa kamienicy

Baryczków z wystawą, III piętro, fot. Leontyna Jaworska (?), 1928 r., IS PAN

Staircase of the Baryczka House with an exhibition display, third floor, photo by Leontyna Jaworska (?), 1928, IS PAN

16. Klatka schodowa kamienicy

Baryczków, II piętro. Widoczne: nieodtworzony po wojnie drugi bieg schodów i dwuskrzydłowe drzwi do sali frontowej, które zastąpiono jednoskrzydłowymi, fot. Henryk Poddębski, 1932 r., MW

Staircase of the Baryczka House at the second floor level. Visible are: the alternative path of the stairs, not reconstructed after the war, and double door to the front room, which after the war was substituted with a single door, photo by Henryk Poddębski, 1932, MW

17. Klatka schodowa kamienicy

Baryczków, II–III piętro, fot. Henryk Poddębski, 1932 r., MW

Staircase of the Baryczka House, second and third floor, photo by Henryk Poddębski, 1932, MW

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

Foundation of the Museum of Old Warsaw

Muzeum Dawnej Warszawy w trzech kamienicach Stanisław Lorentz zwrócił się w 1935 roku do Zarządu Miejskiego z propozycją utworzenia działu Muzeum Narodowego poświęconego historycznej Warszawie. W liście do prezydenta miasta z 24 października 1935 roku postulował przejęcie przez państwo lub miasto zadłużonej na skutek niespłacenia kredytu na polichromie w 1928 roku kamienicy Baryczkowskiej od Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i umieszczenie w niej działu Muzeum Starej Warszawy. Kamienica Baryczków włączona zostałaby do programu turystycznego wycieczek odwiedzających miasto, a wnętrze budynku pozwoliłoby „zwiedzającemu zapoznać się z wybitnym budownictwem patrycjatu miejskiego na przykładzie charakterystycznym i oryginalnym, nie na modelu”1, jak uzasadniał swój pomysł Stanisław Lorentz. Muzeum Dawnej Warszawy i Zbiory Pamiątek po Wybitnych Pisarzach Polskich zostały ustanowione oficjalnie w 1936 roku jako siódmy dział Muzeum Narodowego. Antoni Wieczorkiewicz został najpierw, w maju 1936 roku, jego kustoszem, a następnie, w październiku tego samego roku, kierownikiem2. Wcześniej odbyło się kilka wystaw poświęconych „dawnej” czy też „starej” Warszawie. W 1911 roku Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości zorganizowało wystawę „Stara Warszawa”, która była pokazywana w ratuszu na placu Teatralnym3. W 1922 roku w ówczesnej siedzibie Muzeum Narodowego na Podwalu pod numerem 15 powstała sala prezentująca dzieje dawnej Warszawy. W Muzeum Narodowym zorganizowano w 1937 roku wystawę „Dawna Warszawa”, prezentującą eksponaty, które weszły potem w skład zbiorów Muzeum Dawnej Warszawy4, w jego nowej siedzibie przy Rynku Starego Miasta. 18. Oprócz kamienicy Baryczkowskiej miasto kupiło w 1937 roku od polskiego oddziału Pen Clubu sąsiadującą z nią kamienicę Szlichtyngowską5

Museum of Old Warsaw in three buildings In 1935, Stanisław Lorentz approached the City Board with a proposition to establish a National Museum’s branch devoted to historic Warsaw. In a letter to the Mayor, he advocated for the Baryczka House, which was encumbered with debt as a result of the 1928 loan for the polychromes, to be taken over from the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past by the state or the city, and basing the Museum of Old Warsaw there. Lorentz justified his idea by saying that the Baryczka House would thus become part of the tourist itinerary of visitors to the city, while its interior would allow “a visitor to get acquainted with the notable bourgeois architecture, based on a typical and genuine example as opposed to a model.”1 The Museum of Old Warsaw and the Collections of Memorabilia After Prominent Polish Writers were officially established in 1936, as the 7th department of the National Museum. In May 1936, Antoni Wieczorkiewicz became its curator, and in October of the same year, its manager.2 Several exhibitions devoted to old Warsaw took place before that. In 1911, the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past organized an exhibition titled Stara Warszawa [Historic Warsaw] at the city hall building in the Teatralny Square.3 In 1922, a new room, devoted to the history of old Warsaw, was opened at the National Museum’s location at the time, at 15 Podwale Street. In 1937, a show titled Dawna Warszawa [Old Warsaw] took place, exhibits from which were later included in the collection of the Museum of Old Warsaw,4 after it was opened at the new location in Old Town Market Square. 18. Apart from the Baryczka House, the city purchased the neighbouring Szlichtyng House,5 located at no. 34, from the Polish PEN Club, and, one year later, the so-called Pod Murzynkiem (Under the Negro) House at no. 36, from

1 B. Hensel-Moszczyńska, Z warszawskich archiwów. Stanisława Lorentza pomysł na Muzeum Dawnej Warszawy, „Almanach Warszawy”, 2014, nr 8, s. 380. 2 S. Lorentz, Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys historyczny, Warszawa 1938, s. 63. 3 A. Sokołowska, Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów i powstanie Muzeum Dawnej Warszawy, w: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. J. Durko, Warszawa 1973, s. 23. 4 Wszystkie zbiory formalnie należały do Muzeum

Narodowego, ponieważ Muzeum Dawnej Warszawy pozostawało nadal jednym z jego działów. 5 Nazwa kamienicy pod numerem 34 „Szlichtingowska” (lub „Szlichtyngowska”) używana była w okresie międzywojennym i w czasie powojennej odbudowy. Jak jednak dowodzą najnowsze badania, w XVII wieku kamienica została zakupiona przez Erharda Kleinpoldta, stąd we współczesnej literaturze historycznej nosi nazwę „Kleinpoldowskiej”.

1 Barbara Hensel-Moszczyńska, “Z warszawskich archiwów. Stanisława Lorentza pomysł na Muzeum Dawnej Warszawy”, Almanach Warszawy 8 (2014), p. 380. 2 Stanisław Lorentz, Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys historyczny (Warsaw, 1938), p. 63. 3 Alina Sokołowska, Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów i powstanie Muzeum Dawnej Warszawy, in Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, ed. Janusz Durko (Warsaw 1973), p. 23.

4 All collections formally belonged to the National Museum, as the Museum of Old Warsaw was still one of its branches. 5 The house at no. 34 was called Szlichting or Szlichtyng House during the interwar period and throughout the post-war reconstruction. However, as the latest research shows, in the 17th century, the building was purchased by Erhard Kleinpoldt, which is why in contemporary historical texts it is referred to as Kleinpoldt House.

pod numerem 34, a rok później kolejną, nr 36, Pod Murzynkiem, od Stowa-

the Society of Polish Writers and Journalists.6 The post-renovation launch of

-rzyszenia Dziennikarzy i Literatów Polskich6. Otwarcie Muzeum Dawnej

the Museum of Old Warsaw was initially scheduled for autumn of 1939.7 The

Warszawy po przebudowie kamienic planowane było początkowo na jesień

director of the National Museum, Stanisław Lorentz, made a proposition to

1939 roku7. Dyrektor Muzeum Narodowego Stanisław Lorentz wystąpił z pro-

grant a museum-owned apartment in the Baryczka House to Antoni Wieczor-

pozycją przyznania Antoniemu Wieczorkiewiczowi mieszkania służbowe-

kiewicz, which would allow the site to be under permanent supervision, also

go w kamienicy Baryczków, dzięki czemu obiekt znajdowałby się pod stałą

throughout the meetings of the Society for the Preservation of Historical Mon-

opieką, także w czasie odbywających się tam spotkań TOnZP. Wieczorkiewicz

uments of the Past. Wieczorkiewicz received a three-room flat on the third

otrzymał trzypokojowe mieszkanie na trzecim piętrze oficyny i jeden pokój

floor of the annex and one room on the fourth floor.8

na czwartym piętrze8.

June 1938 saw a creation of a committee responsible for generating a con-

W czerwcu 1938 roku powołano komitet, który miał się zająć wypracowa-

cept of adaptation of the buildings at 32, 34, and 36 Old Town Market Square

niem koncepcji adaptacji kamienic przy Rynku Starego Miasta nr 32, 34, 36

for museum purposes; its members included politicians, architects, and art

na cele muzealne; w jego skład weszli politycy, architekci i historycy sztuki9.

historians.9 Three buildings dedicated to the Museum of Old Warsaw were to

Trzy kamienice przeznaczone na Muzeum Dawnej Warszawy miały zostać

be renovated and merged. The committee was headed by the vice Mayor of

wyremontowane i połączone ze sobą. Na czele komitetu stanął wiceprezy-

Warsaw, Jan Pohoski, while Stanisław Lorentz and Michał Szymański10 were

dent Warszawy Jan Pohoski, jego zastępcami zostali Stanisław Lorentz i Mi-

the deputies. The rest of committee members comprised: Antoni Wieczorkie-

chał Szymański10. Ponadto w skład komitetu weszli: Antoni Wieczorkiewicz,

wicz, Władysław Skoczek,11 Kazimierz Kalinowski,12 Tymoteusz Sawicki,13

Władysław Skoczek11, Kazimierz Kalinowski12, Tymoteusz Sawicki13, Jerzy

Jerzy Żukowski, and Jan Zachwatowicz,14 who was the author of the renova-

Żukowski oraz Jan Zachwatowicz14, autor projektu przebudowy i zarazem kie-

tion plan and at the same time the site manager. The latter was responsible

rownik budowy. Do obowiązków tego ostatniego należało przygotowanie pla-

for preparation of the construction plan, evaluation of the architectural plan,

nu robót budowlanych, opiniowanie projektu architektonicznego, nadzoro-

supervision of the conducted works, as well as issues related to conservation

wanie prowadzonych prac, a także zagadnienia związane z konserwacją oraz

and the buildings’ museum purpose.15 Stanisław Hempel was in charge of the

z muzealnym przeznaczeniem budynków15. Ponadto kwestiami statyki i kon-

statics and construction aspects.16 Before reconstruction works started, the problem of the residents of the

strukcji zajął się Stanisław Hempel16. Przed rozpoczęciem przebudowy musiał jeszcze zostać rozwiązany problem

houses that were intended for the Museum needed to be resolved. Even

lokatorów zamieszkujących przeznaczone na muzeum kamienice. Choć pier-

though the initial date of the Museum’s opening in autumn 1939 was nearing,

wotny termin otwarcia muzeum jesienią 1939 roku zbliżał się, wciąż nie udało

there still were two remaining residents inhabiting apartments in the Baryczka

się usunąć dwojga ostatnich lokatorów zajmujących mieszkania w kamienicy

6 B. Hensel-Moszczyńska, Z warszawskich archiwów..., dz. cyt., s. 378. 7 S. Lorentz, Muzeum Narodowe w Warszawie..., dz. cyt., s. 60; tenże, W Muzeum i gdzie indziej, w: tegoż, Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, Warszawa 1970, t. 1, s. 40. 8 Decyzja zaakceptowana przez prezydenta Starzyńskiego i Jana Pohoskiego 31.01.1938, Korespondencja Muzeum Narodowego z Prezydentem Miasta, sygn. 724, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 42. 9 Decyzja zaakceptowana przez prezydenta Starzyńskiego 11.07.1938, Korespondencja Muzeum Narodowego…, k. 74. 10 Michał Szymański, inżynier, naczelnik Działu Architektury Zarządu Miasta st. Warszawy. 11 Władysław Skoczek, inżynier, pracownik, a następnie Naczelnik Działu Architektury Zarządu Miasta, jeden z kierowników powołanej przy Cywilnym Komisarzu Obrony Stolicy Grupy Technicznej. Po wojnie związany ze Społecznym Przedsiębiorstwem Budowlanym; brał udział w pracach Biura Odbudowy Stolicy. 12 Kazimierz Kalinowski, architekt, absolwent Politechniki Warszawskiej (rocznik 1922).

13 Tymoteusz Sawicki (1890–1946), konserwator zabytków, architekt, studiował architekturę w Pradze i w Warszawie, działał w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami Przeszłości, w latach 1931–1939 był konserwatorem zabytków m.st. Warszawy i województwa łódzkiego. Podczas okupacji pracował w Urzędzie Miasta. Po wojnie zatrudniony w Biurze Odbudowy Stolicy, gdzie kierował pracownią badawczo-naukową w Wydziale Architektury Zabytkowej. 14 Zob. nota biograficzna na s. 252. 15 Korespondencja Muzeum Narodowego..., k. 73–73v. 16 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 86. Stanisław Hempel (1892–1954), inżynier i konstruktor, absolwent politechniki w Grazu, profesor Politechniki Warszawskiej, zajmował się budową mostów, konstrukcjami budynków i innych obiektów architektury. Po wojnie pracował m.in. przy odbudowie kolumny Zygmunta III Wazy i katedry św. Jana.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

6 Hensel-Moszczyńska, “Z warszawskich archiwów...”, p. 378. 7 Lorentz, Muzeum Narodowe w Warszawie, p. 60; Stanisław Lorentz, “W Muzeum i gdzie indziej,” in: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, ed. Stanisław Lorentz, vol. 1 (Warsaw, 1970), p. 40. 8 Decision approved by Mayor Starzyński and Jan Pohoski on 31 January 1938. National Museum and the Mayor, correspondence, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 724, f. 42. 9 Decision approved by Mayor Starzyński on 11 July 1938, National Museum and the Mayor…, f. 74. 10 Michał Szymański, engineer, head of the Department of Architecture of the Warsaw City Board. 11 Władysław Skoczek, engineer, employee, and later head of the Department of Architecture of the Warsaw City Board, one of the managers of the Technical Group of the Civil Commissioner for the Defense’ of the Capital. After the war, he was associated with Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane [The Social Construction Company]; he participated in the activities of the Warsaw Reconstruction Office. 12 Kazimierz Kalinowski, architect, graduate of the Warsaw University of Technology (year of 1922). 13 Tymoteusz Sawicki (1890–1946), conservator

of historical monuments, architect, studied architecture in Prague and Warsaw, active member of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, in 1931-1939, he worked as a conservator of historical monuments of the capital city of Warsaw and Łódź voivodeship. During the occupation, he worked in the City Office. After the war, he joined the Warsaw Reconstruction Office, where he led the research workshop at the Department of Historical Architecture. 14 See biographical note on page no. 256. 15 National Museum and the Mayor…, ff. 73-73v. 16 Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta (Warsaw, 1972), p. 86. Stanisław Hempel (1892–1954), engineer and constructor, graduate of Graz University of Technology, he specialised in constructing bridges and structures of buildings and other architectural objects. After the war, he worked, among others, on the reconstruction of the Zygmunt III Waza Column and St. John’s Cathedral.

Foundation of the Museum of Old Warsaw

18. Widok z ul. Jezuickiej na stronę

Dekerta. Na kamienicy Falkiewicza (pierwsza z prawej) reklama lecznicy doktora Stanisława Wyszogroda, Rynek Starego Miasta 28, fot. Henryk Poddębski, lata 30. XX w., MW

View of the Dekert’s Side from Jezuicka Street. There is an advertisement of Dr. Stanisław Wyszogrod on the Falkiewicz House (first on the right, at 28 Old Town Market Square), photo by Henryk Poddębski, 1930s, MW

Baryczków. Po długich pertraktacjach w końcu ich wykwaterowano, a miasto

House. After a long period of negotiations they were eventually relocated,

na mocy ustawy o ochronie lokatorów wypłaciło im odszkodowania17.

while the city indemnified them pursuant to the Tenant Protection Act.17

Dopiero 1 października 1938 roku Zarząd Miejski podpisał umowę z Ja-

The contract for preparation of the plan of conversion of the three buildings

nem Zachwatowiczem na przygotowanie projektu przebudowy trzech kamie-

in the Market Square into the Museum of Old Warsaw between the City Board

nic przy Rynku na Muzeum Dawnej Warszawy. Zachwatowicz miał wykonać

and Jan Zachwatowicz was not signed until 1 October 1938. Zachwatowicz was

wstępny projekt szkicowy, projekt z obliczeniami statycznymi, rysunki robo-

expected to devise an initial design outline, a plan with static estimates, draft

cze i wstępny kosztorys, a także współpracować przy wykonaniu instalacji

drawings, and a tentative budget plan, as well as assist during the installation

elektrycznej oraz sprawować nadzór techniczny nad całością przedsięwzięcia.

of the electrical wiring and act as the general technical supervisor of the entire

Wysokość wynagrodzenia za powyższe prace wynosiła 10 000 zł i miała zostać

process. His remuneration amounted to 10,000 zlotys and was to be paid out

wypłacona tylko wtedy, gdy zostaną one wykonane do 31 marca 1939 roku18.

only on the condition that the works are completed by 31 March 1939.18

Kwestie finansowe w realizacji projektu muzeum odgrywały bardzo ważną

The financial issues played a major role in the realization of the Museum

rolę i na pewno w dużym stopniu wpłynęły na jego ostateczny kształt. W ar-

project and definitively influenced its final structure. The National Museum’s

chiwum Muzeum Narodowego zachowało się kilka wersji kosztorysów pla-

archives hold several surviving versions of the budget plans of the scheduled

nowanych robót remontowych w kamienicach przygotowanych w 1938 roku:

reconstruction works on the buildings, prepared in 1938: two for each of the

po dwie dla kamienic pod numerami 34 i 36 i trzy dla kamienicy Baryczków.

houses at nos. 34 and 36 and three for the Baryczka House. The first budget

Pierwszy kosztorys zakładał pełen program prac w domu pod numerem 32

plan incorporated a full programme of works at the houses at 32 and 34 Old

przy Rynku Starego Miasta (93 000 zł) i dla domu nr 34 (182 500 zł). Według

Town Market Square (93,000 zlotys and 182,500 zlotys respectively). Accord-

drugiej wersji kosztorysu roboty przy kamienicy Baryczków miały być ogra-

ing to the second version of the budget plan, works on the Baryczka House

niczone dzięki rezygnacji ze stropów żelbetowych i centralnego ogrzewania

were supposed to be downscaled, thanks to abandoning the plans for rein-

w oficynie (53 179 zł); według kolejnej, jeszcze skromniejszej wersji, miano

forced concrete ceilings and central heating in the annex (53,179 zlotys); yet

zrezygnować z przeróbki oficyny wzdłużnej, stropów żelbetowych i instalacji

another, even more modest version, excluded the amendment of the longitu-

centralnego ogrzewania w oficynie (29 000 zł). Lista robót w kamienicy nr 34

dinal annex, reinforced concrete ceilings, and installation of central heating in

została skrócona kosztem remontu dachu (165 000 zł). Kamienica Pod Mu-

the annex (29,000 zlotys). The list of jobs at the building no. 34 was pared down

rzynkiem otrzymała również dwie wersje kosztorysu: pełną i ograniczoną do

at the expense of roof repair (165,000 zlotys). Two versions of budget plan

robót minimalnych bez nowych stropów i przerobienia oficyny19.

were also created for the House Under the Negro: a full one and one reduced to

Roboty budowlane zaczęto najpierw w kamienicach pod numerami 34 i 36 w związku z ich gorszym, w porównaniu z wcześniej remontowaną kamienicą Baryczkowską, stanem zachowania20.

19. 20. 21.

Podstawą projektu były przeprowadzone w latach trzydziestych pomiary

a minimum, which excluded new ceilings and conversion of the annex.19 The construction work was first commenced in the houses no. 34 and 36, due to their inferior state of preservation, in comparison to the Baryczka House, which had previously undergone renovation.20

19. 20. 21.

kamienic staromiejskich wykonane przez Zakład Architektury Polskiej Poli-

The plan was based on measurements of the Old Town buildings from

techniki Warszawskiej pod kierunkiem Oskara Sosnowskiego. Pomiary te wią-

the 1930s, conducted by the Department of Polish Architecture at the War-

zały się z powierzonym architektom zadaniem wykonania planu modernizacji

saw University of Technology under the supervision of Oskar Sosnowski. The

Starego Miasta. Zakład Architektury Polskiej miał w tym celu zebrać materia-

measurements were most likely related to the assignment of preparing a plan

ły źródłowe i wykonać inwentaryzacje wszystkich obiektów21. Umowa w tej

of modernisation of the Old Town that the architects were entrusted with.

sprawie została zawarta 27 marca 1938 roku między rektorem Politechniki

The Department of Polish Architecture was supposed to collect source materials and create an inventory of all edifices.21 On 27 March 1938, the rector and

17 Inżynierowi Stefanowi Daszyńskiemu proponowano 1650 zł odszkodowania, Leontynie Jaworskiej – 1000 zł, Korespondencja Muzeum Narodowego..., k. 87-87v. 18 Różne – archiwalne plany, listy, ks. Nab. 2351, teka 45, Spuścizna Jana Zachwatowicza, Archiwum Zamku Królewskiego w Warszawie. 19 Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta (Baryczków i Szlichtyngowskiej) na Muzeum Dawnej Warszawy – kosztorysy, sygn. 363, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 4–24v. 20 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 84.

21 Zachowały się rzuty wszystkich trzech kamienic przeznaczonych na muzeum: czterech pięter, parteru i piwnic (aż do ulicy Krzywe Koło w przypadku kamienic 32 i 34), przekroje wzdłużne kamienicy nr 32 i 36, a także przekrój poprzeczny oficyny kamienicy 34, Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, oprac. w formie elektronicznej wykonane na zlecenie Gminy Warszawa-Centrum, Dzielnicy Warszawa Śródmieście, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2000 [CD-ROM].

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

17 Engineer Stefan Daszyński was offered 1,650 zlotys in damages, while Leontyna Jaworska – 1,000 zlotys, National Museum and the Mayor, correspondence, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 724, 87–87v. 18 Various – archival plans and letters, Spuścizna Jana Zachwatowicza, Archives of the Royal Castle in Warsaw, book of acquisitions no. 2351, folder no. 45. 19 Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta (Baryczków i Szlichtyngowskiej) na Muzeum Dawnej Warszawy – kosztorysy, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 363, ff. 4–24v. 20 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 84.

21 Plans of all three buildings dedicated for the Museum were preserved, including floor plans of four stories, ground floor, and the basements (in the case of buildings nos. 32 and 34, all the way to the Krzywe Koło Street), longitudinal sections of the buildings nos. 32 and 36, as well as a cross-section of the building no. 34, Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, in cooperation with the Warszawa-Centrum Municipality of the Śródmieście Borough; Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warsaw 2000 [CD-ROM].

Foundation of the Museum of Old Warsaw

Warszawskiej i kierownikiem Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki

the head of the Department of Polish Architecture and Art History of the War-

a prezydentem miasta i kierownikiem Działu Regulacji i Pomiarów22.

saw University of Technology signed the contract for that task with the Mayor

Oprócz rysunków wykonanych i do dziś przechowywanych na Politechni-

and the head of the Office for Regulation and Measurement.22

ce Warszawskiej w zbiorach Komisji Badań Dawnej Warszawy zachowały się

Apart from the sketches, which are to this day stored at the Warsaw Uni-

plany przebudowy trzech budynków na muzeum autorstwa Jana Zachwa-

versity of Technology, in the collection of the Old Warsaw Research Commis-

towicza: rzuty pięter oraz przekrój poprzeczny od strony Rynku23. Ponadto

sion, Jan Zachwatowicz’s conversion plans for the three buildings, including

w zbiorach Muzeum Narodowego znajduje się projekt adaptacji kamienic na

floor layouts and cross section form the side of the Square, have also been

Muzeum Dawnej Warszawy z opisem w językach niemieckim i polskim24.

preserved.23 Moreover, a plan of adapting the houses as Museum of Old War-

Działki, na których stały kamienice muzealne, były zabudowane bardzo gęsto. Za kamienicą Baryczków pod numerem 32 wznosiła się oficyna boczna,

saw, with descriptions in German and Polish, can also be found in the collection of the National Museum.24

w której mieściły się magazyny25, a między nią a kamienicą od strony Krzywe-

The area of the Museum buildings was very densely built-up. Behind the

go Koła 7 znajdował się niewielki łącznik. Do kamienicy rynkowej pod nume-

Baryczka House at no. 32, there was a side annex, housing storage spaces,25

rem 34 przylegały również niewielki łącznik, oficyna boczna i oficyna tylna

connected to the building at 7 Krzywe Koło Street by a small link. The build-

od strony Krzywego Koła 9. Oficyna boczna została rozebrana jeszcze przed

ing at 34 Market Square also had an adjacent skybridge, side annex, and a rear

wojną26, najprawdopodobniej z powodu złego stanu technicznego. Koncepcja

annex from the side of 9 Krzywe Koło Street. The side annex was taken apart

adaptacji trzech kamienic na Muzeum Dawnej Warszawy zawierała również

before the war,26 most probably due to its poor technical condition. The pro-

projekt budowy nowej oficyny. Najmniejszą powierzchnię miała działka pod

ject of adaptation of the three buildings as the Museum of Old Warsaw also

numerem 36, na której oprócz głównego budynku znajdowała się tylko jed-

contained a construction plan for a new annex. The lot at no. 36 was the small-

na oficyna tylna połączona z nim wąskim przejściem. Działka ta jako jedyna

est, encompassing, apart from the main building, just one annex and a narrow

z trzech nie dochodziła do ulicy Krzywe Koło, gdyż oddzielały ją od niej zabu-

passage between them. It was the only lot not adjacent to Krzywe Koło Street,

dowania od strony ulicy Nowomiejskiej27.

as the buildings from the Nowomiejska Street’s side separated it.27

Prace w kamienicach rozpoczęły się jeszcze w 1938 roku; wykonywała je

The work in the buildings was launched already in 1938; it was executed by

firma budowlana Warszawskie Siatki Ochronne. Głównym celem projektu

the construction company Warszawskie Siatki Ochronne (Warsaw’s Safety Net-

było przygotowanie konstrukcji budynków do znoszenia większego obciąże-

tings). The main goal of the project was to prepare the structure of the building

nia w związku z koniecznością przechowywania zbiorów muzealnych. Stani-

for holding heavier loads, due to the necessity of storing the museum collec-

sław Hempel, odpowiedzialny za kwestie konstrukcyjne, zastosował podczas

tions. Stanisław Hempel, who was in charge of the construction issues, intro-

remontu nowatorską technikę, która pozwoliła na wzmocnienie konstrukcji

duced an innovative technique during the renovation works, which enabled

przy jednoczesnym zachowaniu historycznych stropów. Zabieg ten polegał

a reinforcement of the construction without sacrificing the historic ceilings. It

na umieszczeniu w stropie płyty żelbetowej, którą podtrzymywały stalowe

consisted in inserting a reinforced concrete slab, supported by steel brackets

wsporniki zamontowane w ścianach nośnych. Metodę tę zastosowano w ka-

mounted on the load-bearing walls, into the ceiling. This method was applied

mienicach 34 i 36, natomiast konstrukcja kamienicy Baryczków nie wymaga-

in the buildings at nos. 34 and 36, while the structure of the Baryczka House

ła wzmocnienia. We wszystkich kamienicach naprawiono również drewniane 22 Akta Miasta Warszawy, Akta Nieruchomości, sygn. 8904, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 4–13. 23 Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36. Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 50, kalka/ołówek, sygn. 1106; Kamienice Rynku Starego Miasta 32, 34, 36, adaptacja J. Zachwatowicz, 1 : 50, kalka/ołówek, sygn. 1083; Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, Krzywe Koło 7–9. Projekt adaptacji 2. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 50, ozalid/ołówek, sygn. 1105; Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, Krzywe Koło 7–9. Projekt adaptacji 3. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 100, ozalid/ołówek, sygn. 1107; Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, przekrój poprzeczny od Rynku – projekt adaptacji na Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 100, papier/ozalid, sygn. 1108; Krzywe Koło 7–9.

Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy, pracownia J. Zachwatowicza, 1 : 100, papier/ozalid, sygn. 1104, Archiwum Muzeum Warszawy. 24 Museum der Stadt Warschau. Museum AltWarschau, Alter Markt Nr. 32 Baryczka-Haus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, sygn. 15852, Kolekcja Rysunku Polskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie. 25 Sprawozdania z działalności muzeum m. Warszawy z jęz. niemieckim l. 1940–1944, Bericht des Museums der Stadt Warschau, sygn. 654b, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 4. 26 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 72. 27 Opis z inwentaryzacji Rynku Starego Miasta 32, 34, 36 wykonanej przez Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

22 Akta Miasta Warszawy, Akta Nieruchomości, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 8904, ff. 4–13. 23 Komisja Badań Dawnej Warszawy collection (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36. Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 50, tracing paper/pencil, sign. 1106; Kamienice Rynku Starego Miasta 32, 34, 36, adapted by J. Zachwatowicz, 1 : 50, tracing paper/pencil, sign. 1083; Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, Krzywe Koło 7–9. Projekt adaptacji 2. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 50, ozalid/pencil, sign. 1105; Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, Krzywe Koło 7–9. Projekt adaptacji 3. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 100, ozalid/pencil, sign. 1107; Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, przekrój poprzeczny od Rynku – projekt adaptacji na Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz, 1 : 100, paper/ozalid, sygn. 1108;

Krzywe Koło 7–9. Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy, J. Zachwatowicz's studio, 1 : 100, paper/ozalid, sign. 1104, Archive of the Capital City of Warsaw. 24 Museum der Stadt Warschau. Museum AltWarschau, Alter Markt No. 32 Baryczka-Haus, No. 34 Schlichtinghaus, No. 36 zum Mohren, sign. 15852, The Collection of Polish Drawing, National Museum in Warsaw. 25 Sprawozdania z działalności muzeum m. Warszawy z jęz. niemieckim l. 1940–1944, Bericht des Museums der Stadt Warschau, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 654b, f. 4 26 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 72. 27 Description from an inventory of 32, 34, and 35 Old Town Market Square, carried out by Department of Polish Architecture and Art History of the Warsaw University of Technology, Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej…

Foundation of the Museum of Old Warsaw

did not require reinforcement. Wooden ceiling beams in were also fixed in all buildings, and an additional restoration of wooden staircase was carried out in the Baryczka House. The state of the building at no. 36 also called for a repair of the vaults and side walls, as well as for rebuilding the gable wall from the first floor up, for which bricks from the curtain wall were used (apart from the three buildings, the Museum also owned the city walls between the Wąski Dunaj and Nowomiejska Streets28). The pilasters between windows of the house no. 34 were rebuilt, without however damaging the building’s wall.

22.

The renovation works led to several interesting discoveries: on the first floor of the building no. 34, a coffer ceiling was revealed, and on the second floor – a beam ceiling with remnants of painted ornaments.29 There was one more polychrome ceiling in the building, while in the Baryczka House, a painted frieze was found near the ceiling on the first floor from the side of the Market Square. Jan Rutkowski30 initiated the conservation works on all polychromes. The frieze in the Baryczka House was restored according to the modern conservation guidelines: the missing patches were filled in without colour, in order to differentiate them from the original sections.31

The Museum during the Second World War The opening of the permanent exhibition at the Baryczka House was scheduled for 1940. The exhibition was meant to extend over twenty-six rooms: building no. 32 was supposed to hold plans and drawings representing the earliest history of the city, building no. 34 was to host objects documenting the activities of Warsaw’s guilds, while the building no. 36 – an exhibition on outstanding Poles associated with Warsaw.32 When the war broke out, the renovation works were still underway: the staircase in the building no. 34 had been disassembled, however a new one did not manage to be installed in time, the House Under the Negro still had a staircase that demanded demolition, while the annex by the Krzywe Koło Street was still in a raw state.33 23. During the occupation, the National Museum was merged with the Army Museum and in 1940 renamed to Museum der Stadt Warschau, while the Department in the Old Town Market Square was called Alt-Warschau.34 As the

19. Przekrój kamienicy Szlichtyngów,

Rynek Starego Miasta 34, pomiary i rysunek Bolesław Malisz i Leon Lejbman, rok akademicki 1931/1932, PW

Longitudinal section of the Szlichtyng House, 34 Old Town Market Square, measured and prepared by Bolesław Malisz and Leon Lejbman, 1931/1932 academic year, PW

28 Sprawozdania z działalności muzeum..., Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 654b. 29 The cost of the conservation works on the polychromes inside the building no. 34 was supposed to be 9,000 zlotys, Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta..., Archive of the National Museum in Warsaw, ff. 9, 18. 30 Jan Rutkowski (1881–1940), painting conservator, university professor. He graduated with distinction from the Royal Saxon School of Applied Art in Dresden, later ran the conservation workshop at the Museum of Greater Poland (later National Museum) in Poznań, and in 1922, became the director of the Painting Conservation Workshop at the Royal Castle. He worked, among others, on the conservation of Veit Stoß’s Altarpiece in Kraków. 31 Description of works carried out at that time can be found in Stanisław Żaryn’s book, which he based

on the oral reports from the construction works by Jan Zachwatowicz, F. Kułakowski, W. Szatkowski, cf. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., pp. 86–91. 32 “Jak będzie wyglądało Muzeum Warszawy na Starym Mieście,” Ekspres Poranny, 25 May 1939, quoted in: Andrzej Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006”, Almanach Muzealny 5 (2007), p. 12. 33 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., pp. 90–91. 34 The monthly reports submitted by Stanisław Lorentz to the commissioner of the National Museum, Alfred Schellenberg, constitute the main source of information about the fate of the Museum’s complex during the war, in: Sprawozdania z działalności muzeum m. Warszawy...

Foundation of the Museum of Old Warsaw

belki w stropach, a w kamienicy Baryczków przeprowadzono dodatkowo restaurację drewnianych schodów. Stan kamienicy nr 36 wymagał ponadto naprawienia sklepień i ścian bocznych, a także przemurowania ściany szczytowej od pierwszego piętra w górę, co wykonano z wykorzystaniem cegły z murów obronnych (poza trzema budynkami własnością muzeum były także mury miejskie między ulicami Wąski Dunaj i Nowomiejską28). W kamienicy nr 34 przemurowano filary między oknami, czego udało się dokonać bez niszczenia ściany budynku.

22.

W czasie remontu dokonano kilku interesujących odkryć: na pierwszym piętrze kamienicy nr 34 odsłonięto strop kasetonowy, a na drugim strop z bali z pozostałościami dekoracji malarskiej29. Oprócz tego w kamienicy znajdował się jeszcze jeden polichromowany strop, a w kamienicy Baryczków, na pierwszym piętrze od strony Rynku, malowany fryz pod sufitem. Jan Rutkowski30 rozpoczął prace konserwatorskie wszystkich polichromii. Fryz w kamienicy Baryczków odrestaurowano zgodnie z nowoczesną doktryną konserwatorską: brakujące miejsca zostały uzupełnione bez użycia koloru, tak aby odróżniały się od oryginalnych31.

Muzeum w czasie II wojny światowej Otwarcie stałej wystawy w kamienicy Baryczków planowano na rok 1940. Wystawa miała być pokazywana w 26 salach: w kamienicy nr 32 miały się znaleźć plany i rysunki przedstawiające najstarsze dzieje miasta, w kamienicy nr 34 przedmioty dokumentujące działalność warszawskich cechów, a pod numerem 36 wystawa o wybitnych Polakach, którzy związani byli z Warszawą32. W momencie wybuchu wojny nadal trwały prace remontowe: w kamienicy nr 34 rozebrano schody, ale nie zdążono wykonać nowych, w kamienicy Pod Murzynkiem wciąż stały schody również wymagające rozbiórki, a oficyna przy Krzywym Kole znajdowała się w stanie surowym33. 23. W czasie okupacji Muzeum Narodowe zostało połączone z Muzeum Wojska i przemianowane w 1940 roku na Museum der Stadt Warschau, a dział przy Rynku otrzymał nazwę Alt-Warschau34. Władzę nad wszystkimi oddziałami, jako komisaryczny kierownik, objął niemiecki historyk sztuki

28 Sprawozdania z działalności muzeum... 29 Prace konserwatorskie przy polichromiach wewnątrz kamienicy nr 34 miały wynieść 9000 zł, Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta..., k. 9, 18. 30 Jan Rutkowski (1881–1940), konserwator malarstwa, profesor uniwersytecki. Ukończył z wyróżnieniem Królewską Saską Szkołę Rzemiosł Artystycznych w Dreźnie, następnie kierował pracownią konserwatorską w Muzeum Wielkopolskim (późniejsze Muzeum Narodowe) w Poznaniu, a w 1922 r. został dyrektorem Pracowni Konserwacji Obrazów na Zamku Królewskim. Pracował m.in. przy konserwacji ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie. 31 Opis prac wykonanych w tym czasie można znaleźć w książce S. Żaryna, której autor opierał się na ustnej relacji z prac budowlanych J. Zachwatowicza,

F. Kułakowskiego, W. Szatkowskiego, por. S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 86–91. 32 Jak będzie wyglądało Muzeum Warszawy na Starym Mieście, „Ekspres Poranny”, 25.05.1939, za: A. Sołtan, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy 1936–2006, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 12. 33 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 90–91. 34 Głównym źródłem informacji na temat wojennych losów budynków muzeum są miesięczne raporty składane przez Stanisława Lorentza komisarzowi Muzeum Narodowego Alfredowi Schellenbergowi, w: Sprawozdania z działalności muzeum....

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

20. Drzwi i detale balustrady kamienicy

Szlichtyngów, Rynek Starego Miasta 34, pomiary i rysunek Bolesław Malisz i Leon Lejbman, rok akademicki 1931/1932, PW

Door and details of banisters in the building at 34 Old Town Market Square, measured and prepared by Bolesław Malisz and Leon Lejbman, 1931/1932 academic year, PW

Alfred Schellenberg35, chociaż Stanisław Lorentz dalej pełnił funkcję dyrek-

commissioner of Warsaw museums, Alfred Schellenberg35 assume govern-

tora Muzeum Narodowego36.

ance over all branches, although Stanisław Lorentz continued to work as the

Remont w kamienicach przy Rynku wstrzymano, ale pracownicy muzeum

director of the National Museum.36

starali się kontynuować najpilniejsze prace. W czasie pierwszych miesięcy

The renovation in the buildings in the Market Square was suspended, but

okupacji niemieckiej wykonano w budynkach prace o charakterze napraw-

the Museum employees nevertheless strove to continue the most urgent jobs.

czym, takie jak wstawienie brakujących szyb, reperacja okien i drzwi, znisz-

During the first months of German occupation, some reparatory works were

czonych w czasie kampanii wrześniowej w 1939 roku. Oprócz tego do obo-

carried out, including installation of missing window panes, repair of win-

wiązków pracowników należało również sprawowanie opieki nad murami

dows and doors destroyed during the 1939 September Campaign. The staff

miejskimi, których muzeum było właścicielem.

members were also in charge of maintaining the city walls that belonged to

Trzydziestego sierpnia 1940 roku Jan Zachwatowicz po raz kolejny podpi-

the Museum.

sał umowę na prace przy kamienicach rynkowych z Zarządem Miejskim. W jej

On 30 August 1940, Jan Zachwatowicz signed another contract with the

ramach powstać miały m.in. robocze rysunki obliczeń statycznych i konstruk-

City Board for work on the Market Square’s buildings. It covered, among oth-

cyjnych oraz sprawowany miał być nadzór nad całym projektem. Tym razem

ers, draft drawings of static and construction estimates, as well as supervision

wynagrodzenie za całość prac wynosiło już tylko 2 770 zł, wypłacane w trzech

of the entire process. This time, the contractor was to obtain only 2,770 zlotys,

ratach zaliczkowych po 700 zł, a cała suma dopiero po zakończeniu budowy.

paid out in three advance payments of 700 zlotys each, receiving the rest of

Z każdej wypłaty zatrzymywano 10% jako rodzaj kaucji, która miała być zwró-

the remuneration after the construction was completed. Ten percent of each

cona dopiero pół roku po zakończeniu całości robót „tytułem gwarancji nale-

payment was retained as deposit, to be returned six months after the finalisa-

życie wykonanych prac”37.

tion of the works, “by way of a guarantee of duly executed work.”37

Nowy budynek oficyny przy Rynku Starego Miasta 34 od strony Krzywe-

At the moment of the war outbreak, the new annex building at 34 Old Town

go Koła 9 znajdował się w momencie wybuchu wojny jeszcze w stanie su-

Market Square, looking out to 9 Krzywe Koło Street, still remained a raw rein-

rowej konstrukcji żelbetowej. Prace przy jego wykończeniu wznowiła firma

forced concrete structure. The finishing works on it were resumed by I. Kucze-

I. Kuczewskiego, a firma Instalator kontynuowała montowanie centralnego

wski’s company, while the company called Instalator continuedthe installa-

ogrzewania38. Do końca grudnia 1940 roku udało się wymurować całą fasadę,

tion of central heating.38 By the end of December 1940, the entire facade was

nadal prowadzone były prace nad konstrukcją żelbetową na parterze i pierw-

layed, while works on the reinforced concrete structure were still underway

szym piętrze oficyny. Nową oficynę ukończono najprawdopodobniej pod ko-

on the ground and first floors of the annex. The new annex was most probably

niec 1941 roku.

completed at the end of 1941.

24. 25.

Główny budynek Muzeum Narodowego został zamknięty dla zwiedzają-

The main building of the National Museum was closed to visitors, therefore

cych, dlatego też niemiecki komisarz muzeum wpadł na pomysł, aby otworzyć

the German commissioner of the Museum came up with the idea to open its

jego filię na Rynku Starego Miasta. Celem wystawy było pokazanie niemiec-

branch in the Old Town Market Square. The aim of the exhibition was to pres-

kiego wpływu na historię architektury Warszawy, a przebywający w okupowa-

ent German impact on the history of architecture in Warsaw, providing Ger-

nej Warszawie Niemcy mieliby gdzie spędzać wolny czas, jak motywował swój

mans residing in the occupied Warsaw with a place to spend their spare time, as

pomysł Schellenberg39. Zwrócił się on w tej sprawie aż do władz Generalnej

Schellenberg supported his idea.39 He even approached the authorities of the

35 Denkmalschutz im Distrikt Warschau – Referat für Museen und Denkmalpflege 1941–1944, sygn. 709, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 246. Alfred Schellenberg (1888–1957), niemiecki historyk sztuki i genealog. Przyjechał do okupowanej Warszawy w 1940 r. z Wrocławia, gdzie pracował w Państwowej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego. W Warszawie początkowo zajmował się sprawami administracyjnymi, a od 1941 r. został referentem do spraw kultury w miejskim urzędzie szkolnictwa. Zakres kompetencji Schellenberga stale się powiększał. Oprócz pełnienia funkcji komisarza Muzeum Narodowego do jego zadań należało sprawowanie kontroli nad warszawskimi muzeami, bibliotekami i archiwami, zabezpieczanie zbiorów dzieł sztuki w Warszawie, Radomiu i Lublinie, a także prowadzenie spraw związanych z ochroną zabytków. W 1942 r. osobiście wywiózł do Drezna

znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego insygnia koronacyjne Augusta III Sasa i Marii Józefy. Naukowo zajmował się działalnością Andreasa Schlütera w Warszawie. Współautor obok K. Grundmanna, Warschau, Krakau 1944, autor artykułu Warschau im Wandel der Stil w „Warschauer Kulturblätter”, 1943. 36 Sonderauftrag zur Sicherung der Kunstschätz 1941– 1942, sygn. 693, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 15. 37 Różne – archiwalne plany, listy… 38 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Oktober 1940, k. 2–3. 39 Korespondencja Muzeum m.st. Warszawy z Szefem Dystryktu i Referentem Kultury Miejskiego Urzędu Szkolnego, sygn. 681, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 1.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

35 Denkmalschutz im Distrikt Warschau – Referat für Museen und Denkmalpflege 1941–1944, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 709, f. 246. Alfred Schellenberg (1888–1957), German art historian and genealogist. He came to the occupied Warsaw in 1940 from Wrocław, where he worked at the State Academy of Fine and Applied Arts. In Warsaw, he initially took care of administrative matters, and in 1941, he became a clerk of cultural affairs at the Municipal Education Office. Schellenberg’s competences continued to expand. Apart from being the commissioner of the National Museum, he was also in charge of supervising Warsaw’s museums, libraries, and archives, securing artworks in Warsaw, Radom, and Lublin, as well as conducting works associated with preservation of historical monuments. In 1942, he personally transported the crown jewels of Augustus III of Poland and Maria Josepha. Academically,

he focused on the activities of Andreas Schlüter in Warsaw. He was a co-author, together with K. Grundmann, of the article “Warschau im Wandel der Stil” in Warschauer Kulturblätter, 1943. 36 Sonderauftrag zur Sicherung der Kunstschätz 1941– 1942, Archive of the National Museum in Warsaw sign. 693, f. 15. 37 Various – archival plans and letters... 38 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Oktober 1940, ff. 2–3. 39 Korespondencja Muzeum m.st. Warszawy z Szefem Dystryktu i Referentem Kultury Miejskiego Urzędu Szkolnego, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 681, f. 1.

Foundation of the Museum of Old Warsaw

21. Przekrój podłużny przez kamienicę

Pod Murzynkiem, Rynek Starego Miasta 36, pomiary i rysunek Stanisław Murczyński, Andrzej M. Zeniuk, rok akademicki 1930/1931, PW

Longitudinal section of the House Under the Negro, 36 Old Town Market Square, measured and prepared by Stanisław Murczyński, Andrzej M. Zeniuk, 1931/1932 academic year, PW

Guberni w Krakowie z prośbą o przydzielenie 500 000 zł na kontynuację re-

General Governorate with a request to assign 500,000 zlotys for the continua-

montu muzeum i zorganizowanie wystawy40. Schellenberg starał się nawet

tion of the renovation works and production of the exhibition.40 Schellenberg

odzyskać na wystawę obrazy Canaletta z widokami Warszawy wywiezione

even tried to retrieve Canaletto’s paintings showing views of Warsaw that were

w czasie wojny do Krakowa41.

sent to Kraków during the war, and include them in the show.41

W kamienicy Baryczków pokazywana miała być geograficzna i geologicz-

The Baryczka House was supposed to host the part of the exhibition fo-

na sytuacja Warszawy i rozwój miasta do XVII wieku, w kamienicy Szlich-

cusing on the geographical and geological situation of Warsaw and city’s de-

tyngowskiej – czasy rządów władców z dynastii saskiej42, a w kamienicy Pod

velopment since the 17th century, the Szlichtyng House – a part on the period

Murzynkiem – historia miasta w XIX i XX wieku. Oprócz tego w kamienicach

of Saxon rule,42 while the House Under the Negro – the history of the city in

planowane były gabinety prezentujące poszczególne epoki architektoniczne:

the 19th and 20th centuries. Apart from that, plans were made to decorate in-

wczesny barok, barok dojrzały, późny barok, rokoko, klasycyzm, biedermeier,

dividual offices in styles reflecting various architectural eras: early Baroque,

dzieje niemieckich rodów patrycjuszowskich żyjących w Warszawie, histo-

high Baroque, late Baroque, Rococo, Classicism, the Biedermeier, the history

rie cechów, sądownictwa, zwyczajów i tradycji43. Kolejna wystawa dotyczyć

of the German patriciate living in Warsaw, the history of guilds, the judici-

miała walki z bolszewizmem. Miały być na niej pokazywane zdobyte przez

ary, customs, and traditions.43 The next exhibition was to cover the struggle

Polaków w 1920 chorągwie i prezentowane obrazy z wojny polsko-bolszewic-

with Bolshevism. It was going to include flags taken over by Poles in 1920 and

kiej44. Żadna z zaplanowanych wystaw najprawdopodobniej nie odbyła się

paintings from the Polish-Soviet War.44 Most likely none of the planned exhi-

w zaplanowanym kształcie.

bitions was eventually presented in the intended form.

W roku 1941 dokonano reorganizacji zbiorów. W kwietniu przeniesiono

In 1941, the collections were reorganised. In April, exhibits related to the

eksponaty związane z historią Warszawy z gmachu Muzeum Narodowego

history of Warsaw were moved from the National Museum’s building in the

w Alejach Jerozolimskich do budynków muzealnych przy Rynku i wystawio-

Jerozolimskie Avenues to the Museum buildings in the Old Town Market

no je prowizoryczne we frontowych kamienicach45. Oprócz tego w muzeum

Square and arranged into a makeshift exhibition in the front buildings.45

znalazło się również wyposażenie zniszczonej we wrześniu 1939 roku kamie-

Moreover, the Museum also received furnishings from the Fukier House at

nicy Fukierowskiej przy Rynku Starego Miasta 27, przeniesione tu w grudniu

27 Old Town Market Square, which was destroyed in 1939. The furniture, as

1940 roku, a także zbiory zlikwidowanego Towarzystwa Miłośników Histo-

well as collection of the Warsaw Historical Society from the Dukes of Mazovia

rii z kamienicy Książąt Mazowieckich, Rynek Starego Miasta 3146. W styczniu

House at 31 Old Town Market Square, was moved here in December 1940.46

1940 roku trafiły tam także zbiory tzw. Muzeum Zamkowego składające się ze

In January 1940, the collections of the so-called Castle Museum, compris-

znalezisk wydobytych podczas prac konserwatorskich na Zamku Królewskim

ing findings retrieved during conservation works at the Royal Castle, as well

oraz planów i modeli. Na Rynek przeniesiono również zamkowe archiwum

as plans and architectural models, were also added. The Royal Castle’s con-

budowlano-konserwatorskie, które w styczniu 1942 roku zostało przekazane

struction and conservation archives were also moved to the Old Town Market

do Archiwum Akt Dawnych47.

Square, and in 1942 handed over to the Archives of Historical Records.47

W związku z napiętą sytuacją polityczną od maja 1941 roku przygotowy-

Due to the tense political situation, from May 1941 the basements were

wano piwnice do pełnienia funkcji schronów przeciwlotniczych, zaciemniono

being prepared for the use as air-raid shelters: windows were blacked out

okna specjalnym papierem i zabezpieczono muzeum na wypadek pożaru48.

with special paper and the Museum’s site was fire protected.48 The renova-

Nadal prowadzono jednak prace przy przebudowie kamienic. Jedną z ważniej-

tion works in the buildings were however still going on. The reconstruction of

szych inwestycji była rekonstrukcja drewnianych drzwi wejściowych wyko-

wooden entrance door, based on the historical drawings (they were certainly

nana na podstawie historycznych rysunków (posiłkowano się nimi na pewno

used whilst renovating the House Under the Negro) was one of the major in-

w przypadku drzwi kamienicy Pod Murzynkiem). W sierpniu 1941 roku ko-

vestments. In August 1941, the magistrate’s Building Department’s commis-

misja z Wydziału Budowlanego magistratu przyjęła gotowe drzwi do trzech

sion approved the finished doors of the three Museum buildings. Only in the

kamienic muzealnych. Tylko w odniesieniu do drzwi do kamienicy Pod Mu-

case of the door of the House Under the Negro some concerns were reported,

rzynkiem zgłoszono drobne uwagi i jeszcze w tym samym miesiącu dokonano 40 Tamże, k. 43. 41 Das ehemalige polnische National Museum 1941–1942, sygn. 690, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 23–26. 42 Tamże, k. 41. 43 Tamże, k. 42. 44 Korespondencja kulturelle Angelegenheiten, sygn. 711, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 267.

45 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau 1941, s. 2; Muzeum m. Warszawy, l. 1939–1944, sygn. 654a, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, k. 13. 46 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau für April 1941, k. 3. 47 Tamże, k. 11. 48 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Mai 1941, k. 8.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

40 Ibid., f. 43. 41 Das ehemalige polnische National Museum l. 1941–1942, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 690, ff. 23–26. 42 Ibid., f. 41. 43 Ibid., f. 42. 44 Kulturelle Angelegenheiten, correspondence, Archive of the National Museum in Warsaw sign. 711, f. 267.

45 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau 1941, p. 2; Museum of the City of Warsaw, 1939–1944, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 654a, f. 13. 46 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für April 1941, f. 3. 47 Ibid., f. 11. 48 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Mai 1941, f. 8.

Foundation of the Museum of Old Warsaw

22. Dziedziniec kamienicy Szlichtyngów podczas przebudowy (po wojnie kolumnada została przedłużona), 1939 r., NAC

Courtyard of the Szlichtyng House during the reconstruction works (the colonnade was extended after the war), 1939, NAC

23. Rynek Starego Miasta zrujnowany

w wyniku niemieckich nalotów we wrześniu 1939 r. Rusztowania na kamienicy Montelupich, Rynek Starego Miasta 42 i Pod Murzynkiem, Rynek Starego Miasta 36, fot. Leonard Sempoliński, 1939 r., IS PAN

Old Town Market Square destroyed in result of German air raids of September 1939. The scaffolding on the Montelupi (42 Market Square) and Under the Negro (36 Market Square) Houses, photo by Leonard Sempoliński, 1939, IS PAN

niezbędnych poprawek. Drzwi zostały wykonane z desek dębowych oraz oksydowanej żelaznej blachy, z których zdobione były klamki, kołatki i zawiasy. W kamienicy Pod Murzynkiem zamontowano również nową stolarkę okienną z bejcowanego jesionu49. Oprócz tego we wszystkich kamienicach w czasie wojny wymieniono okna: w kamienicach Szlichtyngowskiej i Pod Murzynkiem wykonano tę operację w lipcu 1942 roku50. W sierpniu 1942 roku rozpoczęto prace konserwatorskie przy malowidłach znajdujących się w kamienicy Szlichtyngowskiej: na stropie kasetonowym na pierwszym piętrze, na drewnianym stropie belkowym sali frontowej, również na pierwszym piętrze, i na płaskim stropie sali frontowej na drugim piętrze. Stan zachowania malunku na drugim piętrze był najgorszy, dlatego właśnie od niego rozpoczęto konserwację51. Do tych prac zatrudniono konserwatora Leonarda Pękalskiego52, malarza Jana Sokołowskiego53 i Edmunda Burkego54. Prace nad stropem belkowym wznowiono w maju 1943 roku. Jednocześnie konserwator Leonard Pękalski wraz z Feliksem Koneckim55 i Edmundem Burkem wykonywali prace zabezpieczające przy suficie kasetonowym w sali od strony podwórza na pierwszym piętrze56.

26.

W październiku 1942 roku Wydział Budowlany przyznał muzeum kredyt na konserwację malowidła z XVIII wieku na suficie w sali frontowej na pierwszym piętrze kamienicy Schlichtyngowskiej. Konserwatorem zatrudnionym do wykonania tego zadania był znów Leonard Pękalski57. W ramach kredytu możliwa była konserwacja tylko połowy malowidła, którą zakończono w listopadzie 1942 roku58. Dalsze prace wznowiono w czerwcu następnego roku. Wypełniono wtedy rysy w drewnie i uzupełniono brakujące fragmenty. Malowidło zostało oczyszczone, zabezpieczone odpowiednią fiksatywą i umyte emulsją woskowo-jajeczną. Jeszcze w tym samym miesiącu Wydział Budowlany dokonał inspekcji malowideł – skontrolowano dotychczasowe prace konserwatorskie i wydano pozwolenie na zagruntowanie części malowidła, które utraciły pierwotną kolorystykę i musiały zostać przygotowane do dalszych prac uzupełniających59. Prace wznowiono w październiku 1943 roku60. W sierpniu 1943 roku rozpoczęła się konserwacja belkowanego stropu (bez polichromii) kamienicy Pod Murzynkiem61.

49 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1941, k. 2–4. 50 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für Juli 1942, k. 2. 51 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1942, k. 2–3. 52 Leonard Pękalski (1896–1944), malarz, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. 53 Jan Sokołowski (1904–1953), malarz i taternik, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, studiował malarstwo i historię sztuki w Krakowie, brał udział m.in. w pracach konserwatorskich na Wawelu. 54 Edmund Burke (1912–1999), malarz i grafik, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, uczeń Felicjana Szczęsnego Kowarskiego i Leonarda Pękalskiego.

55 Feliks Konecki (1873–1960), malarz i konserwator, prowadził m.in. konserwację fresków w kościele św. Anny na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. 56 Sprawozdania z działalności muzeum..., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Mai 1943, k. 2–3. 57 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für Oktober 1942, k. 4. 58 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für November 1942, k. 2. 59 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für Juni 1943, k. 2. 60 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für Oktober 1943, k. 2. 61 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1943, k. 2.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

24. Okładka planów przebudowy kamienic Cover of the plans of converting the nr 32, 34, 36 na Muzeum Dawnej Warszawy – wersja przygotowana dla władz okupacyjnych przez Jana Zachwatowicza, ok. 1940 r., MNW

buildings nos. 32, 34, and 36 into the Museum of Old Warsaw – a version prepared for the occupying forces by Jan Zachwatowicz, ca. 1940, MNW

and the essential amendments were implemented in the same month. The door was made out of oak planks and oxidised iron sheet, which was used for handles, knockers, and hinges. New window wood-frames, made of varnished ash, were also installed in the House Under the Negro.49 Moreover, windows in all buildings were refitted during the war: in the Szlichtyng House and House Under the Negro this was carried out in July 1942.50

26.

In August 1942, conservation on the paintings in Szlichtyng House were commenced: on the first floor coffer ceiling, the wooden ceiling in the front room, also on the first floor, and on the flat ceiling in the second floor front room. The painting on the second floor was in the worst state of preservation, therefore it was the first one to undergo conservation.51 The conservator Leonard Pękalski,52 the painter Jan Sokołowski,53 and Edmund Burke54 were hired for this job. Works on the beam ceiling were resumed in May 1943. Leonard Pękalski, together with Feliks Konecki55 and Edmund Burke, simultaneously carried out the securing works on the coffer ceiling in first floor room from the courtyard’s side.56 In October 1942, the Building Department granted the Museum a loan for conservation of the 17th century ceiling painting in the first floor front room’of the Szlichtyng House. Leonard Pękalski was once again hired for this job.57 The loan enabled conservation of only one half of the painting, which was completed in November 1942.58 The works were restarted in June of the following year, at which time the wood cracks were filled and the missing elements were replaced. The painting was cleaned, varnished, and washed with a wax and egg emulsion. The Building Department inspected the paintings in the same month, reviewing the conservation works carried out to date, and issuing a permission to prime the parts of the painting which had lost their original colours and needed to be prepared for further complementary works.59 The works were resumed in October 1943.60 In August 1943, conservation works on the beam ceiling (without the polychromes) in the House Under the Negro were started.61 The issues of heating in the buildings throughout winter and insulation of the central heating pipes posed a grave challenge to the Museum. In November 1942, the temperature inside the front buildings became so low that the employees’ offices were moved to two small rooms on the first floor of the

25. Kamienice Muzeum Dawnej

Warszawy podczas remontu, fot. Jerzy Łuczyński, marzec 1941 r., NAC

Buildings of the Museum of Old Warsaw during the renovation works, photo by Jerzy Łuczyński, March 1941, NAC

49 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1941, ff. 2–4. 50 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Juli 1942, f. 2. 51 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1942, ff. 2–3. 52 Leonard Pękalski (1896–1944), painter, professor at the Academies of Fine Arts in Kraków and Warsaw. 53 Jan Sokołowski (1904–1953), painter and mountaineer, professor at the Academy of Fine Arts in Warsaw, he studied painting and art history in Kraków, and took part in, among others, conservation works at Wawel. 54 Edmund Burke (1912–1999), painter and graphic designer, professor at the Academy of Fine Arts in Warsaw, student of Felicjan Szczęsny Kowarski and Leonard Pękalski.

55 Feliks Konecki (1873–1960), painter and conservator, he worked on, among others, the conservation of frescoes at the St. Anna Church in Krakowskie Przedmieście, Warsaw. 56 Sprawozdania z działalności muzeum…, Bericht des Museums der Stadt Warschau für Mai 1943, ff. 2–3. 57 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Oktober 1942, f. 4. 58 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für November 1942, f. 2. 59 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Juni 1943, f. 2. 60 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Oktober 1943, f. 2. 61 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1943, f. 2.

Foundation of the Museum of Old Warsaw

Poważnym wyzwaniem dla muzeum była kwestia ogrzewania budynków zimą oraz izolacja rur centralnego ogrzewania. W listopadzie 1942 roku w budynkach frontowych temperatura była tak niska, że biura pracowników muzeum przeniesiono do dwóch małych pomieszczeń na pierwszym piętrze w oficynie Krzywe Koło 7 62. Dużym problemem było zawilgocenie pomieszczeń, przede wszystkim w części piwnicznej. W lipcu 1941 roku odbyła się akcja osuszania piwnic, która jednak nie przyniosła oczekiwanych rezultatów63. W sierpniu 1941 roku z powodu zawilgocenia pomieszczenia na parterze urządzono gabinet dla kustosza muzeum na trzecim piętrze domu Baryczków64. W związku z niewykończonymi robotami murarskimi przy oficynie Krzywe Koło 9 dochodziło do zalewania budynków frontowych, dlatego też w listopadzie 1943 roku rozpoczęto wznoszenie muru zabezpieczającego65. We wrześniu 1943 roku doszło w kamienicy Baryczków do włamania. Po tym incydencie zamontowano w oknach części parterowej kraty o współczesnych formach, które miały niebawem zostać zastąpione historyzującymi. W tym samym czasie został również naprawiony dach kamienicy: usunięto zniszczone dachówki i położono nowe66. Na remont w Muzeum Dawnej Warszawy w czasie wojny wydano łącznie w kolejnych latach budżetowych: 150 000 zł w 1939/1940 roku, 38 000 zł w 1940/1941 roku i 50 000 zł w 1941/1942 roku67. Wydarzeniem, które na pewno w dużym stopniu wpłynęło na prowadzone prace, było aresztowanie 19 stycznia 1941 roku kustosza muzeum Antoniego Wieczorkiewicza, u którego znaleziono nielegalne gazety. Wraz nim aresztowano jego asystenta Antoniego Dembowskiego68 i wolontariusza Zygmunta Manna69. Obowiązki Wieczorkiewicza przejął Jan Morawiński70, a Zygmunt Miechowski71 został mianowany jego zastępcą72. W maju 1942 roku Stanisław Lorentz wraz z rodziną został wyrzucony z mieszkania przy ulicy Kredytowej i zamieszkał w oficynie kamienicy Baryczków przy ulicy Krzywe Koło 7,

62 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für November 1942, k. 2. 63 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für Juli 1941, k. 3–4. 64 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1941, k. 3. 65 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für November 1943, k. 2. 66 Tamże, Bericht des Museums der Stadt Warschau für September 1943, k. 2–3. 67 A. Sołtan, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006, dz. cyt, s. 13. 68 S. Lorentz, W Muzeum i gdzie indziej..., dz. cyt., s. 42. 69 A. Sołtan, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006, dz. cyt., s. 13. 70 Jan Morawiński (1907–1949), historyk sztuki, muzeolog, absolwent teologii i historii sztuki. Od czerwca 1939 r. pracował w Muzeum Narodowym, a we wrześniu 1939 r. kierował obroną przeciwlotniczą muzeum. W czasie wojny m.in. sprawował opiekę nad zbiorami w pałacach w Natolinie i w Wilanowie, dokumentował wraz Zygmuntem Miechowskim niszczenie Zamku

Królewskiego oraz inwentaryzował przetapiane zabytkowe dzwony kościelne. Uczestniczył w zabezpieczeniu zbiorów Muzeum Narodowego w 1944 r. Po wojnie został kierownikiem Muzeum w Wilanowie, oddziału Muzeum Narodowego i na polecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki prowadził rewindykację dóbr kultury w Berlinie. 71 Zygmunt Miechowski (1913–1944), historyk sztuki. Rozpoczął studia z historii sztuki i filologii klasycznej w 1936 r. i pracował jako asystent w Muzeum Narodowym. W czasie wojny walczył w kampanii wrześniowej, uczestniczył w dokumentowaniu wyposażenia Zamku Królewskiego niszczonego i rabowanego przez Niemców, inwentaryzował zbiory wywożone z Muzeum Narodowego. Na dzień przed wybuchem powstania warszawskiego ukończył studia z historii sztuki na tajnych kompletach u profesora Zygmunta Batowskiego. Podczas powstania objął opiekę nad Muzeum Dawnej Warszawy i ratował zbiory sztuki znajdujące się na Starym Mieście. 72 Sprawozdania z działalności muzeum..., k. 2.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

26. Strop polichromowany w sali

frontowej na II piętrze kamienicy Szlichtyngów podczas konserwacji, fot. Leonard Pękalski, 1942 r. (?), IS PAN

Polychrome ceiling in the front room on the second floor of Szlichtyng House during the conservation work, photo by Leonard Pękalski, 1942 (?), IS PAN

obok Zygmunta Miechowskiego73. Miechowski sprawował opiekę nad Mu-

7 Krzywe Koło annex.62 Moisture in the rooms, especially in the basement

zeum Dawnej Warszawy również w 1944 roku w czasie powstania warszaw-

part, was a big problem. In July 1941, an attempt to dry out the basements was

skiego74, podczas gdy Morawiński zajmował się zabezpieczaniem zbiorów

made, however it did not bring the expected results.63 Due to the increasing

Muzeum Narodowego. Z tego okresu zachowały się jego notatki, które dobrze

damp in the ground floor room, the office of the Museum’s curator was ar-

obrazują to, co działo się w tym czasie na Starym Mieście.

ranged on the third floor of the Baryczka House in August 1941.64 The front

27.

buildings were repeatedly flooded as a result of incomplete brickwork at the 5 VIII

9 Krzywe Koło annex, which led to an erection of a securing wall, initiated in

Noc zimna. Na niebie nie widać większych łun. Daremnie wyglądamy

November 1943.65 In 1943, the Baryczka House was broken into. After that in-

jakichkolwiek oznak „natychmiastowej pomocy”. [...] Bombardowa-

cident, modern grating was mounted in the ground floor windows, with the

nie stolicy. [...]

intention of substituting it for historicising one within a short period of time. The building’s roof was also repaired at the same time: the damaged tiles were removed and new ones were laid.66

9 VIII [...] Bombardowanie St. M. Nowomiejska, Sz. Dunaj, Piekarska. Noc

The sums spent on the renovation works at the Museum of Old Warsaw during the war totalled at 150,000 zlotys in the 1939/1940 fiscal year, 38,000

pod ostrzałem. [...].

zlotys in 1940/1941, and 50,000 in 1941/1942.67 The conducted works were definitely strongly affected by the apprehen-

10 VIII Noc. Mój pokój. Ranek deszcz, przecieka zniszczony częściowo dach

sion of the Museum’s curator, Antoni Wieczorkiewicz, which took place on

Baryczków. [...] Ostrzeliwanie St. Miasta z Pragi. [...]

19 January 1941 following the discovery of illegal newspapers in his apartment. His assistant, Antoni Dembowski,68 and the volunteer Zygmunt

11 VIII

Mann,69 were arrested together with him. Jan Morawiński70 took over Wiec-

[...] ok. 3ej ostrzeliwanie Starego Miasta artylerią. Nastrój w schronie.

zorkiewicz’s responsibilities, while Zygmunt Miechowski71 became his dep-

Wiadomości z frontu (Zamek, zdobywanie barykad na Świętojańskiej

uty.72 In May 1942, Stanisław Lorentz and his family were evicted from the

i Piwnej). Pomoc ?? – S.O.S. Pali się gdzieś na Piwnej, Zamek znowu

apartment on Kredytowa Street, and moved in to the annex of the Baryczka

względnie spokojny, ale zdają sobie wszyscy sprawę z powagi sytuacji.

House at 7 Krzywe Koło Street, next door to Zygmunt Miechowski.73 The lat-

Jest źle. Rynek mocno ucierpiał od pocisków. To dzień 11sty. To już

ter also supervised the site of the Museum of Old Warsaw in 1944, during the

ostateczny czas. Z pozbawionym chwilami własnego udziału zacieka-

Warsaw Uprising,74 while Morawiński took care of securing the National Mu-

wieniem myślę, jak to się może zakończyć. Nalot. Kamienica na Rynku

seum’s collections. His notes from that period, which illustrated the events in

Nr 11 poszła. [...] Wieczorem nastroje paniczne. [...] Całą noc czuwam.

the Old Town, have been preserved.

27.

12 VIII Zamek od wczoraj opanowany, walki o barykady na ul. Świętojańskiej i Piwnej, Nowomiejska już zagrożona i niebezpieczna. Rynek mocno zharatany, trzyma się jeszcze jako całość. Pali się katedra. Kamienica XX Mazowieckich uszkodzona. Cały dzień artyleria. Miotacze min. Wojsko wróciło jeszcze i dzień na ogół przebiegł podobnie jak wczoraj. Trzeba tylko siedzieć w schronie, bo odłamki lecą naokoło. [...] 13 VIII Wojsko nie wróciło już. Dzień ponury i głośny. Ok. 1ej zrobiłem wypad na Podwale. Zobaczyłem wszystkich. Sytuacja terenowa bez zmian. Barykady utrzymane. Wróciłem z grupą ludzi, która zabrała zasadniczo „wszystko”. Staramy się we własnym zakresie usunąć bałagan.

73 S. Lorentz, W Muzeum i gdzie indziej..., dz. cyt., s. 28.

74 Por. M. Wróblewska, Fotografie ruin. Ruiny fotografii 1944–2014. Ruins in Photographs. Photographs in Ruins, Warszawa 2014.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

62 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für November 1942, f. 2. 63 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für Juli 1941, ff. 3–4. 64 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für August 1941, f. 3. 65 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für November 1943, f. 2. 66 Ibid., Bericht des Museums der Stadt Warschau für September 1943, ff. 2–3. 67 Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006,” p. 13. 68 Lorentz, W Muzeum i gdzie indziej..., p. 42. 69 Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006,” p. 13. 70 Jan Morawiński (1907–1949), art historian, museologist, graduate of theology and art history. He worked at the National Museum from June 1939, and in September 1939, he led the air raid defense of the Museum. During the war he was in charge, among others, for collections at the Natolin and Wilanów Palaces, together with Zygmunt Miechowski, he documented the destruction of the Royal Castle and inventoried the recast

historic church bells. He took part in securing the works of the National Museum, and conducted the reclamation of cultural goods in Berlin under commission of the Ministry of Culture. 71 Zygmunt Miechowski (1913–1944), art historian. In 1936, he commenced studies in art history and classical philology and worked as an assistant at the National Museum. During the war, he took part in the September Campaign, participated in documenting the contents of the Royal Castle, damaged and robbed by Germans, he inventoried the collections transported out of the National Museum. He completed studies in art history at the underground classes with Zygmunt Batowski. During the Warsaw Uprising, he took care of the Museum of Old Warsaw and saved art collections located in the Old Town. 72 Sprawozdania z działalności muzeum m. Warszawy z jęz. niemieckim l. 1940–1944, Archive of the National Museum in Warsaw, sign. 654b, f. 2. 73 Lorentz, W Muzeum i gdzie indziej..., p. 28. 74 Cf. Magdalena Wróblewska, Fotografie ruin. Ruiny fotografii 1944–2014. Ruins in Photographs. Photographs in Ruins (Warsaw, 2014).

Foundation of the Museum of Old Warsaw

5 August A cold night. No major glows visible in the sky. We await any signs of “immediate help” in vain. […] The bombing of the capital. […] 9 August [...] Bombing of the O. T. Nowomiejska, Sz. Dunaj, Piekarska. A night under fire. […]. 10 August Night. My room. Morning, rain, the partially destroyed Baryczka roof is leaking. [...] The O. Town is cannonaded from Praga. […] 11 August [...] ca. 3 o’clock the Old Town is cannonaded with artillery. The atmosphere in the bunker. News from the front (Castle, conquering the barricades in Świętojańska and Piwna). Help ?? – SOS There is a fire somewhere in Piwna Street, the Castle is again relatively calm, however everyone is aware of the gravity of this situation. It is bad. The Square was heavily harmed by the bullets. It is the 11th day. This is the end. In the moments when I am not involved, I wonder how can this end. An air raid. The building at 11 Old Town Market Square is gone. […] Panic attacks in the evening. […] I stay awake all night. 12 August The castle is occupied since yesterday, battles over the barricades in Świętojańska and Piwna, Nowomiejska is now under threat and unsafe. The Square is heavily mutilated, but still holds together. The cathedral is burning. The Dukes of Mazovia House is damaged. Artillery all day long. Mine launchers. The army returned once again and the day looked similar to yesterday. One just needs to sit in the bunker, because the debris is flying around. […] 27. Fragment notatek Zygmunta

Miechowskiego, Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944, APW

An excerpt from Zygmunt Miechowski’s Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944 [Jottings From the Period of the 1944 Warsaw Uprising], APW

13 August The army hasn’t come back. A grim and loud day. About 1 o’clock I passed by Podwale. I saw everyone. It’s all still the same in the field. The barricades are up. I came back with a group of people who basically took “everything.” We try to clean up the mess on our own. 15 August […] accommodating the civilians from Bugaj. A relatively calm night. [...] 16 August We are mortared at dawn (seven bullets, a dud in the attic of the Baryczka House). People from the first floor run downstairs to the bunker. It gets a bit hellish. Somehow falls into place. I am in Podwale at 1 o’clock.

Foundation of the Museum of Old Warsaw

15 VIII

The news (“east of Praga the suburbs of Warsaw”). […] A firing from

[...] kwaterunek ludności cywilnej z Bugaja. Noc względnie spokojna.

time to time […].

[...] 21 August 16 VIII

The rooms at the Baryczka House have been occupied. I am moving the

O świcie dostajemy obstrzał z moździerzy (7 pocisków, na strychu u Ba-

Jabłonna boxes to the basement. Fire of the Dukes of Mazovia and Fuk-

ryczków niewypał). Ludzie z I piętra zbiegają do schronu. Małe piekło.

ier Houses, the basements are flooded. Crowds in the shelter.

Jakoś się układa. O 1ej jestem na Podwalu. Wieści („Na wschód od Pragi przedmieścia Warszawy”). [...] Od czasu do czasu obstrzał [...].

20 August Bombing of the Old Town Market Square buildings. The pyrotechni-

21 VIII

cians transport the objects etc. to the basements. At night (around

Zajęcie kwatery pod Baryczkami. Przenoszę skrzynie Jabłonny do piw-

1 o’clock), a fire of the building on the corner of Celna Street and

nic. Pożar kamienicy XX Mazowieckich i Fukiera, zalew piwnic. Natłok

O. Town.

w schronie. 22 August 20 VIII

Fire of the house no. 38 at dawn. Our roof at no. 36 on fire. Warsaw

Bombardowanie kamienic przy rynku. Przenoszą rzeczy muzealne itp.

from the top of the building (churches, St. Kazimierz, Praga, the Cas-

do piwnic pirotechnicy. W nocy (ok. 1ej) pożar kamienicy na rogu Cel-

tle). […] Planes, Nebelwerfers, fires at 5 and 3 Krzywe Koło. Fire of the

nej i St. Miasta.

36 O. T.. Silence in the afternoon (dinner). In the evening, Boleść is under attack. […] I am sleeping in the shelter under the Baryczka House.

22 VIII

Warszawianka in the evening (an article about the damages in the Old

O świcie pożar kamienicy 38. Pożar na naszym dachu Nr 36. Warszawa

Town). […]

ze szczytu kamienicy (kościoły, Sakramentki, Praga, Zamek). [...] Samoloty, szafy, pożary Krzywe Koło 5 i 3. Pożar St. M. 36. Po południu

28 August

cisza (obiad). Wieczorem atak na Boleść. [...] Śpię w schronie pod Ba-

Fire at the Baryczka House.75

ryczkami. „Warszawianka” wieczorem (artykuł o zniszczeniach StareMiechowski’s diary ends on 24 September 1944. On that day, its author was

go Miasta). [...]

heavily injured in the courtyard of the Architecture Department of the Warsaw University of Technology; he died one day later.

28 VIII Pożar u Baryczków75. Pamiętnik Miechowskiego kończy się 24 września 1944 roku. Tego dnia jego autor, ratując zbiory, został ciężko ranny na dziedzińcu Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej; zmarł dzień później.

75 Z. Miechowski, Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944, sygn. 1085, Archiwum Państwowe w Warszawie.

Powstanie Muzeum Dawnej Warszawy

75 Zygmunt Miechowski, Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 1085.

Foundation of the Museum of Old Warsaw

Zniszczenia i początki odbudowy

Damages and the Beginnings of Reconstruction

Organizacja odbudowy Straty Warszawy w czasie II wojny światowej szacowane są na 70−80% przedwojennej zabudowy1. Architektura Starego Miasta została zniszczona przede wszystkim w czasie powstania warszawskiego między 1 sierpnia a 2 października 1944 roku; straty w zabudowie sięgnęły 90%. Ostateczne unicestwienie wielu budynków nastąpiło tuż po upadku powstania, kiedy specjalne oddziały niemieckiego wojska wysadzały ocalałe obiekty. Zabudowa staromiejska uległa kompletnemu zniszczeniu. 28. 29. W styczniu 1945 roku Jan Zachwatowicz rozpoczął organizację Biura Odbudowy Stolicy (BOS), którego celem była nie tylko szybka odbudowa zniszczonego miasta, ale i nadanie mu odmiennej niż przedwojenna formy. Buro Odbudowy Stolicy oficjalnie zainaugurowało działalność 14 lutego 1945 roku. W jego skład wchodziło 11 działów, wśród których dla architektury historycznej szczególne znaczenie miał Wydział Architektury Zabytkowej (WAZ). Zachwatowicz, który pełnił równocześnie funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków, jeszcze w tym samym roku objął funkcję kierownika WAZ, a obowiązki szefa BOS-u przejął Roman Piotrowski2. Wydział Architektury Zabytkowej zajmował się rekonstrukcjami historycznych budynków i istniał do 1947 roku. Kontynuatorem jego działań był powstały w tym samym roku Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy pod kierunkiem Piotra Biegańskiego3.

Organization of the reconstruction An estimate of 70-80 percent of Warsaw’s pre-war buildings was lost in the Second World War.1 Most of Old Town’s architecture was destroyed during the Warsaw Uprising, between 1 August and 2 October 1944; the losses reached 90 percent. Many buildings were ultimately destroyed right after the fall of the Uprising, when the special forces of the German army blew up the remainingsites. The Old Town buildings were completely destroyed. 28. 29. In January 1945, Jan Zachwatowicz initiated the formation of the Warsaw Reconstruction Office, whose aim was not just to quickly reconstruct the demolished city, but also to redesign it in regards to its pre-war shape. The Warsaw Reconstruction Office was officially launched on 14 February 1945. It comprised eleven departments, out of which the Department of Historical Architecture was of major importance for the old architecture. Zachwatowicz, who simultaneously worked as the General Conservator of Historical Monuments, assumed the position of the manager of the Department of Historical Architecture, while Roman Piotrowski took over as its head of Warsaw Reconstruction Office.2 The Department of Historical Architecture, which operated until 1947, took care of reconstructions of historical buildings. Its activities were continued by the Conservation Office of the Capital City of Warsaw, directed by Piotr Biegański.3

1 Raport o stratach wojennych Warszawy, Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa 2004 [publikacja elektroniczna], http://www.um.warszawa.pl/sites/ default/files/Raport_o_stratach_wojennych_Warszawy. pdf [dostęp 25.08.2016]. W związku z powojennymi wyburzeniami dziewiętnastowiecznej zabudowy precyzyjne liczby są do dziś przedmiotem dyskusji. Temat poruszany był do tej pory w: J. Sujecki, Powojenne wyburzenia nadal tematem tabu?, „Kronika Warszawy”, 1996, nr 1/2; J. Majewski, T. Markiewicz, Warszawa nieodbudowana, Warszawa 1998; J. Bojarski, Z kilofem na kariatydę. Jak nie odbudowano Warszawy, Warszawa 2013. 2 P. Majewski, Ideologia i konserwacja: architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa 2009, s. 36, 40. Roman Piotrowski (1895–1988), architekt, polityk. Studiował na

politechnikach we Lwowie i w Warszawie. Przed wojną pracował jako architekt Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Towarzystwa Osiedli Robotniczych, a w czasie wojny w Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej. Po wojnie w latach 1945–1949 kierował Biurem Odbudowy Stolicy, a w latach 1945–1947 był wiceprezydentem Warszawy. 3 Piotr Biegański (1905–1986), architekt, ukończył studia na Politechnice Warszawskiej i w czasie wojny obronił doktorat o architekturze Antoniego Corazziego. Po wojnie pracował w Wydziale Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy, a w latach 1947–1954 był kierownikiem Urzędu Konserwatorskiego m.st. Warszawy. W latach 1960–1964 pełnił funkcję dziekana Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.

1 Report on the war losses in Warsaw published in the electronic version by Municipality of Warsaw (Warsaw, 2004), http://www.um.warszawa.pl/ sites/default/files/Raport_o_stratach_wojennych_ Warszawy.pdf [accessed 25 August 2016]. Due to the post-war damages of the 19th century architecture, the exact numbers are still debated. So far, the subject has been covered in: Janusz Sujecki, “Powojenne wyburzenia nadal tematem tabu?”, Kronika Warszawy 1/2 (1996); Jerzy S. Majewski, Tomasz Markiewicz, Warszawa nieodbudowana (Warsaw, 1998); Artur Bojarski, Z kilofem na kariatydę. Jak nie odbudowano Warszawy (Warsaw, 2013). 2 Piotr Majewski, Ideologia i konserwacja: architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu (Warsaw, 2009), pp. 36, 40. Roman Piotrowski (1895–1988), architect, politician. He studied at the Lviv

Polytechnical School and Warsaw University of Technology. Before the war, he worked as an architect for the Social Insurance Company and for Workers’ Housing Association, while during the war, for the Workshop for Architecture and Urban Planning. After the war, in 1945-1939, he led the Warsaw Reconstruction Office, while in 1945-1947, he was the vice Mayor of Warsaw. 3 Piotr Biegański (1905–1986), architect, he graduated from the Warsaw University of Technology and during the war defended his PhD thesis on the architecture of Antonio Corazzi. After the war, he worked at the Department of Architecture of the Warsaw Reconstruction Office, while in 1947-1954, he managed the Conservation Office of the capital city of Warsaw. In 1960-1964, he worked as the dean of the Architecture Department of the Warsaw University of Technology.

28. Widok z ul. Jezuickiej w kierunku strony Dekerta, fot. Alfred Funkiewicz, 1945 r., MW

View from Jezuicka Street towards Dekert’s Side, photo by Alfred Funkiewicz, 1945, MW

Inwentaryzacja zniszczeń W marcu 1945 roku Biuro Odbudowy Stolicy wysłało na Stare Miasto specjalną grupę, która przez kolejny miesiąc dokumentowała stan zachowania jego zabudowy. Grupą terenową „Stare Miasto” kierował inżynier Władysław Tomaszewski4, a towarzyszyli mu architekci Adolf Ciborowski5, Piotr Zajlich oraz robotnicy6. Pierwsza pisemna dokumentacja stanu zachowania kamienic muzealnych pochodzi właśnie z prac tejże grupy, która 5 marca dokonała oględzin zabudowy po stronie Dekerta. Sporządzone ręcznie notatki zawierają, oprócz opisów zniszczeń, również ocenę „stopnia zabytkowości” obiektów, możliwości ich odbudowy i konserwacji zachowanych elementów7. 30. 31. Północna pierzeja Rynku zachowała się w najlepszym stanie w porównaniu z pozostałymi8. Kamienice Szlichtyngowska pod numerem 34 i Pod Murzynkiem pod numerem 36 należały do niewielu domów na terenie Starego Miasta, które nie uległy całkowitemu spaleniu w czasie powstania warszawskiego. Oprócz nich zachowały się tylko kamienice przy ulicy Nowomiejskiej 10, Kamienne Schodki 3, Brzozowej 26 i 379. 32. Kamienica Baryczków, która przed wojną znajdowała się w najlepszym stanie, uległa zniszczeniu w 70%10. Ocalała uszkodzona ściana frontowa wraz z polichromią i obramieniami okien oraz ściana od strony podwórza. W portalu wejściowym zachowały się żelazne drzwi i krata. Sam portal, wprawdzie w dużym stopniu uszkodzony, nadawał się zdaniem architektów do rekonstrukcji. Stan kamienicy w środku przedstawiał się jednak znacznie gorzej. Ściany wewnętrzne zostały zniszczone razem ze stropami, zachowały się jedynie ceglane sklepienia na wysokości parteru i fragment klatki schodowej. Dwie kolejne kamienice pod numerami 34 i 36 przetrwały stosunkowo najlepiej dzięki wbudowanej w 1939 roku konstrukcji żelbetowej. Kamienica Szlichtyngowska pod numerem 34 była spalona w 60%. Fasada budynku od strony Rynku ocalała wraz z dębową stolarką okienną oraz portalem z żelaznymi drzwiami i kratą. Zachowały się również drewniane stropy i ceglane sklepienia w części parterowej11. Kamienica Pod Murzynkiem była w zdecydowanie najlepszym stanie ze wszystkich budynków nie tylko po stronie Dekerta, ale i na całym Rynku. Ocalały więźba dachowa ze świetlikiem, która wymagała tylko przekrycia dachem, wszystkie ściany zewnętrzne i wewnętrzne, stropy zarówno drewniane, jak i żelbetowe, klatka schodowa i stolarka okienna. Polichromowana fasada frontowa zachowała się wraz z portalem, żelazną kratą, drzwiami i częściowo obtłuczoną rzeźbą głowy Murzynka. Dzięki zamontowanej w obu kamienicach (Szlichtyngowskiej

4 Władysław Tomaszewski, architekt Biura Odbudowy Stolicy. 5 Adolf Ciborowski (1919–1987), architekt i urbanista. Ukończył Politechnikę Warszawską, pracował w Biurze Odbudowy Stolicy, kierował działem urbanistyki w Zakładzie Osiedli Robotniczych w Warszawie, a w latach 1956–1964 pełnił funkcję naczelnego architekta Warszawy. 6 P. Majewski, Ideologia i konserwacja..., dz. cyt., s. 102. 7 Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście. Fragment między ulicami: Celna, Rynek Starego Miasta, Nowomiejska, Mostowa, Brzozowa, sygn.

6982, Archiwum Państwowe w Warszawie. 8 F. Kanclerz, Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta — strona Dekerta], „Stolica”, 1946, nr 3. 9 S. Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta. Tekst niepublikowany, maszynopis, 24 V 1954 r., w: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. M. Barbasiewicz, Warszawa 2002, s. 61. 10 Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście..., dz. cyt., k. 5. 11 Tamże, k. 3–3v.

Zniszczenia i początki odbudowy

29. Zniszczony Rynek Starego Miasta,

fot. Sylwester „Kris” Braun, 1945 r., MW

Old Town Market Square in ruins, photo by Sylwester “Kris” Braun, 1945, MW

Damage inventory In March 1945, the Warsaw Reconstruction Office delegated a special team to the Old Town, which documented the state of preservation of its architecture throughout the following month. The “Old Town” field team was led by the engineer Władysław Tomaszewski,4 accompanied by the architects Adolf Ciborowski,5 Piotr Zajlich, and workers.6 The first written documentation of the state of preservation of the Museum’s buildings was prepared precisely by that group, which examined the Dekert’s Side on 5 March. The handwritten notes contain, apart from descriptions of damages, the evaluation of the “level of historicity” of the building, the possibility of their reconstruction and conservation of the surviving elements.7 30. 31. The northern frontage of the Old Town Market Square was best preserved in comparison to the other ones.8 The Szlichtyng house at no. 34 and House Under the Negro at no. 36 were among the few houses in the Old Town area which had not been completely burnt down during the Warsaw Uprising. The only other surviving buildings were located at 10 Nowomiejska Street, 3 Kamienne Schodki Street, and 26 and 37 Brzozowa St.9 32. The Baryczka House, whose condition was the best, was destroyed in 70 per cent.10 Its surviving elements included the front wall with the polychrome and window borders. The iron door and grating in the entrance portal were preserved. According to the architects, the portal itself, although largely damaged, was reconstructible. Inside, however, the building was in a much worse state. The interior walls and ceilings were completely destroyed, the only surviving elements being the brick ceilings on the ground floor level and a fragment of the staircase. The other two buildings, at nos. 34 and 36, were in a relatively best condition, thanks to the reinforced concrete construction built in back in 1939. 60 per cent of the Szlichtyng House at no. 34 was burnt down. The building’s facade on the side of the Market Square survived together with the oak window wood-frames and the portal with iron door and grating. The wooden ceilings and brick vaults on the ground floor also were preserved.11 The House Under the Negro was definitely in the best state out of all buildings, not just on the Dekert’s Side, but in the enitre Square. The surviving elements included roof truss with the skylight, which only required roofing, all interior and exterior walls, both the wooden and reinforced concrete ceilings, the staircase, and wooden wood-frames. The polychrome front facade survived together with the portal, iron grating,

30. Fragment notatek grupy terenowej

„Stare Miasto”, Władysław Tomaszewski, 5 marca 1945 r., APW

Fragment of the “Old Town” field team’s notes, Władysław Tomaszewski, 5th March, 1945, APW

4 Władysław Tomaszewski, architect from the Warsaw Reconstruction Office. 5 Adolf Ciborowski (1919–1987), architect and urbanist. Graduate of the Warsaw University of Technology, he worked at the Warsaw Reconstruction Office and managed the department for urban planning at the Workers’ Housing Association in Warsaw, in 1956-1964, he worked as the head architect of Warsaw. 6 Majewski, Ideologia i konserwacja..., p. 102. 7 Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście. Fragment między ulicami: Celna, Rynek Starego Miasta, Nowomiejska, Mostowa, Brzozowa, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 6982.

101

8 Feliks Kanclerz, “Stare Miasto wraca do życia. [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta — strona Dekerta]”, Stolica 3 (1946). 9 Stanisław Żaryn, “Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta” (unpublished typescript, 24 May 1954) in Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, ed. Maria Barbasiewicz (Warsaw, 2002), p. 61. 10 Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście…, f. 5. 11 Ibid., ff. 3–3v.

Damages and the Beginnings of Reconstruction

31. Fragment planu BOS przedstawiający zniszczenie zabudowy przy Rynku Starego Miasta, rys. Władysław Tomaszewski, 5 marca 1945 r., APW

Fragment of the Warsaw Reconstruction Office’s representing the destruction of buildings in the Old Town Market Square, drawing by Władysław Tomaszewski, 5 March 1945, APW

door, and partially smashed sculpture of the Negro’s head. Thanks to the reinforced concrete structure installed in both buildings (Szlichtyng and Under the Negro), the three original wooden ceilings with polychromes from 17th and 18th centuries were saved.12

33.

The houses situated on both sides of the old Museum buildings were in a much worse state. The damages caused by war actions compounded their poor condition from before the war. The building at no. 40 was burnt down in 70 percent. The facade on the side of the Square survived, together with the remains of wooden window frames and a fragment of the entrance portal, as well as brick vaults on the ground floor. At no. 38, the polychrome front facade survived, with the portal, iron grate, as well as the ground floor vault.13 Exterior walls with portals and ground floor brick vaults at the buildings nos. 28 and 30 survived, while their interior walls collapsed. The building on the side of 9 Krzywe Koło Street was saved up to the third floor, while at no. 7, only the facade with window frames, the portal, and ground floor vault were still there.14 All buildings on the Dekert’s Side, as well as at 2 Nowomiejska Street, had the attics on top of the facades preserved.15 In the notes of the “Old Town” field team, each description of the preserved facades on the Square’s side was accompanied by an annotation that, due to their historical character, they ought to be saved, and the rest of the structure should be reconstructed, despite their almost full devastation.

32. Sień kamienicy Baryczków ze śladami po pociskach, widok w kierunku Rynku, fot. Leonard Sempoliński, ok. 1945 r., IS PAN

33. Uszkodzona głowa Murzynka

z frontowej fasady kamienicy Pod Murzynkiem, fot. Zofia Chomętowska, 1945 r., MW

Hallway of the Baryczka House with bullet marks (view towards the Old Town Market Square), photo by Leonard Sempoliński, ca. 1945, IS PAN

Damaged head of the Negro from the front facade of the building Under the Negro, photo by Zofia Chomętowska, 1945, MW

conception of the Old Town’s reconstruction The Warsaw Reconstruction Office launched, apart from the Saxon and Stanislavian Working Groups, that were responsible for architecture from the times of the last two kings of Poland, the Old Town Working Group, taking care of the reconstruction of both the Old and the New Town. The Working Group was based at the Copper-Roof Palace, and directed by Wacław Podlewski and Antoni Gądzikiewicz. Podlewski was also the author of the Old Town’s reconstruction plan, which, after minor amendments, was used during the reconstruction.16 Podlewski formulated three rules that were to govern the reconstruction of the Old Town. The reconstruction would cover both the historical architecture and the Medieval urban plan of the area. The Old Town was to be rebuilt in a harmonious surrounding, compatible with the reconstructed historical district. Finally, it was crucial to consider the new function that the oldest district of Warsaw would fulfil within the modern urban entity.17 34. Serving as the basis of the Old Town’s reconstruction was most of all the inventory of ca. one hundred buildings in the area, carried out before the war by the students of Warsaw University of Technology under the supervision of

12 Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta…, p. 70. 13 Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście..., ff. 4–4v. 14 Ibid., f. 2v. 15 Ibid., f. 5v.

105

16 Majewski, Ideologia i konserwacja..., p. 102. 17 Wacław Podlewski, “Projekt odbudowy Starego Miasta”, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 1-2 (1947).

Damages and the Beginnings of Reconstruction

i Pod Murzynkiem) żelbetowej konstrukcji nie uległy zniszczeniu trzy oryginal-

Oskar Sosnowski,18 the head of the Department of Polish Architecture.19 An-

ne drewniane stropy z polichromiami z XVII i XVIII wieku12.

33.

other significant source of information was the historical fieldwork conduct-

Budynki położone po obu stronach trzech dawnych kamienic muzealnych

ed by architects who documented the preserved elements of the historical

znajdowały się w zdecydowanie gorszym stanie. Zniszczenia spowodowa-

buildings. In accordance with the law, the demising walls were the sturdiest,

ne działaniami wojennymi nałożyły się na ich zły stan zachowania już przed

thanks to which they were the best preserved parts of the damaged houses,

wojną. Budynek pod numerem 40 był spalony w 70%. Zachowała się fasa-

thus enabling the determination of the height of the individual floors in the

da od strony Rynku wraz z resztką obramień okiennych i fragmentem porta-

reconstructed buildings.20

lu wejściowego oraz ceglane sklepienia nad parterem. Pod numerem 38 oca-

The decision about the reconstruction of Old Town’s architecture and urban

lała polichromowana fasada frontowa z portalem, żelazną kratą, jak również

plan did not mean an uncritical return to their pre-war state. The main change

sklepienie nad parterem13. W budynkach nr 28 i 30 ocalały ściany zewnętrz-

consisted in improving the living conditions present before the war: plans

ne z portalami i sklepienia ceglane nad parterem. Wszystkie ściany wewnętrz-

were made to destroy or not rebuild the annexes and extensions which were

ne i stropy były zawalone. Budynek od strony Krzywego Koła pod numerem

erected after the original buildings. The empty spaces which thus emerged,

9 ocalał aż do trzeciej kondygnacji, natomiast pod numerem 7 zachowała się

allowing for some air and light to penetrate the apartments, were supposed

tylko fasada z obramieniami okiennymi, portalem oraz sklepieniem w części

to be utilised as small green areas. Moreover, the disorderly buildings on the

parterowej14. Na szczytach fasad wszystkich kamienic rynkowych po stronie

scarp below the Old Town, on one hand considered to be uninhabitable, and

Dekerta, a także przy ulicy Nowomiejskiej 2 przetrwały attyki15. W notatkach

on the other aesthetically harmful to the historic district’s environs, was to be

grupy terenowej „Stare Miasto” przy opisie każdej z zachowanych fasad od

completely removed. Besides the residential function that the Old Town had

strony Rynku, pomimo prawie kompletnego zniszczenia samych budynków,

fulfilled thus far, it was also to become a cultural centre and a home to various

znalazła się adnotacja, że z uwagi na ich zabytkowy charakter należy je zacho-

public institutions. Once reconstructed and by the same token improved, it

wać, a całość zabudowy zrekonstruować.

was expected to become a “lively centre connected to the rest of the capital’s districts.”21

Koncepcja odbudowy Starego Miasta W Biurze Odbudowy Stolicy, obok Pracowni Saskiej i Stanisławowskiej, zajmujących się architekturą z czasów panowania ostatnich królów Polski, powstała Pracownia Staromiejska, której zadaniem była odbudowa zarówno Starego, jak i Nowego Miasta. Od 1946 roku pracownia ta miała siedzibę w pałacu Pod Blachą, a kierowali nią Wacław Podlewski i Antoni Gądzikiewicz. Podlewski był również autorem planu rekonstrukcji Starego Miasta, którym kierowano się, po wprowadzeniu niewielkich poprawek, przy odbudowie16. Podlewski sformułował trzy zasady, którym miała być podporządkowana odbudowa Starego Miasta. Rekonstrukcji miała podlegać historyczna architektura i średniowieczna urbanistyka dzielnicy. Stare Miasto miało zostać odbudowane w harmonijnym, współgrającym ze zrekonstruowaną zabytkową dzielnicą otoczeniu. Ponadto konieczne było uwzględnienie nowej funkcji, jaką miałaby pełnić najstarsza dzielnica Warszawy w nowoczesnym organizmie miejskim17. Podstawę odbudowy Starego Miasta stanowiła przede wszystkim inwentaryzacja około stu kamienic staromiejskich wykonana przed wojną przez studentów Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem Oskara Sosnowskiego18, 12 S. Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta…, dz. cyt., s. 70. 13 Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście..., dz. cyt., k. 4–4v. 14 Tamże, k. 2v. 15 Tamże, k. 5v. 16 P. Majewski, Ideologia i konserwacja..., dz. cyt., s. 102. 17 W. Podlewski, Projekt odbudowy Starego Miasta, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1947, nr 1-2. 18 Oskar Sosnowski (1880–1939), profesor Politechniki Lwowskiej i Warszawskiej. Pracował w Towarzystwie

106

Opieki nad Zabytkami Przeszłości, a od 1919 r. kierował Zakładem Architektury Polskiej i Historii Sztuki na Politechnice Warszawskiej. Sosnowski stworzył w ZAP-ie zespół specjalistów zajmujących się architekturą historyczną, składający się z architektów, historyków sztuki i historyków. Interdyscyplinarny sposób prowadzenia badań nad zabytkami był nowatorską koncepcją Sosnowskiego. Pod jego kierunkiem wykonano przed wojną inwentaryzacje kamienic staromiejskich, które posłużyły do ich odbudowy po 1945 r.

Zniszczenia i początki odbudowy

The complexity of the issues that the architects dealt with during the process of reconstruction of the historic buildings was addressed by Stanisław Żaryn22 in the lecture he gave at the conservation conference in 1963 in Toruń.23 He said that initially it was not known whether the state of utility infrastructure in the Old Town even made its reconstruction possible.24 Building on the same grounds allowed for the utilisation of the already supplied areas and was thus very advantageous economically. Furthermore, it enabled a preservation of the historical street layout and a protection of the oldest, and therefore also most valuable architectural remains – the historical basements, often stemming from the Medieval times. As Żaryn reminisced, the

18 Oskar Sosnowski (1880–1939), Professor at the Lviv Polytechnical School and Warsaw University of Technology. He worked at the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, and from 1919, he managed the Department of Polish Architecture and Art History at the Warsaw University of Technology. Sosnowski created a team of experts specialising in historic architecture adjacent to the Department of Polish Architecture, which comprised architects, art historians, and historians. Such interdisciplinary method of historical research was an innovative idea conceived by Sosnowski. He led the inventory works of Old Town buildings, which was later used during the reconstruction of the latter after 1945. 19 Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, digital version produced in cooperation with the Warszawa-Centrum municipality of the Śródmieście

107

Borough, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2000 [CD-ROM]. 20 Stanisław Żaryn, “Problematyka prac konserwatorskich w kamienicach na terenie Polski w latach 1945–1963”, in: Zeszyty naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczne i społeczne, Vol. 15 – Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo, I, pp. 51–67. Reprinted in: Stanisław Żaryn…, ed. Barbasiewicz, pp. 140–141. 21 Podlewski, “Projekt odbudowy Starego Miasta”. 22 Stanisław Żaryn was the author of the post-war reconstruction plan of the Museum. See biographical note on p. 257. 23 Żaryn, “Problematyka prac konserwatorskich…” 24 Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta…, p. 62.

Damages and the Beginnings of Reconstruction

kierownika Zakładu Architektury Polskiej19. Drugim ważnym źródłem informacji były badania historyczne przeprowadzane przez architektów w terenie, w czasie których dokumentowano zachowane elementy historycznych budynków. W zniszczonych kamienicach na ogół najlepiej zachowały się ściany graniczne, które w związku z obowiązującymi przepisami były wykonane najsolidniej, i to one pozwalały w trakcie odbudowy ustalić wysokość poszczególnych pięter rekonstruowanych budynków20.

34.

Decyzja o odbudowie architektury i urbanistyki staromiejskiej nie oznaczała bezkrytycznego powrotu do ich stanu przedwojennego. Główna zmiana miała polegać na poprawieniu panujących tu przed wojną warunków mieszkaniowych: planowano wyburzenie lub nieodbudowanie oficyn i przybudówek, które wzniesiono później niż zabytkowe kamienice. W powstałych w ten sposób wolnych przestrzeniach, które umożliwiały wprowadzenie powietrza i światła do mieszkań, miano zakładać niewielkie zieleńce. Ponadto zamierzano zlikwidować całą chaotyczną zabudowę na skarpie poniżej Starego Miasta, z jednej strony uznaną za nienadającą się do zamieszkania, z drugiej zaś za psującą wizualnie otoczenie dzielnicy zabytkowej. Oprócz pełnienia dotychczasowej funkcji mieszkalnej Stare Miasto miało stać się centrum kulturalnym z rozmaitymi instytucjami użyteczności publicznej. Odbudowane i jednocześnie poprawione, miało stanowić „żywy ośrodek związany z pozostałymi dzielnicami stolicy”21. O złożoności problematyki, z którą mieli do czynienia architekci podczas odbudowy historycznych kamienic, mówił Stanisław Żaryn22 w referacie wygłoszonym na konferencji konserwatorskiej w Toruniu w 1963 roku23. Wspominał on, że początkowo nie było wiadomo, czy stan uzbrojenia terenu Starego Miasta w ogóle umożliwia jego odbudowę24. Budowa na tych samych działkach pozwalała na wykorzystanie już uzbrojonych terenów i dawała duże korzyści ekonomiczne. Ponadto umożliwiała zachowanie historycznej siatki ulic i ochronę najstarszych, a więc i najcenniejszych pozostałości po kamienicach – historycznych piwnic sięgających często swym rodowodem czasów średniowiecza. Jak wspominał Żaryn, zniszczenia wojenne paradoksalnie przyczyniły się, w wypadku niektórych kamienic, do dokonania odkryć archeologicznych i ujawniły gotycką przeszłość Warszawy25. Wśród zasad obowiązujących przy odbudowie miast Żaryn wymieniał: 1. zachowanie historycznej sieci ulic, 2. pozostawienie dawnych gabarytów i podziałów hipotecznych, 3. dążenie do rozluźnienia zabudowy, 4. usprawnienie komunikacji przez stworzenie ciągów odbarczających 19 Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, oprac. w formie elektronicznej wykonane na zlecenie Gminy Warszawa-Centrum, Dzielnicy Warszawa Śródmieście, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2000 [CD-ROM]. 20 S. Żaryn, Problematyka prac konserwatorskich w kamienicach na terenie Polski w latach 1945–1963, w: Stanisław Żaryn..., dz. cyt., s. 140-141. 21 W. Podlewski, Projekt odbudowy Starego Miasta..., dz. cyt.

108

22 Stanisław Żaryn był autorem projektu powojennej odbudowy muzeum, zob. nota biograficzna na s. 253. 23 S. Żaryn, Problematyka prac konserwatorskich..., dz. cyt. 24 S. Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta..., dz. cyt., s. 62. 25 S. Żaryn, Problematyka prac konserwatorskich..., dz. cyt., s. 140.

Zniszczenia i początki odbudowy

34. Przekrój podłużny kamienicy

Gagatkiewicza, Rynek Starego Miasta 40, pomiary Mieczysław Kuźma i Jerzy Skolimowski, rok akademicki 1931/1932, PW

Longitudinal section of the Gagatkiewicz House, 40 Old Town Market Square, measured by Mieczysław Kuźma and Jerzy Skolimowski, 1931/1932 academic year, PW

[tzn. odciążających] i pieszych, 5. dążenie do wprowadzenia tere-

war damages paradoxically contributed, in some cases, to archeological dis-

nów zielonych zarówno do wnętrz bloków, jak i w rejony dawnych

coveries and revealed Warsaw’s gothic past.25

fortyfikacji26.

Among the rules followed during the process of reconstruction, Żaryn listed:

Zasady te, poprawiające jakość życia na Starym Mieście, a jednocześnie za-

1. preservation of the historical street layout, 2. retainment of the old

chowujące jego historyczny charakter, należało stosować, zdaniem Żaryna,

dimensions and property borders, 3. aiming to reduce the density of

we wszystkich miastach, zarówno w tych niezniszczonych, jak i tych odbudo-

the architectural structure, 4. improvement of traffic through creation

wywanych. Wprowadzenie tych postulatów w życie było według niego znacz-

of relief and pedestrian routes, 5. aiming to introduce green areas, in

nie prostsze w trakcie odbudowy niż w miastach, które bez zniszczeń prze-

between the houses as well as in the old fortifications areas.26

trwały wojnę27. W programie odbudowy Starego Miasta sformułowanym przez architek-

These rules, aimed at the improvement the quality of life in the Old Town,

tów po wojnie widać wyraźne nawiązania do przedwojennych koncepcji

and, at the same time, the preservation of its historical character, should, accord-

usprawnienia funkcjonowania tej dzielnicy. Budowa „zdrowych” mieszkań,

ing to Żaryn, be observed in all cities, including both the intact and the rebuilt

zakładanie zieleńców, wprowadzenie do kamienic instytucji kultury miało na

ones. He claimed that implementation of these propositions was much easier

celu sanację istniejącej zabudowy i poprawę warunków życia jej mieszkań-

in the course of reconstruction than in cities that were untouched by the war.27

ców. Koncepcja odbudowy Starego Miasta uwzględniała korekty, które uda-

The programme of the Old Town’s reconstruction formulated by the archi-

ło się wprowadzić jeszcze w latach trzydziestych XX wieku, a także to, czego

tects after the war demonstrates evident references to the pre-war concep-

z przyczyn finansowych nie udało się wówczas zrealizować28.

tions aimed at improving the district’s functionality. The healing of the existing buildings and the improvement of their residents’ living conditions were

Prace zabezpieczające przy kamienicach muzealnych Po dokonaniu oględzin stanu budynków po stronie Dekerta grupa terenowa „Stare Miasto” zajęła się przeszukiwaniem gruzu w celu zabezpieczenia elementów detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego, potrzebnych do odbudowy kamienic. Oprócz tego zabezpieczano również wszelkie wartościowe przedmioty, jakie udało się znaleźć w gruzach zrujnowanych domów29. Materiały te były początkowo składowane w kamienicy nr 34, gdzie udało się zamontować drzwi wejściowe zbite z desek znalezionych w okolicy Rynku30. W kwietniu 1945 roku rozpoczęły się prace zabezpieczające przy wszystkich budynkach przy Rynku po stronie Dekerta. Całość prac finansował i nadzorował Wydział Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy31. Warunki pracy przy kamienicach nie były łatwe. Jeszcze w tym samym miesiącu naczelnik WAZ BOS zwrócił się do Zarządu Miejskiego z prośbą o usunięcie zwłok z budynków pod numerami 32, 34, 3632. Aby w ogóle można było rozpocząć odbudowę, musiano najpierw odgruzować Rynek oraz Wąski Dunaj, który był ulicą dojazdową do niego. Według wyliczeń z 1945 roku

26 Tamże, s. 142. 27 Tamże. 28 Pod koniec lat 30. Zarząd Miejski m.st. Warszawy planował regulację zabudowy Starego Miasta, której projekt przygotować miała Politechnika Warszawska. Prace nad nim przerwał wybuch II wojny światowej, por. Akta Miasta Warszawy, Akta Nieruchomości. Umowa między miastem a Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej w sprawie sanacji Starego Miasta, sygn. 8904, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 3-4. 29 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy.

110

Protokoły, opinia, rachunki, kosztorysy, zlecenia, korespondencja 1945–1952, sygn. 601, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 22. 30 Raport inż. Władysława Tomaszewskiego o pracach wykonanych przez grupę terenową „Stare Miasto” w okresie od 14 IV do 18 V 1945 r., w: Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, t. 2, red. J. Górski, Warszawa 1977, s. 206-207. 31 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 99–100. 32 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 21.

Zniszczenia i początki odbudowy

to be stimulated by means of creating “healthy” apartments, setting up green areas, and establishing cultural institutions within their grounds. The project of the reconstruction of the Old Town encompassed corrections that were applied in the 1930s, as well as the things that had not been realized, for financial reasons.28

Securing works on the Museum’s buildings After the examination of the buildings on the Dekert’s Side, the “Old Town” field team took to scavenging the rubble in order to secure fragments of the architectural and sculptural details, necessary for the buildings’ reconstruction. Many valuable objects found amongst the rubble of the destroyed buildings were also secured.29 Those materials were initially stored in the building no. 34, to which a door was made out of planks found in the Market Square.30 In April 1945, securing works on all Market Square buildings on the Dekert’s Side were launched. The works were funded and supervised entirely by the Department of Historic Architecture of the Warsaw Reconstruction Office.31

25 Żaryn, “Problematyka prac konserwatorskich…”, p. 140. 26 Ibid., p. 142. 27 Ibid. 28 In late 1930s, the City Board planned a regulation of the Old Town’s architecture, which was to be designed by the Warsaw University of Technology. The process was interrupted by the outbreak of the Second World War, cf. Akta Miasta Warszawy, Akta Nieruchomości, agreement between the city and the Department of Architecture of the Warsaw University of Technology, re. reconstruction of the Old Town, sign. 8904, The Archive of the Capital City of Warsaw, ff. 3-4.

111

29 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Protokoły, opinia, rachunki, kosztorysy, zlecenia, korespondencja 1945–1952, The Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 22. 30 Raport inż. Władysława Tomaszewskiego o pracach wykonanych przez grupę terenową „Stare Miasto” w okresie od 14 IV do 18 V 1945 r., in: Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, ed. Jan Górski (Warsaw, 1977) 2, pp. 206–207. 31 Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta (Warsaw, 1972), pp. 99–100.

Damages and the Beginnings of Reconstruction

na Rynku zalegało 50 m3, a na Wąskim Dunaju, na odcinku od Podwala do

The working conditions on the site were not easy. In the same month, the

Rynku, 400 m3 gruzu33. Ponadto duży problem stanowiły kradzieże, do któ-

chief of the Department of Historic Architecture of the Warsaw Reconstruc-

rych dochodziło w zrujnowanych kamienicach. „Życie Warszawy” pisało

tion Office made a request to the City Board to remove the corpses from the

o złodziejach: „rycerze wszelkiego rodzaju szabru, różni poszukiwacze skar-

buildings nos. 32, 34, and 36.32 Before the reconstruction process could even

bów ogałacający doszczętnie ruiny Starówki z resztek ocalałych zabytków”34.

be started, the Market Square and Wąski Dunaj Street, which was its access

Feliks Kanclerz donosił 21 lutego 1946 roku, że

road, needed to be cleared of the debris. According to the estimates from 1945, the Square was filled with 50 m3 of rubble and Wąski Dunaj Street, with

rabusie przedostają się z sąsiedniego domu przy ul. Krzywe Koło bar-

400 m3.33 Moreover, the thefts taking place in the ruined buildings also posed

dzo karkołomną drogą (balkonami) na teren kamienicy Baryczków, po

a serious problem Życie Warszawy wrote about the robbers: “loot knights of

czym już wewnętrznymi korytarzami i schodami, i rozbierają drewnia-

all kinds, various treasure hunters, completely stripping the Old Town’s ru-

ne rusztowania klatki schodowej kamienicy Pod Murzynkiem (nr 36).

ins of the remains of the extant historical buildings.”34 On 21 February 1946,

W ten sposób zrabowano już ściankę z desek oraz sztangi na parterze

Feliks Kanclerz reported:

i I-szym piętrze35. robbers find their way into the Baryczka House through a very arduJedynym rozwiązaniem było zamurowanie drzwi na parterze od strony po-

ous path from the neighbouring building in Krzywe Koło Street, and

dwórza w kamienicy Baryczków oraz okien na pierwszym piętrze kamieni-

thereupon along the internal corridors and steps, and disassemble

cy 34 i 36 36.

the wooden scaffolding in the stairwell of the House Under the Ne-

Nie były to wszystkie problemy, z jakimi się borykano. Podczas prowadzenia prac zabezpieczających nastąpiła katastrofa budowlana. Dwudziestego

gro (no. 36). This is the way the boarded wall and dappling bars on the ground and first floors were stolen.35

drugiego marca 1946 roku37 wichura zwaliła dwa górne piętra zachowanych fasad kamienic pod numerami 38 i 40 oraz szczyt kamienicy 42 od strony Ryn-

The only possible solution was to wall up the Baryczka House’s ground

ku. Kamienice przekryto wówczas prowizorycznymi dachami na wysokości

floor door from the courtyard, as well as windows on the first floor of houses

zawalonych pięter38.

nos. 34 and 36.36

35. 36.

W połowie 1946 roku nadzór nad odbudową kamienic przejęła Warszaw-

These were not the only problems that arose. On 22 March 1946,37 whilst

ska Dyrekcja Odbudowy39, a nad kwestiami rekonstrukcyjnymi nadal czuwał

the securing works were underway, a construction disaster took place – a gale

Wydział Architektury Zabytkowej BOS40. W czerwcu 1946 roku rozpisano ofi-

knocked off the two top floors of the preserved facades of the buildings nos. 38

cjalny przetarg na prace zabezpieczające po stronie Dekerta, powołując się na

and 40, and the gable of the house no. 42 from the Square’s side. The buildings

nadal obowiązującą ustawę budowlaną z 1937 roku. Do przetargu mogły sta-

were provisionally roofed on the level of the collapsed floors.38

nąć tylko cztery wybrane uprzednio firmy. Kierownikiem budowy został Wła-

35. 36.

In mid–1946, the Warsaw Reconstruction Board began to supervise the

dysław Tomaszewski z WAZ BOS41, a przetarg wygrało Społeczne Przedsię-

buildings' reconstruction while the conservation was overseen by the De-

biorstwo Budowlane.

partment of Historic Architecture of the Warsaw Reconstruction Office.40 In

W sierpniu 1946 roku została podpisana umowa między Warszawską Dy-

June 1946, an official tender for the securing works on the Dekert’s Side was

rekcją Odbudowy a Społecznym Przedsiębiorstwem Budowlanym na wy-

opened, based on the 1937 Construction Act, which was still in force. The bid

konanie prac zabezpieczających przy kamienicach na Rynku Starego Miasta

was only open to four pre-selected companies. Władysław Tomaszewski from

pod numerami 28−42. Koszt inwestycji wyceniono na 5 938 788 zł42, a termin

the Department of Historic Architecture of the Warsaw Reconstruction Office41

33 Tamże, k. 26. 34 Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki, „Życie Warszawy”, 1947, nr 231. 35 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 27. 36 Tamże. 37 J. Vogtman, Realizacja odbudowy Starego Miasta, w: Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, red. E. Borecka, J. Durko, S. Konarski i H. Szwankowska, Warszawa 1982, s. 30. 38 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 99–100. 39 Warszawska Dyrekcja Odbudowy (WDO) powstała w 1948 r. i do jej zadań należała realizacja i kontrola państwowych inwestycji budowlanych na terenie

112

Warszawy. Jej działania nadzorował w imieniu Ministra Odbudowy Komisarz Odbudowy m.st. Warszawy. 40 Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby. Umowy, zlecenia, kosztorysy i zestawienia rachunków. Zabezpieczenie budynków po stronie Dekerta, sygn. 981, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 1. 41 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., s. 33. 42 Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby..., k. 3.

Zniszczenia i początki odbudowy

32 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., p. 21. 33 Ibid., p. 26. 34 “Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki”, Życie Warszawy 231 (1947). 35 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., p. 27. 36 Ibid. 37 Józef, Vogtman, “Realizacja odbudowy Starego Miasta” in Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, ed. Emilia Borecka, Janusz Durko, Stanisław Konarski, and Hanna Szwankowska (Warsaw, 1982), p. 30. 38 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., pp. 99–100.

113

39 The Warsaw Reconstruction Board [Warszawska Dyrekcja Odbudowy – WDO] was founded in 1948 and was responsible for the realisation and monitoring of the state construction projects in Warsaw. Its activities were supervised by The Commissioning Officer of the Reconstruction of the capital city of Warsaw, on behalf of the Minister of Reconstruction. 40 Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby. Contracts, commissions, budget plans, and accounting sheets, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 981, f. 1. 41 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 33.

Damages and the Beginnings of Reconstruction

35. Rynek Starego Miasta, strona Dekerta

po wykonaniu prac zabezpieczających, fot. Alfred Funkiewicz, 20 października 1947 r., MW

Old Town Market Square, Dekert’s Side after the completion of securing works, photo by Alfred Funkiewicz, 20 October 1947, MW

36. Tablica z napisem „Rynek Starego

Miasta”, pośrodku widoczna kamienica Pod św. Anną, odbudowywana równocześnie z budynkami po stronie Dekerta. Po prawej stronie kamienice z numerami 42, 40 i 38, fot. Adam Słomczyński, 2 maja 1950 r., MW

Plaque with the inscription “Old Town Market Square,” in the middle there is the House Under St. Anne, which was reconstructed simultaneously with the buildings on the Dekert’s Side. On the right hand side, there are buildings nos. 42, 40, and 38, photo by Adam Słomczyński, 2 May 1950, MW

zakończenia robót wyznaczono na 7 października 1946 roku43. Wszelkie prace

became the site manager, while the tender was won by Społeczne Przedsiębi-

wykonywane przez SPB musiały być na bieżąco konsultowane z Wydziałem

orstwo Budowlane (The Social Construction Company).

Architektury Zabytkowej oraz Wydziałem Urbanistyki BOS44.

In August 1946, the Warsaw Reconstruction Office signed a contract with

W kamienicy Pod Murzynkiem, która wśród wszystkich kamienic na Rynku

the winning company for the execution of securing works on the buildings

była w najlepszym stanie, zorganizowano bazę dla architektów WAZ BOS45.

at 28-42 Old Town Market Square. The cost of the project was estimated at

Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane postawiło na Rynku barak, w któ-

5,938,788 zlotys,42 while the deadline was set to 7 October 1946.43 All works

rym znalazły się warsztaty dla zatrudnionych przy odbudowie robotników

carried out by Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane had to be consulted

i rzemieślników46. Prace zabezpieczające prowadzono oprócz budynków po

with the Warsaw Reconstruction Office’s Departments of Historic Architec-

stronie Dekerta również przy kamienicy Książąt Mazowieckich pod numerem

ture and of Urban Planning on an ongoing basis.44

3147.

The House Under the Negro, which was in the best condition out of all

Jednym z największych wyzwań technicznych było zabezpieczenie kamie-

buildings in the Market Square, served as the headquarters for the architects

nicy pod numerem 28, w której pocisk rozerwał narożnik między pierwszym

from the Department of Historical Architecture of the Warsaw Reconstruction

a trzecim piętrem u zbiegu Rynku i Krzywego Koła. Parter pozostał prawie

Office.45 Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane set up a cabin in the Square

nieuszkodzony, a ponad wyrwą zawisł gzyms wraz z attyką. Cały budynek był

that contained workshops for the workers and artisans on the site.46 Apart

wypalony i groził w każdej chwili zawaleniem. Prace rozpoczęto od odgru-

from the buildings on the Dekert’s Side, the Dukes of Mazovia House at no. 31

zowania terenu wokół kamienicy. Obok fasady ustawiono drewnianą przy-

was also being secured.47

porę, która pełniła funkcję rusztowania i jednocześnie zabezpieczała ścianę

Protection of the house at no. 28, whose corner was shattered by a missile

przed runięciem. Następnie rozebrano zburzone fragmenty murów, wymuro-

between first and third floors at the intersection of Market Square and Krzywe

wano narożnik, sklepienie i zamurowano otwory okienne. W związku z tym,

Koło Street, posed one of the biggest technical challenges. The ground floor

że były to zabiegi bardzo niebezpieczne, wzięli w nim udział tylko ochotnicy

was almost intact, while the cornice and attic were suspended over the gap.

murarscy48.

The entire interior of the building was destroyed by fire and at a risk of col-

Prace w innych budynkach nie były łatwe, ale nie niosły bezpośredniego

lapsing. The works began with clearing the rubble from around the building.

zagrożenia życia dla robotników. W kamienicy Baryczków pod numerem 32

A wooden buttress, which functioned as a scaffolding and protected the wall

usunięto gruz ze sklepień znajdujących się nad parterem, zgromadzono frag-

from falling down, was constructed next to the facade. Next, the destroyed

menty detalu, które mogły się przydać przy rekonstrukcji kamienicy, a na

fragments of the walls were stripped, the corner was rebuilt, and the vault and

pierwszym piętrze zamurowano otwory okienne49. W kamienicy numer 34

window openings were walled up. Since these operations were very danger-

usunięto gruz, zdjęto dachówki, skuto tynki, zamurowano wyrwę w ścianie

ous, only volunteer bricklayers took part in them.48

powstałą w wyniku wybuchu od strony kamienicy numer 32, ustawiono rusz-

Works in other buildings were not easy, however they did not pose a direct

towania, odnowiono więźbę dachową, pokryto dach dachówką holenderką,

life threat to the workers. In the Baryczka House at no. 32, the rubble was re-

naprawiono rynnę, podstemplowano belki w górnej kondygnacji budynku

moved from the ground floor vaults, the smaller architectural elements that

i zabezpieczono kominy50. W najmniej zniszczonej kamienicy Pod Murzyn-

could be used during the reconstruction were collected, and windows were

kiem zebrano i wywieziono gruz, zamurowano dziurę w bocznej ścianie na

walled up.49 In the house no. 34, the rubble was cleared, the tiles removed,

czwartym piętrze, wymurowano fasadę, wykonano remont więźby dacho-

the plaster hacked off, the explosion gap from the side of the house no. 32 was

wej i pokryto dach dachówką holenderką, naprawiono rynny, zamurowano

walled up, scaffolding was installed, the roof truss was renewed, and the roof

niektóre otwory drzwiowe i okienne, naprawiono schody: obłożono je nowy-

pantiled, the gutter was repaired, the beams on the upper floor were shored,

mi deskami, podstemplowano biegi i wykonano nowe balustrady, wymienio-

and the chimneys were secured.50 In the House Under the Negro, which was

no podest na galeryjce na ostatnim piętrze i rozebrano niektóre niestabilne

best preserved, the rubble was collected and disposed, the hole in a side wall

ściany51. W kamienicy nr 38, której fasada runęła w wyniku wichury w marcu 1946 roku, usunięto nagromadzony gruz oraz posegregowano cegły nadające

43 Tamże, k. 4. 44 Tamże, k. 6. 45 Kaz. Pol., Wśród ruin Warszawy: Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości; Jeszcze o kamieniczkach staromiejskich; Od Zapiecka do Dunaju; Na tyłach dawnego ratusza [Opis kamieniczek w Rynku St. Miasta], „Rzeczpospolita”, 26.09.1946, nr 265. 46 F. Kanclerz, Stare Miasto wraca do życia…, dz. cyt. 47 Tamże.

118

48 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 42-43. S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 99; tegoż, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta..., dz. cyt., s. 67–68. 49 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 43-44. 50 Tamże, k. 44–46. 51 Tamże, k. 46–50.

Zniszczenia i początki odbudowy

42 Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby. Contracts, commissions, budget plans, and accounting sheets, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 981, f. 1. 43 Ibid., f. 4. 44 Ibid., f. 6. 45 Kaz. Pol., “Wśród ruin Warszawy: Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości; Jeszcze o kamieniczkach staromiejskich; Od Zapiecka do Dunaju; Na tyłach dawnego ratusza [Opis kamieniczek w Rynku St. Miasta]”, Rzeczpospolita, 26 September 1946. 46 F. Kanclerz, “Stare Miasto wraca do życia.”

119

47 Ibid. 48 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 42–43; Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich, p. 99; Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta..., pp. 67–68. 49 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 43-44. 50 Ibid., ff. 44-46.

Damages and the Beginnings of Reconstruction

się do odtworzenia ściany frontowej, a także rozebrano zniszczony piec52.

on the fourth floor was bricked in, the facade was rebuilt, the roof truss was

W kamienicy pod numerem 40 wywieziono gruz ze sklepienia, rozebrano wa-

refurbished, the roof pantiled, the gutters repaired, selected door and win-

lące się ściany, wymurowano ścianę frontową do wysokości drugiego piętra,

dow openings were walled up, the stairs were fixed: covered with new boards,

podstemplowano popękane sklepienia53. W kamienicy pod numerem 42 na

the flights were shored, and new banisters were added, the top floor balcony

rogu Nowomiejskiej rozebrano walące się ściany, zamurowano otwory okien-

landing was exchanged and some unstable walls were taken down.51 In the

ne, podstemplowano mury grożące runięciem od strony Rynku54, wywie-

building no. 38, whose facade collapsed as a result of a gale in March 1946,

ziono gruz powstały w czasie runięcia ścian w czasie wichury, a także gruz

the accumulated rubble was removed, the bricks that could be used in recre-

z kamienicy od strony Nowomiejskiej55, zabezpieczono również cegły i inne

ating the front wall were put aside, and the destroyed stove was taken apart.52

elementy architektoniczne, które mogły przydać się do rekonstrukcji budyn-

In the house no. 40, rubble was removed from the vault, the crumbling walls

ku56. Zabezpieczanie kamienic rynkowych miało zostać ukończone, według

were stripped, the front wall was rebuilt up to the second floor, the cracked

pierwotnego planu, w październiku 1946 roku. W związku z ogromem prac

vaults were shored.53 In the building no. 42, on the corner of the Nowomiejs-

i nieprzewidzianymi wypadkami realizacja opóźniła się prawie o rok. Dwu-

ka Street, the collapsing walls were taken down, the window openings were

dziestego drugiego stycznia 1947 roku Warszawska Dyrekcja Odbudowy prze-

walled in, the walls in danger of collapsing from the side of the Market Square

znaczyła ponadprogramowe środki na dodatkowe prace zabezpieczające przy

were shored,54 the rubble effecting from the collapse of walls during the gale,

kamienicach rynkowych. Prace te dotyczyły wszystkich budynków muzeal-

as well as that found in the building on the side of Nowomiejska Street, was

nych i kamienicy Książąt Mazowieckich57. Roboty zabezpieczające ukończo-

removed,55 the bricks and other architectural elements useful in the process

no ostatecznie 27 czerwca 1947 roku58.

of the building’s reconstruction were secured.56 The securing works were initially scheduled for completion by October 1946. Due to the immense amount of work and unexpected incidents, it was delayed by nearly a year. On 22 January 1947, the Warsaw Reconstruction Board allotted some extra funds for additional securing works on the Market Square buildings. These works concerned all of the Museum’s buildings and the Dukes of Mazovia House.57 The securing works were ultimately finished on 27 June 1947.58

52 Tamże, k. 50. 53 Tamże, k. 51. 54 Tamże. 55 Tamże, k. 54. 56 Tamże, k. 53.

57 Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby..., s. 15-16. 58 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 173.

120

Zniszczenia i początki odbudowy

51 Ibid., ff. 46-50. 52 Ibid., f. 50. 53 Ibid., f. 51. 54 Ibid. 55 Ibid., f. 54.

56 Ibid., f. 53. 57 Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby…, pp. 15-16. 58 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., f. 173.

121

Damages and the Beginnings of Reconstruction

Muzeum po wojnie

Museum after the War

Organizacja muzeum O konieczności odbudowy muzeum miejskiego pisał już 22 lutego 1945 roku w „Życiu Warszawy” powieściopisarz i tłumacz Wacław Rogowicz. Muzeum miało się stać rodzajem pomnika upamiętniającego historię miasta, który z jednej strony spełniałby funkcję dydaktyczną, opowiadając historię Warszawy, a z drugiej zaś oddziaływałby na emocje widza1. Odbudowę kamienic przy Rynku Starego Miasta z przeznaczeniem na Muzeum Dawnej Warszawy zapowiedział Wydział Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy już w kwietniu 1945 roku2. Zbiory planowano początkowo umieścić w dwóch kamienicach nr 34 i 36, które zachowały się w najlepszym stanie3. We wrześniu 1945 roku Zarząd Miejski utworzył w Wydziale Oświaty, Kultury i Propagandy Sekcję Muzealną, która miała się zająć m.in. reaktywacją muzeum na Starym Mieście4. Dopiero półtora roku później, 28 lutego 1947 roku, Stołeczna Rada Narodowa podjęła decyzję o utworzeniu Muzeum Warszawy i rozpoczęciu działań zmierzających w tym kierunku5. Na mocy uchwały Kolegium Zarządu Miejskiego z 9 lipca 1947 roku kierownikiem organizacyjnym muzeum, po konsultacjach z dyrektorem Muzeum Narodowego Stanisławem Lorentzem6, został mianowany Adam Słomczyński7,

Structure of the Museum Wacław Rogowicz, a novelist and translator, wrote about the necessity of rebuilding the city’s museum already on 22 February 1945, in Życie Warszawy. The Museum was to become a monument to the history of Warsaw, which on one hand would have a didactic function, and on the other would provide affective experience to the audience members.1 The reconstruction of the buildings by the Old Town Market Square, intended for the Museum of Old Warsaw, was announced by the Department of Historic Architecture of the Warsaw Reconstruction Office as soon as in April 1945.2 The collections were initially to be located in the houses nos. 34 and 36, which were in the best state of preservation.3 In September 1945, the City Board established a Museum Section within the Department of Education, Culture, and Propaganda; one of the section’s was responsibilities was the reactivation of the Museum in the Old Town.4 It wasn’t until a year and half later, on 28 February 1947, that the National Council of the Capital City of Warsaw made the decision to found the Museum of Warsaw and launch the process of its implementation.5 Pursuant to the Act issued by the City Board Board on 9 July 1947, following consultations with the director of the National Museum, Stanisław Lorentz,6 appointed as the operations manager was Adam Słomczyński,7 who from April

1 W. Rogowicz, Muzeum Miasta Warszawy. O pomnik bohaterstwa ludu warszawskiego, „Życie Warszawy”, 1945, nr 53, za: S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 55–56. 2 P. Biegański, 1945 kwiecień 19, Warszawa. Ogólne wytyczne na rok 1945 dla Wydziału Architektoniczno--Zabytkowego Biura Odbudowy Stolicy, Warszawa – dzielnice śródmiejskie, APW, BOS, vol. 62, w: Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, t. 1, red. J. Górski, Warszawa 1977, s. 163. 3 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Protokoły, opinia, rachunki, kosztorysy, zlecenia, korespondencja 1945–1952, sygn. 601, Archiwum Państwowe w Warszawie, k. 24. 4 S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955..., dz. cyt., s. 55. 5 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 1948, s. 2. 6 Tenże, W warszawskim Arsenale. Wspomnienia

122

archiwisty miejskiego 1939–1951, Warszawa 1971, s. 396–397. 7 Adam Słomczyński (1903–1980), historyk, archiwista. Przed wojną pracował w dziale oświaty Muzeum Narodowego, a od 1934 r. w Archiwum Miejskim, gdzie wraz z Eugeniuszem Szwankowskim zajmował się porządkowaniem i katalogowaniem zbiorów. Uczestniczył także w zebraniach konserwatorskich dotyczących restauracji budynku Arsenału, w którym mieściło się archiwum, dzięki czemu był dobrze przygotowany do prac nad odbudową Muzeum Dawnej Warszawy. Ponadto pracował jako sekretarz Sekcji Historii Warszawy w Towarzystwie Miłośników Historii. Zarówno we wrześniu 1939 r., jak i w czasie powstania warszawskiego pozostał w Arsenale, aby chronić jego zbiory. Zaraz po wojnie z jego inicjatywy reaktywowano Archiwum Miejskie, którego został wicedyrektorem. W 1947 r. został kierownikiem organizacyjnym Muzeum m.st. Warszawy.

1 Wacław Rogowicz, “Muzeum Miasta Warszawy. O pomnik bohaterstwa ludu warszawskiego”, Życie Warszawy 53 (1945), quoted in: Stanisław Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy”, Almanach Muzealny 5 (2007), pp. 55–56. 2 P. Biegański, 1945 kwiecień 19, Warszawa. Ogólne wytyczne na rok 1945 dla Wydziału ArchitektonicznoZabytkowego Biura Odbudowy Stolicy, Warszawa – dzielnice śródmiejskie, APW, BOS, vol. 62, in: Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, vol. 1, ed. J. Górski, Warszawa 1977, p. 163. 3 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Protokoły, opinia, rachunki, kosztorysy, zlecenia, korespondencja 1945–1952, sign. 601, The Archive of the Capital City of Warsaw, f. 24. 4 Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955…”, p. 55. 5 Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta (Warsaw, 1948), p. 2.

123

6 Adam Słomczyński, W warszawskim Arsenale. Wspomnienia archiwisty miejskiego 1949–1951 (Warsaw, 1971), pp. 396–397. 7 Adam Słomczyński (1903–1980), historian, archivist. Before the war, he worked in the Education Department of the National Museum, and from 1934, at the Municipal Archives, where, together with Eugeniusz Szwankowski, he was in charge of systematising and cataloguing the collection. He also participated in the conservation works related to the restoration of the Arsenal building, which housed the Archives, for which reason he was well prepared for the works on the reconstruction of the Museum of Old Warsaw. Moreover, he worked as the secretary of the Section of History of Warsaw at the Historical Society. Both in September 1939, as well as during the Warsaw Uprising, he remained in the Arsenal, in order to guard its collections. Right after the war, he initiated the reactivation of the Municipal Archives, and became its deputy director. In 1947, he became the operations manager of the Museum of the capital city of Warsaw.

który od kwietnia 1945 roku pełnił funkcję wicedyrektora Archiwum Miejskie-

1945 worked as the deputy manager of the Municipal Archives.8 On 25 Novem-

go8. Muzeum m.st. Warszawy zostało powołane oficjalnie pod nową nazwą

ber 1947, the Presidium of the City Board officially opened the Museum of the

25 listopada 1947 roku przez Prezydium Zarządu Miejskiego9. W tym samym

Capital City of Warsaw under its new name.9 In the same year, the Ministry of

roku Ministerstwo Odbudowy podjęło decyzję o przyznaniu 3 000 000 zł 10 na

Reconstruction decided to devote 3,000,000 zlotys 10 for the creation of a Mu-

stworzenie muzeum, w którym znaleźć się miały dwa działy: jeden poświęcony

seum that would comprise two departments: one devoted to the history of

historii Warszawy, a drugi jej odbudowie11. W 1947 roku ukazał się w „Stolicy”

Warsaw, and the other to its reconstruction.11 In 1947, Stolica published an ar-

artykuł historyczki sztuki Kazimiery Grottowej12, która była pracowniczką Sek-

ticle by the art historian Kazimiera Grottowa,12 an employee of the Museum

cji Muzealnej Wydziału Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego13. Postulowała ona

Section at the Culture and Art Department of the City Board.13 She campaigned

konieczność stworzenia nowej kolekcji z darów muzeów w całej Polsce oraz

for the necessity of forming a new collection based on donations from nation-

osób prywatnych. Ponadto jak najszybciej należało wykupić cenne eksponaty

wide museums and private individuals. Moreover, precious exhibits needed

z rąk prywatnych właścicieli, zanim zostaną one wywiezione za granicę. Nowa

to be acquired from private owners before they would become exported. The

kolekcja miała objąć również przedmioty związane z najnowszą historią mia-

new collection was also meant to include objects related to the city’s newest

sta – jego zniszczeniem i odbudową14. Zaczątkiem działu poświęconego odbu-

history – its ruination and reconstruction.14 The exhibition scheduled to take

dowie miasta ze zniszczeń wojennych była przygotowywana na wrzesień 1948

place in September 1948 in the buildings nos. 34 and 36, was to originate the

roku wystawa, która miała być pokazywana w kamienicach 34 i 3615. Początko-

department dedicated to the post-war reconstruction of the city.15 The Muse-

wo planowano wznowić działalność muzeum jesienią 1948 roku po skończeniu

um’s re-launch was initially planned for autumn 1948, after the least destroyed

rekonstrukcji najmniej zniszczonej kamienicy Pod Murzynkiem16.

building, House Under the Negro, was completely restored.16

Początek odbudowy Gdzieś latem 1946 roku, nie zaprzestając swych poznawczych wędrówek, zaszedłem znów na Stare Miasto, poufale zwane coraz częściej Starówką. Już można było zaobserwować pierwsze nieśmiałe próby ratunku. Wygodniejsze przejścia przetarto już Piwną, Świętojańską. Zwały gruzu częściowo uprzątnięto, wywieziono lub po prostu odsunięto na boki. I Rynek jakby nieco się oczyścił. [...] Wzrok z nadzieją i tym razem zatrzymywał się na Dekertowskiej stronie. Znać tu było wyraźnie pierwsze, krzepiące zabiegi konserwatorskie. Wejścia i okna były już szczelnie pozabijane deskami lub pozamurowywane. Latarnia Murzynka odbijała się w słońcu czerwienią świeżo położonej dachówki. Wielkie jej okna szczelnie zamurowane – posiadały tylko niewielkie otwory wentylacyjne. Z dala podobne były do jakichś dziwacznych, śmiesznych oczu, dziurek nosowych i gapiowato rozwartych ust. Pewne roboty konserwatorskie przeprowadzono już w sąsiedniej kamieniczce Szlichtingowskiej, gdzie ocalały cenne malowane drewniane stropy i powały, a także i w wypalonej doszczętnie w środku kamienicy Baryczków. Poza tym żadne prawdziwe oznaki życia jeszcze tu nie

8 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 179. A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 3. 9 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy, „Stolica”, 1949, nr 52. 10 A. Sołtan, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 15. 11 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 187. 12 Kazimiera Grottowa (1904–1960), absolwentka Uniwersytetu Poznańskiego, po zwolnieniu z pracy przeniosła się do Krakowa, gdzie znalazła zatrudnienie w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego.

124

13 S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955..., dz. cyt., s. 55–57. 14 K. Grottowa, Muzeum Dawnej Warszawy, „Stolica”, 1947, nr 20. 15 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 192. 16 Cała strona Dekerta Rynku Starego Miasta siedzibą Muzeum miasta stołecznego Warszawy, „Stolica”, 1948, nr 28.

Muzeum po wojnie

Beginnings of reconstruction Sometime in the summer of 1946, without interrupting my exploratory roams, I once again found myself in the Old Town. One could already notice the first modest recovery efforts. Piwna and Świętojańska were by then more convenient to pass through. The rubble heaps were partially cleaned up, disposed, or simply pushed aside. And the Market Square looks somewhat cleaner. […] The hopeful gaze yet again paused on the Dekert’s Side. One could easily notice the first uplifting restoration works. The entrances and windows were tightly boarded or walled up. Red tiles of the roof lantern on top of the House Under the Negro reflected the sunshine. Its great windows were tightly walled up – only with small vent holes. From afar, they resembled odd, ridiculous eyes, nostrils, and a slack-jawed mouth. Some conservation works have already been done on the neighbouring Szlichtyng House, whose precious painted wooden ceilings have survived, as well as the Baryczka House, completely burnt inside. Other than that, no signs of real life have appeared here yet. The residents weren’t there, nor was light,

8 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 179; Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, p. 3. 9 Adam Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy”, Stolica 52 (1949). 10 Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006”, Almanach Muzealny 5 (2007), 15. 11 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 187. 12 Kazimiera Grottowa (1904–1960), a graduate of the University of Poznań, after she was made

125

Museum after the War

redundant, she moved to Kraków, where she started working at the Jagiellonian Library. 13 Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955…”, pp. 55–57. 14 Kazimiera Grottowa, “Muzeum Dawnej Warszawy”, Stolica 20 (1947). 15 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 192. 16 “Cała strona Dekerta Rynku Starego Miasta siedzibą Muzeum miasta stołecznego Warszawy”, Stolica 28 (1948).

dotarły. Nie było mieszkańców ani światła, ani wody, ani nawet wygod-

water, or even a convenient, safe access. Occasionally, increasing pil-

nego, bezpiecznego dojazdu. Chwilami przeciągały tylko coraz rosną-

grim clusters surfaced. The silence rang in ears again.17

ce gromadki pielgrzymów. Znów wracała dzwoniąca w uszach cisza17. This is how Adam Słomczyński reminisced about the beginnings of the reTak wspominał początki odbudowy kamienic przy Rynku Adam Słomczyń-

construction works on the Market Square buildings, before he became the Museum’s manager.

ski, zanim jeszcze objął stanowisko dyrektora muzeum. Prace porządkowe na terenie Starego Miasta, których ukończenie było nie-

The cleaning works in the Old Town, which needed to be completed before

zbędne do kontynuowania odbudowy, posuwały się bardzo powoli. Dlatego

the reconstruction process would continue, progressed very slowly. That is also

też Naczelna Rada Odbudowy Warszawy podjęła w 1947 roku decyzję o ko-

why, in 1947, the Supreme Council for the Reconstruction of Warsaw made the

nieczności gruntownego usunięcia gruzów ze Starówki. Wielka akcja od-

decision about the radical disposal of rubble from the Old Town. A great action

gruzowywania była częścią Miesiąca Odbudowy i została zainaugurowana

of clearing the rubble, inaugurated on 31 August 1947, formed part of the Recon-

31 sierpnia 1947 roku. Wzięli w niej udział przedstawiciele wszystkich grup

struction Month. Its participants included members of all social groups, includ-

społecznych, włącznie z prezydentem RP Bolesławem Bierutem18. Nad całą

ing the President of the Republic of Poland, Bolesław Bierut.18 The initiative

akcją czuwali inspektorzy Urzędu Konserwatorskiego19.

was overseen by the inspectors from the Conservation Office.19

37.

Najmniej zniszczoną kamienicą stojącą przy Rynku i nadającą się do naj-

The least destroyed building in the Market Square, and at the same time one

szybszej odbudowy była kamienica Pod Murzynkiem. Autorem projektu

lending itself to quickest reconstruction was the House Under the Negro. Its re-

rekonstrukcji budynku był Stanisław Żaryn, pracujący wówczas dla Zjed-

construction plan was designed by Stanisław Żaryn, who at the time worked for

noczonych Pracowni Architektonicznych20. Już w listopadzie 1946 roku

the United Architectural Studios.20 Already in November 1946, Feliks Kanclerz

Feliks Kanclerz pisał w „Stolicy” o wstawionych w kamienicy Pod Mu-

wrote in Stolica about the windows fitted at the House Under the Negro, which

rzynkiem oknach, które stwarzały wrażenie powrotu życia na Rynek21. Poja-

gave the impression of life returning to the Square.21 The appearance of first

wienie się pierwszych nowych szyb miało duże znaczenie symboliczne i pro-

window panes bore a great symbolic and propaganda importance. A Rzeczpos-

pagandowe. O nowych oknach w kamienicy rozpisywał się także dziennikarz

polita journalist also elaborated on the building’s new windows:

„Rzeczpospolitej”: When, after the dark of the night, the streaks of the sun rising over WarGdy po mrokach nocy w poszczerbione mury Starego Miasta wdzie-

saw begin to burst through the chopped walls of the Old Town, some-

rać się zaczynają prześwity wschodzącego nad Warszawą słońca, coś

thing on the north side of the Market Square, resembling kindly eyes

niby dobrotliwe oczy ze zmarszczonych starczych powiek błyskać za-

starts to wink from in between aged, wrinkled eyelids. This illusion

czynają od północnej strony Rynku Staromiejskiego. Złudzenie to dają

is created by the first gleams of window panes which were installed

pierwsze błyski szyb, które tu przed kilkoma dniami wstawiono do jed-

a few days ago at one of the least damaged houses, somewhat towering

nej z najmniej zniszczonych i górujących niejako nad całością Starego

above the rest of the Old Town.22

Miasta kamieniczek22. The Market Square was however only alive while the construction works Rynek ożywał jednak tylko w czasie robót budowlanych, jak wspominał

were in progress, as Adam Słomczyński, the Museum’s director, recalled, “af-

dyrektor muzeum Adam Słomczyński, „potem przybysze zwijali manatki

terwards, the incomers packed up their belongings and the Old Town was

i znowu nad leżącą w gruzach Starówką zapadała spokojna cisza, zmrok wie-

once again shrouded in peaceful silence, the evening dusk, the dark of the

czoru, ciemność nocy”23.

night.23

17 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 354–355. 18 J. Vogtman, Realizacja odbudowy Starego Miasta, w: Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, red. E. Borecka, J. Durko, S. Konarski i H. Szwankowska, Warszawa 1982, s. 31; A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 359. 19 J. Vogtman, Realizacja odbudowy Starego Miasta, dz. cyt., s. 32. 20 Od 1947 r. roboty w kamienicy prowadziło przedsiębiorstwo Oddział 10 – Roboty Konserwatorskie,

126

które zastąpiło wykonujące wcześniej prace zabezpieczające Społeczne Biuro Projektowe. 21 F. Kanclerz, Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta – strona Dekerta], „Stolica”, 1946, nr 3. 22 Kaz. Pol., Wśród ruin Warszawy. „Pod Murzynkiem”, „Rzeczpospolita”, 1946, nr 261. 23 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 358.

Muzeum po wojnie

17 Słomczyński, W warszawskim Arsenale, pp. 354–355. 18 Józef Vogtman, “Realizacja odbudowy Starego Miasta” in: Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, ed. Emilia Borecka, Janusz Durko, Stanisław Konarski, and Hanna Szwankowska (Warsaw, 1982), p. 31; Słomczyński, W warszawskim Arsenale, p. 359. 19 Vogtman, “Realizacja odbudowy Starego Miasta”, p. 32. 20 From 1947 on, the works in the buildings were carried out by the company Oddział 10 – Roboty Konserwatorskie [10th Ward – Conservation Jobs],

127

Museum after the War

which took over from the Społeczne Biuro Projektowe [Social Design Company], which was previously working on the securing works. 21 Feliks Kanclerz, “Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta – strona Dekerta]”, Stolica 3 (1946). 22 Kaz. Pol., “Wśród ruin Warszawy. ‘Pod Murzynkiem’”, Rzeczpospolita 261 (1946). 23 Słomczyński, W warszawskim Arsenale, p. 358.

The Museum’s buildings were some of the first reconstructed edifices in the Old Town.24 It was trusted that this project would encourage owners of the other ruined buildings in the Old Town to rebuild their properties,25 as the first post-war years were a period during which the “private initiative” participated in the reconstruction of Warsaw. In September 1946, the company Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy S.A. [The Jabłkowski Brothers Department Store] made a proposition to the Supreme Council for the Reconstruction to fund the restoration of one of the houses in the Old Market Town Square. After the negotiations with representatives of the Department of Historical Architecture of the Warsaw Reconstruction Office, it was decided that the Baryczka House would be the reconstructed building. Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy intended to finance not only “the construction of ceilings, the roof structure and roofing, as well as window casings, exterior windows, entrance door, and glazing,” but also cover, depending on the financial capabilities, the interior decoration.26 The works on the Baryczka House were to be executed by a company chosen by the company.27 The private investor was entitled to access the design drawings and had the right to select the architect. In a letter from 12 July 1947, the Warsaw Reconstruction Office made a suggestion for the sponsors to “put the Eng. of Architecture Stanisław Żaryn, who had produced a series of preparatory sketches and measurements, as well as carried our relevant studies, in charge of designing the complete reconstruction project,” however the final decision was to be made by the investor: “In case you are not happy with our proposition – we kindly ask you to notify us.”28

38. 39.

As Adam Słomczyński, the Museum’s director at the time, recalls, in early 1947 Jan Zachwatowicz decided to entrust Stanisław Żaryn with preparing the entire design of the reconstruction of the Museum. Żaryn took this uneasy task on, despite his other duties (at that time, he was also responsible for, among others, the reconstruction of Sigmund’s Column in the Castle Square).29 At the time, Żaryn worked at the United Architectural Studios 37. Zabezpieczone kamienice po

stronie Dekerta, prace budowlane prowadzone w kamienicach Pod Murzynkiem i Baryczków, ok. 1948 r., fot. Czesław Czerwiński, MW

Secured buildings on the Dekert’s Side, construction works at the Baryczka and Under the Negro Houses, ca. 1948, photo by Czesław Czerwiński, MW

Cooperative, which is also where his two earlier projects were created: of the reconstruction of the House Under the Negro and the 7 Krzywe Koło Street annex. When, at the end of 1948, the Central Bureau of Architectural and Construction Projects State Company, managed by Mieczysław Kuźma, was founded, further planning works were carried out by its subordinate group of architects, headed by Stanisław Żaryn.30 In 1952, the institution was renamed as City Project Capital East, Mieczysław Kuźma becoming its general 24 The first Old Town house to be reconstructed in 1947 was located at 10 Nowomiejska St., Marek Barański “Koncepcje odbudowy Starego Miasta”, Almanach Muzealny 4 (2003), p. 158. 25 “Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki”, Życie Warszawy 231 (1947). 26 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 36. 27 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 38.

129

Museum after the War

28 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 177-178. 29 Słomczyński, W warszawskim Arsenale, p. 357. 30 In 1949, Stanisław Żaryn was formally a designer at the studio led by Teodor Bursze, cf. Projekt odbudowy kamienicy Szlichtyngów Rynek [Starego Miasta] 34 i oficyny Rynek [Starego Miasta] 36, Archive of the Regional Office for the Protection of Monuments in Warsaw, sign. 796.

Kamienice muzealne były jednymi z pierwszych obiektów na terenie Sta-

designer.31 The project was fully supervised by a special technical commission

rego Miasta, które zaczęto odbudowywać24. Liczono, że ta inwestycja zachęci

constituted by the vice-Mayor of Warsaw, Edward Strzelecki, whose members

właścicieli innych zrujnowanych kamienic na Starym Mieście do odbudowa-

included: the head of the Department of Technology and Construction of the

nia swoich nieruchomości25. Pierwsze lata po zakończeniu wojny były bo-

City Board, conservator of the capital city of Warsaw, delegates from the War-

wiem jeszcze czasem, kiedy „inicjatywa prywatna” uczestniczyła w odbudo-

saw Reconstruction Board, and the Museum representatives.32 As Adam Słomczyński recalled, the final project of the Museum’s recon-

wie Warszawy. We wrześniu 1946 roku firma Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy S.A.

struction was an outcome of a number of expert discussions: “[Żaryn] pa-

zwróciła się do Naczelnej Rady Odbudowy z propozycją sfinansowania re-

tiently participated in many exchanges, he listened, noted, drew, studied,

konstrukcji jednej z kamienic przy Rynku Starego Miasta. Po rozmowach

sought advice from fellow experts on historical sites, especially his boss.”33

z przedstawicielami Wydziału Architektury Zabytkowej BOS zdecydowano się na odbudowę kamienicy Baryczków. Dom Towarowy Bracia Jabłkow-

Complications and problems appeared everywhere and multiplied. […]

scy planował nie tylko sfinansować „budowę stropów, konstrukcji dachowej

The underground spaces caused a lot of trouble. They also spread be-

wraz z pokryciem oraz futryn okiennych, okien zewnętrznych, drzwi wejścio-

low the courtyards and had different entrances and exits, and even up

wych i robót szklarskich”, ale również opłacić w miarę możliwości finanso-

to two levels extending inside. All of that was heavily crammed, and

wych wykonanie wystroju wnętrza26. Roboty w kamienicy Baryczków miały

mostly very damp, thus creating thick mounds, rotting at the bottom.

zostać wykonane przez wyznaczoną przez Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy

[…] Everyday, Stanisław stayed at the construction site, studied the ex-

firmę27. Prywatny inwestor miał prawo wglądu do rysunków projektowych

cavations, consulted his high patrons, issued new decisions, adjusting

i mógł decydować o wyborze architekta. W liście z 12 lipca 1947 roku Biuro

them to the unexpected discoveries. The situations taking place there

Odbudowy Stolicy zwróciło się do sponsorów odbudowy z propozycją „po-

were sometimes very interesting, unfamiliar to a builder who is cur-

wierzenia sporządzenia całkowitego projektu odbudowy inż. arch. Stanisła-

rently erecting even the most impressive skyscraper from scratch. After

wowi Żarynowi, który już zrobił szereg szkiców wstępnych i pomiarów oraz

all, here, one needed to consider the historic nature of the Old Town’s

przeprowadził odpowiednie studia”, ostateczną decyzję miał jednak podjąć

esteemed, but, to be fair, ramshackle buildings. One ought to add, how-

inwestor: „Gdyby Panom nasza propozycja nie odpowiadała – prosimy uprzej-

ever, that the constructions in the Old Town were not too solid. They

mie o zawiadomienie nas”28.

stood. They looked stately, indeed, but inside they were tawdry.34

38. 39.

Na początku 1947 roku, jak wspomina ówczesny dyrektor muzeum Adam Słomczyński, Jan Zachwatowicz podjął decyzję o powierzeniu Stanisławowi Żarynowi przygotowania całego projektu odbudowy muzeum. Żaryn podjął się tego niełatwego zadania pomimo innych obowiązków (zajmował się wtedy m.in. rekonstrukcją kolumny Zygmunta na placu Zamkowym)29. Żaryn pracował wówczas w Spółdzielni Zjednoczone Pracownie Architektoniczne i tam też powstały dwa najwcześniejsze projekty: odbudowy kamienicy Pod Murzynkiem i oficyny Krzywe Koło 7. Wraz z powstaniem pod koniec 1948 roku Centralnego Biura Projektów Architektonicznych i Budowlanych Przedsiębiorstwo Państwowe, zarządzanego przez Mieczysława Kuzmę, dalsze prace projektowe wykonywał podległy mu zespół architektów pod kierunkiem Stanisława Żaryna30. Instytucja ta została przemianowana w 1952 roku na Miastoprojekt Stolica Wschód, którego generalnym projektantem został

24 Jako pierwsza odbudowana została na Starym Mieście w 1947 r. kamienica na ulicy Nowomiejskiej 10, M. Barański, Koncepcje odbudowy Starego Miasta, „Almanach Muzealny”, 2003, nr 4, s. 158. 25 Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki, „Życie Warszawy”, 1947, nr 231. 26 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 36. 27 Tamże, k. 38. 28 Tamże, k. 177-178.

130

29 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 357. 30 Formalnie w 1949 r. Stanisław Żaryn był projektantem w pracowni kierowanej przez Teodora Burszego, por. Projekt odbudowy kamienicy Szlichtyngów Rynek [Starego Miasta] 34 i oficyny Rynek [Starego Miasta] 36, sygn. 796, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie.

Muzeum po wojnie

Expansion of the Museum’s site In 1947, the assumption still was that the Museum’s site would be located just in the three buildings that were intended for the Museum of Old Warsaw before the war.35 The building no. 28 was even in the middle of reprivatisation, upon the request of its pre-war proprietor, who in June 1947 reported her intention to reconstruct the building to the Construction Office.36 In September of the same year, a commission convened, with the aim of discussing the details of the reconstruction of the three buildings, in the context of their future function as a museum site. The commission members included, among others: Bruno Zborowski (the superintendent of the Department of Historical Architecture of the Warsaw Reconstruction Office), Adam Słomczyński – the director of the Museum, and Władysław Tomaszewski from the “Old Town” field team. The report from that gathering effectively illustrates the issue of an insufficient number of rooms that could be used for exhibitions, especially that the buildings were also to contain employee apartments. Two options were taken into consideration. According to the first one, two flats for the

31 Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta (Warsaw, 1972), p. 105. 32 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., p. 192. 33 Słomczyński, W warszawskim Arsenale, p. 357. 34 Ibid., pp. 396-397.

131

Museum after the War

35 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 177. 36 Rynek Starego Miasta 28, Archive of the Office of the Capital City of Warsaw, sign. 19/304.

38. Zabezpieczone kamienice po

stronie Dekerta, prace budowlane prowadzone w kamienicach Pod Murzynkiem i Baryczków, 28 sierpnia 1948 r., fot. Aleksander Leszczyński, MW

The protected buildings on the Dekert’s Side, construction works in the Baryczka and Under the Negro Houses, 28 August 1948, photo by Aleksander Leszczyński, MW

mianowany Mieczysław Kuźma31. Nad całością inwestycji sprawowała pieczę specjalna komisja techniczna powołana przez wiceprezydenta Warszawy Edwarda Strzeleckiego, w której skład wchodzili: szef Resortu Techniczno-Budowlanego Zarządu Miejskiego, konserwator m.st. Warszawy, delegaci z Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy oraz przedstawiciele muzeum32. Ostateczny projekt odbudowy muzeum, jak wspominał Adam Słom-czyński, był owocem wielu fachowych dyskusji: „[Żaryn] uczestniczył cierpliwie w licznych rozmowach, słuchał, notował, rysował, prowadził studia, radził się grona kolegów zabytkowiczów, a zwłaszcza swego szefa”33. Wszędzie wyskakiwały, mnożyły się komplikacje, kłopoty. [...] Dużo kłopotów nastręczały podziemia. Rozciągały się one także i pod dziedzińczykami, posiadały różne wejścia i przejścia, a nawet po dwie sięgające w głąb kondygnacje. Wszystko było tęgo zaśmiecone i silnie zwłaszcza zawilgocone, stwarzając grube – na dnie gnijące złoża. [...] Co dzień Pan Stanisław ślęczał na miejscu budowy, badał odkrywki, radził się swych wysokich patronów, wydawał nowe decyzje, dostosowując je do zaskakujących odkryć. Wielce ciekawe były tam nieraz sytuacje, nie ma o nich pojęcia budowniczy, stawiający obecnie od nowa nawet najbardziej pokaźny „wysokościowiec”. Tu przecie trzeba było stale a pilnie liczyć się z zabytkowym charakterem staromiejskich, powiedzmy otwarcie szacownych, ale ruder. Wypada zaś dodać, że staromiejskie „budowania” nie były zbyt solidne. Stały. Wyglądały owszem – godnie, lecz od środka przedstawiały się tandetnie34.

Powiększenie siedziby muzeum Jeszcze w 1947 roku planowano przeznaczyć na siedzibę muzeum tylko trzy kamienice, w których przed wojną miało mieścić się Muzeum Dawnej Warszawy35. Kamienica pod numerem 28 była już nawet w trakcie reprywatyzacji na wniosek jej przedwojennej właścicielki, która w czerwcu 1947 roku zgłosiła do Urządu Budowlanego zamiar rekonstrukcji budynku36. We wrześniu tego samego roku zebrała się komisja, której celem było omówienie szczegółów odbudowy trzech kamienic pod kątem ich przyszłego wykorzystania na siedzibę muzeum. W skład komisji weszli m.in. Bruno Zborowski (inspektor Wydziału Architektury Zabytkowej BOS), dyrektor muzeum Adam Słomczyński, Władysław Tomaszewski z grupy terenowej „Stare Miasto”. Raport z tego spotkania dobrze ukazuje problem zbyt małej liczby pomieszczeń, które można by było przeznaczyć na wystawy, zwłaszcza że w kamienicach planowano urządzić także mieszkania dla pracowników. Dyskutowane były dwa warianty. Według pierwszego dwa mieszkania dla dozorców miały zostać urządzone na parterze kamienic: jedno w kamienicy nr 34 lub 36 i jedno na tyłach

31 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 105. 32 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 192. 33 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 357.

134

34 Tamże, s. 396–397. 35 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 177. 36 Rynek Starego Miasta 28, sygn. 19/304, Archiwum Urzędu m.st. Warszawy.

Muzeum po wojnie

39. Na parkanie widoczna tablica

informująca o tym, że Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy jest inwestorem odbudowy kamienicy Baryczków, 1949 r., fot. Adam Słomczyński, MW

Hoarding with a board informing that Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy is the investor of the Baryczka House reconstruction, 1949, photo by Adam Słomczyński, MW

kamienicy Baryczków od strony Krzywego Koła. Mieszkanie dla intendenta

janitors were supposed to be arranged on the ground floors: one in the build-

miało znaleźć się na pierwszym piętrze kamienicy nr 36 od strony podwórza.

ing no. 34 or 36, and one in the rear of the Baryczka House, from the Krzywe

Drugi wariant zakładał zlokalizowanie wszystkich mieszkań w kamienicy Pod

Koło Street’s side. The intendant’s apartment was to be located on the first

Murzynkiem. Trzy, cztery sale na pierwszym piętrze kamienic nr 34 i 36 miały

floor of the house no. 36, on the courtyard’s side. The second option assumed

być przeznaczone na pracownie i magazyny37. Na sale wystawowe pozosta-

that all apartments would be situated in the House Under the Negro. Three or

wało zaledwie kilka pomieszczeń.

four rooms on the first floor of the buildings nos. 34 and 36 were to be allocat-

Już w trakcie prowadzenia prac zabezpieczających i planowania odbudowy muzeum zorientowano się, że trzy kamienice nie zapewniają wystarczającej

ed for workshops and storage rooms.37 Only a few spaces remained to be used for exhibitions.

przestrzeni na ekspozycję, magazyny zbiorów i pracownie konserwatorskie.

It was realized already during the securing works that the three buildings

Problem ten poruszono na konferencji 4 lutego 1948 roku, na której obec-

did not provide enough space for the collection display and storage, as well

ny był wiceprezydent Warszawy Edward Strzelecki, jeden z orędowników

as conservation workshops. This problem was raised during a conference on

pomysłu poświęcenia całej strony Dekerta na cele muzealne. Wniosek w tej

4 February 1948, attended, among others, by the vice-Mayor of Warsaw, Ed-

sprawie złożono w Wydziale Gospodarki Gruntami oraz Dyrekcji Planowa-

ward Strzelecki, who was one of the proponents of dedicating the entire De-

nia Przestrzennego. Napisana przez ówczesnego dyrektora muzeum Adama

kert’s Side for museum purposes. A request in support of this was filed to the

Słomczyńskiego książka Muzeum Historyczne m.st. Warszawy na Rynku Sta-

Department of Ground Management and the Board of Urban Planning. The

rego Miasta, wydana w 1948 roku z okładką przedstawiającą widok całej pół-

book Muzeum Historyczne m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta [Museum

nocnej pierzei Rynku, była swego rodzaju manifestem opowiadającym się za

of the Capital City of Warsaw in the Old Town Market Square], written by

włączeniem wszystkich kamienic strony Dekerta w skład siedziby muzeum38.

Adam Słomczyński, the Museum’s director at the time, and published in 1948,

Ostatecznie na mocy uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z 24 mar-

with the cover image showing the full northern frontage of the Market Square,

ca 1948 roku39 muzeum przyznano 11 kamienic: na Rynku Starego Miasta

was a manifesto of sorts, advocating the incorporation of all buildings on the

28−42 i trzy kamienice przy ulicy Nowomiejskiej 4, 6, 8 40. W tym samym roku

Dekert’s Side into the Museum complex.38 Eventually, pursuant to the Act is-

muzeum otrzymało od państwa dotację w wysokości 18 000 000 zł oraz do-

sued by the National City Council on 24 March 1948,39 the Museum was grant-

datki na prace konserwatorskie41.

ed eleven buildings: 28 to 42 Old Town Market Square and three buildings

Nieustannie zmieniały się koncepcje, jakie instytucje mają znaleźć się w odbudowanych kamienicach po stronie Dekerta. Jeszcze w 1947 roku roz-

at 4, 6, and 8 Nowomiejska Street.40 In the same year, the Museum received a subsidy of 18,000,000 zlotys and supplements for conservation works.41

ważano umieszczenie tam, oprócz Archiwum Miejskiego, filii Biblioteki Pu-

The conceptions about what institutions should be housed in the recon-

blicznej i Muzeum Pedagogicznego42. Pomysł na przeniesienie archiwum

structed buildings on the Dekert’s Side constantly changed. In 1947, the idea

z tymczasowej siedziby przy ulicy Marszałkowskiej 8 na Krzywe Koło wysu-

to locate there, besides the Municipal Archives, a branch of the Public Library

nął ówczesny kierownik organizacji muzeum Adam Słomczyński, który był

and the Pedagogical Museum, was still under consideration.42 The idea to

jednocześnie inicjatorem reaktywacji Archiwum Miejskiego i piastował po

move the Museum from its temporary location at 8 Marszałkowska Street to

wojnie funkcję jego wicedyrektora43. Słomczyński został ostatecznie miano-

8 Krzywe Koło Street was brought up by the Museum’s operations manager,

wany dyrektorem Muzeum m.st. Warszawy 13 grudnia 1949 roku, przestając

Adam Słomczyński, who also initiated the reactivation of the Municipal Ar-

tym samym pełnić funkcję wicedyrektora archiwum44. Decyzję o włączeniu

chives and after the war acted as its deputy director.43 Słomczyński was even-

w skład nowo powstającego muzeum 11 kamienic znajdujących się w kwarta-

tually appointed as the director of the Museum of the Capital City of Warsaw

le pomiędzy Rynkiem, ulicą Nowomiejską i Krzywym Kołem została uprawo-

on 13 December 1949, at the same time ceasing to work as the deputy director

mocniona uchwałą Wydziału Polityki Budowlanej Zarządu Miejskiego z 24 lu-

at the archive.44 The decision to incorporate the eleven buildings in the block

tego 1949 roku podjętą na podstawie zaświadczenia Dyrekcji Planowania

between the Market Square, Nowomiejska and Krzywe Koło Streets into the

Przestrzennego45.

Museum complex was validated by the Act of the Department of Construction

40. 41. 42.

37 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 181. 38 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt. 39 Tamże, s. 5. 40 J. Durko, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1948–1978, „Kronika Warszawy”, 1979, nr 2, s. 97. 41 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 4. 42 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 179.

136

43 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 10; H. Szwankowska, Adam Słomczyński, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 340. 44 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 400. 45 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy (1948?), Zagospodarowanie posesji i gmachów Muzeum Starej Warszawy. Projekt planu i opracowanie, sygn. 369, Archiwum Akt Nowych, k. 6.

Muzeum po wojnie

37 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 181. 38 Adam Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta”. 39 Ibid., p. 5. 40 Janusz Durko, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1948–1978”, Kronika Warszawy 2 (1979), p. 97. 41 Adam Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta”, p. 4.

137

Museum after the War

42 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 179. 43 Adam Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy”, p. 10; Hanna Szwankowska, “Adam Słomczyński”, Almanach Muzealny 5 (2007), p. 340. 44 Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., p. 400.

W związku z powiększeniem siedziby muzeum o nowe kamienice chętnie przyjmowano datki na jego odbudowę od osób prywatnych. W 1948 roku Polo-

Policy of the City Board from 24 February 1949, passed on the basis of the sttestation from the Board of Urban Planning.45

40. 41. 42.

nia ze Stambułu ofiarowała na prace przy odbudowie 20 000 funtów tureckich,

Due to the expansion of the Museum’s site, private donations for its restora-

co stanowiło równowartość 15 000 0000 zł46. W czasie spotkań na przełomie

tion were welcome. In 1948, a Polish community from Istanbul supported the

lutego i marca 1948 roku prawie pięćdziesięcioosobowa grupa Polaków miesz-

reconstruction works with a donation of 20,000 Turkish pounds, an equiva-

kających w Stambule uchwaliła w Konsulacie RP rezolucję następującej treści:

lent of 15,000,000 zlotys.46 During the meetings in February and March 1948, a group counting almost fifty Polish inhabitants of Istanbul, passed a resolu-

pragnąc stanąć w jednym szeregu ze wszystkimi Polakami przy odbu-

tion at the consulate of Poland. It read as follows:

dowie WARSZAWY – symbolu cierpienia i zwycięstwa Narodu Polskiego [...], zobowiązujemy się solennie odbudować jedną z zabytkowych

wishing to join our fellow Poles in reconstructing WARSAW – the sym-

kamienic na Rynku Starego Miasta w Warszawie47.

bol of Polish Nation’s suffering and victory […], we solemnly pledge to rebuild one of the historical buildings in the Old Town Market Square

Decyzją prezydenta Warszawy Stanisława Tołwińskiego otrzymane pienią-

in Warsaw.47

dze miały być przeznaczone na rekonstrukcję kamienicy Kurowskiego pod numerem 38 48. W związku z tym zdecydowano się na przywrócenie jej przenie-

Following the decision of the Mayor of Warsaw, Stanisław Tołwiński, the

sionej w połowie XIX wieku na ulicę Rymarską 2/4 zabytkowej żelaznej kraty

received money was to be spent on the reconstruction of the Kurowski House

z XVIII wieku49. W 1853 roku krata ta została zakupiona przez Aleksandra Przeź-

at no. 38.48 It was consequently decided that the building’s historic iron grat-

dzieckiego od właściciela kamienicy przy Rynku Starego Miasta i zamontowana

ing from 18th century, which was moved to 2/4 Rymarska Street in mid-19th

jako brama wejściowa tzw. pałacu Walickich, na rogu Rymarskiej i Senatorskiej,

century, would be reinstalled.49 In 1853, the grating was purchased by Alek-

w którym mieściła się Biblioteka Ordynacji Przezdzieckich. Feliks Kanclerz wy-

sander Przeździecki from the owner of the house in the Old Town Market

dobył tę kratę oraz inne wartościowe elementy ze zniszczonego pałacu. Dzięki

Square and mounted as an entrance gate to the so-called Walicki Palace on the

jego interwencji udało się zainstalować kratę na jej pierwotnym miejscu: w klat-

corner of Rymarska and Senatorska Streets, which housed the Library of the

ce schodowej w kamienicy Kurowskiego50. Jednak pieniądze przeznaczone na

Przezdziecki Entail. Feliks Kanclerz retrieved that grating as well as other valu-

odbudowę kamienicy Kurowskiego ostatecznie nigdy do niej trafiły: przejęła je

able elements from the destroyed palace. Thanks to his intervention, the grat-

Naczelna Rada Odbudowy Warszawy i przekazała na inne inwestycje51.

ing could be reinstalled in its original place: in the stairwell of the Kurowski House.50 However, the Kurowski House never received the funds intended for

Trudności odbudowy Prace przy odbudowie Starego Miasta w czasie pierwszych lat po wojnie posuwały się bardzo powoli. W czerwcu 1948 roku „Stolica” donosiła, że „sytuacja i stan budowli staromiejskich przedstawia się dziś niestety wręcz tragicznie. Niemal im wszystkim, jeśli w najbliższym czasie nie przystąpi się do robót konserwatorskich i nawet stopniowej odbudowy, grozi po prostu ostateczna zagłada”52. Jeśli nie liczyć spektakularnej akcji sponsorowania rekonstrukcji kamienicy Baryczkowskiej przez firmę Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, brakowało sponsorów dla innych obiektów. Co ciekawe, takie prywatne inicjatywy były wówczas, mimo zmian politycznych, nie tylko pożądane, ale uznawane za naturalny element procesu odbudowy. 46 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 194. Fakt ten relacjonowały także gazety: Osiem zabytkowych kamienic zajmie muzeum Warszawy. 15 mil. zł. od Polonii tureckiej przyśpieszy znacznie odbudowę, „Robotnik”, 1948, nr 165; Pierwszy mieszkaniec Starego Rynku. Odbudowa „Murzynka” na ukończeniu, „Gazeta Ludowa”, 1948, nr 216; Arch. AS, Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście [Rynek St. Miasta nr 36], „Stolica”, 1948, nr 26. 47 Arch. AS, Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście, dz. cyt.

138

48 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 12. 49 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 194. 50 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 371. 51 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 108. 52 Arch. AS, Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście, dz. cyt.

Muzeum po wojnie

its reconstruction: they were taken over by the Supreme Council for the Reconstruction of Warsaw, which reassigned it to other projects.51

difficulties with reconstruction In the first years after the war, the works on the reconstruction of the Old Town progressed very slowly. In June 1948, Stolica reported that “alas, the situation and state of the Old Town’s buildings today is in fact tragic, sadly. If the conservation works and at least gradual reconstruction aren’t started soon, almost all of them are simply in peril of complete annihilation.”52 Aside from the spectacular initiative to sponsor the reconstruction of the Baryczka 45 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomicznosprawozdawczy (1948?), Zagospodarowanie posesji i gmachów Muzeum Starej Warszawy. Projekt planu i opracowanie, Archive of Modern Records, sign. 369, f. 6. 46 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 194. This fact was also reported by the press: “Osiem zabytkowych kamienic zajmie muzeum Warszawy. 15 mil. zł. od Polonii tureckiej przyśpieszy znacznie odbudowę”, Robotnik 165 (1948); “Pierwszy mieszkaniec Starego Rynku. Odbudowa ‘Murzynka’ na ukończeniu”, Gazeta Ludowa 216 (1948); Arch.

139

Museum after the War

AS, “Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście [Rynek St. Miasta nr 36]”, Stolica 28 (1948). 47 Arch. AS, “Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście…”. 48 Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta”, p. 12. 49 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 194. 50 Słomczyński, W warszawskim Arsenale, p. 371. 51 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich, p. 108. 52 Arch. AS, “Poles from Instanbul reconstruct a building in the Old Town”.

40. Manifest programowy muzeum

po wojnie: Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 1948, biblioteka MW

Programme manifesto of the Museum after the war: Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta [Museum of the Capital City of Warsaw in the Old Town Market Square], Warsaw 1948, MW Library

41. Schemat zagospodarowania bloku

muzealnego z podziałem na Muzeum Starej Warszawy, Muzeum Odbudowy, archiwum i mieszkania, rys. Stanisław Żaryn, 28 lutego 1948 r., MW

Development plan of the Museum’s complex, divided into the Museum of Old Warsaw, the Reconstruction Museum, the archive, and apartments, drawing by Stanisław Żaryn, 28 February 1948, MW

Tymczasem na mocy okólnika Ministerstwa Odbudowy nr 24 z 10 września 1948 roku rozpoczęto wprowadzanie programu oszczędnościowego, który miał ograniczyć koszty odbudowy53. W tej sprawie Urząd Konserwatorski deklarował całkowite podporządkowanie się ministerstwu, a jednocześnie starał się podkreślić konieczność wykonania wszystkich robót niezbędnych do rekonstrukcji kamienic muzealnych: dążeniem U.K. jest przeprowadzić przy pomocy szczupłych funduszów jak największą ilość zabezpieczeń i dlatego też stosuje jak najdalej idącą oszczędność. Roboty wykończeniowe, przekraczające zarządzenia oszczędnościowe, uzyskują poparcie tylko w wypadkach, gdy stanowią one uzupełnienie istniejących czy też nieodzowną rekonstrukcję elementów zabytkowych lub stanowią wyposażenie konieczne dla zachowania charakteru zabytku54. – pisał Piotr Biegański w liście do Ministerstwa Odbudowy 16 marca 1949 roku. Od tej pory Urząd Konserwatorski musiał występować z poparciem dla muzeum przy każdym większym wydatku na prace rekonstrukcyjne55. Stanisław Żaryn wspominał, że do końca sierpnia 1949 roku na Starym Mieście odbudowywane były oprócz kościołów jedynie kamienica Pod Murzynkiem oraz kamienice na Krzywym Kole 7 i przy Nowomiejskiej 10, a większość wykonywanych prac miała jedynie charakter zabezpieczający. Po tym, jak Zakład Osiedli Robotniczych, a następnie Dyrekcja Budowy Osiedli Robotniczych, oficjalnie objęły kierownictwo nad odbudową Starego Miasta, prace przy rekonstrukcji budynków mieszkalnych uległy przyspieszeniu, natomiast roboty w muzeum jeszcze bardziej się opóźniły. Dopiero w 1952 roku, po podjęciu decyzji o włączeniu odbudowy Starego Miasta do programu odbudowy Traktu Starej Warszawy56, który miał zostać ukończony 22 lipca 1953 roku, prace przy budowie muzeum znów nabrały tempa57. W pierwszej kolejności skupiono się na ulicy Piwnej, między placem Zamkowym a Zapieckiem, a następnie na pierzejach Rynku. Drugą część traktu Starej Warszawy odbudowano dopiero w 1954 roku (Wąski Dunaj, Szeroki Dunaj, Nowomiejska, dalszy ciąg Piwnej)58.

43.

Odbudowa trzech pierwotnych kamienic muzealnych Kamienica Pod Murzynkiem. Trzy kamienice pod numerami 32, 34 i 36 zakupione przed wojną na Muzeum Dawnej Warszawy, uznane przez konserwatorów za najcenniejsze, miały zostać zrekonstruowane w jak najdokładniejszych 53 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 211. 54 Tamże, k. 213. 55 Tamże. 56 Traktem Starej Warszawy określano zabudowę Starego i Nowego Miasta. Trakt odbudowano w dwóch etapach: pierwszą część obejmującą Rynek Starego Miasta, ul. Piwną i Zapiecek ukończono oficjalnie 22 lipca 1953 r., a drugą z ulicami: Świętojańską, Zakroczymską i Konwiktorską rok później (faktycznie jednak prace przy poszczególnych budynkach trwały znacznie dłużej).

142

P. Majewski, Ideologia i konserwacja: architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa 2009, s. 192–203. 57 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 105. 58 S. Żaryn, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta. Tekst niepublikowany, maszynopis, 24 V 1954 r., w: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. M. Barbasiewicz, Warszawa 2002, s. 64–67; S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 112.

Muzeum po wojnie

42. Lokomotywa na torach

doprowadzonych do Rynku zimą 1950 r. w celu wywiezienia gruzu. W tle widoczne kamienice Pod Murzynkiem, Szlichtyngów i Baryczków, 1950 r., fot. Czesław Czerwiński, MW

A locomotive on the track brought to the Market Square in winter 1950, in order to dispose of the rubble. In the background: House Under the Negro, Szlichtyng House, and Baryczka House, 1950, photo by Czesław Czerwiński, MW

House by Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, there were no sponsors for rest of the buildings. Interestingly, similar private initiatives at the time were, despite the political changes, not only desirable, but also regarded as a natural element of the reconstruction process. Meanwhile, pursuant to the circular letter no. 24 from 10th September, 1948, issued by the Ministry of Reconstruction, the austerity programme, which aimed at limiting the reconstruction costs, began to be introduced.53 The Conservation Office declared complete compliance with the Ministry in this regard, and at the same time tried to stress the necessity of executing all works that were essential for the reconstruction of the Museum’s buildings: the C.O. aims to carry out as much securing works as possible with the modest funding, and is therefore extremely cautious in spending. The finishing works surpassing the austerity decrees are supported only in the case they constitute a complementation or an indispensable reconstruction of historic elements, or if they constitute a fitting that is essential for preserving the character of the historical site.54 – Piotr Biegański wrote in a letter to the Ministry of Reconstruction from 16th March, 1949. From then on, the Conservation Office needed to issue support for the Museum with each substantial expense towards the reconstruction works.55 Stanisław Żaryn mentioned that until the end of August 1949, apart from the churches, only the House Under the Negro and buildings at 7 Krzwe Koło Street and 10 Nowomiejska Street were in the process of reconstruction in the Old Town, and majority of the works merely served securing. After the Workers’ Housing Association and, later on, the Directorate for the Construction of Workers’ Housing, officially took over the management of the reconstruction of the Old Town, the works on the restoration of the residential buildings picked up pace, while works in the Museum became even more delayed. It wasn’t until 1952, when it was decided that the reconstruction of the Old Town would become part of the Old Warsaw Route restoration programme,56 to be completed on 22 July 1953, that the construction works at the Museum 43. Stan odbudowy kamienic bloku

muzealnego, rys. Stanisław Żaryn, 13 września 1950 r., MW

State of the reconstruction of the Museum complex buildings, drawing by Stanisław Żaryn, 13 September 1950, MW

sped up.57 The works were first started on Piwna Street, between the Castle Square and Zapiecek Street, and later moved on to the frontages of the Market Square. The second part of the Old Warsaw Route was rebuilt only in 1954 (Wąski Dunaj, Szeroki Dunaj, Nowomiejska Streets, as well as the remaining fragment of Piwna Street).58 53 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 211. 54 Ibid., f. 213. 55 Ibid. 56 The Old Warsaw Route was a name used to describe the architectural composition of the Old and New Town. The Route was rebuilt in two stages: the first part, encompassing Old Town Market Square, Piwna Street, and Zapiecek Street was officially completed on 22 July 1953; the second one, with the streets: Świętojańska, Zakroczymska, and Konwiktorska –

145

Museum after the War

43. a year later (works on individual buildings in fact lasted much longer), Piotr Majewski, Ideologia i konserwacja: architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu (Warsaw, 2009), pp. 192–203. 57 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 105. 58 Stanisław Żaryn, “Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta” (unpublished typescript, 24 May 1954) in: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, ed. Maria Barbasiewicz (Warsaw, 2002), 64–67; Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 112.

formach historycznych. Kamienica Pod Murzynkiem, jako najmniej zniszczona, została odbudowana wraz z oficyną od strony Krzywego Koła jako pierwsza w pierzei rynkowej. Prace przy niej były początkowo utrudnione z powodu braku kompletnych przedwojennych pomiarów budynku, które, jak przypuszczał Stanisław Żaryn, najprawdopodobniej nigdy nie powstały. Poza podstawowymi robotami remontowymi głównym wyzwaniem architektonicznym było zaprojektowanie nowej klatki schodowej. Przed wojną przestrzeń, wokół której znajdowała się klatka schodowa, była niezabudowana i otwierała się aż do znajdującego się na ostatnim piętrze świetlika. Kierownictwo muzeum planowało po wojnie umieszczenie w tej przestrzeni ciemni fotograficznej, niewielkiego magazynu i toalety. Ostatecznie projekt ten zarzucono, a nowe schody wykonano w technice żelbetu, o nieco zmienionej, w porównaniu do pierwotnej, formie. Plany konstrukcyjne schodów przygotował Tadeusz Kluz59.

44. 45. 46.

Dwudziestego listopada 1948 roku ukończono zakładanie więźby dachowej w oficynie kamienicy Pod Murzynkiem od strony Krzywego Koła 7. Z tej okazji odbyło się przyjęcie połączone z tradycyjnymi obrzędami ciesielskimi, tzw. wiechowe. Pod dachem został umieszczony zielony wieniec ze wstążkami i emblematami ciesielskimi. W uroczystości wzięli udział dyrektor Adam Słomczyński, architekci, robotnicy i osoby związane z muzeum. Samo przyjęcie odbyło się w wykończonej sali na pierwszym piętrze kamienicy frontowej. Dziennikarz „Stolicy” relacjonował tamtego wieczoru: Po zabawie goście wychodzą na tonący w ciemnościach Rynek. Na tle jaśniejącego nieba rysują się wyraźnie jego poszczerbione jeszcze rany. Krzepkie uściski dłoni, ciszę przerywają słowa podzięki i pożegnania... do widzenia przy następnej większej okazji. Z rozświetlonej oddali dochodzą wyraźne odgłosy nieustannie trwającej pracy na trasie W-Z. A kamienica „pod Murzynkiem” jarzy się pełnią świateł, w oświetlonych oknach snują się ż y w e postacie. I to bijące światło stanowi w pustce i ciszy przywracanej dopiero do życia dzielnicy – niebywały wprost efekt60. Cytat ten dobrze pokazuje propagandową rolę odbudowy: z jednej strony rekonstrukcji architektury historycznej, z drugiej budowy nowoczesnej trasy komunikacyjnej pod Starym Miastem.

47. 48.

Odbudowę oficyny kamienicy Pod Murzynkiem ukończono w połowie 1949 roku, a uroczyste otwarcie całej kamienicy, jako pierwszego budynku muzealnego, miało miejsce 25 listopada tego samego roku61. Budynek oficjalnie przekazano muzeum dopiero 9 lutego 1950 roku, po zakończeniu robót we wnętrzach62. Po skończeniu odbudowy okazało się, że w związku z brakiem

59 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 106. Tadeusz Kluz, profesor Politechniki Warszawskiej, specjalista z zakresu prefabrykacji, betonu sprężonego i kablowego. 60 Wiechowe – wieńcowe na Starym Mieście, „Stolica”, 1948, nr 50.

146

61 J. Vogtman, Realizacja odbudowy Starego Miasta..., dz. cyt., s. 33. 62 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 236.

Muzeum po wojnie

44. Projekt kolorystyki elewacji kamienicy Pod Murzynkiem, rys. Stanisław Żaryn, 1948 (?), WMKZ

Colour plan of the House Under the Negro facade, drawing by Stanisław Żaryn, 1948 (?), WMKZ

kotłowni centralnego ogrzewania kamienicy Pod Murzynkiem nie można było ogrzać. Dyrektor muzeum Adam Słomczyński wpadł na pomysł, aby wykorzystać w tym celu zachowane kotły wraz z armaturami z dawnej siedziby archiwum – Arsenału. Po uzyskaniu zgody Zarządu Miejskiego kotły zaczęły ogrzewać kamienicę Pod Murzynkiem63. Kamienica Pod Murzynkiem była na terenie Starego Miasta pierwszym odbudowanym obiektem. Pełniła ona w socjalistycznej propagandzie bardzo istotną rolę. W 1899 roku z okna kamienicy tej przemawiał do robotników Feliks Dzierżyński, przyszły twórca pierwszego sowieckiego organu bezpieczeństwa, na którego cześć wmurowana została na parterze tablica64. 49. 50. Kamienica Baryczkowska. Przygotowanie projektu odbudowy kamienicy Baryczków było znacznie prostsze niż kamienicy Pod Murzynkiem, ponieważ dysponowano kompletem planów z jej przedwojennej inwentaryzacji. Pojawiały się jednak problemy natury technicznej65. Pod koniec 1946 roku przystąpiono do przygotowywania wyliczeń statycznych konstrukcji dachu i stropu. Firma Makarewicz opracowała projekt konstrukcji spawanej. Okazało się jednak, że nie da się jej wykonać z powodu braku prądu na terenie budowy. Alternatywną wersję projektu niewymagającego spawania elektrycznego przygotowywano do marca 1947 roku i miano ją zrealizować po zakończeniu robót zabezpieczających. Wydział Inspekcji Budowlanej, którego zadaniem była kontrola projektów i ich realizacji, w maju 1947 roku dopatrzył się nieścisłości w obliczeniach konstrukcyjnych i w związku z ciągnącym się postępowaniem w tej sprawie firma była zmuszona latem kontynuować przygotowanie konstrukcji w swoich warsztatach66.

51.

Reconstruction of the three original Museum buildings House Under the Negro. The three buildings at nos. 32, 34, and 36, purchased by the Museum of Old Warsaw before the war, which conservators regarded as the most precious ones, were supposed to be reconstructed as faithfully as possible. The House Under the Negro, which was the least destroyed, was the first one to be reconstructed, along with the annex from the side of Krzywe Koło Street. The process was initially hindered by the lack of complete pre-war measurements of the building, which, Żaryn believed, were never taken. Besides the elementary renovation works, the main challenge consisted in redesigning the stairway. Before the war, the staircase space was open all the way to the skylight on the top floor. After the war, the Museum’s management intended to set up a photo darkroom, small storage room, and restroom in that space. This plan was eventually abandoned, and the new stairs were made out of reinforced concrete, in a form which differed slightly from the original one. The stairwell’s construction plans were prepared by Tadeusz Kluz.59 44. 45. 46. On 20 November 1948, the installation of roof truss in the annex of the House Under the Negro from the 7 Krzywe Koło Street was completed. On this occasion, a ceremony combined with traditional builders’ rites, a so called topping out party was organised. A green wreath with bands and timber framing emblems was hung from the roof. The participants of the ceremony included the director Adam Słomczyński, the architects, workers, and other persons connected to the Museum. The reception took place in the refurbished room on the first floor of the front building. A journalist from Stolica reported on that night:

Ukończenie odbudowy kamienicy Baryczkowskiej zaplanowano na 1949 rok67. W celu przyśpieszenia prac umieszczono na czwartym piętrze kamie-

After the celebration, the guests spill out to the Market Square shroud-

nicy Pod Murzynkiem pracownię architektoniczno-projektową Urzędu Kon-

ed in darkness. Its jagged wounds are still clearly visible against the

serwatorskiego68. Na początku 1949 roku firma Dom Towarowy Bracia Jabł-

brightening sky. Hearty handshakes, silence interrupted by thank yous

kowscy w całości pokryła koszty wykonania dachu69. W marcu 1949 roku

and goodbyes… till the next big one. Distinct noises of the ceaseless

Stanisław Żaryn złożył raport na temat stanu technicznego kamienicy: stały

works on the East-West route can be heard from the illuminated dis-

już mury zewnętrzne, była więźba dachowa, stropy i sklepienia. Na zamon-

tance. And the House Under the Negro shines bright, l i v e figures float

towanie czekały okna, drzwi, podłogi, schody, świetlik w dachu, ogrzewanie

around the lit windows. And in the void and stillness of the only just

i kanalizacja. Największym wyzwaniem była rekonstrukcja rzeźbionej klatki

reviving area, this light creates a simply unbelievable effect.60

schodowej, która wymagała artystycznego przygotowania. Jednak tym wypadku prawie wszystkie rysunki, obliczenia statyczne, kosztorysy prac były

This passage is very representative of the propagandistic role of the recon-

już gotowe. Czas potrzebny na wykonanie odbudowy szacował Żaryn na dzie-

struction: on one hand, the recovery of the historical architecture, and on the

więć miesięcy.

other – of the modern transport route below the Old Town.

52.

47. 48.

Mimo prowadzenia intensywnych prac na budowie wciąż dochodziło do

The reconstruction of the annex to the House Under the Negro was finalised

opóźnień, których przyczyną był brak odpowiednich warsztatów, które wy-

in mid–1949, while the grand opening of the entire building, which was the first

konywałyby roboty nieszablonowe, zarówno w drewnie, jak i w metalu,

part of the Museum complex, took place on 25 November of the same year.61 The building was not officially presented to the Museum until 9 February 1950,

63 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 376. 64 Tablica ta została usunięta w 1990 r. 65 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 106. 66 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 174-175.

148

67 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 10. 68 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 205. 69 Tamże, k. 206–208.

Muzeum po wojnie

59 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 106. Tadeusz Kluz, Professor at the Warsaw University of Technology, expert in prefabrication, prestressed concrete, and cable concrete.

149

Museum after the War

60 “Wiechowe – wieńcowe na Starym Mieście”, Stolica 50 (1948). 61 Vogtman, “Realizacja odbudowy Starego Miasta”, p. 33.

45. Projekt zagospodarowania piwnic, parteru i I piętra kamienicy Pod Murzynkiem, rys. Stanisław Żaryn, kwiecień 1948 r., WMKZ

Development plan of the basements, ground floor, and first floor of the House Under the Negro, drawing by Stanisław Żaryn, April 1948, WMKZ

after the works on the interior were completed.62 Once the reconstruction was finished, it transpired that the House Under the Negro could not be heated due to the lack of central heating boiler room. The Museum’s director, Adam Słomczyński, came up with the idea to utilise the boilers and fittings from the old archive headquarters – the Arsenal. Following a permission from the City Board, the boilers started to heat the House Under the Negro.63 The House Under the Negro was the first restored building in the Old Town area. It was of crucial importance for the socialist propaganda. In 1899, Felix Dzerzhinsky, the future founder of the first Soviet security apparatus commemorated by a plaque mounted on the building’s ground floor,64 gave a speech from one of its windows.

49. 50.

The Baryczka House. In this case, a complete set of pre-war inventory plans was available, therefore it was much easier to create a reconstruction plan for the Baryczka House than for the House Under the Negro. Nevertheless, some technical difficulties arose.65 In late 1946, works on the statics estimates of the roof and ceiling structure were commenced. The Makarewicz Company devised a steel frame design, however it turned out that it could not be produced due to lack of electricity on the construction site. An alternative plan, not requiring electric welding, was prepared by March 1947, and was to be executed after the securing works had been completed. In May 1947, the Building Inspection Department, responsible for supervising the plans and their execution, identified some inaccuracies in construction estimates and, due to the prolonged proceedings related to that, the company was forced to continue the production of the frame at its own workshops throughout the summer.66

51.

The reconstruction of the Baryczka House was scheduled for completion in 1949.67 An architectural design workshop of the Conservation Office was set up on the fourth floor of the House Under the Negro in order to speed up the works.68 In early 1949, Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy covered the entire cost of roofing.69 In March 1949, Stanisław Żaryn filed a report on the building’s technical condition: the external walls were already erected, the roof truss, ceilings, and vaults were built. Windows, doors, floors, steps, roof skylight, heating, and sewage system still needed to be installed. The biggest challenge consisted in the reconstruction of the sculptural stairway, which required artistic training. However in this case almost all drawings, statics measurements, and budget plans were ready. Żaryn estimated the time necessary to finish the restoration to be nine months.

46. Niezabudowane wnętrze

klatki schodowej kamienicy Pod Murzynkiem, 1949 r., fot. Czesław Czerwiński, MW

House Under the Negro’s staircase interior in a non built-up state, 1949, photo by Czesław Czerwiński, MW

62 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 236. 63 Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., p. 376. 64 The plaque was removed in 1990. 65 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 106. 66 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 174-175.

153

Museum after the War

52.

67 Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta”, p. 10. 68 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 205. 69 Ibid., ff. 206-208.

48. Uczestnicy narady w sprawie

odbudowy Starego Miasta przed kamienicą Pod Murzynkiem. Od lewej: inspektor budowlany Aleksander Król, projektant Stanisław Żaryn, kierownik budowy Jerzy Siennicki, kustosz muzeum Wacław Zienkiewicz i intendent Tadeusz Skulski, 24 maja 1949 r., fot. Adam Słomczyński, MW

47. Robotnicy z Państwowych

Przedsiębiorstw Budowlanych nr 10 przed kamienicą Pod Murzynkiem. Majster Narożniak trzyma tradycyjny wieniec ciesielski na zakończenie prac przy budowie więźby dachowej, 1948 r., fot. SAP, MW

Workers from the Public Construction Companies no. 10 in front of the House Under the Negro. Foreman Narożniak holds a traditional timber framing wreath for the completion of works on the roof truss, 1948, photo by the Socialist Press Agency, MW

Participants of the meeting concerning the reconstruction of the Old Town in front of the House Under the Negro. From the left hand side: construction superintendent Aleksander Król, designer Stanisław Żaryn, site manager Jerzy Siennicki, Museum curator Wacław Zienkiewicz, and the intendant Tadeusz Skulski, 24 May 1949, photo by Adam Słomczyński, MW

niedostępność podstawowych materiałów, takich jak dąb, jesion, modrzew, potrzebnych do prac konserwatorskich, nakaz przekazywania wszystkich prac stolarskich Państwowym Przedsiębiorstwom Budowlanym, w których opóźnienia w realizacji zamówień sięgały kilku tygodni70. W 1949 roku doszło do konfliktu pomiędzy Stanisławem Żarynem, Domem Towarowym Bracia Jabłkowscy a Warszawską Dyrekcją Odbudowy. Chodziło o zabezpieczenie ściany kamienicy Baryczków od strony podwórza, która zdaniem Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy groziła zawaleniem, co zostało zgłoszone już w lutym 1949 roku. Sprawą miał się zająć na polecenie Żaryna inżynier Cyprian Jurewicz, którego zadaniem było przygotowanie projektu robót zabezpieczających i wykonanie kosztorysu prac. W przypadku niezabezpieczenia ściany konieczne byłoby zamknięcie przejścia między kamienicą Krzywe Koło 7 a kamienicami nr 34 i 36. Tymczasem inżynier Jurewicz podjął się wykonania prac, ale nie reagował na ponaglenia wysyłane mu przez Stanisława Żaryna w marcu i czerwcu 1949 roku. W liście do właścicieli Domu Towarowego Bracia Jabłkowscy, którzy dostali reprymendę w tej sprawie od Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy, pisał Żaryn: Dziwne wydają mi się groźby WDO pod adresem D/T B-ci Jabłkowskich wobec wybitnie obywatelskiego stanowiska tej Firmy, tem bardziej, że osoba inż. Jurewicza została polecona właśnie przez WDO, a tym samym WDO wzięła na siebie moralną odpowiedzialność za wykonaną pracę71.

53.

List ten wywołał prawdziwą burzę w Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy, która w odpowiedzi zaprzeczyła, jakoby to ona zaproponowała Jurewicza do naprawy ściany w lutym 1949 roku. Miał to zrobić Feliks Kanclerz. Ten z kolei bezskutecznie upominał Jurewicza między lutym a czerwcem 1949 o konieczności wykonania zlecenia. Natomiast inwestorzy mieli zostać poinformowani pisemnie o zaistniałym problemie, na co w żaden sposób nie zareagowali. Na koniec zwrócono uwagę również Żarynowi: Odpowiedzialność tak moralna, jak i faktyczna obciąża Obywatela zarówno jako kier. Odbudowy kam. Baryczków oraz jako przedstawiciela D/T Bracia Jabłkowscy oraz Urzędu Konserwatorskiego. Dziwnym wydaje się rzeczywiście fakt, iż uznając swym podpisem na protokole Komisji groźbę niebezpieczeństwa, nie dołożył Obywatel starań, aby tę groźbę zlikwidować72 − pisała Warszawska Dyrekcja Odbudowy. Dwudziestego pierwszego listopada 1949 roku zwołano naradę, której celem było wypracowanie jak najlepszego rozwiązania problemu wciąż nieukończonej odbudowy kamienicy Baryczków. Na spotkanie została zaproszona dyrekcja Muzeum m.st. Warszawy,

70 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 214-216. 71 Tamże, k. 219.

156

72 Tamże, k. 221–221v; Rynek Starego Miasta 32, sygn. 19/2684, Archiwum Urzędu m.st. Warszawy.

Muzeum po wojnie

49. Odsłonięcie tablicy na fasadzie

kamienicy Pod Murzynkiem upamiętniającej przemówienie Feliksa Dzierżyńskiego w 1899 r., 21 lipca 1951 r., fot. Maria Kietlińska, MW

Unveiling of the plaque on the facade of the House Under the Negro, commemorating Felix Dzerzhinsky’s 1899 speech, 21 July 1951, photo by Maria Kietlińska, MW

Despite the intense construction works, delays kept occurring. They were caused by the lack of proper workshops where unconventional jobs, both in wood and metal, could be carried out, the unavailability of basic materials, such as oak, ash, and larch, needed for conservation works, and the requirement to commission all carpentry jobs to the Public Construction Companies, where the delays sometimes reached several weeks.70 In 1949, there was a clash between Stanisław Żaryn, Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, and the Warsaw Reconstruction Board. It revolved around securing the Baryczka House’s wall facing the courtyard, which according to the Warsaw Reconstruction Board was under the threat of collapsing, as had been reported already in February 1949. Żaryn commissioned engineer Cyprian Jurewicz to take care of this matter, and entrusted him with the task of planning out the securing works and preparing a budget plan. In case the wall had not been secured, it was necessary to shut off the passageway between the house at 7 Krzywe Koło Street, and the buildings at nos. 34 and 36. Meanwhile, engineer Jurewicz took on the jobs, but ignored the reminders sent to him by Stanisław Żaryn in March and June 1949. Żaryn wrote in a letter to the owners of Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, who were reprimanded for this by the Warsaw Reconstruction Board: I find the Warsaw Reconstruction Board’s threats directed at Dom To50. Kamienica Pod Murzynkiem, karta

zabytku wypełniona przez Stanisława Żaryna, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie

House Under the Negro, a listed building record sheet, filled out by Stanisław Żaryn, Archive of the Regional Office for the Protection of Monuments in Warsaw

warowy Bracia Jabłkowscy bizarre in the light of the civic position of the Company, especially that Mr. Jurewicz was recommended by the Warsaw Reconstruction Board which, by implication, took the moral responsibility for the job upon its shoulders.71

53.

That letter caused a true storm at the Warsaw Reconstruction Board, which responded by denying that they had proposed Jurewicz for the wall’s reparation in February 1949. The task was supposed to be carried out by Feliks Kanclerz, who in turn kept reminding Jurewicz between February and June 1949 about the necessity of going through with it. Apparently the investors had been informed about the issue in writing, however they did not address it in any way. Żaryn also ended up being reprimanded: The Citizen is charged with both moral and actual responsibility, both as the manager of the reconstruction of the Baryczka House and as the representative of the D.T. Bracia Jabłkowscy and of the Conservation Office. It indeed seems peculiar that, having confirmed the hazardous state with his signature on the Commission’s protocol, the Citizen did not make sure that the threat is eliminated.72 − the Warsaw Reconstruction Board wrote. On 21 November 1949 a confer51. Projekt odbudowy elewacji kamienicy

Baryczków z podpisami i pieczątkami inwestora – Domu Towarowego Bracia Jabłkowscy i projektanta Stanisława Żaryna, WMKZ

Reconstruction plan of the Baryczka House facades, with signatures and stamps of the investor – Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, and the designer, Stanisław Żaryn, WMKZ

ence was summoned in order to determine the best way to resolve the problem 70 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 214-216. 71 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica –

159

Museum after the War

Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 219. 72 Ibid., Rynek Starego Miasta 32, Archive of the Office of the Capital City of Warsaw, sign. 19/2684, ff. 221-221v.

reprezentanci Domu Towarowego Bracia Jabłkowscy, Inspektor Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy Feliks Kanclerz i Stanisław Żaryn73. Dalsza współpraca między WDO a prywatnym inwestorem nie trwała długo. W maju 1950 roku odebrano firmę Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy jego dotychczasowemu właścicielowi Feliksowi Jabłkowskiemu i upaństwowiono jej majątek. Na skutek tego firma była zmuszona zrezygnować z finansowania odbudowy kamienicy Baryczków, co spowodowało wstrzymanie prac74. Rok później została ogłoszona upadłość firmy, co było wynikiem nałożenia na nią gigantycznego podatku75. Na początku lat pięćdziesiątych, w związku z wycofaniem się prywatnego inwestora i wspomnianym już przejęciem odbudowy przez Zakład Osiedli Robotniczych, prace przy kamienicy stanęły w miejscu. Do 1950 roku udało się ukończyć konstrukcję dachu ze świetlikiem, zamontować w całej kamienicy stropy żelbetowe, naprawić ubytki w fasadzie, położyć wszystkie instalacje, ułożyć podłogi i wstawić okna76. Przez kolejny rok Stanisław Żaryn zajmował się głównie przygotowaniem i przeprowadzeniem rekonstrukcji wnętrz.

54.

Większość czasu poświęcał na rozległe studia historyczno-porównawcze, które były podstawą realizowanego projektu77. Stanowiły one zaczątek utworzonej w październiku 1951 roku z jego inicjatywy Komisji Badań Dawnej Warszawy. Komisja ta odegrała szczególną rolę w zbadaniu historii zabudowy centrum miasta. W ramach przygotowania prac budowlanych prowadziła badania archeologiczno-architektoniczne rekonstruowanych obiektów. Oprócz korzyści naukowych płynących z tego przedsięwzięcia Komisja dostarczała niezbędnej dokumentacji architektom odbudowującym Starówkę. Jej pracę finansowały Ministerstwo Kultury i Sztuki i Polska Akademia Nauk, a następnie Naczelna Rada Odbudowy Warszawy. Jej przewodniczącym został Stanisław Arnold78, natomiast Biurem Badań Naukowych kierował Stanisław Żaryn. Ponadto istniały jeszcze trzy działy: historyczny, kierowany przez Eugeniusza Szwankowskiego79, archeologiczny prowadzony przez Aleksandrę Świechowską80 i architektoniczny pod opieką Zdzisława Tomaszewskiego81. W latach

73 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 229. 74 Tamże, k. 246. 75 http://www.dtbj.pl/historia/kalendarium/ [dostęp 16.02.2015]. 76 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 107. 77 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 262-263. 78 Stanisław Arnold (1895–1973), historyk, absolwent historii i socjologii, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Po wojnie kierował Katedrą Historii Polski i Polskiego Ruchu Robotniczego w Wyższej Szkole Partyjnej w Warszawie oraz przewodniczył Radzie Naukowej Instytutu Historii PAN. Dyrektor muzeum od stycznia do listopada 1951 r. 79 Eugeniusz Szwankowski (1906–1973), historyk, varsavianista, autor licznych publikacji o architekturze Warszawy. 80 Aleksandra Świechowska (1920–1989), historyczka sztuki i archeolożka. Studiowała polonistykę

160

i archeologię w czasie wojny na tajnych kompletach w Częstochowie. Po wojnie pracowała na wykopaliskach Zamku Królewskiego w Warszawie, a następnie w brała udział w pracach Komisji Dawnej Warszawy. W latach 70. była kierowniczką działu archeologii Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 81 Komisja Badań Dawnej Warszawy. Tekst niepublikowany, maszynopis, 20 IX 1956 r., w: Stanisław Żaryn..., dz. cyt., s. 42–43. Zdzisław Tomaszewski, pracownik Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, kierował działem architektonicznym w Biurze Badań Naukowych Komisji Badań Dawnej Warszawy.

Muzeum po wojnie

52. Robotnicy pracujący w warsztatach

kamieniarskich na Rynku Starego Miasta, w tle widoczna kamienica Baryczków i Szlichtyngów, 1952–1953 r., fot. Czesław Czerwiński, MW

Builders working at the stonemasonry workshops in the Old Town Market Square, Baryczka and Szlichtyng Houses are visible in the background, 1952–1953, photo by Czesław Czerwiński, MW

of the still unfinished restoration of the Baryczka House. The invitees included: the administration of the Museum of the Capital City of Warsaw, representatives of Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, Feliks Kanclerz – the Superintendent of the Warsaw Reconstruction Board, and Stanisław Żaryn.73 The cooperation between the Warsaw Reconstruction Board and the private investor did not last much longer. In May 1950, the company Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy was divested from its owner, Feliks Jabłkowski, while his property was nationalised. Effectively, the company had to give up the sponsorship of the Baryczka House’s reconstruction, which resulted in suspension of works.74 One year later, the company was declared bankrupt, as a result of a massive tax levy on it.75 Due to the private investor’s resignation and the aforementioned takeover of the reconstruction by the Workers’ Housing Association, the works came to a halt in the early 1950s. By 1950, the roof structure with the skylight was completed, the reinforced concrete ceilings were installed throughout the building, the defects in the facade were repaired, the mains were installed, floors were laid, and windows were mounted.76 Throughout the next year, Stanisław Żaryn was predominantly engaged in preparation and implementation of the interior restoration.

54.

He devoted most of his time to extensive comparative and historical studies, which constituted the basis of the project.77 They became the origin of the Old Warsaw Research Commission, which was founded in October 1951 on his initiative. The Commission played a special role in investigations of the history of the city centre’s architecture. It conducted archaeological and architectural explorations of the reconstructed objects as part of the construction works’ preparations. Besides delivering research-related benefits, the Commission was able to provide the necessary documentation to the architects working on the reconstruction of the Old Town. Its activities were funded by the Ministry of Culture and Art and the Polish Academy of Sciences, and later by the Supreme Council for the Reconstruction of Warsaw. Stanisław Arnold78 became the head of the Commission, while Stanisław Żaryn managed the Of53. Zabezpieczenia parteru kamienicy Baryczków (widok od strony dziedzińca), sierpień 1949 r., fot. Adam Słomczyński, MW

Securing works on the ground floor of the Baryczka House (view from the courtyard’s side), August 1949, photo by Adam Słomczyński, MW

fice of Scientific Research. There were three more departments in operation: the historical one, headed by Eugeniusz Szwankowski,79 the archaeological one, run by Aleksandra Świechowska,80 and the architectural one, supervised

73 Ibid., f. 229. 74 Ibid., f. 246. 75 http://www.dtbj.pl/historia/kalendarium, accessed 16 February 2015. 76 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 107. 77 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 262-263. 78 Stanisław Arnold (1895–1973), historian, graduate of History and Sociology at the University of Warsaw. After the war, he led the Chair of History of Poland and Polish Worker’s Movement at the Higher School of the Polish United Workers’ Party in Warsaw, as well as headed the Scientific Board of the Institute of History at the Polish Academy of Sciences. He was the Museum’s director from January to November 1951.

163

Museum after the War

79 Eugeniusz Szwankowski (1906–1973), historian, researcher of the history of Warsaw, author of numerous publications on the architecture of Warsaw. 80 Aleksandra Świechowska (1920–1989), art historian and archaeologist. During the war, she studied Polish studies and archaeology at the underground classes in Częstochowa. After the war, she worked at the dig of the Royal Castle in Warsaw, and later took part in the activities of the Old Warsaw Commission. In the 1970s, she managed the Archaeology Department of the Historical Museum of the Capital City of Warsaw.

by Zdzisław Tomaszewski.81 Approximately seventy Warsaw locations were subjects of archaeological research between 1952 and 1955.82 The Szlichtyng House. The Szlichtyng House, which, just like the House Under the Negro, was equipped with the reinforced concrete ceilings prior to the war, was one of the less damaged buildings in the Old Town Market Square. In March 1949, it already had walls, ceilings, roof, and window wood-frames in the front facade. However, it still missed stairs, window panes, flooring, skylight, heating, sewage system, while the roof required a repair. Żaryn estimated the time necessary to complete the reconstruction to be only ten months, despite the need to prepare construction sketches and a detailed budget plan. In September 1950, the reconstruction work of the building was launched, which meant that all small architectural elements collected from the rubble, as well as other elements stored here after the war, needed to be removed.83

55. 56. 57. The conservation of the paintings on the three wooden ceilings posed a ma-

jor challenge. In October 1949, a special commission inspected the polychromes located on the first floor from the side of the courtyard and from the Square’s side, as well as on the second floor from the side of the Market Square.84 The polychrome on the second floor ceiling was the most damaged, its numerous defects including flaking and chipping paint, as well as local smoke damages. The blame for this was put on the builders, as during the reconstruction process they lived in the building and used a cast iron stove for heating and cooking, which resulted in first damping, and then drying of the ceiling.85 The conservation works on the paintings were scheduled to start at the end of 1949, and continue for the next three months,86 however the conservation of all three polychrome ceilings, supervised by Bohdan Marconi,87 did not commence until 1951.88 The work was supposed to be finished in the same year, however the paintings’ poor state of preservation thwarted that plan. The initial attempt to clean the ceiling polychromes on the first floor from the Market Square’s side failed, and new conservation methods needed to be sought. The background colour on the second floor ceiling went from red to saddle brown, and since the original background did not manage to be revealed, it was decided that the

54. Projekt dekoracji drzwi na I piętrze

kamienicy Rynek Starego Miasta 32 z motywem gmerku rodu Baryczków, rys. Stanisław Żaryn, MW

Decorative design of door on the first floor of the building in 32 Old Town Market Square, with the Baryczka house mark motif, drawing by Stanisław Żaryn, MW

81 Komisja Badań Dawnej Warszawy, unpublished typescript, 20 September 1956 in Stanisław Żaryn, ed. Barbasiewicz, pp. 42-43. Zdzisław Tomaszewski, employee of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology, he managed the architecture branch in the Office of Scientific Research of the Old Warsaw Research Commission. 82 Hanna Szwankowska, “Badania historyczne i terenowe Starego Miasta”, Kronika Warszawy 5 (2000): p. 49. More on the activities of the Old Warsaw Research Commission in: Hanna Szwankowska, “Zbiory Komisji Badań Dawnej Warszawy”, Almanach Muzealny 1 (1997). 83 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 250.

165

Museum after the War

84 Ibid., f. 269. 85 Ibid., f. 227. 86 Ibid., f. 235. 87 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 129. Bohdan Marconi (1894–1975), painter, conservator, Professor at the Academy of Fine Arts in Warsaw, he studied painting in Paris and Warsaw. Before the war, he worked as a conservator at the National Museum, and after the war he taught painting conservation at the Academy of Fine Arts. 88 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 269.

1952−1955 przeprowadzono badania archeologiczne w około siedemdziesięciu miejscach na terenie Warszawy82. Kamienica Szlichtyngowska. Kamienica Szlichtyngowska, która tak jak kamienica Pod Murzynkiem została wyposażona przed wojną w stropy żelbetowe, była jedną z mniej zniszczonych na Rynku Starego Miasta. W marcu 1949 roku stały już jej mury, stropy, dach oraz zamontowana była stolarka okienna fasady frontowej. Wciąż jednak brakowało schodów, szyb w oknach, posadzek, świetlika, ogrzewania, kanalizacji, reperacji wymagał również dach. Czas potrzebny na wykonanie odbudowy szacował Żaryn na zaledwie dziesięć miesięcy, mimo konieczności wykonania rysunków konstrukcyjnych oraz dokładnego kosztorysu prac budowlanych. We wrześniu 1950 roku rozpoczęła się odbudowa kamienicy, w związku z czym musiały zostać z niej usunięte wszystkie zebrane z gruzów elementy detalu architektonicznego i inne obiekty, które po wojnie tu składowano83.

55. 56. 57.

Dużym wyzwaniem była konserwacja malowideł na trzech drewnianych stropach. W październiku 1949 roku specjalna komisja zbadała polichromie znajdujące się na pierwszym piętrze od podwórza i od strony Rynku oraz na drugim piętrze od strony Rynku84. Najbardziej zniszczona była polichromia na stropie na drugim piętrze, gdzie stwierdzono liczne uszkodzenia, takie jak łuszcząca się i odpryskująca farba, jak również okopcenie niektórych miejsc. Winę za to mieli ponosić robotnicy, którzy w czasie odbudowy mieszkali w kamienicy i do jej ogrzewania i do gotowania używali piecyka „kozy”, co spowodowało najpierw zawilgocenie stropu, a następnie jego wysuszenie85. Prace konserwatorskie malowideł zaplanowano na koniec roku 1949 i miały one potrwać trzy miesiące86, jednak dopiero w 1951 roku pod kierunkiem Bohdana Marconiego87 rozpoczęła się konserwacja wszystkich trzech polichromowanych stropów88. Prace planowano zakończyć jeszcze w tym samym roku, na co jednak nie pozwolił zły stan zachowania malowideł. Próba odczyszczenia polichromii na stropie na pierwszym piętrze od strony Rynku początkowo nie powiodła się i trzeba była szukać innych metod konserwatorskich. W stropie na drugim piętrze kolor tła zmienił się z czerwonego na piaskowy, a ponieważ nie udało się odsłonić oryginalnego tła, zdecydowano się całość zapunktować w pierwotnej, czerwonej kolorystyce. Koszt konserwacji dwóch stropów wyceniono na 55 000 zł89; trzeci strop miał być odrestaurowany w późniejszym terminie90. Jego dekoracja w formie rozet uzupełnionych plastycznymi nakładkami wydała się konserwatorom nieciekawa ze względu na kolorystykę 82 H. Szwankowska, Badania historyczne i terenowe Starego Miasta, „Kronika Warszawy”, 2000, nr 5, s. 49. Więcej na temat działalności Komisji Badań Dawnej Warszawy w: tejże, Zbiory Komisji Badań Dawnej Warszawy, „Almanach Muzealny”, 1997, nr 1. 83 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 250. 84 Tamże, k. 269. 85 Tamże, k. 227. 86 Tamże, k. 235. 87 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 129. Bohdan Marconi (1894–1975),

166

malarz, konserwator, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, studiował malarstwo w Warszawie i Paryżu. Przed wojną pracował jako konserwator w Muzeum Narodowym, a po wojnie wykładał konserwację malarstwa na Akademii Sztuk Pięknych. 88 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 269. 89 Tamże, k. 270. 90 Tamże, k. 271.

Muzeum po wojnie

55. Brama do kamienicy Szlichtyngów.

Przy wejściu tablica informująca o zabytkowym charakterze budowli, ok. 1945–1946 r., fot. Alfred Funkiewicz, MW

Szlichtyng House gateway. Next to the entrance, there is a plaque informing about the edifice’s historic character, ca. 1945–1946, photo by Alfred Funkiewicz, MW

whole would be inpainted in the original, red colourz palette. The cost of the restoration of the two ceilings was estimated to be 55,000 zlotys;89 the third ceiling was to be restored at a later time.90 The conservators deemed the decoration in the form of rosettes complemented by plastic overlays uninteresting, due to its colours and quality of execution. In the light of the discovery of traces of an ornament underneath, a commission comprising conservators and museum experts was established at the beginning of 1954. Its members included Bohdan Marconi, Karol Dąbrowski,91 Maria Sulimierska92, Alina Sokołowska,93 and Stanisław Żaryn. They decided to restore the geometric decoration which was located directly on the beams. The ornament from the second half of the 19th c., revealed during the conservation works that took place in 19391943 was left in one of the corner coffers, as a testimony.94

Design of the buildings’ adaptation for museum purposes An undated document95 titled Zagospodarowanie posesji i gmachów Muzeum Starej Warszawy [Development of the Properties and Edifices of the Museum of Old Warsaw],96 authored by Stanisław Żaryn, has been preserved at the Economic and Reporting Department of the Ministry of Reconstruction.97 It contains a draft scheme of reconstructing the block between the Old Town Market Square, Nowomiejska Street, and Krzywe Koło Street, with the intention of turning it into a museum and archive site. The Museum was to be located in the buildings at 28-42 Old Town Market Square, 4, 6, and 8 Nowomiejska Street, as well as 1 and 3 Krzywe Koło Street. The archive was to be located in the properties at 7, 9, and 11 Krzywe Koło Street, as well as in the annex of the property at 36 Old Town Market Square.98 One of the key issues of the restoration of the Museum’s buildings was to rebuild them in a way that, while preserving their historic character, they would meet the safety requirements and enable easy visitor-flow. As Żaryn wrote, in many cases this would necessitate compromises combining the contemporary users’ expectations with the need to preserve the historical features of the buildings. Żaryn formulated a series of rules that were to regulate the process of reconstruction of the future Museum buildings: 1. All elevations, both the front and the courtyard ones, retain their historical character and appearance in almost every way;

56. Plan sytuacyjny odbudowy kamienicy

Szlichtyngów wraz z oficyną Krzywe Koło 9 i oficyną Rynek Starego Miasta 36, rys. Stanisław Żaryn, 1949 r., WMKZ

Site plan of the reconstruction of the Szlichtyng House, together with the 9 Krzywe Koło and 36 Old Town Market Square annexes, drawing by Stanisław Żaryn, 1949, WMKZ

89 Ibid., f. 270. 90 Ibid., f. 271. 91 Karol Dąbrowski, painting conservator, graduate of the Academy of Fine Arts, year of 1952. 92 Maria Sulimierska [-Laube], (1917-1991), art historian. 93 Alina Sokołowska (1911–1972), historian, co-author of the script of the permanent exhibition VII wieków Warszawy [Seven Centuries of Warsaw], curator at the Historical Museum of the capital city of Warsaw. 94 Karol Dąbrowski and Stanisław Żaryn, “Polichromowany strop kasetonowy w kamienicy

169

Museum after the War

warszawskiej Rynek Starego Miasta 34”, Ochrona Zabytków 2, vol. 8, no. 29 (1955), pp. 116–124. 95 Since the Ministry of Reconstruction was closed down on 13 May 1949 and transformed into the Ministry of Construction, the document must have been created before that date. 96 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomicznosprawozdawczy.... 97 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 102. 98 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomicznosprawozdawczy..., f. 7.

i sposób wykonania. Ze względu na odkrycie śladów położonych niżej zdobień na początku 1954 roku została powołana komisja z udziałem konserwatorów i muzealników. Weszli w jej skład Bohdan Marconi, Karol Dąbrowski91, Maria Sulimierska92, Alina Sokołowska93 i Stanisław Żaryn. Zdecydowano się na przywrócenie geometrycznej dekoracji położonej bezpośrednio na belkach. Zdobienie z II połowy XIX wieku, odsłonięte podczas konserwacji przeprowadzonej w latach 1939–1943 pozostawiono w jednym z narożnych kasetonów jako świadectwo94.

Projekt adaptacji kamienic na cele muzealne W Wydziale Ekonomiczno-Sprawozdawczym Ministerstwa Odbudowy zachował się niedatowany95 dokument zatytułowany: Zagospodarowanie posesji i gmachów Muzeum Starej Warszawy96 autorstwa Stanisława Żaryna97. Zawiera on szkicową koncepcję odbudowy kwartału pomiędzy Rynkiem Starego Miasta, Nowomiejską a Krzywym Kołem z przeznaczeniem na muzeum i archiwum. Muzeum miało się mieścić w kamienicach przy Rynku Starego Miasta 28−42, na ulicy Nowomiejskiej 4, 6, 8, i na Krzywym Kole 1, 3. Na archiwum przeznaczono posesje Krzywe Koło 7, 9, 11, a także oficynę posesji Rynek Starego Miasta 3698. Jednym z kluczowych zagadnień rekonstrukcji kamienic muzealnych była ich odbudowa w taki sposób, aby przy jednoczesnym utrzymaniu zabytkowego charakteru budynków spełniały one warunki bezpieczeństwa i umożliwiły swobodne poruszanie się zwiedzających. Wymagało to, jak pisał Żaryn, podjęcia w wielu wypadkach kompromisowych decyzji, które będą musiały łączyć wymagania współczesnych użytkowników z koniecznością zachowania historycznych cech budowli. Żaryn sformułował zbiór wytycznych, które miały być zastosowane przy rekonstrukcji kamienic przeznaczonych na siedzibę muzeum: 1. Wszystkie elewacje, zarówno frontowe, jak i dziedzińce, zachowują swój dawny pod każdym niemal względem charakter i wygląd; 2. Kamienice Rynek Staromiejski nr 36 „pod Murzynkiem”, nr 34 „Szlichtingów”, nr 32 „Baryczków” odbudowane są całkowicie wg dawnych tradycji, założeń i wzorów; 3. Nowe wprowadzone ciągi dziedzińców wykazują duże zmiany, wynikające z potrzeb komunikacyjnych, dążności usunięcia szpetnych

91 Karol Dąbrowski, konserwator malarstwa, absolwent ASP, (1952). 92 Maria Sulimierska [-Laube], (1917-1991), historyk sztuki. 93 Alina Sokołowska (1911–1972), historyk, współautorka scenariusza ekspozycji stałej VII wieków Warszawy, kustosz Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 94 K. Dąbrowski, S. Żaryn, Polichromowany strop kasetonowy w kamienicy warszawskiej Rynek Starego Miasta 34, „Ochrona Zabytków”, 1955, t. 8, nr 2 (29), s. 116–124.

170

95 Jako że Ministerstwo Odbudowy zostało zlikwidowane 13.05.1949 r. i przekształcone w Ministerstwo Budownictwa, dokument ten musiał powstać przed wspomnianą datą. 96 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy... 97 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 102. 98 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy..., k. 7.

Muzeum po wojnie

57. Dziedziniec kamienicy Szlichtyngów, fot. Adam Słomczyński, 1950 r., MW

Szlichtyng House’s courtyard, photo by Adam Słomczyński, 1950, MW

lub bezwartościowych nawarstwień, nadania im specjalnego wyrazu

2. The buildings in the Old Town Market Square – at no. 36., Under the

artystycznego – wszystko wg wymagań i koncepcji konserwatorskich;

Negro, no. 34, Szlichtyng, and no. 32, Baryczka, are rebuilt entirely in

4. Wnętrza innych budynków (poza numerami 32, 34, 36) ulegają przy-

accordance with the old traditions, concepts, and templates;

stosowaniu do potrzeb użytkowych zajmujących je instytucji. Doty-

3. The new courtyard stretches undergo significant changes, resulting

czy to przede wszystkim kamienic rynkowych nr 30 i 28 oraz, w mniej-

from the communication requirements, the strife to eliminate the hid-

szym stopniu, kamienic rynkowych nr 38, 40, 42; Nowomiejskich 4, 6,

eous or redundant layers, and from their redecoration in a distinct ar-

8 i wreszcie położonych na Krzywym Kole 11, 9, 7, 3, 1;

tistic style – all of which would be executed in keeping with the conser-

5. Ze względu na bezpieczeństwo obu instytucji i ich zbiorów tudzież

vation requirements and conceptions;

dla dobra służby oraz w pewnej mierze dla ożywienia całego bloku –

4. The interiors of the other buildings (apart from those at nos. 32, 34,

wprowadza się na jego terenie enklawy mieszkalne. Składają się na nie,

and 36) are adjusted to the utility needs of the institutions inhabiting

poza wyodrębnionymi posesjami przy ul. Nowomiejskiej 10 (Kocento-

them. This mostly concerns the buildings nos. 30 and 28 in the Market

wej) i Krzywe Koło 5 (Zatorskich), budynek mieszkalny dla pracowni-

Square, as well as, to a lesser degree, the buildings at 38, 40, and 42 Old

ków Muzeum i Archiwum przy Krzywym Kole 7 (w przyszłości ewent.

Town Market Square; 4, 6, and 8 Nowomiejska St, and, lastly, those sit-

Krzywe Koło 3 i 1) oraz mieszkania pojedyncze na parterach:

uated at 11, 9, 7, 3, and 1 Krzywe Koło Street;

a. oficyna kamienicy nr 36 „pod Murzynkiem”;

5. Considering the safety of both institutions and their collections, or

b. w narożniku kamienicy nr 42 (Rynek – Nowomiejska);

their better service, and, to some extent, in order to enliven the entire

c. w kamienicy nr 28 od strony Krzywego Koła (przy wjeździe projekto-

complex – residential enclaves will be introduced on its grounds. Apart

wanym w ciągu dziedzińców)99.

from the isolated possessions at 10 Nowomiejska St (Mrs. Kocent) and 5 Krzywe Koło St (the Zatorski family), these will include the residential

Na kolejnych stronach tego dokumentu został przedstawiony szczegółowy

building for the employees of the Museum and the Archive at 7 Krzywe

projekt zagospodarowania poszczególnych poziomów muzeum. Piwnice mia-

Koło St (and in the future possibly 3 and 1 Krzywe Koło St), as well as

ły zostać pogłębione i zaizolowane, tak aby nie przepuszczały ani wody, ani

individual apartments on the ground floors:

ognia. W kamienicach pod numerami 42 i 40, a także przy ulicy Nowomiej-

a. annex of the house at no. 36, “Under the Negro”;

skiej 4, 6, 8, poza wygospodarowaniem jednej piwnicy dla dozorcy, planowa-

b. in the corner of the hosue no. 42 (Market Square – Nowomiejska St);

no stworzenie magazynu, który miałby wytrzymałość schronu. Prowadziłyby

c. in the house no. 28 from the side of the Krzywe Koło St (by the en-

do niego zarówno schody, jak i byłby on obsługiwany przez windę towarową.

trance designed as part of the courtyard stretch).99

W piwnicy kamienicy numer 38 (Kurowskiego) miał się znaleźć ognioszczelny skład opału. W kamienicy Pod Murzynkiem zaplanowano umieszczenie

The following pages of the document contained a detailed development

centralnego wodomierza, umywalni dla palaczy i wentylowanej toalety100.

plan of individual storeys of the Museum. The basements were supposed to be

Oprócz tego miała się tam znaleźć jedna z dwóch połączonych ze sobą kotłow-

deepened and insulated against water and fire. Besides dedicating basement

ni, z których drugą umieszczono by w kolejnej kamienicy pod numerem 34.

area for the janitor’s use, a storage room with a durability of a bunker, would

We frontowej części kamienic nr 36 i 34 zaplanowano ogniotrwałe magazyny

be constructed in the houses nos. 42 and 40, as well as at 4, 6, and 8 Nowom-

opałowe. Usuwanie nagromadzonych przy spalaniu popiołów miało się odby-

iejska St. It would be connected to the rest of the building by a staircase as well

wać w popielniku pod kamienicą Baryczków 32. Poza tym zaplanowano w tej

as a freight lift. A fireproof fuel storeroom was to be located in the basement

kamienicy pomieszczenie na cele użytkowe, takie jak sala wykładowa albo

of the house no. 38 (Kurowski). The House Under the Negro was supposed to

kawiarnia. Do piwnicy kamienicy nr 30 miała zjeżdżać winda i miały znaleźć

house a central water meter, washroom for the firemen, and a ventilated toi-

się w niej łazienki obsługujące pomieszczenia użytkowe kamienicy numer

let.100 One of interconnected boiler rooms was also to be located there, while

32. Pod numerem 28 planowano pomieszczenia gospodarcze i ewentualnie

the other one would be placed in the neighbouring building, at no. 34. In the

schrony101.

front parts of the houses at nos. 36 and 34 there would be fireproof fuel store-

Jeśli chodzi o rozplanowanie parteru, to w kamienicach przy Rynku Stare-

rooms. The ash produced by combustion would be disposed off in the soot

go Miasta 42 i przy ulicy Nowomiejskiej 4, 6 i 8 zdecydowano się na całkowi-

pit underneath the Baryczka House at no. 32. Moreover, the building was to

te zlikwidowanie klatek schodowych, a wejście do domów miało być możli-

include a functional space, such as a lecture room or café. The basement of

we tylko od strony Rynku. Tuż przy wejściu, na rogu Rynku i Nowomiejskiej,

the building at no. 30, accessible by lift, was to host bathrooms adjacent to the

99 Tamże, k. 7–8. 100 Tamże, k. 10. 101 Tamże, k. 11.

99 Ibid., ff. 7-8. 100 Ibid., f. 10.

172

Muzeum po wojnie

173

Museum after the War

miało się znaleźć dwupokojowe mieszkanie z łazienką dla dozorcy. Na Nowo-

usable rooms of the building no. 32. Building no. 28 was to house utility rooms

miejskiej 2 i 4 zaplanowano połączone ze sobą amfiladowo sale wystawowe.

and possibly shelters.101

Pod numerem 6 zaprojektowano bramę wjazdową, przez którą można było-

Regarding the ground floor arrangement, the staircases in the buildings at

by wejść do kamienicy numer 4 i 8. W kamienicach przy Rynku Starego Mia-

no. 42 Market Square and at 4, 6, and 8 Nowomiejska St were supposed to be

sta 40 i 38 zaplanowano po dwie sale wystawowe przedzielone korytarzem

completely removed, while the houses were to be accessible only from the

z klatką schodową dochodzącą tylko na pierwsze piętro. Dodatkowo w kamie-

side of the Square. Right by the entrance, on the corner of the Market Square

nicy numer 38 miało być zlikwidowane wejście od strony Rynku i podwórza.

and Nowomiejska, there was supposed to be a two-room apartment with

W kamienicy Pod Murzynkiem, w której również zlikwidowano wejścia, izba

bathroom for the janitor. A suite of exhibition rooms was planned in the 2 and

frontowa połączona była z taką samą izbą w następnej kamienicy – Szlichtyn-

4 Nowomiejska St. A gateway providing access to buildings nos. 4 and 8 was

gowskiej – i z kolejną w kamienicy Baryczków102. Połączenie z następną ka-

designed at no. 6. The buildings at 40 and 38 Old Town Market Square were

mienicą pod numerem 30 przebiegało przez trójarkadowe przejście. Pomiesz-

to contain two exhibition rooms each, which would be separated by a cor-

czenie znajdujące się w głębi budynku miało pełnić funkcję izby szkolnej.

ridor with a stairway reaching only to the first floor level. Moreover, in the

W kamienicy Baryczków pod numerem 32 znaleźć się miało także zejście do

building no. 38, the entrance from the side of the Market Square and court-

piwnic. Pod numerem 30 planowano urządzenie holu głównego, co było moż-

yard was to be eliminated. In the House Under the Negro, where the entranc-

liwe dzięki likwidacji pierwotnych schodów. Zamiast nich umieszczono w ka-

es were also removed, the front room was connected to a similar one in the

mienicy szyb windy i nową klatkę schodową, która była otwarta od piwnic do

next door building – the Szlichtyng House – and to another one at the Bary-

świetlika, a dla wzmocnienia całej konstrukcji zaplanowano wstawienie do-

czka House.102 The next house down, at no. 30, was accessible via a triple ar-

datkowych filarów. W następnej kamienicy pod numerem 28 zrezygnowano

cade passage. The room at the back of the building was to serve as an educa-

z wejścia od strony Rynku oraz ze wszystkich ścian działowych. W pomiesz-

tional room. There was also supposed to be a stairway to the basement in the

czeniu frontowym miała się znaleźć świetlica103, a od strony podwórza miesz-

Baryczka House at no. 32. The main hall was to be located at no. 30, which

kanie dla dozorcy składające się z dwóch pomieszczeń i łazienki.

was possible thanks to removal of the original staircase. A lift shaft and a new

Na pierwszym piętrze w kamienicach przy ulicy Nowomiejskiej 4, 6, 8

stairway, open from the basement to the skylight level, were built in its place,

i przy Rynku Starego Miasta 42 zaplanowano sale wystawowe połączone ze

while the whole construction was to be reinforced by additional pillars. In the

sobą dwiema parami drzwi. W kamienicach nr 38 i 40 zaplanowano dwie sale

next building, at no. 28, the entrance from the side of the Market Square and

od strony Rynku i dwie od strony podwórza powiązane ze sobą przez biegną-

all division walls were to be removed. The front room would house a com-

cy równolegle do fasad korytarz. W trzech pierwotnych kamienicach muze-

mon room,103 and from the side of the courtyard, there would be the janitor’s

alnych i dwóch następnych pod numerami 28 i 30 połączone były ze sobą

apartment, consisting of two rooms and a bathroom.

wszystkie pomieszczenia wystawowe104. W kamienicy nr 28 zaplanowano

On the first floor of the buildings at 4, 6, and 8 Nowomiejska St and 42 Old

dwie sale wystawowe, obie połączone ze sobą dwoma wejściami i z dostępem

Town Market Square, there were supposed to be two exhibition rooms with

do klatki schodowej w kamienicy nr 30.

two doorways in between. The houses nos. 38 and 40 were to accommodate

Rozplanowanie drugiego piętra tylko w niewielkim stopniu różniło się od

two rooms from the side of the Square and two from the courtyard’s side, con-

rozwiązań proponowanych na pierwszym piętrze. Jedynym wyjątkiem było

nected by a corridor parallel to the facades. All of the exhibition rooms in the

drugie piętro Nowomiejskiej 8, które zostało przeznaczone na pracownie.

three original Museum buildings and the next two, at nos. 18 and 30, were

Na trzeciej kondygnacji w kamienicach nr 38, 40, 42 zaplanowano pomiesz-

interconnected.104 The house at no. 28 was to contain two exhibition rooms

czenia gospodarczo-administracyjne, a ich układ podobny był do tego na

linked by two entrances, and providing access to the staircase in the house at

pierwszym i drugim piętrze105. W kamienicy nr 30 znaleźć się miała jedna sala

no. 30.

wystawowa i pomieszczenia administracyjno-gospodarcze, a pod numerem

The second floor plans were only mildly different from the solutions pro-

28 pracownia malarsko-rzeźbiarska. Na czwartym piętrze kamienic nr 34 i 30

posed for the first floor. The only exception was the second floor of the 8

miały być zorganizowane pracownie malarskie, a mansardy pod numerami

Nowomiejska St, which was to be dedicated for workshops. Third floor of

42, 40, 38 przeznaczono na cele gospodarcze106. Na tyłach posesji nr 32, 36, 38

the buildings at nos. 38, 40, and 42, were supposed to house utility and ad-

zaplanowano rekonstrukcję ganków. Magazyny archiwum miały się znaleźć

ministrative rooms, arranged similarly to the spaces on the first and second

na Nowomiejskiej 12 i na Krzywym Kole 11. Rozważano także umieszczenie

floors.105 Building no. 30 was to contain one exhibition room and administrative and utility rooms, while the house at no. 28 – a painting and sculpture

102 Tamże, k. 13. 103 Tamże, k. 14. 104 Tamże, k. 16.

105 Tamże, k. 17. 106 Tamże, k. 18.

174

Muzeum po wojnie

101 Ibid., f. 11. 102 Ibid., f. 13. 103 Ibid., f. 14.

104 Ibid., f. 16. 105 Ibid., f. 17.

175

Museum after the War

mieszkań na Krzywym Kole 1 i 3, wtedy kamienica nr 7 dołączyłaby do bu-

workshop. Painting workshops were to be arranged on the fourth floor of the

dynków archiwum107.

buildings at nos. 34 and 30, while the garrets at nos. 42, 40, and 38 were to be

Dwudziestego pierwszego lutego 1950 roku odbyła się konferencja, któ-

used for utility purposes.106 The porches in the back of the houses nos. 32, 36,

rej celem było przedyskutowanie projektu zagospodarowania przestrzeni

and 38 were to be reconstructed. The archive storage rooms were to be located

muzeum w odbudowanych kamienicach po stronie Dekerta przedstawione-

at 12 Nowomiejska St and 11 Krzywe Koło St. An allocation of apartments at 1

go przez Stanisława Żaryna i Adama Słomczyńskiego. Został on przyjęty bez

and 3 Krzywe Koło was also taken into consideration, which would lead to the

zastrzeżeń przez przedstawiciela Naczelnej Rady Muzeów i Ochrony Zabyt-

house at no. 7 becoming another archive building.107

ków108 Jana Miączyńskiego109. W 1950 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki

On 21 February 1950, a conference was organised, whose aim was to dis-

przyznało muzeum 15 000 000 zł na dalszą odbudowę i stworzenie muzeum

cuss the development plan of the Museum interior in the restored houses on

w zrekonstruowanych kamienicach110. W 1950 roku muzeum, które wcze-

the Dekert’s Side, proposed by Stanisław Żaryn and Adam Słomczyński. Jan

śniej było własnością miasta, upaństwowiono, a w 1951 upaństwowiono ar-

Miączyński, the representative of the Supreme Board for Museum and Protec-

chiwum111. Pod koniec roku 1950 Rada Odbudowy Warszawy podjęła decyzję

tion of Monuments,108 accepted it without any reservations.109 In 1950, the

o przekazaniu archiwum, które urzędowało już na Krzywym Kole 7 i 9, do-

Ministry of Culture and Arts granted the Museum 15,000,000 zlotys for fur-

datkowych kamienic pod numerami 5 i 11112. Na mocy rozporządzenia Mini-

ther reconstruction and creation of the Museum in the reconstructed build-

stra Kultury i Sztuki z 23 grudnia 1950 roku połączono muzeum przy Rynku

ings.110 In 1950, the Museum, which thus far belonged to the city, was nation-

z Centralnym Muzeum Historycznym113, które mieściło się przy Muzeum Na-

alised, while the archive was nationalised in 1951.111 At the end of 1950, the

rodowym. Od tej pory instytucja nosiła nazwę Muzeum Historycznego m.st.

Warsaw Reconstruction Board decided to provide the archive, which was al-

Warszawy. Jego nowym dyrektorem został w 1951 roku dotychczasowy dyrek-

ready based at 7 and 9 Krzywe Koło St, with additional houses at nos. 5 and

tor Centralnego Muzeum Historycznego Stanisław Arnold, a następnie Janusz

11.112 Pursuant to the decision of the Minister of Culture and Art from 23 De-

Durko, który pełnił tę funkcję do końca 2003 roku114.

cember 1950, the Museum in the Old Town Market Square was merged with the Central Historical Museum,113 affiliated with the National Museum. From

Konflikt konserwatorzy – użytkownicy Jednym z zaproponowanych przez Stanisława Żaryna sposobów unowocześnienia odbudowywanych kamienic było łączenie węższych budynków przy zachowaniu jedynie zewnętrznego podziału w fasadach. Miało to umożliwić likwidację części starych, niewygodnych klatek schodowych, zajmujących dużo miejsca, które można by przeznaczyć na przykład na dodatkowe mieszkania115. Zasada ta nie dotyczyła jednak kamienic, które przez konserwatorów zostały uznane za szczególnie wartościowe. W przypadku muzeum problem był bardziej skomplikowany. Wszystkie jego kamienice miały pierwotnie charakter mieszkalny. Klatki schodowe zajmowały prawie ⅓ powierzchni pięter. W przeszłości korzystało z nich kilkanaście osób mieszkających w kamienicy, a teraz miały po nich chodzić kilkudziesięcioosobowe grupy zwiedzających116. W kwestii rekonstrukcji klatek schodowych w kamienicach muzealnych rozgorzała dyskusja, w której ścierały się interesy dwóch grup: konserwatorów (Urzędu Konserwatorskiego) oraz użytkowników (dyrekcji muzeum). 58.

107 Tamże, k. 19. 108 Naczelnej Radzie Muzeów i Ochrony Zabytków przewodniczył w latach 1945–1951 Stanisław Lorentz. 109 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 238. 110 Tamże, k. 243. 111 A. Słomczyński, W warszawskim Arsenale..., dz. cyt., s. 400. 112 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 254.

176

113 Centralne Muzeum Historyczne, wcześniej Muzeum Pracy i Rozwoju Społecznego. 114 A. Sołtan, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006, dz. cyt., s. 19. 115 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy..., k. 3. 116 F. Kanclerz, Muzeum Warszawy na Starym Mieście, „Stolica”, 1949, nr 38.

Muzeum po wojnie

then on, the institution was referred to as the Historical Museum of the Capital City of Warsaw. In 1951, Stanisław Arnold, who so far had been the head of the Central Historical Museum, became its new director, and later replaced by Janusz Durko, who remained in this position until the end of 2003.114

conflict between conservators and users One of Stanisław Żaryn’s proposed ideas aimed at modernising the reconstructed buildings was to merge the narrow buildings, whilst preserving only the external facade division. This would enable the removal of some of the old, uncomfortable staircases which were taking up a lot of room that could be used for additional apartments.115 This rule did not, however, concern the houses which the conservators deemed especially valuable. The problem was more complex in the case of the Museum. Initially, all of its buildings were residential. The staircases took up almost a third of each floor. In the past, they were inhabited by less than twenty people, while now they were to be toured by dozens-large groups of visitors.116 A discussion on 106 Ibid., f. 18. 107 Ibid., f. 19. 108 Between 1945-1951, the Supreme Board for Museum and Protection of Monuments was headed by Stanisław Lorentz. 109 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 238. 110 Ibid., f. 243. 111 Słomczyński, W warszawskim Arsenale, p. 400. 112 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive

177

Museum after the War

of the Capital City of Warsaw, sign. 601, p. 254. 113 Central Historical Museum, previously Museum of Work and Social Development. 114 Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006”, p. 19. 115 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomicznosprawozdawczy..., f. 3. 116 Feliks Kanclerz, “Muzeum Warszawy na Starym Mieście”, Stolica 38 (1949).

W związku z decyzją o połączeniu jedenastu kamienic w jeden organizm, odtworzenie wszystkich klatek schodowych w dosyć wąskich budynkach stało się z punktu widzenia funkcjonalności muzeum zbyteczne. Klatki schodowe zabierały tylko miejsce, które można było przeznaczyć na inne cele. Poza tym niektóre schody były bardzo strome i niewygodne w użytkowaniu. Jako najbardziej warte rekonstrukcji oceniono rzeźbione drewniane schody w kamienicy Baryczków117. Wiadomo było również, że zachowane będą klatki schodowe w dwóch pozostałych pierwotnych kamienicach muzealnych, które miały być zrekonstruowane wraz z historycznym układem wnętrz: Szlichtyngowskiej i Pod Murzynkiem. We wrześniu 1948 roku Adam Słomczyński zgłosił się do Urzędu Konserwatorskiego z zapytaniem, czy w kamienicy Szlichtyngów można by zlikwidować schody, ponieważ są one bardzo strome, zajmują dużo miejsca, a ponadto, w związku z istnieniem dwóch klatek schodowych w niedalekiej odległości w budynkach 32 i 36, są niepotrzebne. Proponował również likwidację ganku tejże kamienicy, który niepotrzebnie zajmował przestrzeń już wystarczająco zacienionego podwórka. Oba te postulaty, mimo że umotywowane nie tylko względami praktycznymi, ale i oszczędnością, spotkały się z odmową118. Ostatecznie w czasie odbudowy likwidacji uległy klatki schodowe znajdujące się pierwotnie w kamienicach nr 28, 38, 42, a także przy ulicy Nowomiejskiej 4 i 6, gdzie nowa klatka schodowa pod numerem 8 miała służyć trzem kamienicom119. Także próby dokonania innych zmian w architekturze kamienic muzealnych mających na celu przystosowanie ich do nowej funkcji zostały oprotestowane przez konserwatorów: „Swoboda zmian i unowocześnienia funkcji nie może być przyczyną usuwania istniejących elementów zabytkowych (sieni, sklepień, wysokości kondygnacji itp.)” – pisał kierownik Urzędu Konserwatorskiego Piotr Biegański 21 września 1949 roku do Centralnego Biura Projektów Architektonicznych i Budowlanych120.

Polichromie na fasadach W programie odbudowy Rynku Starego Miasta znalazło się także odtworzenie polichromii, którymi w 1928 roku pokryto fasady kamienic z okazji dziesiątej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Na przełomie 1952 i 1953 roku generalny projektant pracowni Miastoprojekt Stolica Wschód Mieczysław Kuźma wyznaczył Stefana Śledzińskiego do wykonania wstępnego projektu rekonstrukcji polichromii. Koordynatorem prac na Rynku Starego Miasta został w 1953 roku Jan Seweryn Sokołowski, a za kompozycję kolorystyczną strony Dekerta odpowiadali Witold Miller121 i Jan Zamoyski122. 117 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 110. 118 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 198-199. 119 J. Durko, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973, w: Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, red. tenże, Warszawa 1973, s. 43. 120 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 224.

178

121 Witold Miller (1902–1980), malarz i rysownik, ukończył m.in. Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Leonarda Pękalskiego i Mieczysława Kotarbińskiego, na ASP prowadził Katedrę Problemów Malarskich w Architekturze. 122 Jan Zamoyski (1901–1986), malarz i scenograf, wykształcony w pracowni Tadeusza Pruszkowskiego; współzałożyciel bractwa św. Łukasza, którego członkowie nawiązywali w swoich pracach do malarstwa z XVI i XVII wieku.

Muzeum po wojnie

58. Porównanie poziomów stropów

kamienic muzealnych, rys. Stanisław Żaryn, 28 lutego 1948 r., MW

Comparison of the levels of ceilings in the Museum buildings, drawing by Stanisław Żaryn, 28 February 1948, MW

Wytypowani do rekonstrukcji artyści przygotowywali w dwu-, trzyosobowych

the issue of staircases in the Museum’s buildings erupted, reflecting the clash-

zespołach projekty dla poszczególnych kamienic123. Większość z nich uczyła

ing interests of two groups: the conservators (Conservation Office) and the

się przed wojną u autorów poprzednich polichromii. Całość prac nadzorował

users (the Museum’s management).

58.

Edmund Burke124 z Akademii Sztuk Pięknych. Po stronie Dekerta zaplanowano

Due to the decision to merge eleven buildings into a single body, the recon-

szarozieloną kolorystykę, przy czym kamienica Pod Murzynkiem miała szcze-

struction of all staircases inside the rather narrow houses became expendable

gólnie wyróżniać się spośród innych kamienic. Fasady pokryto freskami, a nie-

in the context of the Museum’s functionality. The staircases only consumed

które ich fragmenty wykonano w technice sgrafitta. Polichromie, które znala-

space which could be used towards other goals. Moreover, some stairwells

zły się na kamienicach, tylko w niewielkim stopniu odtwarzały przedwojenne

were very steep and inconvenient. The wooden stairs in the Baryczka House

wzory. W kamienicach pod numerami 28, 34, 38, 40, 42 zupełnie zrezygnowa-

were deemed the most worthy of reconstruction.117 It was also evident that

no z dekoracji. W kamienicy pod numerem 28 zdecydowano się za to odtwo-

the staircases in the other two Museum buildings, which were to be recon-

rzyć rzeźby świętych w attyce na podstawie zachowanych fragmentów125. Zre-

structed according to their historic interior plan, would be retained.

konstruowane rzeźby zdjęto w 1953 roku i zamontowano znów dopiero w 1972

In September 1948, Adam Słomczyński submitted an inquiry to the Con-

roku126. W kamienicy numer 30 powstało nowe sgraffito przedstawiające atry-

servation Office whether the stairs in the Szlichtyng House could be removed,

buty rzemiosł autorstwa Witolda Millera, a w kamienicy Pod Murzynkiem zre-

as they were very steep, took up a lot of space, and were moreover redundant,

konstruowano przedwojenne, wykonane w 1928 roku przez Mariana Malickie-

since there were two other stairways nearby, in buildings nos. 32 and 36. He

go127. Natomiast w kamienicy pod numerem 34 nie odtworzono polichromii

also proposed a removal of the building’s porch facing the courtyard, as it had

Zofii Stryjeńskiej, pomimo że jej fragmenty przetrwały wojnę. Przedwojenny

no use, but just took up space in an already shaded yard. Despite their prac-

program artystyczny kamienic przy Rynku Starego Miasta był zdecydowanie

tical and economical motivation, both propositions were declined.118 At the

bardziej bogaty od powojennego. Dążono wówczas do urozmaicenia wyglądu

end of the day, scheduled for removal were the staircases originally located in

kamienic, podczas gdy w czasie odbudowy postawiono raczej na zróżnicowa-

the buildings nos. 28, 38, and 42, as well as at 4 and 6 Nowomiejska St, where

nie kolorystyczne całych płaszczyzn fasad128.

a new stairway at no. 8 was to serve all three houses.119

59. 60. 61.

The attempts to introduce other changes in the architecture of the Mu-

Ukończenie odbudowy W rocznicę ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, 22 lipca 1953 roku, ukończono odbudowę Traktu Starej Warszawy, a wraz z nim rekonstrukcję wszystkich kamienic muzealnych129. Dopiero w 1957 roku skończono odtwarzanie ganków od strony podwórza w kamienicach pod numerami 32, 34, 36, 38130. W 1953 roku wciąż jeszcze nie były wykończone wnętrza muzeum. Projektantem wyposażenia, w którego skład wchodziły ławy, krzesła, stoły, kraty, stojaki i latarnie, został również Stanisław Żaryn131. 62. 63. Koncepcja Żaryna polegała na próbie stylistycznego dopasowania elementów wystroju do charakteru wnętrz kamienic mieszczańskich. Projekt wystawy stałej miał być oparty na przeciwnej zasadzie. Ówczesny dyrektor muzeum Janusz Durko132, po konsultacjach z historykiem sztuki Michałem Walickim133,

123 U. Zielińska, Polichromie staromiejskie w Warszawie, w: Zniszczone, ale nie utracone. Konferencja z okazji 25-lecia Wpisu Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, red. M. Konopka, A. Bender, A. Lewicka, Warszawa 2006, s. 69–70. 124 Edmund Burke – zob. przypis 54, s. 82. 125 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica..., k. 272. 126 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 120. 127 Marian Malicki (1895–1946), malarz, grafik, członek grupy Praesens. 128 U. Zielińska, Polichromie staromiejskie w Warszawie, dz. cyt., s. 74–75. 129 J. Durko, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973, dz. cyt., s. 44.

180

130 S. Żaryn, Karty obiektów zabytkowych, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. 131 S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 150–152. 132 Janusz Durko (ur. 1915), od 1951 do końca 2003 r. dyrektor Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. 133 Michał Walicki (1904–1966), historyk sztuki, profesor Politechniki Warszawskiej i Akademii Sztuk Pięknych. Pracował w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej i jako kustosz Galerii Malarstwa Obcego Muzeum Narodowego. Po wojnie w Instytucie Sztuki PAN.

Muzeum po wojnie

seum’s buildings, aimed at their adaptation to the new function were also dismissed by the conservators: “the freedom of implementing changes and functional modernisation must not be the cause of eliminating the existing historic elements (the hallway, vaults, floor level, and so on)” - the manager of the Conservation Office, Piotr Biegański wrote on 21 September 1949 to the Central Bureau of Architectural and Construction Projects.120

facade polychromes The programme of the Old Town reconstruction also included a restoration of the polychromes, painted on the buildings’s facades in 1928, on the tenth anniversary of Polish independence. At the turn of 1953, the general designer of the City Project Capital East studio assigned the task of producing a draft restoration plan of the polychromes to Stefan Śledziński. In 1953, Jan Seweryn Sokołowski became the coordinator of works in the Old Town Market Square, while Witold Miller121 and Jan Zamoyski122 were in charge of the colour plan on 117 Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta”, p. 110. 118 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, ff. 198-199. 119 Janusz Durko, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973”, in Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, ed. Janusz Durko (Warsaw, 1973), p. 43. 120 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 224.

181

Museum after the War

121 Witold Miller (1902–1980), painter and draughtsman, a graduate of, among others, the Academy of Fine Arts in Warsaw, where he studied under Leonard Pękalski and Mieczysław Kotarbiński, he led the Chair of Painting Issues in Architecture at the Academy of Fine Arts. 122 Jan Zamoyski (1901–1986), painter and scenographer, studied at the workshop of Tadeusz Pruszkowski; co-founder of fraternity of St. Luke, whose members made references to the painting of 16th and 17th centuries in their works.

59. Niezrealizowany projekt kolorystyki fasad kamienic po stronie Dekerta, rys. Dariusz Szpakowski, 21 sierpnia 1951 r., MW

Unrealised colour plan of the houses on the Dekert’s Side, drawing by Dariusz Szpakowski, 21 August 1951, MW

the Dekert’s Side. The artists selected for the reconstruction worked in two or three person teams on plans for individual buildings.123 Most of them studied under the authors of the previous polychromes before the war. The entire endeavour was supervised by Edmund Burke124 from the Academy of Fine Arts. The Dekert’s Side was to be painted in grey and green colour palette, while the House Under the Negro was supposed to stand out among other edifices. The facades were covered with frescoes, with sgraffito parts. The new polychromes were barely reminiscent of the pre-war patterns. The decorations on the buildings nos. 28, 34, 38, 40, and 42 were completely rejected. At no. 28, the sculptures of saints in the attic were to be reproduced on the basis of the preserved fragments.125 The reconstructed sculptures were taken down in 1953, and not reinstalled until 1972.126 In building no. 30, there was a new sgraffito by Witold Miller, representing the artisanal attributes, while the one on the House Under the Negro, created in 1928 by Marian Malicki, was restored.127 Zofia Stryjeńska’s polychromes on the house no. 34 were not reproduced, even though their fragments survived the war. The pre-war art design of the buildings in the Old Town Market Square was evidently much richer from the post-war one. Formerly, the goal was to differentiate between individual houses, while during the reconstruction process, the intention was rather to distinguish between the colours of fuller facade areas.128

60. Rynek Starego Miasta, strona Dekerta w rusztowaniach, po usunięciu odtworzonych figur świętych z attyki kamienicy Falkiewicza, początek lipca 1953 r., fot. Maria Kietlińska, MW

Dekert’s Side of the Old Town Market Square covered by scaffoldings, after the removal of the reconstructed figures of saints from the attic of the Falkiewicz Building, early July 1953, photo by Maria Kietlińska, MW

59. 60. 61.

Completion of the reconstruction On 22 July 1953 – the anniversary of the declaration of the Manifesto of the Polish Committee of National Liberation, the reconstruction of the Old Warsaw Route, as well as of all of the Museum buildings, was finished.129 The reproduction of the courtyard porches in the buildings nos. 32, 34, 36, and 38 was not completed until 1957.130 In 1953, the Museum interiors still weren’t fully decorated. Stanisław Żaryn was also in charge of the design of the furnishing, which comprised benches, chairs, tables, gratings, stands, and lanterns.131 62. 63. Żaryn’s conception mainly consisted in an attempt to stylistically match the décor with the bourgeois character of the buildings. An opposite key was to be applied to the permanent exhibition. Janusz Durko,132 the Museum’s director at the time, having consulted the art historian Michał Walicki,133 decided on 123 Urszula Zielińska, “Polichromie staromiejskie w Warszawie”, in Zniszczone, ale nie utracone, ed. Marek Konopka, Anna Bender, Aleksandra Lewicka (Warsaw, 2006), pp. 69-70. Conference commemorating the 25th anniversary of the inscription of the Old Town onto the UNESCO’s World Heritage list. 124 Edmund Burke – see footnote no. 54 on p. 85. 125 Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, State Archive of the Capital City of Warsaw, sign. 601, f. 272. 126 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., p. 120. 127 Marian Malicki (1895–1946), painter, graphic designer, member of the group Praesens. 128 Zielińska, “Polichromie staromiejskie w Warszawie”, pp. 74-75. 129 Durko, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973”, p. 44.

185

Museum after the War

130 Stanisław Żaryn, Karty obiektów zabytkowych, Archive of the Regional Office for the Protection of Monuments in Warsaw. 131 Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., pp. 150-152. 132 Janusz Durko (b. 1915), the director of the Historical Museum of the Capital City of Warsaw from 1951 until the end of 2003. 133 Michał Walicki (1904–1966), art historian, Professor at the Warsaw University of Technology and at the Academy of Fine Arts in Warsaw. He worked at the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology and as a curator of the Gallery of Foreign Painting at the National Museum. After the war, he was at the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences.

61. Rynek Starego Miasta na krótko przed uroczystą inauguracją 22 lipca 1953 r., fot. Alfred Funkiewicz, MW

Old Town Market Square soon before the official inauguration which took place on the 22 July 1953, photo by Alfred Funkiewicz, MW

62. Projekt wyposażenia muzeum

autorstwa Stanisława Żaryna – krzesło, MW

The interior furnishing design by Stanisław Żaryn – a chair, MW

63. Projekt wyposażenia muzeum

autorstwa Stanisława Żaryna – strzałka kierunkowa, MW

The interior furnishing design by Stanisław Żaryn – a direction sign, MW

zdecydował się na ekspozycję o nowoczesnych formach, które kontrastować

an exhibition that was modern in form and contrasted with the interior style

miały ze stylistyką wnętrz i ich wyposażeniem. Zaprojektowanie wystawy sta-

and furnishings. The exhibition design was commissioned to Stanisław Zam-

łej zlecono Stanisławowi Zamecznikowi134, wybitnemu współczesnemu arty-

ecznik,134 a prominent contemporary artist,135 who collaborated on it with

ście135, który przygotował ją we współpracy z Zofią Antosiak-Tomaszewską,

Zofia Antosiak-Tomaszewska, Tadeusz Babicz, Barbara Cybulska, Jerzy Czyż,

Tadeuszem Babiczem, Barbarą Cybulską, Jerzym Czyżem, Janem Furmanem,

Jan Furman, Stanisław Jankowski, Witold Janowski, Jan Kosiński, Lech Ro-

Stanisławem Jankowskim, Witoldem Janowskim, Janem Kosińskim, Lechem

baczyński, Stanisław Sikorski, Małgorzata Terlikowska, Roman Terlikowski,

Robaczyńskim, Stanisławem Sikorskim, Małgorzatą i Romanem Terlikowskimi

and Wojciech Zamecznik.136

i Wojciechem Zamecznikiem136.

64. 65.

Stała ekspozycja została otwarta w muzeum w dziesiątą rocznicę wyzwo-

64. 65.

The permanent exhibition was open on the tenth anniversary of the liberation of Warsaw, on 17 January 1955.137 It was described as follows:

lenia Warszawy, 17 stycznia 1955 roku137. Wystawę opisywano w następujący sposób:

The history of Warsaw is unveiled across several dozen stylised rooms, historic hallways and picturesque wooden staircases of the eight hous-

Przez kilkadziesiąt stylowych salek, zabytkowe sienie i malownicze

es in the Old Market Square (on Dekert’s Side), interconnected by inte-

drewniane klatki schodowe połączonych ze sobą wewnętrznymi przej-

rior passages.138

ściami ośmiu kamieniczek na Starym Rynku (po stronie Dekerta) przesuwa się historia Warszawy138.

The exhibition offered a chronological presentation of the issues related to the history, culture, society, and economy of Warsaw.139

Wystawa prezentowała w sposób chronologiczny zagadnienia związane z historią, kulturą, społeczeństwem i gospodarką Warszawy139.

Stanisław Żaryn continued to work on the development plan of the courtyard of the Museum complex and the design of the lapidarium (which was

Do 1964 roku Stanisław Żaryn pracował jeszcze nad projektem zagospodarowania dziedzińca kamienic muzealnych i nad koncepcją lapidarium, które

completed after his death) until 1964. One year after his death, on 15 July 1965, a plaque in his memory was installed in the lapidarium.140

66.

zostało zrealizowane już po jego śmierci. W pierwszą rocznicę śmierci Żaryna 15 lipca 1965 roku, odsłonięto w lapidarium tablicę ku jego pamięci140.

66.

Koncepcja wystawiennicza muzeum We wrześniu 1945 roku przy miejskim Wydziale Oświaty, Kultury i Propagandy powstała Sekcja Muzealna, której zadaniem było m.in. przygotowanie programu nowego muzeum miejskiego141. Koncepcję wystawienniczą muzeum przedstawił jego ówczesny dyrektor Adam Słomczyński w broszurze wydanej w 1948 roku. Obok działu zajmującego się dziejami Warszawy planowano utworzenie, pod auspicjami Ministerstwa Odbudowy, osobnego działu poświęconego odbudowie stolicy. Powierzchnie ekspozycyjne obydwu działów miały znaleźć się na pierwszym i drugim piętrze wszystkich jedenastu 134 Stanisław Zamecznik (1909–1971), architekt, plastyk, grafik, scenograf. Ukończył Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, pracował na Wydziale Architektury Wnętrz na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i w Pracowni Architektury Wystawienniczej w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Współpracował z Oskarem Hansenem i Wojciechem Fangorem. Twórca projektu wystawy dla Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, autor również wielu innych koncepcji wystawienniczych, m.in. dla Zachęty i Muzeum Ziemi w Warszawie. 135 J. Durko, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy w mojej pamięci 1951–2003, Warszawa 2008, s. 222–223. 136 A. Sołtan, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy..., dz. cyt., s. 27. 137 J. Durko, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973, dz. cyt., s. 46.

190

138 E. Rudzka, Dzieje miasta niepokonanego. Muzeum Historyczne w Warszawie, „Od A do Z”, dodatek do „Dziennika Polskiego”, 1955, nr 6, za: S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955..., dz. cyt., s. 61. 139 A. Sokołowska, Wystawa stała, w: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy…, dz. cyt., s. 142–149. 140 J. Durko, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy..., dz. cyt., s. 224. 141 Jak słusznie zauważył S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955..., dz. cyt., s. 57, artykuł Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki, dz. cyt., jako pierwszy prezentował szerokiej publiczności plany miejskiej Sekcji Muzealnej dotyczące zagospodarowania budynków muzealnych i koncepcji wystawienniczej.

Muzeum po wojnie

Museum’s exhibition concept In September 1945, the Museum Section, responsible for, among others, preparation of the programme of the new city museum, was founded as part of the municipal Department of Education, Culture, and Propaganda.141 Adam Słomczyński laid out the exhibition concept of the Museum in a brochure published in 1948. Plans were made to open, besides a department focusing on the history of Warsaw, a separate one devoted to the reconstruction of the capital. The exhibition spaces of both sections were to take up the entire first and second floors of all eleven buildings. The ground floor and the rest of the upper floors were to house storage rooms, conservation workshops, and a library.142 134 Stanisław Zamecznik (1909–1971), architect, visual artist, graphic designer, scenographer. He graduated from the Faculty of Architecture at the Warsaw University of Technology, he worked at the Faculty of Interior Design at the Academy of Fine Arts in Warsaw and at the Workshop of Exhibition Design at the State Higher School of Visual Arts in Poznań. He collaborated with Oskar Hansen and Wojciech Fangor. Author of the exhibition design for the Historical Museum, he was also the author of many other exhibition projects, for, among others, Zachęta and Museum of the Earth in Warsaw. 135 Janusz Durko, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy w mojej pamięci 1951–2003 (Warsaw, 2008), pp. 222-223. 136 Sołtan, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006”, p. 27. 137 Durko, “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973”, p. 46.

191

Museum after the War

138 Ewa Rudzka, “Dzieje miasta niepokonanego. Muzeum Historyczne w Warszawie”, Od A do Z, a supplement to Dziennik Polski 6 (1955), quoted in Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955…”, p. 61. 139 Alina Sokołowska, “Wystawa stała”, in Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, ed. Durko, pp. 142-149. 140 Durko, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy…, p. 224. 141 As S. Ciepłowski rightly pointed out in “Prasa lat 1945–1955…”, p. 57, the article “Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki” was the first one to present the city’s Museum Section plans concerning the interior arrangement of the Museum’s buildings and the exhibition concept. 142 Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, p. 10.

kamienic. Na parterze oraz na innych piętrach zaplanowano magazyny, pracownie konserwatorskie i bibliotekę142. Dopasowany do nowej ideologii politycznej program wystawienniczy miał prezentować historię warszawskiego społeczeństwa klasowego. „Ekspozycja muzealna winna [...] ująć i przedstawić blaski i cienie życia najszerszych mas, licznych rzesz rzemieślników, robotników i inteligencji pracującej”143 – pisał Słomczyński. Aby obraz przeszłości był pełen, muzeum miało prezentować historię wszystkich, nie tylko uprzywilejowanych, grup społecznych, i w szczególny sposób uwzględniać historię warszawskiego proletariatu. Wiemy dużo o pałacach, zamkach, kościołach, klasztorach, kamienicach patrycjuszowskich, ich wnętrzach, urządzeniu, wyposażeniu, mieszkańcach – niewiele albo zgoła nic o „domach studniach” czynszowych lub ruderach z proletariackich przedmieść, warsztatach, straganach, gdzie żyła i pracowała ludność – te właśnie pałace, zamki i ich piękne, artystyczne i kosztowne wyposażenie wytwarzająca144. Zadaniem muzeum jako instytucji była nie tylko prezentacja historii miasta, ale szeroko rozumiana rola społeczno-wychowawcza145. Słomczyński zapowiadał, że na wystawach będą pokazywane trzy rodzaje eksponatów: autentyczne warszawskie obiekty, przedmioty z epoki, ale niepochodzące z Warszawy, oraz tzw. eksponaty zastępcze. Do tej ostatniej grupy miały należeć różnego rodzaju współcześnie wykonane przedmioty, których zadaniem było przybliżenie zwiedzającym historii miasta, ale które z powodu strat materialnych muzeum nie były eksponatami historycznymi. Wśród wymienionych tego typu obiektów znalazły się modele i makiety budynków, manekiny w kopiach strojów z różnych epok historycznych, kopie malarstwa, grafiki oraz planów, które znajdują się poza terenami Polski, a także obrazy pokazujące ważne dla historii miasta wydarzenia lub postaci146. Koncepcja wystawiennicza Słomczyńskiego przywodzi na myśl dylematy autorów rekonstrukcji architektonicznych, którzy używają podobnych argumentów. Historyczka sztuki Kazimiera Grottowa147 z Sekcji Muzealnej miejskiego Wydziału Oświaty, Kultury i Propagandy w artykule pt. Muzeum Dawnej Warszawy, który ukazał się w 1947 roku w „Stolicy”, zaproponowała wystawianie osobno autentycznych pamiątek historycznych i „eksponatów zastępczych”, które stanowiłyby jedynie rodzaj komentarza do prawdziwych zabytków. Konieczność sięgnięcia po kopie i modele wiązała się, zdaniem Słomczyńskiego, tylko i wyłącznie z brakiem autentycznych eksponatów. Zdawał się on nie widzieć żadnych korzyści edukacyjnych płynących z ich wykorzystania, co było przecież praktyką nowoczesnych muzeów historycznych. Wyobrażenie

142 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 10. 143 Tamże, s. 6. Program odbudowy zaprezentowany przez Słomczyńskiego można znaleźć także w artykule, który ukazał się w tym samym roku: Cała strona Dekerta Rynku Starego Miasta siedzibą Muzeum miasta stołecznego Warszawy, dz. cyt.

192

144 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy, „Stolica”, 1949, nr 52. 145 Tenże, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 6. 146 Tamże, s. 7. 147 K. Grottowa, Muzeum Dawnej Warszawy, dz. cyt.

Muzeum po wojnie

64. Makieta II piętra ekspozycji stałej

w kamienicy Rynek Starego Miasta 40 z malowidłem Wojciecha Fangora wykonanym w 1954 r., fot. Maria Kietlińska, MW

Architectural model of the second floor of permanent exhibition in the house at 40 Old Town Market Square with Wojciech Fangor’s painting created in 1954, photo by Maria Kietlińska, MW

65. Sala powstania listopadowego

zrealizowana na inaugurację muzeum w 1955 r., fot. Franciszek Myszkowski, MW

The November Uprising Room, prepared for the Museum launch in 1955, photo by Franciszek Myszkowski, MW

The programme, adjusted to the new political ideology, was to present the history of the Warsaw class society. “The museum exhibition ought to […] encompass and represent the pros and cons of the life of the most extensive masses, the wide groups of craftspeople, workers, and intelligentsia professionals”143 – Słomczyński wrote. In order to offer a full image of the past, the Museum was to show the history of all social groups, and not just the privileged ones, and give special attention to the history of Warsaw’s proletariat. We know a lot about the palaces, castles, churches, monasteries, patriciate tenement houses, their interiors, décor, furnishings, and inhabitants – but little or barely anything about the well-shaped tenement houses or the ramshackle buildings in the working class suburbia, workshops, market stalls, the living and working spaces of the people – who in fact produced those palaces, castles, and their beautiful, artistic, and costly interiors.144 The task ahead of the Museum as an institution was not only to represent the history of the city, but also to fulfil a social and educational role.145 Słomczyński announced that the there would be three types of exhibits on display: authentic Warsaw memorabilia, historic objects, which however were not originally from Warsaw, and so-called substitute exhibits. The latter group comprised various items produced contemporarily that would help the visitors become familiar with the history of the city, but, due to the Museum’s material losses, were not authentic historic objects. Some examples included models and architectural models of buildings, mannequins clad in reproductions of historical outfits from various epochs, copies of paintings, graphic prints, and of plans that were stored abroad, as well as paintings representing major events and figures related to the history of the city.146 Słomczyński’s exhibition concept was not unlike the dilemmas related to architectural reconstructions, whose authors presented similar arguments. In an article published in 1947 in Stolica, titled “Muzeum Dawnej Warszawy” [The Museum of Old Warsaw], the art historian Kazimiera Grottowa147 from the Museum Section of the city’s Department of Education, Culture, and Propaganda, proposed a separation of the authentic historic memorabilia and the “substitute exhibits,” which would only act as commentary on the actual historic objects. According to Słomczyński, the necessity to seek support in copies and imitations was related exclusively to the lack of authentic exhibits. He appeared to be oblivious to the educational profits they offered, which after all was a common practice in modern historical museums. Słomczyński’s idea of a city museum and the character of its exposition possibly stemmed from 66. Dyrektor muzeum Janusz Durko

oprowadza po ekspozycji stałej. Na zdjęciu widoczna makieta Warszawy stanisławowskiej, eksponowana na I piętrze kamienicy nr 40, 17 stycznia 1955 r., MW

Janusz Durko, the Museum’s director, guiding a tour of the permanent exhibition. The photograph shows a mock-up of the Stanislavian Warsaw, displayed on the first floor of the house at no. 40, 17January 1955, MW

143 Ibid., p. 6. The programme of reconstruction presented by Słomczyński can also be found in an article from the same year: “Cała strona Dekerta Rynku Starego Miasta siedzibą Muzeum miasta stołecznego Warszawy”. 144 Adam Słomczyński, “Muzeum m.st. Warszawy”, Stolica 52 (1949).

197

Museum after the War

145 Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, p. 6. 146 Ibid., p. 7. 147 Grottowa, “Muzeum Dawnej Warszawy”.

Słomczyńskiego o istocie muzeum miejskiego i charakterze jego ekspozycji

his experience as an archivist, or otherwise was merely a tactical move on his

mogło wynikać z jego doświadczenia w pracy archiwisty lub też było jedynie

side, aimed at encouraging an even greater financial support for the Museum

zabiegiem taktycznym mającym na celu przekonanie władz o konieczności

from the authorities.

jeszcze większego wsparcia finansowego muzeum i jego zbiorów. Konieczność wykorzystania „eksponatów zastępczych” inaczej oceniana była przez czasopismo „Stolica”. Ekspozycja w Muzeum Historycznym, jak pi-

The Stolica magazine had a different take on the need to introduce “substitute exhibits.” The exposition at the Historical Museum – the articles from 1950 said – was to feature the latest methods of historical representation.

sano w 1950 roku, miała wykorzystywać najnowsze metody przedstawiania historii.

Modern museum practices are not limited to showing exclusively the objects of historical value – the new picture should be representative

Nowoczesne muzealnictwo nie ogranicza się wyłącznie do ekspona-

of the reality from few centuries ago – a newly produced piece of fur-

tów o historycznej wartości – nowy obraz ma pokazać scenę sprzed pa-

niture is to represent the type of bourgeois home appliances from 17th

ruset lat, świeżo wykonany mebel ma pokazać typ sprzętu domowe-

century, a puppet made these days represents the attire and everyday

go mieszczaństwa z XVII w., dziś wykonana kukiełka pokazuje ubiór

reality from many, many decades prior, a plaster head of King Sigmund

i scenę z życia wielu, wielu dziesiątków lat wstecz, gipsową (wg formy

(based on the original monument’s cast) can be observed from a foot’s

zdjętej z oryginału) głowę króla Zygmunta możemy oglądać z odległo-

distance.148

ści jednego kroku148. Stolica magazine was an important medium for the promotion of the MuCzasopismo „Stolica” było ważnym medium promującym działalność mu-

seum’s activities. In 1955, it featured articles on the history of Warsaw written

zeum. W 1955 roku publikowano w nim artykuły na temat historii Warszawy

by the Museum’s employees.149 In issues 1 to 7, they were published under the

pisane przez pracowników placówki149. W numerach 1−7 zatytułowane były

common title – Varsovia, while from issue 8 on, they formed part of the col-

one Varsovia, a od 8 numeru aż do 24 ukazywały się w rubryce Wędrówki po

umn Wędrówki po Muzeum Historycznym w Warszawie [Wandering around the

Muzeum Historycznym w Warszawie.

Historical Museum in Warsaw].

Krytyka muzeum Pomimo wielkiego sukcesu, jakim była niewątpliwie odbudowa i reaktywacja muzeum po wojnie, pojawiały się również głosy krytykujące niektóre jego aspekty. Uważano, że instytucja, zajmując aż jedenaście kamienic, zabiera powierzchnię mieszkalną warszawian, z których wielu, w związku z deficytem lokalowym, wciąż musiało współdzielić mieszkania z obcymi ludźmi. Uważano, że gdyby nie rozrzutna polityka w odniesieniu do zabytków, w budynkach po stronie Dekerta mogłyby powstać lokale dla wielu rodzin150. Inny zarzut wobec muzeum dotyczył sposobu rozplanowania ekspozycji i przeznaczonych na nią wnętrz. Umieszczenie wystawy w ciągu małych pomieszczeń w połączonych ze sobą kamienicach muzealnych sprawiał, że układ wystawy był nieczytelny. Dziennikarka „Trybuny Ludu” opisywała to w następujący sposób:

critique of the Museum Despite the hugely and undeniably successful reconstruction and reactivation of the Museum after the war, it also met with criticisms regarding some of its aspects. Some people thought that an institution which spread over eleven houses took residential space away from Varsovians, many of whom still had to share their living spaces with strangers, due to the housing shortage. It was argued that, had it not been for the profligate policy in regards to the historic sites, the buildings on the Dekert’s Side could provide housing for numerous families.150 Another accusation was related to the arrangement of the exhibition and the exhibition rooms. Distribution of the exposition across a stretch of small spaces in the interconnected Museum buildings made its order unintelligible. A journalist from Trybuna Ludu described this as follows: In 53 rooms (some of which were miniature) on the ground, first, and

W 53 salkach (niekiedy miniaturowych) parteru, pierwszego i drugiego

second floors, there are exhibits and materials illustrating the history

piętra rozmieszczone są eksponaty i materiały ilustrujące historię mia-

of the city spanning from the 12th to the end of 19th century. Rooms

sta od XII do końca XIX wieku. Sale na trzecim piętrze poświęcone hi-

on the third floor are dedicated to the 19th and 20th century history

storii XIX i XX wieku [...]. Na każdym piętrze w widocznym miejscu

[…]. On each floor, there is a map of a given section hung in a visible lo-

wisi plan sytuacyjny danego działu, każda sala zaopatrzona jest w nu-

cation, and each room has a number posted next to the entrance, and

mer umieszczony przy wejściu oraz tabliczkę z podaną w kilku słowach

a board with a few words of explanation of the illustrated theme. […]

148 Muzeum m.st. Warszawy, „Stolica”, 1950, nr 4. 149 S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955..., dz. cyt., s. 62.

198

150 F. Dekert, Życie stolicy, „Nowy Świat”, dodatek do czasopisma „Głos”, 1955, nr 5, za: S. Ciepłowski, Prasa lat 1945–1955..., dz. cyt., s. 61–62.

Muzeum po wojnie

148 “Muzeum m.st. Warszawy”, Stolica 4 (1950). 149 Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955…”, p. 62.

199

Museum after the War

150 Franciszek Dekert, “Życie stolicy”, Nowy Świat, a supplement to Głos 5 (1955), quoted in Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955…”, pp. 61-62.

treścią ilustrowanego zagadnienia [...]. Przy tego rodzaju rozkładzie po-

Considering the spatial arrangement introduced in the Old Town’s Mu-

mieszczeń, jaki istnieje w muzeum na Starym Mieście, jest to koniecz-

seum building, that is essential, as a visitor could easily get lost (one is

ne, gdyż zwiedzający łatwo mógłby się tu zgubić (mimo planów, napi-

still able to get lost here, in spite of the plans, texts, and numbers).151

sów i numerów też można się zgubić)151. Besides the complicated layout of the exhibition rooms, the author of the Poza zawiłym układem sal wystawowych autorka artykułu krytykowała również przeważające wśród eksponatów muzealnych archiwalia, które dla

article was also critical of the archival materials dominating the display, arguing that they were not really interesting for an ordinary visitor.152

przeciętnego widza nie są zbyt interesujące152.

151 Z. Kwiecińska, Muzeum historii Warszawy czy Muzeum Historii Polski?, „Trybuna Ludu”, 1957, nr 156. 152 Tamże.

200

Muzeum po wojnie

151 Zofia Kwiecińska, “Muzeum historii Warszawy czy Muzeum Historii Polski?”, Trybuna Ludu 156 (1957). 152 Ibid.

201

Museum after the War

Zagadnienia konserwatorskie

Conservation-related Issues

Wybór form rekonstrukcji Rynek Starego Miasta już przed wojną był uznawany za najcenniejszy element staromiejskiej zabudowy, jako jedno z niewielu miejsc w Warszawie, które uniknęło przebudowy w II połowie XIX wieku. Ówczesna ocena konserwatorska epok historycznych uznawała datę graniczną 1850 roku za koniec wartościowej architektury1. Jak pisał Stanisław Żaryn we wstępie programowym do odbudowy muzeum, z najwcześniejszej historii Starego Miasta zachował się jedynie średniowieczny układ urbanistyczny z murami obronnymi oraz fragmenty budynków, na ogół w partii piwnic. Po okresie średniowiecza

Choosing the form of restoration Just before the war, the Old Town Market Square was considered the most precious element of the Old Town’s architecture, as one of the few places in Warsaw which avoided rebuilding in mid-19th century. At the time, 1850 was regarded by the conservation evaluation of historical periods as the cut-off date of valuable architecture.1 As Stanisław Żaryn wrote in the introduction to the programme of the Museum’s reconstruction, the only preserved element of the Old Town’s earliest history was the Medieval architectural layout with the defence walls and fragments of buildings, usually in the basement section. After the Medieval period,

dalszy rozwój wypadków, zacierając to co poprzednie pokolenia zbudowały – dorzucał cechy wchodzących w modę w ciągu XVIII w. –

the ensuing chain of events, whilst obliterating what the previous gen-

form rokokowych, saskich, Stanisławowskich. Początek XIX stulecia,

erations had built – appended the features of the forms trending in 18th

a ściślej okres Królestwa Kongresowego dorzucił jeszcze cenne na-

century – in the Rococo, Saxon, and Stanislavian styles. The beginning

warstwienia klasycystyczne. I na tym wartościowe niespornie nawar-

of the 19th century, more precisely the period of the Congress Poland,

stwienia, pokrywające stale charakterystyczne kształty poprzedniego

threw in some further valuable Classicist layers. And that is how the

budownictwa staromiejskiego wraz z jego nie mniej charakterystycz-

unquestionably precious layers, constantly covering the characteris-

nym i pięknym zdobnictwem s k o ń c z y ł y s i ę. Nastąpił pod każdym

tic shapes from the previous architectural style in the Old Town, with

niemal względem upadek2.

its no less characteristic and beautiful decorations came to a n e n d. Things collapsed in almost each regard.2

Architektura przełomu XIX i XX wieku w znacznej mierze ominęła Stare Miasto, co było spowodowane ówczesnym brakiem zainteresowania tą czę-

The architecture of the late 19th and early 20th century largely omitted the

ścią Warszawy. Ludność osiedlająca się w nim była coraz biedniejsza i mogła

Old Town, which resulted from a lack of interest in that part of Warsaw at

sobie pozwolić na rozbudowę kamienic tylko poprzez dostawianie do nich

the time. The population inhabiting it was becoming more and more impov-

prowizorycznych przybudówek.

erished and could only afford to expand the houses by adding makeshift an-

Stanisław Żaryn pisał:

nexes to them. Stanisław Żaryn wrote:

Brak ingerencji nieistniejących wtedy czynników artystycznego i naukowego, wspartego na społecznym podłożu, nadzoru – doprowadzał

Lack of the intervention of the then nonexistent factors of artistic

stopniowo odwieczne mury do pożałowania godnego stanu, nieraz

and scientific, socially grounded oversight was gradually driving the

1 J. Zachwatowicz, Architektura polska do połowy XIX wieku, Warszawa 1952. 2 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy (1948?), Zagospodarowanie posesji

202

i gmachów Muzeum Starej Warszawy. Projekt planu i opracowanie, sygn. 369, Archiwum Akt Nowych, k. 2.

1 Jan Zachwatowicz, Architektura polska do połowy XIX wieku (Warsaw, 1952). 2 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomicznosprawozdawczy (1948?), Zagospodarowanie posesji

203

i gmachów Muzeum Starej Warszawy. Projekt planu i opracowanie, Archive of Modern Records, sign. 369, f. 2.

wprost do ruiny, niszczenia tak cennego i charakterystycznego zdob-

historical walls to a wretched, sometimes almost ruined, condition,

nictwa architektonicznego dzielnicy3.

and led to a destruction of such a valuable and unique architectural decoration in the area.3

Program sanacji Starego Miasta zaczęto przygotowywać w dwudziestoleciu międzywojennym, a jednym z jego inicjatorów było Towarzystwo Opie-

The drafting of the Old Town’s recovery programme was initiated in the

ki nad Zabytkami Przeszłości. O szczególnym już wówczas znaczeniu Rynku

interwar period by, among others, the Society for the Preservation of Histori-

świadczyła akcja wykupywania kamienic przez inteligencję i rozmaite stowa-

cal Monuments of the Past. The special significance of the Market Square was

rzyszenia kulturalne, a walory estetyczne jego architektury starały się podkre-

confirmed by mass acquisition of the buildings by the intelligentsia and var-

ślić wykonane w 1928 roku polichromie. Rekonstrukcja historycznych fasad

ious cultural organizations, while the polychromes painted in 1928 were to

po II wojnie światowej była w wypadku Rynku wyjątkowo dokładna. Wiąza-

emphasise the aesthetic aspects of its architecture. The reconstruction of his-

ło się to z jednej strony z bezsprzeczną wartością ich form, docenionych już

toric facades after World War Two was especially precise in the case of the

przed wojną, z drugiej zaś z ich centralnym położeniem, które bardzo dobrze

Market Square. This was on one hand related to the indisputable value of their

nadawało się do akcji propagandowych organizowanych przez nową władzę.

form, and on the other to their central location, which was very convenient

Dokładną rekonstrukcję wnętrz nowej siedziby muzeum planowano prze-

for the propagandistic initiatives organised by the new authorities.

prowadzić w trzech kamienicach, które pierwotnie miało zająć muzeum.

The first three buildings intended as the Museum site were to undergo a de-

Dzięki temu same kamienice miały stać się cennymi obiektami ekspozycyj-

tailed reconstruction of the interiors, and hence also become invaluable el-

nymi. Skrupulatna rekonstrukcja rozplanowania i wyposażenia wnętrz mo-

ements of the exposition. A meticulous reconstruction of the plan and fur-

gła okazać się niewygodna w użytkowaniu, stanowiła jednak wyjątek wśród

nishings could prove inconvenient for its users, however it constituted an

innych kamienic muzealnych. Wnętrza pozostałych budynków należących do

exception among the rest of the Museum’s buildings. The interiors of the re-

muzeum miały zostać odtworzone tylko w części; przy zachowaniu historycz-

maining houses were to be only partially reproduced; while retaining the his-

nych fasad musiały dostosować się do potrzeb nowej placówki4. Wszystkie

toric facades, they had to be adjusted to the needs of the new institution.4 All

kamienice miały być połączone ze sobą tak, aby na pierwszym i drugim pię-

buildings were to be interconnected in a way that would enable a formation

trze można było stworzyć ciągi wystawy. Ponadto muzeum miało być wypo-

of exhibition stretches on the first and second floors. Moreover, the Museum

sażone we wszystko to, czego wymaga nowoczesna instytucja publiczna: izbę

was to provide all facilities necessary in a modern public institution: an edu-

szkolną, toalety, poczekalnię i szatnię5.

cation room, restrooms, waiting room, and cloakroom.5

Elementami dopełniającymi architekturę zrekonstruowanych kamienic

The architecture of the restored buildings was to be supplemented by

były detale rzemiosła kowalskiego, zaprojektowane również przez Stanisła-

blacksmithery details – also designed by Stanisław Żaryn – decorating the

wa Żaryna, które zdobiły okna, drzwi i klatki schodowe. W bogatym zestawie

windows, doors, and staircases. The rich collection of ornaments comprised:

ozdób znalazły się: kute kraty, klamki, okucia drzwi, balustrady, zamki, szyl-

wrought metal gratings, door knobs, door fixtures, banisters, keyholes, signs,

dy itp., które wykonano w formach naśladujących historyczne, gdyż zosta-

etc., that imitated the original forms, as they were placed besides the original

ły one umieszczone obok zachowanych dawnych elementów sztuki kowal-

decorative smithery parts. Some of the authentic decorative elements, major-

skiej. Z autentycznego wyposażenia kamienic wykorzystano detale powstałe

ity of which were created in the 17th century, included: glazing bars in the en-

w większości w XVII wieku: krata z nadświetla wejściowego kamienicy Ba-

trance fanlight of the Baryczka House at no. 32, grating in the House Under the

ryczków, nr 32, kraty w kamienicy Pod Murzynkiem nr 36, oraz w kamienicy

Negro at no. 36 and in the Kazub House at no. 30, as well as decorative gate of

Kazubowskiej, nr 30, a także zdobiona krata zamykająca szczątkowo zacho-

the hardly preserved staircase of the Kurowski House at no. 38.6

waną klatkę schodową w kamienicy Kurowskiego, nr 38 6.

Doktryna konserwatorska a rekonstrukcja Rekonstrukcja zabytkowych kamienic Starego Miasta po II wojnie światowej stała w sprzeczności z europejską teorią konserwacji. Nowoczesna doktryna konserwatorska wychodziła bowiem od historyczności substancji architektonicznej jako głównego czynnika definiującego zabytek. Autentycznym zabytkiem mogło być więc tylko to, co powstało w minionych epokach: ważniejsza

3 Tamże. 4 Tamże, k. 1–3. 5 Tamże.

6 S. Żaryn, M. Sulimierska, Rzemiosło artystyczne w odbudowie Starego Miasta, „Stolica”, 1951, nr 11, s. 9.

204

Zagadnienia konserwatorskie

conservation doctrine versus restoration The restoration of the historic houses in the Old Town after World War Two opposed the European theory of conservation. The modern doctrine of conservation treated the historicity of an architectural substance as the chief factor defining a historic site. Thus, only that which derived from the bygone eras could be an authentic historical monument: the historicity of its material and the moment in which it was created was more important than its form. This doctrine, originated in the first decades of the 20th century, stemmed 3 Ibid. 4 Ibid., ff. 1–3. 5 Ibid.

6 Stanisław Żaryn, Maria Sulimierska, „Rzemiosło artystyczne w odbudowie Starego Miasta”, Stolica 11 (1951), p. 9.

205

Conservation-related Issues

od formy danego obiektu była historyczność jego tworzywa i historyczność

from theoretical texts by art historians, such as John Ruskin, Alois Riegl, Max

momentu, w którym powstało. Doktryna ta wywodziła się z tekstów teore-

Dvorak, or Georg Dehio.7

tycznych historyków sztuki, takich jak John Ruskin, Alois Riegl, Max Dvorak

Such reflection on architecture in the historical context was a result of the

czy Georg Dehio, i początki jej popularności przypadają na pierwsze dekady

conservation practices of the 19th century, when numerous objects were re-

XX wieku7.

built, reconstructed, and raised, in ways that emulated various historical

Taka refleksja nad architekturą w kontekście historycznym była wynikiem

styles. The 19th-century Gothic could not become the same as the Medieval

praktyki konserwatorskiej XIX wieku, kiedy to przebudowywano, odbudo-

Gothic, but could only imitate it. These kinds of practices were accompanied by

wywano i budowano liczne obiekty, nadając im formy naśladujące historycz-

various threats. When 19th century buildings were stylised after their Roman,

ne style. Dziewiętnastowieczny gotyk nie mógł stać się tym samym gotykiem,

Gothic, Renaissance, or Baroque counterparts, the historical image of those

który powstał w średniowieczu, mógł jedynie go imitować. Tego typu prak-

eras became distorted. Even the architects supporting their work with histori-

tyki architektoniczne niosły za sobą zagrożenia różnego rodzaju. Stylizując

cal resources could not have full access to the construction methods from the

obiekty w XIX wieku na romańskie, gotyckie, renesansowe czy barokowe,

past, which left them with room for interpretation, or even historical manipu-

przeinaczano tym samym historyczny obraz tych epok. Nawet czerpiący ze

lation. The architects could try to imitate the old forms, but they were unable

źródeł historycznych architekci nigdy nie zdołali uzyskać pełnej wiedzy na te-

to create something that was built in a given historical period, produced by

mat sposobu budowania w przeszłości, co pozostawiało pole do interpretacji,

builders who had access to a particular know-how and building materials. Even

czy wręcz historycznej manipulacji. Architekci starali się naśladować dawne

more importantly, no reconstruction had the potential to recreate the layers

formy, nie byli jednak w stanie stworzyć czegoś, co powstało w danej epoce hi-

resulting from the redevelopments, use of the buildings, and the passing time.

storycznej, wykonane zostało przez budowniczych dysponujących konkretną

That is why each restored edifice was a new object in terms of the time of its

wiedzą i dostępnymi ówcześnie materiałami budowlanymi. Co ważniejsze,

creation, its architect, materials, and technology. Furthermore, when conduct-

żadna rekonstrukcja nie pozwalała na odtworzenie nawarstwień, które po-

ing partial reconstruction of historical sites which survived in a ruined state,

wstały w wyniku przebudów, użytkowania obiektu i upływu czasu. Dlatego

some of their authentic elements would be destroyed, and sometimes, even if

też każdy zrekonstruowany obiekt był pod względem czasu powstania, osoby

preserved, they could not be distinguished from the new ones.8

architekta, materiałów i technologii nowym budynkiem. Ponadto decydując

Nonetheless, even the authors of that doctrine recognised a possibility of

się na częściową rekonstrukcję historycznych obiektów, które zachowały się

architectural reconstruction, especially if it took place directly after the de-

w ruinie, często niszczono przy tym autentyczne elementy, a niekiedy, nawet

struction of the object, the circumstances in which it was destroyed were un-

jeśli je zachowywano, nie można było ich odróżnić od nowych8.

expected (e.g. war or a construction disaster), and it was of a special symbolic

Jednak nawet twórcy tej doktryny dopuszczali możliwość rekonstrukcji ar-

importance to a given community, just as it was in the case of the reconstruc-

chitektury, szczególnie jeśli miała ona miejsce bezpośrednio po jej zniszcze-

tion of the belfry in the Venetian Piazza San Marco or St. Michael’s Church in

niu, okoliczności zniszczenia miały charakter niespodziewany (np. wojna czy

Hamburg.9 In 1915, Jarosław Wojciechowski, a conservator and architect, and

katastrofa budowlana), a same budynki posiadały szczególne znaczenie sym-

later a lecturer at the Warsaw University of Technology, wrote about the ne-

boliczne dla danej społeczności, jak to było w przypadku odbudowy dzwon-

cessity, if not obligation, of restoration and the methods of reconstructing ar-

nicy na placu św. Marka w Wenecji czy kościoła św. Michała w Hamburgu9.

chitectural monuments destroyed by catastrophes or warfare.10

O konieczności, czy wręcz obowiązku odbudowy, i metodach rekonstrukcji

The modern doctrine of conservation was adopted during an internation-

zniszczonych w wyniku katastrof lub działań wojennych pomników architek-

al congress organised in 1931 in Athens by the International Museums Office

tury pisał w 1915 roku konserwator i architekt, późniejszy wykładowca na Po-

affiliated with the League of Nations, resulting in the formulation of the Ath-

litechnice Warszawskiej, Jarosław Wojciechowski10.

ens Charter (1931) which compiled the existing deliberations on conservation,

Nowoczesna doktryna konserwatorska została przyjęta podczas między-

protection of historical monuments, and their restoration. The congress was

narodowej konferencji zorganizowanej przez Biuro Muzeów przy Lidze Naro-

also attended by a Polish delegation, represented by, among others, the archi-

dów w Atenach w 1931 roku, a jej owocem było powstanie konserwatorskiej

tect Marian Lalewicz.11

Karty Ateńskiej (1931), która skupiała dotychczasowe przemyślenia na temat 7 D. Kłosek-Kozłowska, Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka, Warszawa 2007, s. 40–51; P. Dettloff, Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka, Kraków 2006, s. 386–411. 8 Tamże. 9 A. Bartetzky, „Seid von Zeit zu Zeit auch tolerant!“ Historische Positionen der Denkmalpflege zur

206

politisch motivierten Rekonstruktion zerstörter Baudenkmäler, s. 33–54, w: tegoż, Nation – Staat – Stadt. Architektur, Denkmalpflege und visuelle Geschichtskultur vom 19. bis zum 21. Jahrhundert, Köln–Weimar–Wien 2012. 10 J. Wojciechowski, Odbudowa zabytków architektury, Warszawa 1915.

Zagadnienia konserwatorskie

7 Danuta Kłosek-Kozłowska, Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka (Warsaw, 2007), pp. 40–51; Paweł Dettloff, Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka (Kraków, 2006), pp. 386–411. 8 Ibid. 9 Arnold Bartetzky, “Seid von Zeit zu Zeit auch tolerant!”, Historische Positionen der Denkmalpflege zur politisch motivierten Rekonstruktion zerstörter Baudenkmäler, pp. 33–54, in: Arnold Bartetzky,

207

Nation – Staat – Stadt. Architektur, Denkmalpflege und visuelle Geschichtskultur vom 19. bis zum 21. Jahrhundert (Cologne, Weimar, Vienna, 2012). 10 Jarosław Wojciechowski, Odbudowa zabytków architektury (Warsaw, 1915). 11 Dettloff, Odbudowa i restauracja zabytków…, pp. 400–401.

Conservation-related Issues

konserwacji, ochrony zabytków i ich rekonstrukcji. W konferencji wzięła

Considering the state of preservation of Polish monuments, the modern

udział również polska delegacja, w której uczestniczył m.in. architekt Marian

doctrine of conservation was contested in Poland from the outset, both be-

Lalewicz11.

fore and after the Second World War. As Jan Zachwatowicz wrote in one of

Ze względu na stan zachowania polskich zabytków nowoczesna doktryna

the key texts on the objectives of post-war reconstruction – Program i zasady

konserwatorska już od początku swojego istnienia była negowana na polskim

konserwacji zabytków [The Programme and Rules of Conservation of Historic

gruncie, zarówno przed, jak i po II wojnie światowej. Jak pisał Jan Zachwato-

Monuments] from 1946:

wicz w jednym z ważniejszych tekstów dotyczących założeń powojennej odbudowy Program i zasady konserwacji zabytków z 1946 roku:

The amount and quality of historic monuments in Poland does not allow an application of the rules propagated by the conservation con-

Ilość i jakość zabytków w Polsce nie pozwala na stosowanie zasad gło-

gresses. The centuries of conscious demolition and centuries of own

szonych przez kongresy konserwatorskie. Wieki świadomych znisz-

negligence have depleted the historical assets in Poland so much that

czeń, wieki własnych zaniedbań tak dalece uszczupliły wartości zabyt-

special means and different regulations were needed to recover them.

kowe w Polsce, że dla wydobycia ich potrzebne były specjalne metody

The remains of the cultural heritage had to be saved from complete an-

i odmienne zasady. Za wszelką cenę trzeba było ratować przed osta-

nihilation at all costs, and in order for those remains to make any sense

teczną zagładą resztki dorobku kulturalnego, aby zaś te resztki miały

and to even partially fulfil the role we assign to the historical sites in the

jakiś sens i choć w pewnym stopniu mogły spełnić tę rolę, jaką wyzna-

life of the nation and the shaping of its culture, they needed to be giv-

czamy zabytkom w życiu narodu i kształtowaniu jego kultury, należało

en a form that was as close as possible to the original one. Considering

dać im formę możliwie zbliżoną do ich formy właściwej. Oczywiście

the sophisticated science of conservation, this of course is a regress by

jest to w wysublimowanej nauce konserwatorskiej cofnięcie się o wiele

many decades, however it is also the only possible way of proceeding

dziesiątków lat, lecz na naszym gruncie jest jedynym możliwym spo-

on our grounds. The disaster of the last war has made this matter even

sobem postępowania. Kataklizm ostatniej wojny postawił całą sprawę

more grave. Entire pages of our history, written in stone syllables of ar-

jeszcze ostrzej. Z premedytacją wydarto całe stronice naszej historii,

chitecture, were deliberately torn out. We cannot accept this. The sense

pisane kamiennymi zgłoskami architektury. Nie możemy się na to zgo-

of responsibility towards future generations demands reconstruction of

dzić. Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga

our destroyed heritage, a full reconstruction, which acknowledges the

się odbudowy tego, co nam zniszczono, odbudowy pełnej, świadomej

tragedy of the thus produced conservation falsity.12

tragizmu popełnianego fałszu konserwatorskiego12. The necessity of reconstruction concerned not just the architecture of the Konieczność rekonstrukcji dotknęła nie tylko architekturę siedziby mu-

Museum’s site, but also its collection, which was largely destroyed during the

zeum, ale również jego zbiory, które w dużej części uległy zniszczeniu w cza-

war. The Museum, which initially was to display historical objects, had to avail

sie wojny. Muzeum, które pierwotnie miało służyć prezentacji historycznych

itself of imitations, copies, and “substitute copies,” as Adam Słomczyński, the

eksponatów, musiało posiłkować się imitacjami, kopiami, „eksponatami za-

director at the time, referred to them. Just like in the case of architectural re-

stępczymi”, jak je nazywał ówczesny dyrektor Adam Słomczyński. Tak jak

constructions, it was not the authenticity of the historical substance that was

w przypadku rekonstrukcji architektonicznych liczyć miał się nie autentyzm

taken into account, but the image of the object and its significance, transmit-

substancji zabytkowej, ale obraz zabytku i jego znaczenie przekazywane za

ted by the imitation of the original form.13

pomocą imitacji pierwotnej formy13.

Considering the history of Polish architecture, the post-war reconstruc-

Na tle historii polskiej architektury powojenna odbudowa Warszawy stano-

tion of Warsaw constitutes one of the most widespread restoration initiatives,

wi jedną z najszerzej zakrojonych akcji rekonstruktorskich, choć nie była od-

though it was not unlike the previous practices. According to the inspector

stępstwem od obowiązującej praktyki. Zdaniem inspektora Biura Odbudowy

of the Warsaw Reconstruction Office, Feliks Kanclerz, the decision about the

Stolicy Feliksa Kanclerza decyzja o rekonstrukcji kamienic na Starym Mieście

reconstruction of the tenement houses in the Old Town should not come as

nie powinna nikogo dziwić, gdyż w historii Warszawy dochodziło wielokrot-

a surprise to anyone, as Warsaw had faced a number of wars and other ca-

nie do wojen czy innych kataklizmów, po których odbudowywano zniszczone

tastrophes, after which the destroyed buildings would be restored. One ex-

budynki. I tak na przykład w 1607 roku dwadzieścia dwie kamienice stojące

ample of this being 1607, when twenty two houses in the Old Town Market

11 P. Dettloff, Odbudowa i restauracja zabytków…, dz. cyt., s. 400–401. 12 J. Zachwatowicz, Program i zasady konserwacji zabytków, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1946, nr 1-2, s. 51–52.

208

13 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 1948, s. 6.

Zagadnienia konserwatorskie

12 Jan Zachwatowicz, “Program i zasady konserwacji zabytków”, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 1-2 (1946), pp. 51–52.

209

13 Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta (Warsaw, 1948), p. 6.

Conservation-related Issues

na Rynku Starego Miasta spłonęły i zostały następnie odbudowane14. Wtedy

Square were burnt down, and later rebuilt.14 At that time, however, the re-

jednak odbudowywano nie z myślą o rekonstrukcji historycznych form, ale

construction was not motivated historically, but pragmatically – and accord-

pragmatycznie – w formach współczesnych. Odbudowę warszawskiej Starów-

ing to the contemporary forms. The reconstruction of the Warsaw Old Town

ki poprzedziło jednak wiele innych rekonstrukcji. Po I wojnie światowej od-

was however preceded by a number of other restoration projects. After World

tworzono historyczne centra takich miast jak Kalisz i Kazimierz Dolny. Także

War One, the historical centres of such cities as Kalisz and Kazimierz Dolny

w okresie dwudziestolecia międzywojennego nie brakowało przykładów re-

were reproduced. There was also no shortage of examples of reconstructions

konstrukcji i historyzujących przebudów. Najsłynniejszym z nich było odtwo-

and historicising redevelopments taking place during the interwar period, the

rzenie murów miejskich Warszawy dokonane przez Jana Zachwatowicza pod

reconstruction of the city walls, carried out by Jan Zachwatowicz in the late

koniec lat trzydziestych XX wieku.

1930s, being the most prominent example.

Przeciwko muzealizacji Starówki Jednak jak pisali architekci odbudowujący Warszawę po II wojnie światowej, drobiazgowe odtworzenie historycznej architektury wcale nie było ich celem. Konserwatorzy wychodzili z założenia, że taka rekonstrukcja jest nie tylko niemożliwa z architektonicznego punktu widzenia, ale jednocześnie jest niewskazana. Jak pisał architekt odbudowy muzeum miejskiego na Rynku Starego Miasta Stanisław Żaryn,

Against the musealisation of the Old Town Nevertheless, as the architects involved in the reconstruction of Warsaw after the Second World War wrote, a detailed recreation of the historic architecture was not their goal. The conservators assumed that a precise reconstruction is not only impossible from the architectural point of view, but also ill-advised. As the architect of the reconstruction of the city museum in the Old Town Market Square, Stanisław Żaryn, wrote:

niesłusznym byłoby odbudowywać, czy też wprost budować wszyst-

it would be wrong to reconstruct, or in fact construct all of the Old

kie zabytki staromiejskie, naśladując ich wewnętrzne rozplanowania

Town’s historical sites as copies of their interior plans and structure

i strukturę wg przestarzałych i nieprzydatnych wzorów czy mglistych

according to the old and useless templates or vague reminiscences of

reminiscencji przeszłości. Część ich i to tylko najwartościowsza i naj-

the past. A part of them – and only the most valuable and characteris-

charakterystyczniejsza, o pełnej i nie niespornej dokumentacji – stano-

tic one, which is supported by a full and undebatable documentation

wić może i winna przykład tego, co i jak było! Większość zaś, zachowu-

– can and should constitute an example of what was and how! And the

jąc swe zewnętrzne kształty – we wnętrzach rozplanowana być winna

majority, while preserving their exterior forms – ought to have a mod-

i wyposażona nowocześnie!15.

ern layout and furnishings!15

„Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości!” – z takim bojowym okrzy-

“We are retrieving the Old Town for the sake of the future!” – this is un-

kiem wdarł się niewątpliwie wydział zabytkowy BOS-u poprzez ruiny

doubtedly the combative cry with which the historic department of the

Rynku Staromiejskiego do pięknej, oszczędzonej częściowo przez los

Warsaw Reconstruction Office burst across the ruins into the beautiful,

kamieniczki „Pod Murzynem”, która odtąd ma być redutą wypadową

fortuitously partly saved house “Under the Negro,” which from now on

do obrony zabytków przeszłości i do dalszego wyrywania ich niszczy-

is to serve as a gathering redoubt for the defence of the historic monu-

cielskim siłom czasu i wandalizmu

ments of the past and their further retrieval from the destructive powers of time and vandalism

– pisała 26 września 1946 roku o początkach prac na Starym Mieście „Rzeczpospolita”16. Powiązanie starego z nowym było zasadniczym proble-

– Rzeczpospolita wrote on 26 September 1946 about the beginning of the

mem w czasie odbudowy muzeum. Jeden z głównych zarzutów, jakie musia-

works in the Old Town.16 The issue of combining the old and new was the

no odpierać w trakcie odbudowy nie tylko muzeum, ale i całego Starego Mia-

key problem during the reconstruction of the Museum. One of the main ac-

sta, dotyczył ryzyka muzealizacji odbudowanej architektury, przemienienia

cusations that needed to be rebuffed in the process of the reconstruction of

zrekonstruowanej dzielnicy i znajdujących się w niej budynków w martwe

the Museum, as well as the rest of the Old Town, was the threat of museali-

eksponaty, które nie będą przystawać do współczesnych potrzeb miasta. Za-

sation of the reproduced architecture and turning the reconstructed district

rzut ten nie miał jednak nic wspólnego z planami konserwatorów, gdyż już

with all its buildings into dead exhibits, which will not be congruent with the

14 F. Kanclerz, Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta — strona Dekerta], „Stolica”, 1946, nr 3. 15 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy..., k. 3.

210

16 Kaz. Pol., Wśród ruin Warszawy: Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości; Jeszcze o kamieniczkach staromiejskich; Od Zapiecka do Dunaju; Na tyłach dawnego ratusza [Opis kamieniczek w Rynku St. Miasta], „Rzeczpospolita”, 26.09.1946, nr 265.

Zagadnienia konserwatorskie

14 Feliks Kanclerz, “Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta — strona Dekerta],” Stolica 3 (1946). 15 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy, f. 3.

211

16 Kaz. Pol., “Wśród ruin Warszawy: Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości; Jeszcze o kamieniczkach staromiejskich; Od Zapiecka do Dunaju; Na tyłach dawnego ratusza [Opis kamieniczek w Rynku St. Miasta],” Rzeczpospolita, 26 September 1946.

Conservation-related Issues

w 1945 roku w programie odbudowy zabytków sformułowanym przez Jana

contemporary needs of the city. This accusation, however, had nothing to do

Zachwatowicza była mowa o „przeszłości w służbie nowego życia”17 i o niero-

with the plans of the conservators, as already in 1945, the programme of the

zerwalności kwestii rekonstruktorskich z praktycznym zastosowaniem obiek-

reconstruction of the historical monuments, formulated by Jan Zachwatow-

tów, jak również dbaniem o potrzeby ich przyszłych użytkowników.

icz, mentioned “past in the service of new life”17 and the impossibility of sep-

Kwestia ta stanowiła punkt wyjścia w przygotowanym przez Stanisława Żaryna dokumencie zawierającym koncepcję odbudowy i zagospodarowania

arating the reconstruction issues from the practical purpose of the edifices, as well as from the care about the needs of their future users.

budynków muzeum. Podstawową zasadą odbudowy było odejście od zasady

This issue was the starting point of the document prepared by Stanisław

„sztuka dla sztuki”, czy, jak to parafrazuje Żaryn, „zabytek dla zabytku”. Od tej

Żaryn, containing the concept of the reconstruction and development of

pory obiekty zabytkowe miały w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, peł-

the Museum’s buildings. The fundamental premise of the reconstruction

nić w nim określone funkcje i zawierać określoną treść. Potrzeby ich użytkow-

was a departure from the “art for art’s sake” rule or, as Żaryn paraphrased it,

ników zmieniły się znacznie od momentu powstania obiektów, dlatego też wie-

“monument for the monument’s sake.” From then on, the historic sites were

le z nich nie można było odbudować, ale trzeba je było zbudować na nowo18. Na

to form a fully-fledged part of social life, fulfil particular functions within it

Starym Mieście, oprócz mieszkań, w najcenniejszych obiektach miały znaleźć

and represent a specific content.

się instytucje kulturalne. Żaryn postulował „konieczność ożywienia dzielnicy, aby nie stała się ona zmumifikowanym tylko odblaskiem przeszłości”19. Jak pisał w 1949 roku Feliks Kanclerz:

The users’ needs had significantly changed since the buildings were first raised, for which reason many of them could not be rebuilt, but needed to be built anew.18 Besides apartments, the Old Town also ought to have cultural institutions, in the most precious buildings. Żaryn postulated “the necessity to

Naczelną zasadą współczesnej nauki konserwatorskiej jest przywraca-

revitalise the district, so that it didn’t become merely a mummified reflection

nie społeczeństwu zabytków, w tym wypadku architektury, w formie

of the past.”19

żywej, służącej społeczeństwu, nie jako przedmiot muzealny. Drugą

As Feliks Kanclerz wrote in 1949:

zasadą jest odbudowa tylko na podstawie zachowanych fragmentów lub wiarygodnych materiałów pomiarowych – jest to zasada wierności.

The main rule of the contemporary science of conservation consists

Mamy więc dwie zasady: życia i wierności, które musimy zastosować

in returning the historical monuments to the society, in this case ar-

do odbudowy zabytkowych kamieniczek na Rynku Starego Miasta dla

chitecture, in its live form which serves the society, not as a museum

Muzeum m.st. Warszawy20.

object. The second rule is the reconstruction based solely on the preserved fragments or credible measurements – it is the rule of faithful-

Powiązanie tych dwóch zasad ze sobą wymagało zgodzenia się na swego

ness. We thus have two rules: of life and faithfulness, which we need

rodzaju fałsz historyczny, który wiązał się nie tylko z samym faktem rekon-

to apply in the reconstructing of the historic houses in the Old Town

strukcji historycznej architektury, ale jej odbudowy wraz z nowoczesnymi

Market Square for the Museum of the Capital City of Warsaw.20

udogodnieniami, które nie odpowiadały prawdzie historycznej. The combination of these two rules required an acceptance of a certain hisNależy zdecydować, czy my teraz w XX wieku, powołując do zaszczyt-

torical falsity, which was related not just to the mere fact of restoration of his-

nej służby społeczeństwu cenne, ale niemal doszczętnie zrujnowane

torical architecture, but also its reconstruction with added modern facilities

kamieniczki mieszczańskie, mamy moralne prawo założyć taki układ

that did not conform to the historical truth.

wnętrz, który odpowiada nowemu przeznaczeniu, ale dawnej tradycji. Rekonstruujemy wnętrza zabytkowe, w których najdrobniejsze szcze-

It ought to be decided whether now, in the 20th century, whilst sum-

góły dekoracji, a nawet ruchomego wyposażenia odpowiadają epoce

moning the precious but almost completely ruined bourgeois houses to

budowli, a umieszczamy tam łazienkę, windę, kaloryfer, telefon21.

the honourable service to society, we have the moral right to devise an interior plan that matches both a new purpose and an old tradition. We

Rekonstrukcja architektury historycznej po wojnie była więc rodzajem

reconstruct historic interiors, in which the smallest details of decoration,

kompromisu pomiędzy konserwatorską dokładnością a koniecznością funk-

or even the moveable appliances correspond to the era of the building,

cjonowania obiektu w nowoczesnym świecie. Nową funkcję Staremu Miastu

and equip them with a bathroom, lift, heater, and a telephone.21

17 J. Zachwatowicz, Przeszłość w służbie nowego życia, „Skarpa Warszawska”, 1945, nr 2. 18 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy..., k. 1.

212

19 Tamże. 20 F. Kanclerz, Muzeum Warszawy na Starym Mieście, „Stolica”, 1949, nr 38. 21 Tamże.

Zagadnienia konserwatorskie

17 Jan Zachwatowicz, “Przeszłość w służbie nowego życia”, Skarpa Warszawska 2 (1945). 18 Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy..., f. 1.

213

19 Ibid. 20 Feliks Kanclerz, “Muzeum Warszawy na Starym Mieście”, Stolica 38 (1949). 21 Ibid.

Conservation-related Issues

nadawało umieszczenie w nim instytucji kultury, co było niejako kontynuacją

Reconstruction of historical architecture after the war was, then, a kind of

przedwojennej tradycji. Jak pisał Adam Słomczyński: „Większość zabytko-

compromise between the conservation’s accuracy and the buildings’ capabili-

wych budowli staromiejskich będących pomnikami naszej kultury, a zwłasz-

ty to be functional in a modern world. The Old Town’s new function was sup-

cza położonych przy Rynku Starego Miasta powinna służyć celom kulturalno-

posed to be hosting cultural institutions, which would be a continuation of

-społecznym, powstającej z ruin ponownie do życia Warszawy”22.

sorts of the pre-war tradition.. As Adam Słomczyński wrote: “Majority of Old

W związku ze złożonością problemu odbudowy Starego Miasta szczegól-

Town’s historic buildings which are the monuments to our culture, and espe-

ną rolę miało odgrywać w nim Muzeum m.st. Warszawy. W artykule, który

cially those located in the Old Town Market Square, should serve cultural and

ukazał się w „Stolicy” w 1947 roku, w czasie kiedy odbudowa Starówki ogra-

social purposes of the reviving Warsaw.”22

niczała się jeszcze tylko do odgruzowania i prac porządkowo-zabezpiecza-

Due to the complexity of the issue of reconstructing the Old Town, the Mu-

jących, Kazimiera Grottowa pisała, że trudno przewidzieć, jaki dokładnie

seum of the Capital City of Warsaw was to play a special role within it. In an ar-

kształt przybierze miasto. „Za lat kilkadziesiąt stara Warszawa zostanie od-

ticle published in Stolica in 1947, when the reconstruction of the Old Town was

budowana, będzie to jednak mniej lub więcej udana rekonstrukcja przeszło-

still limited just to removing rubble and organizing and securing works, Ka-

ści. Ta nowa »stara Warszawa« będzie może nawet dla wielu ludzi przykrą”23.

zimiera Grottowa wrote that it was hard to predict what shape the city would

Pomimo ryzyka, jakie niósł ze sobą ten swego rodzaju „eksperyment” odbu-

end up assuming. “In a few decades, the old Warsaw will be rebuilt, but it is

dowy, rekonstrukcja Starego Miasta była zdaniem Grottowej koniecznością

going to be a more or less successful reconstruction of the past. This new ‘old

i obowiązkiem jej pokolenia. W związku z tym, że rekonstrukcja ta może, jak

Warsaw’ will perhaps even be unpleasant for some people.”23 In spite of the

stwierdziła autorka artykułu, powieść się lub nie, konieczne jest powstanie

risk that such “experiment” carried, Grottowa considered the reconstruction

muzeum historii miasta, które będzie tłumaczyło to, czego zrekonstruowana

of the Old Town to be a necessity and an obligation of her generation. Since

architektura nie może przekazać.

this process may, as the author of the article claimed, prove successful or not, a museum of the history of the city needs to be founded, in order to explain

Wobec zniszczenia Warszawy – pojęcie „dawna Warszawa” musi ulec

that which the reproduced architecture is not able to convey.

pewnemu rozszerzeniu. Zbiory muzeum powinny być tak zorganizowane, aby dać pełniejszy obraz miasta, niż było to potrzebne wówczas,

In the light of the destruction of Warsaw, the term “old Warsaw” needs

gdy część zabytkowa Warszawy była dobrze zachowana24.

to be somewhat expanded. The collection of the museum ought to be organised in a way that will provide a broader image of the city than

Muzeum w muzeum Przedwojenna Warszawa, stolica odrodzonego państwa polskiego, była miejscem i czasem wielkich planów architektonicznych. Rozpoczęta za kadencji prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego przebudowa i budowa monumentalnego i nowoczesnego miasta została zrealizowana w dużym stopniu tylko na papierze. Miała ona dwa główne aspekty i cele: polityczny i modernizacyjny25. Przygotowywana sanacja Starego Miasta była częścią tego ambitnego projektu, z którym wiązało się również powstanie Muzeum Dawnej Warszawy w trzech kamienicach rynkowych. Prowadzona w dwudziestoleciu międzywojennym akcja wykupywania z rąk warszawskiej biedoty podupadłych zabytkowych kamienic mieszczańskich na cele kulturalne miała na celu uzdrowienie architektury Starego Miasta. Wykwaterowanie mieszkańców i renowacja zrujnowanych zabytkowych kamienic służyły muzealizacji Starówki, która miała stać się swego rodzaju staromiejskim skansenem z instytucjami kultury, otoczonym zrekonstruowanymi przez Jana Zachwatowicza murami miejskimi. Na Starym Mieście, 22 A. Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, dz. cyt., s. 10. 23 K. Grottowa, Muzeum Dawnej Warszawy, „Stolica”, 1947, nr 20, s. 9. 24 Kazimiera Grottowa była pracowniczką Sekcji Muzealnej Wydziału Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego – zob. przypis 12, s. 124, w: S. Ciepłowski,

214

Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 56. 25 J. Trybuś, Warszawa niezaistniała. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 2012, s. 215.

Zagadnienia konserwatorskie

was necessary when the historic part of Warsaw was well preserved.24

A museum within a museum The pre-war Warsaw, the capital of the revived Polish nation, was when and where grand architectural plans were created. The redevelopment and development of a monumental and modern city, inaugurated during Stefan Starzyński’s term as the city Mayor, was mostly realised only on paper. It had two main aspects and goals: politics and modernisation.25 The intended recovery of the Old Town fell under the same ambitious project which led to the establishment of the Museum of Old Warsaw in the three houses in the Old Town Market Square. The interwar period initiative of buying the run-down historic bourgeois houses off the Warsaw’s impoverished residents, and repurposing them as cultural organizations was aimed at recovering the architecture of the Old Town. The relocation of the inhabitants of the ruined historic tenements and renovation of the latter was headed towards a musealisation of the Old Town, which 22 Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, p. 10. 23 Kazimiera Grottowa, “Muzeum Dawnej Warszawy”, Stolica 20 (1947), p. 9. 24 Kazimiera Grottowa was an employee of the Museum Section at the Culture and Art Department of the City Board – see footnote 195, in: Stanisław

215

Ciepłowski, “Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy”, Almanach Muzealny 5 (2007), p. 56. 25 Jarosław Trybuś, Warszawa niezaistniała. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia międzywojennego (Warsaw, 2012), p. 215.

Conservation-related Issues

niczym w gablotach muzealnych, miały znajdować się wypreparowane zabyt-

was going to become a kind of architectural Old Town museum, with cultural

ki: uporządkowane, jednolite stylistycznie, opracowane naukowo, prezentu-

institutions on site, and surrounded by city walls reconstructed by Jan Zach-

jące historię Warszawy. Historia ta, opowiadana przez varsavianistę badacza,

watowicz. The Old Town was to contain prepared and extracted monuments,

miała stanowić koherentną całość, spójną, uproszczoną opowieść z podzia-

just like in museum showcases: systematised, stylistically uniform, scientifi-

łem na epoki. Narrację tę podbudowywał instytucjonalnie umieszczony na

cally researched, representing the history of Warsaw. This history, told by a re-

Rynku oddział Muzeum Narodowego. Planowana w Muzeum Dawnej War-

searcher of Warsaw’s history, was to constitute a coherent whole, a cohesive,

szawy wystawa miała być komentarzem do miejsca, w którym się znajdo-

simplified story divided into epochs. The narrative was substantiated by the

wała, zarówno do kamienic, które zajmowała, jak i do całego kompleksu

institutionalised branch of the National Museum inserted in the Old Town

staromiejskiego.

Market Square. The exhibition planned for the Museum of Old Warsaw was

O „strategiach muzealizacji historycznego centrum Warszawy”26 w dwudziestoleciu międzywojennym pisał Jarosław Trybuś w książce Warszawa

supposed to function as a commentary on its setting, including both the buildings in which it was located, as well as the rest of the Old Town complex.

niezaistniała. Odrestaurowane Stare Miasto, obok monumentalnie zaprojek-

Jarosław Trybuś wrote about the “musealisation strategies of the historic

towanego placu Piłsudskiego, miało stać się rodzajem narodowego pomnika,

centre of Warsaw”26 during the interwar period in his book Warszawa nieza-

gdzie „starannie wyeksponowana przeszłość istniałaby na użytek wyobrażo-

istniała [Warsaw That Never Was]. The restored Old Town was supposed to

nej przez teraźniejszość przyszłości”27. Zabytki zaniedbane przez zaborców

become, next to the monumentally designed Piłsudski Square, a type of na-

przez ostatnie stulecie musiały zostać odrestaurowane, a często wręcz zre-

tional monument, where the “carefully exhibited past would serve the future,

konstruowane, co było motywowane względami politycznymi28. To powią-

as imagined by present.”27 The monuments neglected by the invaders in the

zanie kwestii politycznych z konserwatorskimi zapoczątkowało odwrót od

previous one hundred years had to be restored, and often even reconstructed,

doktryny konserwatorskiej, która zakazywała rekonstrukcji, a podyktowane

following the political motivations.28 This connection between political and

zostało historyczną vis maior.

conservation issues initiated the departure from the conservation doctrine

Kontynuacją tej tendencji, w zupełnie innej skali i nowych warunkach poli-

that prohibited reconstruction, and was dictated by the historical vis major.

tycznych, była powojenna odbudowa Warszawy. Miejsce rosyjskiego zaborcy

This tendency was continued on a completely different scale and new po-

zajął niemiecki agresor, zaniedbane przed wojną Stare Miasto było zrównane

litical circumstances by the post-war reconstruction of Warsaw. The Russian

z ziemią, problemy konserwatorskie zastąpiło wyzwanie rekonstrukcji. Zmie-

invader was substituted by the German one, the Old Town, forsaken before

niła się także diametralnie kwestia własnościowa. Przed 1939 rokiem z oficyn

the war, was torn down, and the conservation problems were replaced by

przedwojennych kamienic Muzeum Dawnej Warszawy z trudem wykwatero-

the challenge of reconstruction. The proprietary issue changed drastically as

wano lokatorów. Po wojnie przeznaczono na siedzibę muzeum aż jedenaście

well. Before 1939, it was very difficult to dislodge the inhabitants of the an-

budynków, co umożliwiły w pewnym sensie postanowienia dekretu Bieruta.

nexes of the Museum’s buildings. After the war, as many as eleven buildings

Wprawdzie dekret zakładał wypłacanie odszkodowań prywatnym właścicie-

were allotted to the Museum, which was to some extent enabled by the reso-

lom działek, jednak w większości wypadków do ich wypłacenia nie doszło,

lutions of the Bierut Decree. Even though the Decree declared a payment of

a poza tym nie były to sumy porównywalne do tych, którymi operowano na

compensations to the private lot owners, in majority of cases they were nev-

rynku nieruchomości przed wojną. Odbudowane muzeum powstało więc po

er issued, and if they were, the sums paid were not equivalent to the pre-war

1945 roku w wersji maksimum, która przed wojną, z przyczyn ekonomicz-

value. The reconstructed Museum was thus established after 1945 in a max-

no-politycznych, nigdy nie byłaby możliwa. Muzeum było pierwszą dużą in-

imum version, which would never be possible before the war, neither eco-

westycją budowlaną po wojnie i jednocześnie pierwszą instytucją, która

nomically nor politically. The Museum was the first extensive post-war build-

wznowiła swoją działalność na terenie Starego Miasta29, dlatego też świetnie

ing project and at the same time the first revived institution in the Old Town

wpisywała się w program propagandowy nowej władzy.

area,29 which is why it perfectly matched the propaganda programme of the new government.

26 Tamże, s. 204. 27 Tamże. 28 Tamże, s. 205.

29 H. Szwankowska, Badania historyczne i terenowe Starego Miasta, „Kronika Warszawy”, 2000, nr 5, s. 45.

216

Zagadnienia konserwatorskie

26 Ibid., p. 204. 27 Ibid. 28 Ibid., p. 205.

29 Hanna Szwankowska, “Badania historyczne i terenowe Starego Miasta”, Kronika Warszawy 5 (2000), p. 45.

217

Conservation-related Issues

kamienica Montelupich

kamienica Gagatkiewicza

kamienica Kurowskiego

kamienica Pod Murzynkiem

kamienica Baryczkowska

kamienica Kazubowska

kamienica Falkiewiczowska

Montelupi House

Gagatkiewicz House

Kurowski House

House Under the Negro

kamienica Szlichtyngowska/ Kleinpoldowska*

Baryczka House

Kazub House

Falkiewicz House

Szlichtyng/ Kleinpoldt* House

* Kamienica Szlichtyngowska – nazwa używana w okresie międzywojennym. Po weryfikacji historycznych właścicieli przeprowadzonej przez Stanisława Żaryna została uznana za błędną i zastąpiona nazwą kamienica Kleinpoldowska. * The name Szlichtyng House was used in the interwar period. Following Stanisław Żaryn’s verification of the historic owners, the tenement was renamed the Kleinpoldt House.

Przemiany architektoniczne siedziby Muzeum Warszawy na podstawie wybranych materiałów archiwalnych Architectural transformation of the site of the Museum of Warsaw based on selected archival materials

Wybór materiałów archiwalnych w zestawieniu: Małgorzata Popiołek, opracowanie rzutów na podstawie materiałów archiwalnych: arch. Beata Gula, konsultacja merytoryczna: Barbara Hensel-Moszczyńska. Compilation of archival materials in the overview: Małgorzata Popiołek, draft of plans based on the archival materials: Arch. Beata Gula, scholarly consultation: Barbara Hensel-Moszczyńska.

221

1911

Kamienica Baryczków przy Rynku Starego Miasta nr 32 przed przebudową na siedzibę Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, 1911 r.

E KO ŁO

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

Wykorzystane materiały: >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia. Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, brak sygnatury, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra. Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, sygn. 2608, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Parter, piętra I-III, inwentaryzacja, brak sygnatury, Instytut Sztuki PAN w Warszawie.

RYNEK STAREGO MIASTA

222

Baryczka House at 32 Old Town Market Square before the conversion into the headquarters of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, 1911

Materials used: >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the Capital City of Warsaw and Łódź Region], Warsaw. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia. Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, [32 Old Town. Baryczka House. Plan of the first floor and plan of the ground floor. Photograph – Warsaw in September 1911. Drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki], no sign., Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the capital city of Warsaw and Łódź Region], Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra. Photograph – Warsaw in September 1911, rys. Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki, [32 Old Town. Baryczka House. Plan of the third floor and plan of the second floor. Photograph – Warsaw in September 1911. Drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki], sign. 2608, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the capital city of Warsaw and Łódź Region], Warsaw. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Parter, piętra I-III, inwentaryzacja [32 Old Town. Baryczka House. Ground floor, floors 1 to 3, inventory], no sign., Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw.

223

1912

Kamienica Baryczków przy Rynku Starego Miasta nr 32 po przebudowie na siedzibę Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, 1912 r.

E KO ŁO

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

Wykorzystane materiały: >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia. Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, brak sygnatury, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra. Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, sygn. 2608, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Parter, Piętra I-III, po przebudowie, brak sygnatury, Instytut Sztuki PAN w Warszawie.

RYNEK STAREGO MIASTA

226

The Baryczka House at 32 Old Town Market Square after the conversion into the headquarters of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, 1912

Materials used: >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the Capital City of Warsaw and Łódź Region], Warsaw. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia. Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, [32 Old Town. Baryczka House. Plan of the first floor and plan of the ground floor. Photograph – Warsaw in September 1911. Drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki], no sign., Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the capital city of Warsaw and Łódź Region], Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra. Photograph – Warsaw in September 1911. Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki, [32 Old Town. Baryczka House. Plan of the third floor and plan of the second floor. Photograph – Warsaw in September 1911. Drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki], sign. 2608, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the capital city of Warsaw and Łódź Region], Warsaw. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Parter, piętra I-III, po przebudowie [32 Old Town. Baryczka House. Ground floor, floors 1-3, after the conversion], no sign., Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. >K onserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the capital city of Warsaw and Łódź Region], Warsaw. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Parter, piętra I-III, inwentaryzacja [32 Old Town. Baryczka House. Ground floor, floors 1 to 3, inventory], no sign., Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw.

227

lata 30. XX wieku / 1930s

E KO ŁO

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

RYNEK STAREGO MIASTA

Kamienice przy Rynku Starego Miasta nr 32, 34, 36, przed przebudową na Muzeum Dawnej Warszawy, lata 30. XX w.

Wykorzystane materiały: >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, piwnice, sygn. 15512, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, oprac. w formie elektronicznej wykonane na zlecenie Gminy Warszawa-Centrum, Dzielnicy Warszawa Śródmieście, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2000 [CD-ROM]. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, I piętro, sygn. 15513, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, II piętro sygn. 15516, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, III piętro, sygn. 15518, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, IV piętro, sygn. 15519, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >S ytuacja domu nr 34, sygn. 15616, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... >K amienica nr 34 przy Rynku Starego Miasta, parter i I piętro, sygn. 15617, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt.

Houses at 32, 34, and 36 Old Town Market Square before the conversion into the Museum of Old Warsaw, 1930s.

Materials used: > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, piwnice” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, basements], reference no. 15512, in: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology – Old Town houses], in cooperation with the Warszawa-Centrum Municipality of the Śródmieście Borough; Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warsaw 2000 [CD-ROM]. > “ Kamienice przy Rynku starego Miasta Nr 32, 34, 36, I piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, first floor], reference no. 15513, in: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, II piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, second floor], reference no. 15516, in: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, III piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, third floor], reference no. 15518, in: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, IV piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, fourth floor], reference no. 15519, in: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Sytuacja domu nr 34” [Positioning of the house no. 34], reference no. 15616, in Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienica nr 34 przy Rynku Starego Miasta, parter i I piętro” [House at 34 Old Town Market Square, ground and first floors], reference no. 15617, in: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...]

230

231

1939–1944

E KO ŁO

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

Kamienice przy Rynku Starego Miasta nr 32, 34, 36 przebudowane na Muzeum Dawnej Warszawy, 1939 r., z uwzględnieniem planowanych/ zrealizowanych zmian z okresu okupacji niemieckiej w latach 1939-1944.

RYNEK STAREGO MIASTA

Wykorzystane materiały: >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, II piętro, sygn. 15517, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie, oprac. w formie elektronicznej wykonane na zlecenie Gminy Warszawa-Centrum, Dzielnicy Warszawa Śródmieście, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2000 [CD-ROM]. >P lan parteru Muzeum Dawnej Warszawy, w: S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 85. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, piwnice, sygn. 15512, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, I piętro, sygn. 15513, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, II piętro, sygn. 15516, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, III piętro, sygn. 15518, w: Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej..., dz. cyt. >M useum der Stadt Warschau. Museum Alt-Warschau, Alter Markt Nr. 32 Baryczka-Haus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, sygn. 15852, Kolekcja Rysunku Polskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie.

Houses at 32, 34, and 36 Old Town Market Square after the conversion into the Museum of Old Warsaw, 1939, with the planned/realised changes from the period of German occupation of 1939-1944 taken into account.

Materials used: > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, II piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, second floor], reference no. 15517, in Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology – Old Town houses], in cooperation with the Warszawa-Centrum Municipality of the Śródmieście Borough; Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warsaw 2000 [CD-ROM]. >S tanisław Żaryn, “Plan parteru Muzeum Dawnej Warszawy” [Ground floor plan of the Museum of Old Warsaw], in Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta [Thirteen Old Town Buildings: Dekert’s Side], Warsaw, 1972, p. 85. > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, piwnice” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, basements], reference no. 15512, in Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, I piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, first floor], reference no. 15513, in Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, II piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, second floor], reference no. 15516, in Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] > “ Kamienice przy Rynku Starego Miasta Nr 32, 34, 36, III piętro” [Houses at nos. 32, 34, 36 Old Town Market Square, third floor], reference no. 15518, in Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej... [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology...] >M useum der Stadt Warschau. Museum Alt-Warschau, Alter Markt Nr. 32 BaryczkaHaus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, reference no. 15852, The Collection of Polish Drawing, National Museum in Warsaw.

234

235

1953

Powojenna odbudowa kamienic przy Rynku Starego Miasta nr 28-42 na Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, według projektu Stanisława Żaryna, 1953 r.

E KO ŁO

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

RYNEK STAREGO MIASTA

Wykorzystane materiały: >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan parteru, sygn. 798, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan piwnic, sygn. 8452-1-Pl-2, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan parteru, sygn. 8452-2-Pl-2, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan I i II piętra, sygn. 8452-3-Pl-2, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan III piętra, sygn. 8452-4-Pl-2, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan IV piętra, sygn. 8452-5-Pl-2, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan działek, sygn. 8452-6-Pl-2, Muzeum Warszawy. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, szkic bloku muzealnego, sygn. 5790-Pl-2, Muzeum Warszawy. >P lan I piętra kamienic, Rynek Starego Miasta nr 28-42, w: S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972, s. 108. >P lan II piętra kamienic Rynek Starego Miasta nr 28-42, w: S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 109. >P lan III piętra kamienic Rynek Starego Miasta nr 28-42, w: S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 110. >P lan IV piętra kamienic Rynek Starego Miasta nr 28-42, w: S. Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich..., dz. cyt., s. 111.

Post-war reconstruction of the houses at 28-42 Old Town Market Square as Historical Museum of the Capital City of Warsaw, according to Stanisław Żaryn’s design, 1953.

Materials used: >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan parteru [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, ground floor plan], sign. 798, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan piwnic [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, basement plan], sign. 8452-1-Pl-2, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan parteru [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, ground floor plan], sign. 8452-2-Pl-2, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan I i II piętra [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, first and second floors plan], sign. 8452-3-Pl-2, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan III piętra [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, third floor plan], sign. 8452-4-Pl-2, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan IV piętra [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, fourth floor plan], sign. 8452-5-Pl-2, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, plan działek [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, area plan], sign. 8452-6-Pl-2, Museum of Warsaw. >K amienice przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, szkic bloku muzealnego [Houses at nos. 28-42 Old Town Market Square, plan of the museum unit], sign. 5790-Pl-2, Museum of Warsaw. > “ Plan I piętra kamienic, Rynek Starego Miasta nr 28-42” [Plan of the first floor of the houses at nos. 28-42 Old Town Market Square], in: Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta [Thirteen Old Town Buildings: Dekert’s Side], Warsaw, 1972, p. 108. > “ Plan II piętra kamienic, Rynek Starego Miasta nr 28-42”, [Plan of the second floor of the houses at nos. 28-42 Old Town Market Square], in: Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich… [Thirteen Old Town Buildings…], p. 109. > “ Plan III piętra kamienic, Rynek Starego Miasta nr 28-42”, [Plan of the third floor of the houses at nos. 28-42 Old Town Market Square], in: Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich… [Thirteen Old Town Buildings…], p. 110. > “ Plan IV piętra kamienic, Rynek Starego Miasta nr 28-42”, [Plan of the fourth floor of the houses at nos. 28-42 Old Town Market Square], in: Stanisław Żaryn, Trzynaście kamienic staromiejskich… [Thirteen Old Town Buildings…], p. 111.

238

239

1953

lata 80. XX wieku / 1980s

Muzeum Historyczne m.st. Warszawy przy Rynku Starego Miasta nr 28-42 w latach 80. XX w.

Wykorzystane materiały: > I nwentaryzacja kamienic przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, piwnice, parter, piętra I-VI, Pracownia Projektowa Spółdzielni Mieszkaniowej „Eksperyment”, 1986 r., Muzeum Warszawy. E KO ŁO

Historical Museum of the Capital City of Warsaw at 28-42 Old Town Market Square in the 1980s.

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

Materials used: > I nwentaryzacja kamienic przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, piwnice, parter, piętra I-VI [Inventory of the houses at 28-42 Old Town Market Square, basements, ground floor, floors 1-4], Pracownia Projektowa Spółdzielni Mieszkaniowej “Eksperyment” [Design Workshop of the Housing Cooperative “Eksperyment”], 1986, Museum of Warsaw.

RYNEK STAREGO MIASTA

242

243

2011

Współczesna inwentaryzacja Muzeum Historycznego m.st. Warszawy przy Rynku Starego Miasta nr 28-42, stan z 2011 r.

Wykorzystane materiały: > I nwentaryzacja kamienic przy Rynku Starego Miasta nr 28-42, Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, piwnice, parter, piętra I-VI, Firma Remontowo-Budowlana „Śpiewak”, 2011 r., Muzeum Warszawy.

Contemporary inventory of the Historical Museum of the Capital City of Warsaw at 28-42 Old Town Market Square, as of 2011.

E KO ŁO

KRZYWE KOŁO

NOWOMIEJSKA

K R ZY W

Materials used: > I nwentaryzacja kamienic przy Rynku Starego Miasta Nr 28-42, Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, piwnice, parter, piętra I-VI [Inventory of the houses at 28-42 Old Town Market Square, the Museum of the Capital City of Warsaw, basements, ground floor, floors 1-4], Firma Remontowo-Budowlana “Śpiewak” [Renovation and Construction Company “Śpiewak”], 2011, Museum of Warsaw.

RYNEK STAREGO MIASTA

246

247

Noty biograficzne

Władysław Marconi (1848–1915), architekt, konserwator, współorganizator i aktywny działacz Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Jego ojcem był architekt Henryk Marconi (1792–1863), który w 1822 roku przybył z Rzymu do Warszawy. W dziedzinie architektury zasłużyli się również jego dwaj starsi bracia: malarz, autor wielu polichromii zdobiących gmachy Warszawy Karol (1826–1864) i architekt Leander (1834–1919). Władysław Marconi ukończył w 1874 roku studia w Petersburgu w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych. Część jego realizacji powstawała przy współpracy z bratem Leandrem: m.in. synagoga przy placu Tłomackie 7 (zburzona przez Niemców w maju 1943 roku). Władysław Marconi czynnie angażował się w działalność artystycznych organizacji zawodowych. Obok wcześniej wzmiankowanego TOnZP był jednym z założycieli delegacji architektonicznej przy Towarzystwie Popierania i Handlu, z której powstało Koło Architektów. Wraz z bratem Janem (1845–1921) własnym sumptem wydawał od 1894 roku Album architektoniczne dawnych zabytków i pamiątek przeszłości. Był członkiem wielu komitetów budowlanych działających przy magistracie Warszawy, m.in. kanalizacyjnym i budowy mostu Poniatowskiego. Brał udział w pracach komitetu budowy pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie. Spośród jego warszawskich realizacji znaczna część nie przetrwała zniszczeń wojennych. Wśród ocalałych obiektów są takie budowle, jak: Hotel Bristol na Krakowskim Przedmieściu, Dom pod Gigantami i pałacyk Dziewulskiego (obecnie ambasada Bułgarii) w Alejach Ujazdowskich, Biblioteka Publiczna na Koszykowej (według projektu Jana Heuricha) i dom własny przy ulicy Kopernika 15. Marconi zaprojektował również gmach Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” przy ulicy Marszałkowskiej, gdzie obecnie znajduje się siedziba PKO. Ponadto przeprowadził wiele prac restauratorskich na terenie Warszawy i poza nią, w tym pałacu w Wilanowie i pałacu hrabiego Józefa Potockiego na Krakowskim Przedmieściu. Na warszawskim Starym Mieście dokonał wspólnie z Jarosławem Wojciechowskim restauracji i konserwacji kamienicy Baryczków dla Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i kamienicy Pod św. Anną dla Towarzystwa Miłośników Historii, a także kamienicy Fukiera1.

1 S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 191–192; Śp. Władysław Marconi, „Przegląd Techniczny”, 1915, nr 23–24, s. 251–252.

250

Jarosław Wojciechowski (1874–1942), architekt, konserwator, członek Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Ukończył architekturę w Instytucie Inżynierów Cywilnych w Petersburgu, a po powrocie do Warszawy początkowo pracował pod kierunkiem ojca Konstantego, również architekta z zawodu. W 1906 roku zaprojektował kamienicę przy ulicy Chmielnej 30 w stylu zakopiańskim, a następnie zajął się głównie działalnością konserwatorską. Pracował przy restauracji pałacu w Wilanowie1, kościoła parafialnego w Brochowie oraz kościoła św. Jakuba w Sandomierzu, a także, we współpracy z Władysławem Marconim, kamienic: Baryczków2, Pod św. Anną i Fukiera. Podczas okupacji niemieckiej (1915–1918) był członkiem Rady Artystycznej działającej przy magistracie Warszawy. Osiągnięcia Wojciechowskiego w zakresie konserwacji i restauracji architektury stały się podstawą do zatrudnienia go w Komisji Odbudowy Kraju i Racjonalnego Budownictwa powołanej przy Tymczasowej Radzie Stanu. Po 1918 roku prowadził zajęcia w ramach studium konserwatorskiego na Politechnice Warszawskiej, a od 1919 roku pracował w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako naczelnik Wydziału Plastyki i Zabytków. Był autorem wielu publikacji poświęconych tematyce konserwatorskiej. Jego niewielka objętościowo praca Odbudowa zabytków architektury przygotowana we współpracy z Edwardem Trojanowskim i Zygmuntem Otto3 w odpowiedzi na zniszczenia zabytków architektury Kalisza przez Niemców podczas I wojny światowej, wydana w 1915 roku przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, wyznaczała standardy polskich działań konserwatorskich i restauratorskich po I i II wojnie światowej. Był autorem licznych publikacji: m.in. Kamienica Książąt Mazowieckich, wspólnie z Maksymilianem Baruchem (1928), a także Co zrobiono w Polsce w zakresie odbudowy, rejestracji i konserwacji zabytków sztuki w latach 1919–1929 i Historia powstania i rozwoju organizacji i opieki państwowej nad zabytkami sztuki w Polsce, wydanych w 1931 roku.

1 J. Wojciechowski, Pałac Wilanowski i jego obecna restauracja, „Architektura i Budownictwo”, 1928, z. 3, s. 81–106. 2 J. Wojciechowski, O kamienicy Baryczków, „Architektura i Budownictwo” R. X, 1934, nr 3, s. 90–93. 3 J. Wojciechowski, Odbudowa zabytków architektury, Warszawa 1915.

251

Jan Zachwatowicz (1900–1983), architekt, konserwator, główny inicjator i twórca odbudowy

historycznej architektury Warszawy po II wojnie światowej. Urodził się w Gatczynie pod Petersburgiem, w 1918 roku rozpoczął studia w tamtejszym Instytucie Inżynierów Cywilnych, uczestnicząc równolegle w zajęciach Instytutu Sztuki. W 1924 roku ukończył studia inżynierskie i z dyplomem wyjechał do Warszawy. W 1925 roku rozpoczął studia architektoniczne na Politechnice Warszawskiej i jednocześnie otrzymał pracę w Katedrze Rysunku Odręcznego jako asystent Zygmunta Kamińskiego. Po uzyskaniu dyplomu inżyniera architekta w 1930 roku rozpoczął pracę w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej u profesora Oskara Sosnowskiego. Prowadzony przez Sosnowskiego zakład w nowatorski sposób podchodził do badań nad architekturą historyczną – zatrudniał zarówno architektów, jak i historyków i historyków sztuki. Jan Zachwatowicz w ramach prowadzonych badań zajmował się architekturą cysterską (Strzelno), militarną (Zamość, Modlin), pracami pomiarowymi zabytków (Gniezno) i projektami konserwatorskimi i rekonstrukcyjnymi (Domaniewice koło Łowicza, Zamość, Tum pod Łęczycą, Lublin, Warszawa). W 1932 roku rozpoczął pracę w komitecie redakcyjnym „Biuletynu Historii Sztuki i Kultury”. W latach 1936–1938 zajmował się projektem odsłonięcia i rekonstrukcji murów miejskich w Warszawie. W latach 1938–1939 zaprojektował i nadzorował przebudowę trzech kamienic przy Rynku Starego Miasta na Muzeum Dawnej Warszawy. We wrześniu 1939 roku, po tragicznej śmierci Oskara Sosnowskiego Zachwatowicz przejął jego obowiązki. W czasie okupacji niemieckiej nauczał na tajnych kompletach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, współpracował z Delegaturą RP na Kraj, pracował jako sekretarz Komisji Rzeczoznawców Urbanistycznych oraz uczestniczył w pracach Miejskiej Komisji Opieki nad Zabytkami. Na przełomie lat 1939 i 1940 brał udział w akcji zabezpieczania elementów wystroju Zamku Królewskiego. W 1944 roku uczestniczył w „akcji pruszkowskiej”, podjętej dla ratowania dóbr kultury w czasie powstania warszawskiego i po nim, podczas której wywiezione zostały z Politechniki Warszawskiej m.in. inwentaryzacje architektoniczne, w tym kamienic na Rynku Starego Miasta. Zachwatowicz został powołany na stanowisko kierownika organizacyjnego Biura Odbudowy Stolicy 24 stycznia 1945 roku, a niedługo potem został kierownikiem Wydziału Architektury Zabytkowej BOS, którym był do 1947 roku. Równolegle, już od 1945 roku, pełnił funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków, jak również kierował Zakładem Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. W latach 1946–1951 zrekonstruował katedrę św. Jana Chrzciciela w Warszawie, a w latach 1952–1954, wraz z Zakładem Architektury Polskiej, przy udziale Stanisława Żaryna, wziął udział w pracach rekonstrukcyjnych murów miejskich. Jan Zachwatowicz, jako autor przedwojennej przebudowy trzech kamienic na Muzeum Dawnej Warszawy opiniował również projekty powojennej odbudowy muzeum1.

1 Jan Zachwatowicz. 1900–1983: architekt, red. M. Pleskaczyńska-Chylińska, P. Majewski, Warszawa 2013.

252

Noty biograficzne

Stanisław Żaryn (1913–1964), architekt i konserwator zabytków. W 1932 roku rozpoczął studia

na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, podczas których brał udział w pracach pomiarowych w Ołyce, był przewodniczącym Związku Słuchaczy Architektury, pracował w komitecie organizacyjnym Albumu Młodej Architektury i przy wydawanych przez SARP komunikatach. Przed wybuchem wojny odbył służbę wojskową, a następnie walczył we wrześniu 1939 roku. Do Warszawy wrócił w listopadzie 1939 roku, następnie kontynuował nieukończone jeszcze studia na Wydziale Architektury, gdzie w maju 1943 roku uzyskał dyplom u profesora Aleksandra Bojemskiego. W styczniu 1945 roku zgłosił się do Biura Odbudowy Stolicy, gdzie otrzymał funkcję kierownika Pracowni Inwentaryzacji Zabytków, a następnie został zastępcą kierownika Działu Nadzoru i Zabezpieczeń. Pracował także przy odbudowie wielu pojedynczych obiektów, a jego głównym projektami architektonicznymi po wojnie były rekonstrukcje kamienic na Rynku Starego Miasta po stronie Dekerta na Muzeum Dawnej Warszawy oraz kolumny Zygmunta III Wazy na placu Zamkowym. Po zlikwidowaniu WAZ BOS pracował w Urzędzie Konserwatorskim jako inspektor odpowiedzialny za rejon Starego i Nowego Miasta. Ponadto opracował projekty odbudowy innych kamienic staromiejskich (Nowomiejskiej 1–17 o nieparzystych numerach, Jezuickiej 6, 8), a także wstępne projekty odbudowy (Wąski Dunaj 4, 6, 8, Szeroki Dunaj 4–12, 6, Brzozowa 31/33, 39/41). W 1951 roku powołał do życia Komisję Badań Dawnej Warszawy, której celem były interdyscyplinarne studia nad architekturą historyczną. Oprócz tego nadal pracował dla Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, wraz z którym uczestniczył m.in. w rekonstrukcji murów miejskich. Poza pracami na Starym Mieście Stanisław Żaryn wykonał również projekty dla osób prywatnych (parterowe sklepy przy ulicach Marszałkowskiej, Chmielnej i Mickiewicza, projekt willi przy ulicy Myśliwieckiej 10, pałacyku przy ulicy Puławskiej 107a, projekty wstępne kamienic przy ulicy Nowy Świat 34, 49, 53) i niezrealizowany projekt fabryki w Bydgoszczy. Ponadto jego autorstwa są niezrealizowane projekty rekonstrukcji kościołów (kaplica pw. Imienia Jezus na placu Powstańców z budynkami Caritasu i wydawnictwa, kościół św. Andrzeja na placu Teatralnym, konserwacja ruin kościoła św. Jerzego przy ulicy Świętojerskiej i in.). W późniejszym czasie przeprowadził pomiary katedry poznańskiej, pracował przy wstępnym projekcie muzeum przy katedrze gnieźnieńskiej, wraz z Bohdanem Ufnalewskim przygotował także projekt przebudowy na muzeum zamku w Sandomierzu. W latach 1957–1959 pracował jako kierownik Wydziału Architektury i Urbanistyki przy Centralnym Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. W 1962 roku obronił doktorat na temat kamienic warszawskich w XV i XVI wieku1.

1 Stanisław Żaryn, konserwator zabytków Warszawy 1913–1964, red. H. Szwankowska, Warszawa 1981.

253

Noty biograficzne

Biographical notes

Władysław Marconi (1848–1915), architect, conservator, co-founder and active member of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past. He was the son of Henryk Marconi (1792–1863), who moved to Warsaw from Rome in 1822. His two elder brothers were also successful contributors to the field of architecture: Karol 1792–1863), a painter, author of many polychromes which adorned buildings in Warsaw, and the architect Leander (1834–1919). Władysław Marconi graduated in 1874 from the Imperial Academy of Arts in Saint Petersburg. He produced some of his projects in collaboration with his brother Leander, for instance the synagogue at 7 Tłomackie Square (destroyed by the German army in 1943). Władysław Marconi was actively engaged in the work of art trade organizations. Apart from the previously mentioned Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, he was one of the founders of the architectural delegation affiliated with the Society for the Support of Industry and Trade, which was the cradle of the Circle of Architects. Together with his brother Jan (18451921), from 1894 on, he self-published Album architektoniczne dawnych zabytków i pamiątek przeszłości [The Architectural Album of Old Monuments and Historical Memorabilia]. He was a member of many construction committees associated with the magistrate of Warsaw, working on, among others, the sewage system and the construction of the Poniatowski Bridge. He participated in the activities of the committee of the construction of the monument to Adam Mickiewicz in Warsaw. Most of his Warsaw projects did not survive war damages. Some of the surviving buildings include: the Bristol Hotel in Krakowskie Przedmieście, the House Under the Giants and the Dziewulski Palace (currently the Embassy of Bulgaria) in Ujazdowskie Avenues, the Public Library on Koszykowa St (based on Jan Heurich’s design), and his own house at 15 Kopernik St. Marconi also designed the building of the Rosja Insurance Company in Marszałkowska St, which is currently the site of a PKO bank branch. He led a number of conservation works in Warsaw and outside of it, including the Wilanów palace and the palace of Count Józef Potocki in Krakowskie Przedmieście. In the Old Town, he worked with Jarosław Wojciechowski on the restoration and conservation of the Baryczka House for the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past and of the House Under St. Anne for the Warsaw Historical Society, as well as the Fukier House.1

1 Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce (Warsaw, 1954), 191–192; “Śp. Władysław Marconi”, Przegląd Techniczny 23–24 (1915), 251–252.

254

Jarosław Wojciechowski (1874–1942), architect, conservator, member of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past. He studied architecture at the Civil Engineering Institute in Saint Petersburg and, having returned to Warsaw, he initially worked under the supervision of his father Konstanty, also an architect by profession. In 1906, he designed a tenement house at 30 Chmielna Street, in the Zakopane architectural style, and later started focusing on working as a conservator. He worked on the restoration of the palace in Wilanów,1 the parish church in Brochów and St. Jacob Church in Sandomierz, as well as, together with Władysław Marconi, the Baryczka House,2 House Under St. Anne, and Fukier House. During the German occupation (1915-1918), he was a member of the Arts Council affiliated with the magistrate of Warsaw. Wojciechowski’s achievements in the field of conservation and architectural restoration earned him a position at the Commission for National Reconstruction and Rational Development, associated with the Provisional Council of State. After 1918, he led classes at the conservation school of the Warsaw University of Technology, and in 1919 he started working at the Ministry of the Religious Faith and Public Enlightenment as the chief of the Department of Visual Arts and Historical Monuments. He is the author of many publications dedicated to conservation. His short text Odbudowa zabytków architektury [The Reconstruction of Architectural Monuments], prepared in collaboration with Edward Trojanowski and Zygmunt Otto,3 in a response to the damages of the architectural monuments in Kalisz, caused by the German army during World War One, and published in 1915 by the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, set standards for Polish conservation and restoration initiatives after the First and Second World Wars. He authored a number of publications, including Kamienica Książąt Mazowieckich [The Dukes of Mazovia House], together with Maksymilian Baruch (1928), as well as Co zrobiono w Polsce w zakresie odbudowy, rejestracji i konserwacji zabytków sztuki w latach 1919–1929 [What Was Done in Poland in Regards of Reconstruction, Registration, and Conservation of Historical Monuments of Art Between 1919-1929] and Historia powstania i rozwoju organizacji i opieki państwowej nad zabytkami sztuki w Polsce [The History of the Foundation and Development of the Organization and State Protection of the Historical Monuments of Art in Poland], both published in 1931.

1 Jarosław Wojciechowski, “Pałac Wilanowski i jego obecna restauracja”, Architektura i Budownictwo 3 (1928), 81–106. 2 Jarosław Wojciechowski, “O kamienicy Baryczków”, Architektura i Budownictwo 3 (1934), 90–93. 3 Jarosław Wojciechowski, Odbudowa zabytków architektury (Warsaw, 1915).

255

Jan Zachwatowicz (1900–1983), architect, conservator, main initiator and author of the recon-

struction of historical architecture in Warsaw after World War Two. Zachwatowicz was born in Gatchina near Saint Petersburg and in 1918 he took up studies at the local Civil Engineering Institute, simultaneously attending classes at the Art Institute. In 1924, he completed his studies in engineering and, having earned his diploma, left for Warsaw. In 1925, he commenced studies in architecture at the Warsaw University of Technology and simultaneously started working as an assistant to Zygmunt Kamiński at the Chair of Free-Hand Drawing. After receiving the diploma of an architect-engineer in 1930, he started working at the Department of Polish Architecture under Prof. Oskar Sosnowski. Sosnowski’s department demonstrated an innovative approach to historical architecture, hiring architects, as well as historians and art historians. Within the conducted research studies, Jan Zachwatowicz specialised in Cistercian (Strzelno) and military (Zamość, Modlin) architecture, measurement of historical sites (Gniezno), as well as conservation and reconstruction projects (Domaniewice near Łowicz, Zamość Tum near Łęczyca, Lublin, and Warsaw). In 1932, he joined the editorial committee of “Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” [The Bulletin of Art History and Culture]. Between 1936-1938, he worked on the project of exposing and reconstructing the city walls in Warsaw. Between 1938-1939, he designed and supervised the conversion of three tenement houses in the Old Town Market Square into the Museum of Old Warsaw. In September 1939, after a tragic death of Oskar Sosnowski, Zachwatowicz took over his duties. During the German occupation, he taught at the underground classes of the Architecture Department of the Warsaw University of Technology, cooperated with the Government Delegation for Poland, worked as the secretary of the Committee of Urban Experts, and participated in the activities of the Committee for the Protection of Historical Monuments. In late 1939 and early 1940, he took part in the initiative of securing the elements of the Royal Castle’s décor. In 1944, he participated in the “Pruszków action” – aimed at protecting cultural goods during and after the Warsaw Uprising – as part of which items such as architectural inventories, for instance of the houses in the Old Town Market Square, were transported out of the Warsaw University of Technology. On 24 January 1945, Zachwatowicz was appointed as the operations manager of the Warsaw Reconstruction Office, and soon afterwards took the position of the manager of the Department of Historical Architecture of the Warsaw Reconstruction Office, which he maintained until 1947. Simultaneously, from 1945 on, he worked as the General Conservator of Historical Monuments, as well as headed the Department of Polish Architecture at the Warsaw University of Technology. In 1946-1951, he was responsible for the reconstruction of St. John the Baptist Cathedral in Warsaw, while in 1952-1954, together with the Department of Polish Architecture, and contribution from Stanisław Żaryn, he took part in the reconstruction of the city walls. As the author of the pre-war adaptation of the three houses for the purposes of the Museum of Old Warsaw, Jan Zachwatowicz assessed the plans of the post-war reconstruction of the Museum.1

1 Jan Zachwatowicz. 1900–1983: architekt, Małgorzata Pleskaczyńska-Chylińska, Piotr Majewski, eds., (Warsaw, 2013).

256

Biographical notes

Stanisław Żaryn (1913–1964), architect and conservator of historical monuments. In 1932, he

commenced studies of the Department of Architecture at the Warsaw University of Technology, during which he participated in the measurements works in Olyka. He was the head of the Association of Architecture Auditors, worked in the organising committee of the Album of Young Architecture, and on the announcements released by the Association of Polish Architects. He completed military service before the outbreak of the war, and later fought the September 1939 campaign. He returned to Warsaw in November 1939, and continued still unfinished studies at the Architecture Department, where in May 1943 he was granted a diploma from Prof. Aleksander Bojemski’s workshop. In January 1945, he applied to the Warsaw Reconstruction Office, where he was appointed as the manager of the Monument Inventory Workshop, and later became the deputy manager of the Supervision and Protection Department. He also worked on the reconstruction of a series of individual edifices, and his main architectural projects after the war were reconstructions of the houses in the Old Town Market Square on the Dekert’s Side, intended as the site of the Museum of Old Warsaw, as well as of the Zygmunt Column in the Castle Square. After the Department of Historical Architecture of the Warsaw Reconstruction Office was closed down, Żaryn worked in the Conservation Office as an inspector responsible for the Old Town and New Town area. Moreover, he prepared reconstruction plans of other Old Town houses (1-17 Nowomiejska St, at the uneven numbers, 6 and 8 Jezuicka St), as well as some initial reconstruction plans (4, 6, and 8 Wąski Dunaj St, 4-12, 6 Szeroki Dunaj St, 31/33, 39/41 Brzozowa St). In 1951, he founded the Old Warsaw Research Commission, which focused on interdisciplinary studies of historical architecture. He also continued to work for the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology, with which he participated in, among others, the reconstruction of the city walls. Apart from works in the Old Town, Stanisław Żaryn also created projects for private commissioners (ground floor shops in Marszałkowska, Chmielna, and Mickiewicza Streets, the plan of the villa at 10 Myśliwiecka St, palace at 107a Puławska St, and draft plans of houses at 34, 49, and 53 Nowy Świat St), and a design of a factory in Bydgoszcz, which was never realised. He is also an author of unrealised reconstruction plans of churches (the Holy Name of Jesus Chapel in the Warsaw Uprising Square, together with the buildings of Caritas and of the publishing house, St. Andrew’s Church in Theatre Square, conservation of St. George’s Church in Świętokrzyska St, and others). Later on, he carried out the measurements of the Poznań Cathedral, worked on the draft plan of the Museum of the Gniezno Cathedral, and, together with Bohdan Ufnalewski, prepared a plan of adapting the castle in Sandomierz as a museum. Between 1957 and 1959, he worked as a manager of Architecture and Urban Planning affiliated with the Central Board of Museums and Protection of Historical Monuments of the Ministry of Culture and Art. In 1962, he defended his PhD thesis on the Warsaw’s houses in the 15th and 16th centuries.1

1 Hanna Szwankowska, ed., Stanisław Żaryn, konserwator zabytków Warszawy 1913–1964 (Warsaw, 1981).

257

Biographical notes

Wykaz skrótów

List of abbreviations

AAN

Archiwum Akt Nowych

AAN

Archiwum Akt Nowych (Archive of Modern Records)

APW

Archiwum Państwowe w Warszawie

APW

Archiwum Państwowe w Warszawie (State Archive of the Capital City of Warsaw)

BOS

Biuro Odbudowy Stolicy

BOS

Biuro Odbudowy Stolicy (Warsaw Reconstruction Office)

IS PAN

Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk

IS PAN Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk (Institute of Art of the Polish Academy of Sciences)

MHW

Muzeum Historyczne Miasta Stołecznego Warszawy

MHW Muzeum Historyczne Miasta Stołecznego Warszawy (Historical Museum of the Capital City of Warsaw)

MNW

Muzeum Narodowe w Warszawie MNW

Muzeum Warszawy

NAC

Narodowe Archiwum Cyfrowe

PW TOnZP

Muzeum Narodowe w Warszawie (National Museum in Warsaw)

Muzeum Warszawy (Museum of Warsaw)

NAC

Narodowe Archiwum Cyfrowe (National Digital Archives)

Politechnika Warszawska (Warsaw University of Technology)

Politechnika Warszawska Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości TOnZP Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości (Society for the Preservation of Historical

WAZ BOS WMKZ

Wydział Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy Wojewódzki Mazowiecki Konserwator Zabytków

Monuments of the Past) WAZ BOS Wydział Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy (Department of Historical Architecture of the Warsaw Reconstruction Office) WMKZ Wojewódzki Mazowiecki Konserwator Zabytków (Mazowsze Province Conservator of Monuments)

258

259

Bibliografia

Archiwalia

> Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta (Baryczków i Szlichtyngowskiej) na Muzeum Dawnej Warszawy – kosztorysy, sygn. 363, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Akta Konserwatora Zabytków Warszawy, Korespondencje, sygn. 142, Archiwum Państwowe w Warszawie. > Akta Miasta Warszawy, Akta Nieruchomości. Umowa między miastem a Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej w sprawie sanacji Starego Miasta, sygn. 8904, Archiwum Państwowe w Warszawie. > Archiwa TOnZP, Rynek Starego Miasta, Kamienica Fukierów, Syrena, Kosztorys Kamienicy Baryczków, Przebudowa Domu St. Miasta nr 23, Szyldy na Rynku Staromiejskim, sygn. 9, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. > Biegański Piotr, 1945 kwiecień 19, Warszawa. Ogólne wytyczne na rok 1945 dla Wydziału Architektoniczno-Zabytkowego Biura Odbudowy Stolicy, Warszawa – dzielnice śródmiejskie, APW, BOS, vol. 62, w: Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, t. 1, red. Jan Górski, Warszawa 1977, s. 163–164. > Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście. Fragment między ulicami: Celna, Rynek Starego Miasta, Nowomiejska, Mostowa, Brzozowa, sygn. 6982, Archiwum Państwowe w Warszawie. > Das ehemalige polnische National Museum 1941–1942, sygn. 690, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Denkmalschutz im Distrikt Warschau – Referat für Museen und Denkmalpflege 1941–1944, sygn. 709, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia, Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, brak sygnatury, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. > Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków, Rzut I piętra i rzut przyziemia, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. > Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego, Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra, Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego, sygn. 2608, Instytut Sztuki PAN w Warszawie. > Korespondencja kulturelle Angelegenheiten, sygn. 711, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Korespondencja Muzeum m.st. Warszawy z Szefem Dystryktu i Referentem Kultury Miejskiego Urzędu Szkolnego, sygn. 681, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Korespondencja Muzeum Narodowego z Prezydentem Miasta, sygn. 724, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Miechowski Zygmunt, Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944, Zbiór Rękopisów, sygn. 1085, Archiwum Państwowe w Warszawie. > Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy (1948?), Zagospodarowanie posesji i gmachów Muzeum Starej Warszawy. Projekt planu i opracowanie, sygn. 369, Archiwum Akt Nowych. > Museum der Stadt Warschau. Museum Alt-Warschau, Alter Markt Nr. 32 Baryczka-Haus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, sygn. 15852, Kolekcja Rysunku Polskiego, Muzeum Narodowe w Warszawie. > Projekt odbudowy kamienicy Szlichtyngów Rynek [Starego Miasta] 34 i oficyny Rynek [Starego

260

Miasta] 36, sygn. 796, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. > Raport inż. Władysława Tomaszewskiego o pracach wykonanych przez grupę terenową „Stare Miasto” w okresie od 14 IV do 18 V 1945 r., w: Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, t. 2, red. Jan Górski, Warszawa 1977, s. 205–211. > Różne – archiwalne plany, listy, ks. Nab. 2351, teka 45, Spuścizna Jana Zachwatowicza, Archiwum Zamku Królewskiego w Warszawie. > Rynek Starego Miasta 28, sygn. 19/304, Archiwum Urzędu m.st. Warszawy. > Rynek Starego Miasta 32, sygn. 19/2684, Archiwum Urzędu m.st. Warszawy. > Sonderauftrag zur Sicherung der Kunstschätz 1941–1942, sygn. 693, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Sprawozdania z działalności muzeum m. Warszawy z jęz. niemieckim l. 1940–1944, sygn. 654b, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie. > Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie, Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie, Protokoły walnych zgromadzeń z załącznikami, korespondencja. Sprzedaż kamienicy Baryczków, sygn. 1881/1, Archiwum Akt Nowych. > Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy, Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Protokoły, opinia, rachunki, kosztorysy, zlecenia, korespondencja 1945–1952, sygn. 601, Archiwum Państwowe w Warszawie. > Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania. Wydział Rachuby, Umowy, zlecenia, kosztorysy i zestawienia rachunków. Zabezpieczenie budynków po stronie Dekerta, sygn. 981, Archiwum Państwowe w Warszawie. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32, 34, 36, adaptacja Jan Zachwatowicz, 1 : 50, kalka/ołówek, sygn. 1083, Archiwum Muzeum Warszawy. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, Krzywe Koło 7–9. Projekt adaptacji 2. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy, Jan Zachwatowicz, 1 : 50, ozalid/ ołówek, sygn. 1105, Archiwum Muzeum Warszawy. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, Krzywe Koło 7–9. Projekt adaptacji 3. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy, Jan Zachwatowicz, 1 : 100, ozalid/ ołówek, sygn. 1107, Archiwum Muzeum Warszawy. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36. Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy, Jan Zachwatowicz, 1 : 50, kalka/ołówek, sygn. 1106, Archiwum Muzeum Warszawy. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, przekrój poprzeczny od Rynku – projekt adaptacji na Muzeum Dawnej Warszawy, Jan Zachwatowicz, 1 : 100, papier/ozalid, sygn. 1108, Archiwum Muzeum Warszawy. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938), Krzywe Koło 7–9. Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy, pracownia Jana Zachwatowicza, 1 : 100, papier/ozalid, sygn. 1104, Archiwum Muzeum Warszawy. > Żaryn Stanisław, Blok muzealny. Źródła, aneksy, spis ilustracji, sygn. I-55, Archiwum Muzeum Warszawy. > Żaryn Stanisław, Karty obiektów zabytkowych, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. > Żaryn Stanisław, Praca o bloku muzealnym. Maszynopis „13 kamienic”, sygn. 10951, Archiwum Muzeum Warszawy. > Żaryn Stanisław, Szwankowska Hanna, Blok muzealny. Tekst, rękopis, sygn. I-54, Archiwum Muzeum Warszawy. > Żaryn Stanisław, Sulimierska Maria, Rzemiosło artystyczne w odbudowie Starego Miasta, „Stolica”, 1951, nr 11, s. 9.

Czasopisma

> Barański Marek, Koncepcje odbudowy Starego Miasta, „Almanach Muzealny”, 2003, nr 4, s. 158. > Ciepłowski Stanisław, Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 55–70.

261

> Dąbrowski Karol, Żaryn Stanisław, Polichromowany strop kasetonowy w kamienicy warszawskiej Rynek Starego Miasta 34, „Ochrona Zabytków”, 1955, t. 8, nr 2, s. 116–124. > Durko Janusz, Lata pięćdziesiąte, „Almanach Muzealny”, 1997, nr 1, s. 347–358. > Durko Janusz, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1948–1978, „Kronika Warszawy”, 1979, nr 2, s. 97–112. > Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906–1932, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1932–1933, nr 4, s. 241–260. > Hensel-Moszczyńska Barbara, Z warszawskich archiwów. Stanisława Lorentza pomysł na Muzeum Dawnej Warszawy, „Almanach Warszawy”, 2014, nr 8, s. 377–383. > Kłyszewski Władysław, Polichromia Rynku Starego Miasta, „Kronika Warszawy”, 1928, nr 7, s. 58–61. > Krogulec Teresa, Inwentarz rysunków architektonicznych kamienic bloku muzealnego w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 123–172. > Podlewski Wacław, Projekt odbudowy Starego Miasta, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1947, nr 1-2, s. 37–43. > Słomczyński Adam, Muzeum m.st. Warszawy, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 241–272. > Sołtan Andrzej, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 7–54. > Sujecki Janusz, Powojenne wyburzenia nadal tematem tabu?, „Kronika Warszawy”, 1996, nr 1-2, s. 179–190. > Szwankowska Hanna, Adam Słomczyński, „Almanach Muzealny”, 2007, nr 5, s. 338–342. > Szwankowska Hanna, Badania historyczne i terenowe Starego Miasta, „Kronika Warszawy”, 2000, nr 5, s. 41–53. > Szwankowska Hanna, Zbiory Komisji Badań Dawnej Warszawy, „Almanach Muzealny”, 1997, nr 1, s. 285–300. > Urbanowicz Bohdan, Dwie polichromie Starego Rynku, „Ochrona Zabytków”, 1953, t. 6, nr 2-3, s. 142–156. > Zachwatowicz Jan, Program i zasady konserwacji zabytków, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1946, nr 1-2, s. 48–52. > Zachwatowicz Jan, Przeszłość w służbie nowego życia, „Skarpa Warszawska”, 1945, nr 2, s. 7. > Zwierz Krzysztof, Zapomnienie i uznanie. Zmienne losy rynku i dzielnicy staromiejskiej w Warszawie na tle procesów modernizacyjnych do 1939 roku, „Almanach Warszawy”, 2014, nr 8, s. 117–150.

Opracowania

> Bartetzky Arnold, „Seid von Zeit zu Zeit auch tolerant!“ Historische Positionen der Denkmalpflege zur politisch motivierten Rekonstruktion zerstörter Baudenkmäler, w: tegoż, Nation – Staat – Stadt. Architektur, Denkmalpflege und visuelle Geschichtskultur vom 19. bis zum 21. Jahrhundert, Köln–Weimar–Wien 2012, s. 33–54. > Bojarski Artur, Z kilofem na kariatydę. Jak nie odbudowano Warszawy, Warszawa 2013. > Chrościcki Juliusz A., Rottermund Andrzej, Atlas architektury Warszawy, Warszawa 1977. > Dettloff Paweł, Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka, Kraków 2006. > Durko Janusz, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973, w: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. tenże, Warszawa 1973, s. 40–69. > Durko Janusz, Muzeum Warszawy i jego współpracownicy w mojej pamięci 1951–2003, Warszawa 2008. > Jan Zachwatowicz. 1900–1983: architekt, red. Małgorzata Pleskaczyńska-Chylińska, Piotr Majewski, Warszawa 2013. > Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa, cz. 1, Stare Miasto, red. Jerzy Z. Łoziński, Andrzej Rottermund, Warszawa 1993. > Kłosek-Kozłowska Danuta, Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka, Warszawa 2007. > Komisja Badań Dawnej Warszawy. Tekst niepublikowany, maszynopis, 20 IX 1956 r., w: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. Maria Barbasiewicz, Warszawa 2002.

262

Bibliografia

> Lorentz Stanisław, Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys historyczny, Warszawa 1938. > Lorentz Stanisław, W Muzeum i gdzie indziej, w: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1, red. tenże, Warszawa 1970, s. 13–109. > Majewski Jerzy S., Markiewicz Tomasz, Warszawa nieodbudowana, Warszawa 1998. > Majewski Piotr, Ideologia i konserwacja: architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa 2009. > Manikowska Ewa, Od miasta do stolicy, w: Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości, red. Ewa Manikowska, Piotr Jamski, Warszawa 2010, s. 253–281. > Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. Janusz Durko, Warszawa 1973. > Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów, t. 1-2, red. Jan Górski, Warszawa 1977. > Raport o stratach wojennych Warszawy, Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa 2004 [publikacja elektroniczna], http://www.um.warszawa.pl/sites/default/files/Raport_o_stratach_wojennych_ Warszawy.pdf [dostęp 25.08.2016]. > Słomczyński Adam, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 1948. > Słomczyński Adam, W warszawskim Arsenale. Wspomnienia archiwisty miejskiego 1939–1951, Warszawa 1971. > Sokołowska Alina, Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów i powstanie Muzeum Dawnej Warszawy, w: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. Janusz Durko, Warszawa 1973, s. 5–39. > Sokołowska Alina, Wystawa stała, w: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, red. Janusz Durko, Warszawa 1973, s. 142–149. > Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. Maria Barbasiewicz, Warszawa 2002. > Stanisław Żaryn, konserwator zabytków Warszawy 1913–1964, red. Hanna Szwankowska, Warszawa 1981. > Trybuś Jarosław, Warszawa niezaistniała. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 2012. > Vogtman Józef, Realizacja odbudowy Starego Miasta, w: Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, red. Emilia Borecka, Janusz Durko, Stanisław Konarski, Hanna Szwankowska, Warszawa 1982, s. 25–34. > Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1, red. Stanisław Lorentz, Warszawa 1970. > Wierzbicka Bożena, Kamienica Baryczków. Salon kulturalny Warszawy 1912–1936, Warszawa 1999. > Wojciechowski Jarosław, Odbudowa zabytków architektury, Warszawa 1915. > Wróblewska Magdalena, Fotografie ruin. Ruiny fotografii 1944–2014. Ruins in Photographs. Photographs in Ruins, Warszawa 2014. > Zielińska Urszula, Polichromie staromiejskie w Warszawie, w: Zniszczone, ale nie utracone. Konferencja z okazji 25-lecia wpisu Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, red. Marek Konopka, Anna Bender, Aleksandra Lewicka, Warszawa 2006, s. 67–82. > Żaryn Stanisław, Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta. Tekst niepublikowany, maszynopis, 24 V 1954 r., w: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. Maria Barbasiewicz, Warszawa 2002, s. 60–71. > Żaryn Stanisław, Problematyka prac konserwatorskich w kamienicach na terenie Polski w latach 1945–1963, w: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy, red. Maria Barbasiewicz, Warszawa 2002, s. 140–148. > Żaryn Stanisław, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta, Warszawa 1972. > Żmuda-Liszewska Krystyna, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–1996, Warszawa 1996.

Prasa

> Arch. AS., Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście [Rynek St. Miasta nr 36], „Stolica”, 1948, nr 26, s. 5. > Cała strona Dekerta Rynku Starego Miasta siedzibą Muzeum miasta stołecznego Warszawy, „Stolica”, 1948, nr 28, s. 12. > Dekert Franciszek, Życie stolicy, „Nowy Świat”, dodatek do czasopisma „Głos”, 1955, nr 5, s. 1.

263

Bibliografia

> Grottowa Kazimiera, Muzeum Dawnej Warszawy, „Stolica”, 1947, nr 20, s. 9. > Hłasko Józef, Bajecznie kolorowy Rynek Starego Miasta. Kilka uwag z powodu przeprowadzonej polichromii, „Gazeta Warszawska”, 18.09.1928, nr 278, s. 8. > Jak będzie wyglądało Muzeum Warszawy na Starym Mieście, „Ekspres Poranny”, 25.05.1939. > Kanclerz Felix, Muzeum Warszawy na Starym Mieście, „Stolica”, 1949, nr 38, s. 4. > Kanclerz Felix, Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta – strona Dekerta], „Stolica”, 1946, nr 3, s. 4–5. > Kwiecińska Zofia, Muzeum historii Warszawy czy Muzeum Historii Polski?, „Trybuna Ludu”, 1957, nr 156, s. 6. > Landma, Intra muros starej Warszawy. Wędrówki po stolicy, „Polska Zbrojna”, 5.03.1936, nr 64, s. 6. > Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki, „Życie Warszawy”, 1947, nr 231, s. 7. > Muzeum m.st. Warszawy, „Stolica”, 1950, nr 4, s. 6–7. > Osiem zabytkowych kamienic zajmie muzeum Warszawy. 15 mil. zł. od Polonii tureckiej przyśpieszy znacznie odbudowę, „Robotnik”, 1948, nr 165. > Oszczędzić Stare Miasto zanim rozleci się od ruchu kołowego, „Nowiny Codzienne”, 7.11.1934, nr 311, s. 4. > Pierwszy mieszkaniec Starego Rynku. Odbudowa „Murzynka” na ukończeniu, „Gazeta Ludowa”, 1948, nr 216, s. 7. > Pol. Kaz., Wśród ruin Warszawy. „Pod Murzynkiem”, „Rzeczpospolita”, 1946, nr 261. > Pol. Kaz., Wśród ruin Warszawy: Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości; Jeszcze o kamieniczkach staromiejskich; Od Zapiecka do Dunaju; Na tyłach dawnego ratusza [Opis kamieniczek w Rynku St. Miasta], „Rzeczpospolita”, 26.09.1946, nr 265. > Rogowicz Wacław, Muzeum Miasta Warszawy. O pomnik bohaterstwa ludu warszawskiego, „Życie Warszawy”, 1945, nr 53, s. 3. > Rudzka Ewa, Dzieje miasta niepokonanego. Muzeum Historyczne w Warszawie, „Od A do Z”, dodatek do „Dziennika Polskiego”, 1955, nr 6, s. 1–2. > Słomczyński Adam, Muzeum m.st. Warszawy, „Stolica”, 1949, nr 52, s. 12. > Wiadomości bieżące, „Kurier Warszawski”, 24.12.1929, nr 353, s. 12. > Wiechowe – wieńcowe na Starym Mieście, „Stolica”, 1948, nr 50, s. 12. > W trosce o rynek staromiejski, „Kurier Warszawski”, 3.06.1928, nr 152, s. 13–14. > Żaryn Stanisław, Sulimierska Maria, Rzemiosło artystyczne w odbudowie Starego Miasta, „Stolica”, 1951, nr 11, s. 9.

264

Bibliografia

Bibliography

Archival materials

> Akta dotyczące adaptacji kamienic ze Starego Miasta (Baryczków i Szlichtyngowskiej) na Muzeum Dawnej Warszawy – kosztorysy [Records concerning the adaptation of the Old Town tenement houses (Baryczka and Szlichtyng) as the Museum of Old Warsaw – budget plans], sign. 363, Archive of the National Museum in Warsaw. > Akta Konserwatora Zabytków Warszawy [Records of the Conservator of the Historical Monuments], Korespondencje [Correspondence], sign. 142, State Archive of the Capital City of Warsaw. > Akta Miasta Warszawy [Records of the City of Warsaw], Akta Nieruchomości [Property Records], Umowa między miastem a Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej w sprawie sanacji Starego Miasta [Contract between the city and the Department of Architecture of the Warsaw University of Technology regarding the recovery of the Old Town], sign. 8904, State Archive of the Capital City of Warsaw. > Archiwa TOnZP [TOnZP Archives], Rynek Starego Miasta [Old Town Market Square], Kamienica Fukierów, Syrena, Kosztorys Kamienicy Baryczków, Przebudowa Domu St. Miasta nr 23, Szyldy na Rynku Staromiejskim [Fukier House, The Mermaid, Baryczka House Budget Plan, Redevelopment of the House at 23 O. Town, Sings at the Old Town Market Square], sign. 9, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. > Biegański, Piotr: “1945 April 19, Warsaw. Ogólne wytyczne na rok 1945 dla Wydziału Architektoniczno-Zabytkowego Biura Odbudowy Stolicy, Warszawa – dzielnice śródmiejskie, APW, BOS” [General guidelines for 1945 for the Department of Architecture and Historical Monuments of the Warsaw Reconstruction Office, Warsaw – central boroughs, APW, BOS], vol. 62 [in:] Górski, J. (ed.), Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów [Reconstruction of Warsaw in 1944-49: a Selection of Documents and Materials], v. 1, Warsaw, 1977, pp. 163-164. > Biuro Odbudowy Stolicy, Warszawa Śródmieście. Fragment między ulicami: Celna, Rynek Starego Miasta, Nowomiejska, Mostowa, Brzozowa [Warsaw Reconstruction Office, Warsaw – Śródmieście. Fragment encompassed by the streets: Celna, Old Town Market Square, Nowomiejska, Mostowa, Brzozowa], sign. 6982, State Archive of the Capital City of Warsaw. > Das ehemalige polnische National Museum 1941–1942, sign. 690, Archive of the National Museum in Warsaw. > Denkmalschutz im Distrikt Warschau – Referat für Museen und Denkmalpflege 1941–1944, sign. 709, Archive of the National Museum in Warsaw. > Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the capital city of Warsaw and Łódź Region], Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia, Zdjęcie z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego [Warsaw. 32 Old Town. Baryczka House. Plan of the first floor and plan of the ground floor, Photograph – Warsaw in September 1911. Drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki], no sign., Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. > Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the Capital City of Warsaw and Łódź Region], Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut I piętra i rzut przyziemia [Warsaw. 32 Old Town. Baryczka House. Plan of the first floor and plan of the ground floor], Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. > Konserwator m.st. Warszawy i województwa łódzkiego [Conservator of the Capital City of Warsaw and Łódź Region], Warszawa. Stare Miasto 32. Dom Baryczków. Rzut III piętra i rzut II piętra, Zdjęcie

265

z natury – Warszawa we wrześniu 1911 r., rys. Stefan Majewski i Stefan Tomorowicz pod kierunkiem p. inż. arch. J. Lisieckiego [Warsaw. 32 Old Town. Baryczka House. Plan of the third floor and plan of the second floor, Photograph – Warsaw in September 1911. Drawing by Stefan Majewski and Stefan Tomorowicz under the supervision of Mr. Eng. of Architecture J. Lisiecki], sign. 2608, Institute of Art of the Polish Academy of Sciences in Warsaw. > Korespondencja kulturelle Angelegenheiten [Kulturelle Angelegenheiten correspondence], sign. 711, Archive of the National Museum in Warsaw. > Korespondencja Muzeum m.st. Warszawy z Szefem Dystryktu i Referentem Kultury Miejskiego Urzędu Szkolnego [Museum of the Capital City of Warsaw’s correspondence with Head of the District and Clerk of Cultural Affairs at the Municipal Education Office], sign. 681, Archive of the National Museum in Warsaw. > Korespondencja Muzeum Narodowego z Prezydentem Miasta [National Museum’s correspondence with the Mayor], sign. 724, Archive of the National Museum in Warsaw. > Miechowski, Zygmunt, Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944 [Jottings From the Period of the 1944 Warsaw Uprising]. Collection of Manuscripts, sign. 1085, State Archive of the Capital City of Warsaw. > Ministerstwo Odbudowy. Wydział ekonomiczno-sprawozdawczy (1948?) [Ministry of Reconstruction. Economic and Reporting Department (1948)]. Zagospodarowanie posesji i gmachów Muzeum Starej Warszawy. Projekt planu i opracowanie [Development of the properties and edifices of the Museum of Old Warsaw. Plan design and evaluation], sign. 369, AAN. > Museum der Stadt Warschau. Museum Alt-Warschau. Alter Markt Nr. 32 Baryczka-Haus, Nr. 34 Schlichtinghaus, Nr. 36 zum Mohren, sign. 15852, The Collection of Polish Drawing, National Museum in Warsaw. > Projekt odbudowy kamienicy Szlichtyngów Rynek [Starego Miasta] 34 i oficyny Rynek [Starego Miasta] 36 [Reconstruction plan of the Szlichtyng House 34 (Old Town) Market Square and the annex 36 (Old Town) Market Square], sign. 796, Archive of the Regional Office for the Protection of Monuments in Warsaw. > “Raport inż. Władysława Tomaszewskiego o pracach wykonanych przez grupę terenową „Stare Miasto“ w okresie od 14 IV do 18 V 1945 r.” [Eng. Władysław Tomaszewski‘s report on the works carried out by the “Old Town” field team between 14 April and 18 May 1945], [in:] Górski, J., (ed.), Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów [Reconstruction of Warsaw in 1944-49: a Selection of Documents and Materials], v. 2, Warsaw, 1977, pp. 205-211. > Różne – archiwalne plany, listy [Various – Archival Plans and Letters], book of acquisitions no. 2351, folder no. 45, Spuścizna Jana Zachwatowicza [The Legacy of Jan Zachwatowicz], Archives of the Royal Castle in Warsaw. > Rynek Starego Miasta 28 [28 Old Town Market Square], sign. 19/304, Archive of the Office of the Capital City of Warsaw. > Rynek Starego Miasta 32 [32 Old Town Market Square], sign. 19/2684, Archive of the Office of the Capital City of Warsaw. > Sonderauftrag zur Sicherung der Kunstschätz 1941–1942, sign. 693, Archive of the National Museum in Warsaw. > Sprawozdania z działalności muzeum m. Warszawy z jęz. niemieckim l. 1940–1944, Bericht des Museums der Stadt Warschau, [Reports from the activities of the Museum of Warsaw in German, 1940-1944, Bericht des Museums der Stadt Warschau], sign. 654b, Archive of the National Museum in Warsaw. > Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie [Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past in Warsaw], Działalność Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie [Activites of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past in Warsaw] Protokoły walnych zgromadzeń z załącznikami, korespondencja. Sprzedaż kamienicy Baryczków [Minutes from the general meetings with addenda, correspondence. Sale of the Baryczka House], sign. 1881/1, Archive of Modern Records. > Urząd Konserwatorski m.st. Warszawy [Conservation Office of the Capital City of Warsaw],

266

Bibliography

Kamienica – Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Protokoły, opinia, rachunki, kosztorysy, zlecenia, korespondencja 1945–1952 [The Building – Historical Museum of the Capital City of Warsaw. Minutes, assessment, accounts, budget plans, commissions, correspondence 1945-1953], sign. 601, State Archive of the Capital City of Warsaw. > Warszawska Dyrekcja Odbudowy, Biuro Planowania Wydział Rachuby [Warsaw Reconstruction Board, Planning Office, Accounting Department]. Umowy, zlecenia, kosztorysy i zestawienia rachunków. Zabezpieczenie budynków po stronie Dekerta [Contracts, commissions, budget plans, and accounting sheets], sign. 981, State Archive of the Capital City of Warsaw. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938) [Old Warsaw Research Commission collection (1938)], Kamienice Rynku Starego Miasta 32, 34, 36 [Houses at 32, 34, 36 Old Town Market Square], Adaptacja Jan Zachwatowicz, 1:50 [Adaptation by Jan Zachwatowicz 1:50], tracing paper/pencil, sign. 1083, Archive of the Museum of Warsaw. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938) [Old Warsaw Research Commission collection (1938)], Kamienice Rynku Starego Miasta 32-36, Krzywe Koło 7–9, Projekt adaptacji 2. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy [Houses at 32-36 Old Town Market Square, 7-9 Krzywe Koło, Plan of adaptation of the 2nd floor for the purposes of the Museum of Old Warsaw], Jan Zachwatowicz, 1:50, ozalid/pencil, sign. 1105, Archive of the Museum of Warsaw. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938) [Old Warsaw Research Commission collection (1938)], Kamienice Rynku Starego Miasta 32-36, Krzywe Koło 7–9, Projekt adaptacji 3. piętra na Muzeum Dawnej Warszawy [Houses at 32-36 Old Town Market Square, 7-9 Krzywe Koło, Plan of adaptation of the 3rd floor for the purposes of the Museum of Old Warsaw], Jan Zachwatowicz, 1:100, ozalid/pencil, sign. 1107, Archive of the Museum of Warsaw. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938) [Old Warsaw Research Commission collection (1938)], Kamienice Rynku Starego Miasta 32–36, przekrój poprzeczny od Rynku – projekt adaptacji na Muzeum Dawnej Warszawy [Houses at 32-36 Old Town Market Square, cross-section of the Market Square – plan of adaptation for the purposes of the Museum of Old Warsaw]. Jan Zachwatowicz, 1:100, paper/ ozalid, sign. 1108, Archive of the Museum of Warsaw. > Zbiór Komisja Badań Dawnej Warszawy (1938) [Old Warsaw Research Commission collection (1938)], Krzywe Koło 7–9. Projekt urządzenia Muzeum Dawnej Warszawy [7-9 Krzywe Koło. Interior design plan of the Museum of Old Warsaw], Jan Zachwatowicz’s studio, 1:100, paper/ozalid, sign. 1104, Archive of the Museum of Warsaw. > Zbiór pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej – kamienice staromiejskie [Collection of Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology – Old Town houses], in cooperation with the Warszawa-Centrum Municipality of the Śródmieście Borough; Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warsaw 2000 [CD-ROM]. > Żaryn, Stanisław, Blok muzealny [The Museum Complex]. Źródła, aneksy, spis ilustracji [Sources, annexes, list of illustrations], sign. I-55, Archive of the Museum of Warsaw. > Żaryn, Stanisław, Karty obiektów zabytkowych [Listed Buildings’ Record Sheets], Regional Office for the Protection of Monuments in Warsaw. > Żaryn, Stanisław, Praca o bloku muzealnym [On the Museum Complex]. Typescript “13 kamienic” [Thirteen Houses], sign. 10951, Archive of the Museum of Warsaw. > Żaryn, Stanisław, and Hanna Szwankowska, Blok muzealny. Tekst [The Museum Complex. A Text], manuscript, sign. I-54, Archive of the Museum of Warsaw.

Periodicals

> Barański, Marek. “Koncepcje odbudowy Starego Miasta” [Conceptions of the Old Town’s Reconstruction]. Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 4 (2003), p. 158. > Ciepłowski, Stanisław. “Prasa lat 1945–1955 o Muzeum Historycznym m.st. Warszawy” [Press from 1945-1955 about the Historical Museum of the capital city of Warsaw], Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 5 (2007), pp. 55–70. > Dąbrowski, Karol and Stanisław Żaryn. “Polichromowany strop kasetonowy w kamienicy warszawskiej Rynek Starego Miasta 34” [Polychrome coffer ceiling in the Warsaw house at 34 Old Town Market

267

Bibliography

Square], Ochrona Zabytków [Protecting the Historical Monuments] 2 (August 1955), pp. 116–124. > Durko, Janusz. “Lata pięćdziesiąte”. Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 1 (1997), pp. 347–358. > Durko, Janusz. “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1948–1978” [Historical Museum of the Capital City of Warsaw 1948–1978], Kronika Warszawy [The Chronicle of Warsaw] 2 (1979), pp. 97–112. > “Dwudziestopięciolecie działalności Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie 1906–1932” [The Twenty-Fifth Anniversary of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past 1096-1932], Biuletyn Historii Sztuki i Kultury [The Art History and Culture Bulletin] 4 (1932/1933), pp. 241–260. > Hensel-Moszczyńska, Barbara. “Z warszawskich archiwów. Stanisława Lorentza pomysł na Muzeum Dawnej Warszawy” [From the Warsaw Archives. Stanisław Lorentz’s Idea for the Museum of Old Warsaw], Almanach Warszawy [The Warsaw Almanach] 8 (2014), pp. 377–383. > Kłyszewski, Władysław. “Polichromia Rynku Starego Miasta”, [Polychromy in the Old Town Market Square], Kronika Warszawy [The Chronicle of Warsaw] 7 (1928), pp. 58-61. > Krogulec, Teresa. “Inwentarz rysunków architektonicznych kamienic bloku muzealnego w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy” [The Inventory of Architectural Drawings of the Museum Complex in the Historical Museum of the Capital City of Warsaw], Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 5 (2007), pp. 123–172. > Podlewski, Wacław. “Projekt odbudowy Starego Miasta” [Old Town Reconstruction Plan], Biuletyn Historii Sztuki i Kultury [The Art History and Culture Bulletin] 1/2 (1947), pp. 37–43. > Słomczyński, Adam. “Muzeum m.st. Warszawy” [Museum of the Capital City of Warsaw], Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 5 (2007), pp. 241–272. > Sołtan, Andrzej. “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–2006” [Historical Museum of the Capital City of Warsaw], Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 5 (2007), pp. 7–54. > Sujecki, Janusz. “Powojenne wyburzenia nadal tematem tabu?” [Are the Post-War Demolitions Still a Taboo?], Kronika Warszawy [The Chronicle of Warsaw] 1/2 (1996), pp. 179–190. > Szwankowska, Hanna. “Adam Słomczyński”, Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 5 (2007), pp. 338–342. > Szwankowska, Hanna. “Badania historyczne i terenowe Starego Miasta” [The Historical and Field Research of the Old Town], Kronika Warszawy [The Chronicle of Warsaw] 5 (2000), pp. 41–53. > Szwankowska, Hanna. “Zbiory Komisji Badań Dawnej Warszawy”, Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 1 (1997), pp. 285–300. > Urbanowicz, Bohdan. “Dwie polichromie Starego Rynku”, [Two Polychromes in the Old Market Square], Ochrona Zabytków [Protecting the Historical Monuments] 6, nos. 2-3 (1953), pp. 142-156. > Zachwatowicz, Jan. “Program i zasady konserwacji zabytków” [The Programme and Rules of Conservation of Historical Monuments], Biuletyn Historii Sztuki i Kultury 1/2 (1946), pp. 48–52. > Zachwatowicz, Jan. “Przeszłość w służbie nowego życia” [Past in the Service of the New Life], Skarpa Warszawska [The Warsaw Embankment] 2 (1945), p. 7. > Zwierz, Krzysztof. “Zapomnienie i uznanie. Zmienne losy rynku i dzielnicy staromiejskiej w Warszawie na tle procesów modernizacyjnych do 1939 roku” [Oblivion and Recognition. The Changing Fate of the Market Square and Old Town in Warsaw in the Context of the Modernizing Processes up to 1939], Almanach Muzealny [The Museum Almanach] 8 (2014), pp. 117–150.

Survey texts

> Bartetzky, Arnold. “Seid von Zeit zu Zeit auch tolerant!‘ Historische Positionen der Denkmalpflege zur politisch motivierten Rekonstruktion zerstörter Baudenkmäler”. In: Nation – Staat – Stadt. Architektur, Denkmalpflege und visuelle Geschichtskultur vom 19. bis zum 21. Jahrhundert, edited by Arnold Bartetzky, pp. 33–54. Cologne, Weimar, Vienna, 2012. > Bojarski, Artur. Z kilofem na kariatydę. Jak nie odbudowano Warszawy [Taking Pickaxe to the Caryatid. How Warsaw Wasn’t Reconstructed] Warsaw, 2013. > Chrościcki, Juliusz A. and Andrzej Rottermund, Atlas architektury Warszawy [Atlas of the Architecture of Warsaw], Warsaw, 1977.

268

Bibliography

> Dettloff, Paweł, Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka [Reconstruction and Restoration of the Architectural Monuments in Poland Between 19181939. Theory and Practice], Kraków, 2006. > Durko, Janusz, ed. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy [Historical Museum of the Capital City of Warsaw], Warsaw, 1973. > Durko, Janusz, ed. “Muzeum Historyczne m.st. Warszawy w latach 1948–1973.” In: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy [Historical Museum of the Capital City of Warsaw], edited by Janusz Durko, pp. 40–69. Warsaw, 1973. > Durko, Janusz. Muzeum Warszawy i jego współpracownicy w mojej pamięci 1951–2003 [The Museum of Warsaw and its Collaborators in My Memory 1951-2003]. Warsaw, 2008. > Górski, Jan, ed., Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949: wybór dokumentów i materiałów [Reconstruction of Warsaw Between 1944-1949: a Selection of Documents and Materials]. Vol. 2. Warsaw, 1977. > Kłosek-Kozłowska, Danuta. Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka [The Protection of Cultural Values of Warsaw Versus Urban Planning]. Warsaw, 2007. > Komisja Badań Dawnej Warszawy [Old Warsaw Research Commission]. Unpublished typescript. 20th September, 1956. In: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy [Stanisław Żaryn in the Service of Warsaw’s Listed Sites], edited by Maria Barbasiewicz, pp. 60-71. Warsaw, 2002. > Lorentz, Stanisław. Muzeum Narodowe w Warszawie. Zarys historyczny [The National Museum in Warsaw. The Historical Record]. Warsaw, 1938. > Lorentz, Stanisław, ed. Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945 [Struggle for the Cultural Goods. Warsaw 1939-1945]. Vol. 1. Warsaw, 1970. > Lorentz, Stanisław. W Muzeum i gdzie indziej [In the Museum and Elsewhere]. In: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945 [Struggle for the Cultural Goods. Warsaw 1939-1945]. Vol. 1: 13–109. Warsaw, 1970. > Łoziński, Jerzy Z. and Andrzej Rottermund, ed. Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa [The Catalogue of Historical Monuments. The City of Warsaw]. Pt. 1: Stare Miasto [Old Town]. Warsaw, 1993. > Majewski, Jerzy S. and Tomasz Markiewicz. Warszawa nieodbudowana [Unreconstructed Warsaw]. Warsaw, 1998. > Majewski, Piotr. Ideologia i konserwacja: architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu [Ideology and Conservation: Historical Architecture in Poland in the Times of Socialist Realism]. Warsaw, 2009. > Manikowska, Ewa. “Od miasta do stolicy” [From City to the Capital]. In: Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości [Polish Cultural Heritage on the Brink of Independence], edited by Ewa Manikowska and Piotr Jamski, pp. 253–281. Warsaw, 2010. > Pleskaczyńska-Chylińska, Małgorzata and Piotr Majewski, ed. Jan Zachwatowicz. 1900–1983: architekt [Jan Zachwatowicz. 1900–1983: The Architect]. Warsaw, 2013. > Raport o stratach wojennych Warszawy [Report on war losses in Warsaw], Miasto Stołeczne Warszawa, [Municipality of Warsaw], publikacja elektroniczna [electronic publication], Warsaw, 2004, http://www.um.warszawa.pl/sites/default/files/Raport_o_stratach_wojennych_Warszawy.pdf, [accessed 25 August 2016]. > Słomczyński, Adam. Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta [Museum of the Capital City of Warsaw in the Old Town Market Square]. Warsaw, 1948. > Słomczyński, Adam. W warszawskim Arsenale. Wspomnienia archiwisty miejskiego 1939–1951 [In the Arsenal of Warsaw. Memories of a City’s Archivist 1939-1951], Warsaw, 1971. > Sokołowska, Alina. “Dzieje kolekcjonerstwa varsavianów i powstanie Muzeum Dawnej Warszawy” [The History of Collecting Warsaw-related Memorabilia and the Foundation of the Museum of Old Warsaw]. In: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy [Historical Museum of the Capital City of Warsaw], edited by Janusz Durko, pp. 5–39. Warsaw, 1973. > Sokołowska, Alina. “Wystawa stała” [The Permanent Exhibition]. In: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy [Historical Museum of the Capital City of Warsaw], edited by Janusz Durko, pp. 142–149. Warsaw, 1973.

269

Bibliography

> Szwankowska, Hanna, ed. Stanisław Żaryn, konserwator zabytków Warszawy 1913–1964 [Stanisław Żaryn, the Conservator of Warsaw’s Historical Monuments]. Warsaw, 1981. > Trybuś, Jarosław. Warszawa niezaistniała. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia międzywojennego [Never-built Warsaw. Unrealised Urban and Architectural Designs for Warsaw of the Interwar Period]. Warsaw, 2012. > Vogtman, Józef. “Realizacja odbudowy Starego Miasta” [The Realisation of Old Town’s Reconstruction]. In: Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy [Warsaw’s Old Town. The History of Reconstruction], edited by Emilia Borecka, Janusz Durko, Stanisław Konarski, and Hanna Szwankowska, pp. 25–34. Warsaw, 1982. > Wierzbicka, Bożena. Kamienica Baryczków. Salon kulturalny Warszawy 1912–1936 [The Baryczka House. The Cultural Salon of Warsaw]. Warsaw, 1999. > Wojciechowski, Jarosław. Odbudowa zabytków architektury [The Reconstruction of Architectural Monuments]. Warsaw, 1915. > Wróblewska, Magdalena. Fotografie ruin. Ruiny fotografii 1944–2014. Ruins in Photographs. Photographs in Ruins. Warsaw, 2014. > Zielińska, Urszula. “Polichromie staromiejskie w Warszawie” [Old Town Polychromes in Warsaw]. In: Zniszczone, ale nie utracone [Damaged, but not Lost], ed. Marek Konopka, Anna Bender, Aleksandra Lewicka, pp. 67–82, Warsaw, 2006. > Żaryn, Stanisław. “Historia odbudowy Starego i Nowego Miasta” [History of the Reconstruction of the Old and the New Town]. Unpublished typescript. 24 May 1954. In: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy [Stanisław Żaryn in the Service of Warsaw’s Listed Sites], edited by Maria Barbasiewicz, pp. 60-71. Warsaw, 2002. > Żaryn, Stanisław. “Problematyka prac konserwatorskich w kamienicach na terenie Polski w latach 1945–1963” [Conservation Issues in Buildings in Poland Between 1945-1964]. In: Stanisław Żaryn w służbie zabytków Warszawy [Stanisław Żaryn in the Service of Warsaw’s Listed Sites], edited by Maria Barbasiewicz, pp. 140–148. Warsaw, 2002. > Żaryn, Stanisław, Trzynaście kamienic staromiejskich: strona Dekerta [Thirteen Old Town Buildings: Dekert’s Side]. Warsaw, 1972. > Żmuda-Liszewska, Krystyna. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy 1936–1996 [Historical Museum of the Capital City of Warsaw 1936–1996]. Warsaw, 1996.

Press

> AS. Arch. “Polacy ze Stambułu odbudowują kamienicę na Starym Mieście [Rynek St. Miasta nr 36]” [Poles from Istanbul Reconstruct a Building in the Old Town (36 Old Town Market Square)]. Stolica [The Capital] 26 (1948), p. 5. > “Cała strona Dekerta Rynku Starego Miasta siedzibą Muzeum miasta stołecznego Warszawy” [The Entire Dekert’s Side of the Old Town Market Square Becomes the Site of the Museum of the Capital City of Warsaw]. Stolica [The Capital] 28, p. 12. > Dekert, Franciszek. “Życie stolicy” [Life of the Capital]. Nowy Świat, a supplement to the periodical Głos [Voice] 5 (1955), p. 1. > Grottowa, Kazimiera. “Muzeum Dawnej Warszawy” [Museum of Old Warsaw]. Stolica [The Capital] 20 (1947), p. 9. > Hłasko, Józef. “Bajecznie kolorowy Rynek Starego Miasta. Kilka uwag z powodu przeprowadzonej polichromii” [The Fabulously Colourful Old Town Market Square. A Few Remarks on the Intorduced Polychromy]. Gazeta Warszawska [The Warsaw Newspaper] 278 (18 September 1928), p. 8. > “Jak będzie wyglądało Muzeum Warszawy na Starym Mieście” [What will the Museum of Warsaw in the Old Town Look Like]. Ekspres Poranny [Morning Express], 25 May 1939. > Kanclerz, Feliks. “Muzeum Warszawy na Starym Mieście” [Museum of Warsaw in the Old Town]. Stolica [The Capital] 38 (1949), p. 4. > Kanclerz, Feliks. “Stare Miasto wraca do życia [Odbudowa kamieniczek w Rynku St. Miasta — strona Dekerta]” [Old Town is Reviving (Reconstruction of the Houses in the O. Town Square – Dekert’s Side)]. Stolica [The Capital] 3 (1946), pp. 4–5.

270

Bibliography

> Kwiecińska, Zofia. “Muzeum historii Warszawy czy Muzeum Historii Polski?” [Museum of the History of Warsaw or the Museum of Poland?]. Trybuna Ludu [People’s Tribune] 156 (1957), p. 6. > Landma. “Intra muros starej Warszawy. Wędrówki po stolicy” [Intra Muros of the Old Warsaw. Roams Across the Capital]. Polska Zbrojna [Armed Poland] 64 (5 March 1936), p. 6. > “Muzeum Dawnej Warszawy powstaje na gruzach Starówki” [Museum of Old Warsaw is Built on the Old Town’s Rubble]. Życie Warszawy [Life of Warsaw] 231 (1947), p. 7. > “Muzeum m.st. Warszawy” [Museum of the Capital City of Warsaw]. Stolica [The Capital] 4 (1950): pp. 6–7. > “Osiem zabytkowych kamienic zajmie muzeum Warszawy. 15 mil. zł. od Polonii tureckiej przyśpieszy znacznie odbudowę” [Eight Historic Houses Will Be Occupied by the Museum of Warsaw. PLZ 15 Million from the Polish Community in Poland Will Speed Up the Reconstruction Significantly]. Robotnik [The Worker] 165 (1948). > “Oszczędzić Stare Miasto zanim rozleci się od ruchu kołowego” [Saving the Old Town Before It Falls Apart from the Vehicle Traffic]. Nowiny Codzienne [Daily News] 311 (7 November 1934), p. 4. > “Pierwszy mieszkaniec Starego Rynku. Odbudowa ‘Murzynka’ na ukończeniu” [The First Resident of the Old Market Square. The Reconstruction of the ‘Negro’ is Coming to an End]. Gazeta Ludowa [People’s Newspaper] 216 (1948), p. 7. > Pol., Kaz. “Wśród ruin Warszawy. ‘Pod Murzynkiem’” [Among the Ruins of Warsaw. ‘Under the Negro’]. Rzeczpospolita [The Republic] 261 (1946). > Pol., Kaz. “Wśród ruin Warszawy: Zdobywamy Stare Miasto dla przyszłości; Jeszcze o kamieniczkach staromiejskich; Od Zapiecka do Dunaju; Na tyłach dawnego ratusza [Opis kamieniczek w Rynku St. Miasta]” [Among the Ruins of Warsaw: We are Retrieving the Old Town for the Sake of the Future; More on the Old Town Houses; From Zapiecek to Dunaj; In the Back of the Old City Hall (Description of the Houses in the Old Town Square)]. Rzeczpospolita [The Republic] 265 (26 September 1946). > Rogowicz, Wacław. “Muzeum Miasta Warszawy. O pomnik bohaterstwa ludu warszawskiego” [Museum of the City of Warsaw. About the Monument to the Heroism of Warsaw’s People]. Życie Warszawy [Life of Warsaw] 53 (1945), p. 3. > Rudzka, Ewa. “Dzieje miasta niepokonanego. Muzeum Historyczne w Warszawie” [The History of an Invincible City. Historical Museum in Warsaw], Od A do Z [From A to Z], a supplement to Dziennik Polski [The Polish Daily] 6 (1955), pp. 1–2. > Słomczyński, Adam, “Muzeum m.st. Warszawy” [Museum of the Capital City of Warsaw]. Stolica [The Capital] 52 (1949): p. 12. > “Wiadomości bieżące” [Current News]. Kurier Warszawski [Warsaw Courier] 353 (24 December 1929), p. 12. > “Wiechowe – wieńcowe na Starym Mieście” [Topping Out Party in the Old Town]. Stolica [The Capital] 50 (1948): p. 12. > “W trosce o rynek staromiejski” [With the Old Town Market Square in Mind]. Kurier Warszawski [Warsaw Courier] 152 (3 June 1928), pp. 13–14. > Żaryn, Stanisław, and Maria Sulimierska. “Rzemiosło artystyczne w odbudowie Starego Miasta” [Decorative Arts in the Reconstruction of the Old Town]. In Stolica [The Capital] 11 (1951), p. 9.

271

Bibliography

Indeks nazwisk

Landma 50

Przybylski Czesław 30

Lejbman Leon 70, 73

Pusch Maurycy 25

Leszczyński Aleksander 133

Riegl Alois 206

Lewicka Aleksandra 40, 180

Robaczyński Lech 190

Lisiecki Julian 30, 223, 227

Rogowicz Wacław 122

Lorentz Stanisław 20, 50, 60, 62, 72, 74, 86, 88,

Rottermund Andrzej 22, 26, 30

122, 176

Rudzka Ewa 190

Łoza Stanisław 250

Ruskin John 206

Antosiak-Tomaszewska Zofia 190

Fangor Wojciech 190, 193

Łoziński Jerzy Z. 30

Rutkowski Jan 72

Arch. AS 138

Fukier Henryk 34

Łuczyński Jerzy 84

Sawicki Tymoteusz 62

Arnold Stanisław 160, 176

Funkiewicz Alfred 97, 115, 167, 187

Majewski Jerzy S. 94

Schellenberg Alfred 72, 74, 78

August III Sas, król Polski 74

Furman Jan 190

Majewski Piotr 94, 98, 106, 142, 221, 223, 252

Schlüter Andreas 74

Babicz Tadeusz 190

Gądzikiewicz Antoni 106

Majewski Stefan 30, 223, 227

Schultz 33

Barański Marek 130

Górski Jan 110, 122

Malicki Marian 40, 180

Sempoliński Leonard 81, 104

Barbasiewicz Maria 20, 98, 142

Grottowa Kazimiera 124, 192, 198, 214

Malisz Bolesław 70, 73

Seydel Emil 34

Bartetzky Arnold 206

Grundmann Karl 74

Manikowska Ewa 26

Seydel Hugo 34

Baruch Maksymilian 249

Hansen Oskar 190

Mann Zygmunt 86

Seydel Paweł 34

Bender Anna 40, 180

Hempel Stanisław 62, 68

Marcinkowski Zdzisław 49

Siciński Karol 34, 40

Białkowski Franciszek 34

Hensel-Moszczyńska Barbara 50, 60, 62, 221

Marconi Bohdan 170

Siennicki Jerzy 155

Biegański Piotr 94, 122, 142, 178

Heurich Jan 248

Marconi Henryk 248

Sikorski Stanisław 190

Bierut Bolesław 126, 216

Hłasko Józef 50

Marconi Jan 250

Skoczek Władysław 62

Bojarski Artur 94

Jamski Piotr 26

Marconi Karol 250

Skolimowski Jerzy 109

Borecka Emilia 112, 126

Jankowski Stanisław 190

Marconi Leander 250

Skulski Tadeusz 155

Braun Sylwester (pseud. Kris) 99

Janowski Witold 190

Marconi Władysław 30, 40-41, 166, 250–251

Sławiński 34

Burke Edmund 82, 180

Jaworska Leontyna 57, 66

Maria Józefa, królowa Polski 74

Słomczyński Adam 18, 117, 122, 124, 126, 130,

Bursze Teodor 130

Jurewicz Cyprian 156

Markiewicz Tomasz 94

134-136, 138, 140, 146, 148, 155, 162, 171, 176,

Canaletto (właśc. Bernardo Belotto) 78

Kalinowski Kazimierz 62

Miechowski Zygmunt 86, 88, 90, 92

178, 190, 192, 198, 208, 214

Chodkowski 34

Kalinowski Zdzisław 34

Miller Witold 180

Słonimski Antoni 34

Chomętowska Zofia 104

Kamiński Zygmunt 34, 252

Morawiński Jan 86, 88

Sokołowska Alina 16, 60, 170, 190

Chrościcki Juliusz A. 22, 26

Kanclerz Feliks 98, 112, 118, 126, 138, 156, 160,

Murczyński Stanisław 77

Sokołowski Jan Seweryn 82, 180

Ciborowski Adolf 98

176, 208, 210, 212

Myszkowski Franciszek 195

Sołtan Andrzej 20, 72, 86, 124, 176, 190

Ciepłowski Stanisław 20, 122, 124, 190, 198, 214

Kietlińska Maria 157, 184, 193

Niedzielska Maria 40

Sosnowski Oskar 66, 106, 108, 252

Cybulska Barbara 190

Kleinpoldt Erhard 60

Nofok-Sowiński Stanisław 42

Starzyński Stefan 50, 62, 214

Czartoryska Izabela 16

Kluz Tadeusz 146

Ostrowski Stanisław 40

Stryjeńska Zofia 40, 180

Czerwiński Czesław 128, 143, 152, 161

Kłosek-Kozłowska Danuta 206

Otto Zygmunt 251

Strzelecki Edward 134, 136

Czyż Jerzy 190

Konarski Stanisław 112, 126

Pękalski Leonard 82, 87, 178

Sujecki Janusz 94

Daszyński Stefan 66

Konecki Feliks 82

Piotrowski Roman 94

Sulimierska-Laube Maria 170, 204

Dehio Georg 206

Konopka Marek 40, 180

Pleskaczyńska-Chylińska Małgorzata 252

Szczerbiński Zdzisław 34

Dekert Franciszek 198

Kosiński Jan 190

Poddębski Henryk 28, 55, 58-59, 65

Szpakowski Dariusz 183

Dembowski Antoni 86

Kościesza-Jaworski Józef 47

Podlewski Wacław 106, 108

Sztejnberg Helena 30

Dettloff Paweł 206, 208

Kotarbiński Mieczysław 178

Pohoski Jan 62

Szwankowska Hanna 18, 20, 112, 126, 136, 166,

Dąbrowski Karol 170

Kris zob. Braun Sylwester 99

Pol. Kaz. 118, 126, 210

216, 253

Dębicki Leon 31

Krogulec Teresa 20

Potocki Józef 250

Szwankowski Eugeniusz 160, 166

Durko Janusz 16, 18, 60, 112, 126, 136, 176, 178,

Król Aleksander 155

Potocki Stanisław Kostka 16

Szymański Michał 62

180, 190, 196, 198

Kuczewski I. 74

Powichrowski Włodzimierz 34

Śledziński Stefan 178

Dvorak Max 206

Kuźma Mieczysław 109, 130, 134, 178

Pronaszko Stanisław 35, 39, 41

Świechowska Aleksandra 160

Dzierżyński Feliks 148, 157

Kwiecińska Zofia 200

Pruszkowski Tadeusz 178

Terlikowska Małgorzata 190

Dzikowski Stanisław 37

Lalewicz Marian 50, 208

Przeździecki Aleksander 138

Terlikowski Roman 190

272

273

Tołwiński Stanisław 138 Tomaszewski Władysław 98, 100, 103, 110, 112,

Index of names

134 Tomaszewski Zdzisław 160 Tomorowicz Stefan 30, 223, 227 Trojanowski Edward 34, 249 Trybuś Jarosław 214, 216 Ufnalewski Bohdan 251 Vogtman Józef 112, 126, 146

Antosiak-Tomaszewska Zofia 191

Fangor Wojciech 191, 193

Walicki Michał 180

Arch. AS 139

Fukier Henryk 43

Wieczorkiewicz Antoni 60, 62, 86

Arnold Stanisław 163, 177

Funkiewicz Alfred 97, 115, 167, 187

Wierzbicka Bożena 20, 30, 34, 40

Augustus III of Poland 74

Furman Jan 191

Wiśniowski Teofil 30

Babicz Tadeusz 191

Gądzikiewicz Antoni 105

Witkiewicz Jan 45

Barański Marek 129

Górski Jan 111, 123

Wodziński Piotr 34

Barbasiewicz Maria 21, 101, 107, 145, 165

Grottowa Kazimiera 125, 197, 198, 215

Wojciechowski Jarosław 30, 34, 45, 206, 250, 251

Bartetzky Arnold 207

Grundmann Karl 75

Wojciechowski Konstanty 249

Baruch Maksymilian 253

Hansen Oskar 191

Wróblewski 34

Bender Anna 43, 185

Hempel Stanisław 63, 69

Wróblewska Magdalena 88

Białkowski Franciszek 31

Hensel-Moszczyńska Barbara 51, 61, 63, 219

Wyszogrod Stanisław 65

Biegański Piotr 95, 123, 142, 181

Heurich Jan 252

Zachwatowicz Jan 10, 20, 62, 66, 68, 72, 74, 83,

Bierut Bolesław 127, 217

Hłasko Józef 51

94, 130, 202, 208, 210, 212, 214, 252

Bojarski Artur 95

Jamski Piotr 27

Zajlich Piotr 98

Borecka Emilia 113, 127

Jankowski Stanisław 191

Zamecznik Stanisław 190

Braun Sylwester (pseud. Kris) 99

Janowski Witold 191

Zamecznik Wojciech 190

Burke Edmund 85, 185

Jaworska Leontyna 57, 67

Zamoyski Jan 178

Bursze Teodor 129

Jurewicz Cyprian 159

Zborowski Bruno 134

Canaletto (byname of Bernardo Belotto) 79

Kalinowski Kazimierz 63

Zeniuk Andrzej M. 79

Chodkowski 31

Kalinowski Zdzisław 31

Zielińska Urszula 40, 180

Chomętowska Zofia 104

Kamiński Zygmunt 31, 254

Zienkiewicz Wacław 155

Chrościcki Juliusz A. 23, 27

Kanclerz Feliks 101, 113, 119, 127, 139, 159, 163,

Zwierz Krzysztof 18

Ciborowski Adolf 101

177, 209, 211, 213

Żaryn Stanisław 18, 20, 30, 34, 62, 66, 68, 72, 98,

Ciepłowski Stanisław 21, 123, 125, 191, 199, 215

Kietlińska Maria 157, 184, 193

106, 108, 110, 112, 118, 126, 130, 134, 138, 141,

Cybulska Barbara 191

Kleinpoldt Erhard 61

142, 144, 146-148, 151, 155-156, 158, 160, 164,

Czartoryska Izabela 17

Kluz Tadeusz 149

166, 168, 170, 176, 179, 180, 188-190, 192, 202,

Czerwiński Czesław 128, 143, 152, 161

Kłosek-Kozłowska Danuta 207

204, 210, 212, 233, 239, 252-253

Czyż Jerzy 191

Konarski Stanisław 113, 127

Żmuda-Liszewska Krystyna 16, 20

Daszyński Stefan 67

Konecki Feliks 85

Żukowski Jerzy 62

Dehio Georg 207

Konopka Marek 43, 185

Dekert Franciszek 199

Kosiński Jan 191

Dembowski Antoni 89

Kościesza-Jaworski Józef 47

Dettloff Paweł 207, 209

Kotarbiński Mieczysław 181

Dąbrowski Karol 169

Kris zob. Braun Sylwester 99

Dębicki Leon 34

Krogulec Teresa 21

Durko Janusz 17, 19, 61, 113, 127, 137, 177, 181,

Król Aleksander 155

185, 191, 196, 198

Kuczewski I. 75

Dvorak Max 207

Kuźma Mieczysław 109, 129, 134, 180

Dzerzhinsky Felix 153, 157

Kwiecińska Zofia 201

Dzikowski Stanisław 37

Lalewicz Marian 51, 209

274

Indeks nazwisk

275

Landma 51 Lejbman Leon 70, 73 Leszczyński Aleksander 133 Lewicka Aleksandra 43, 185 Lisiecki Julian 29, 221, 225 Lorentz Stanisław 21, 51, 61, 63, 71, 75, 89, 91, 125, 177 Łoza Stanisław 252 Łoziński Jerzy Z. 29 Łuczyński Jerzy 84 Majewski Jerzy S. 95 Majewski Piotr 95, 98, 101, 105, 145, 221, 223, 254 Majewski Stefan 29 Malicki Marian 43, 185 Malisz Bolesław 70, 73 Manikowska Ewa 27 Mann Zygmunt 89 Marcinkowski Zdzisław 49 Marconi Bohdan 169 Marconi Henryk 252 Marconi Jan 252 Marconi Karol 252 Marconi Leander 252 Marconi Władysław 29, 31, 41, 165, 252, 253 Maria Josepha of Austria, Queen of Poland 75 Markiewicz Tomasz 95 Miechowski Zygmunt 89, 91, 90, 93 Miller Witold 181 Morawiński Jan 89, 91 Murczyński Stanisław 77 Myszkowski Franciszek 195 Niedzielska Maria 43 Nofok-Sowiński Stanisław 42 Ostrowski Stanisław 43, 51 Otto Zygmunt 253 Pękalski Leonard 85, 87, 181 Piotrowski Roman 95 Pleskaczyńska-Chylińska Małgorzata 254 Poddębski Henryk 28, 55, 58-59, 65 Podlewski Wacław 105, 107 Pohoski Jan 63 Pol. Kaz. 119, 127, 211 Potocki Józef 252 Potocki Stanisław Kostka 17 Powichrowski Włodzimierz 43 Pronaszko Stanisław 35, 39, 41 Pruszkowski Tadeusz 181 Przeździecki Aleksander 139 Przybylski Czesław 29 Pusch Maurycy 25 Riegl Alois 207

276

Index of names

Robaczyński Lech 191 Rogowicz Wacław 123 Rottermund Andrzej 23, 27, 29 Rudzka Ewa 191 Ruskin John 207 Rutkowski Jan 71 Sawicki Tymoteusz 63 Schellenberg Alfred 71, 75, 79 Schlüter Andreas 75 Schultz 33 Sempoliński Leonard 81, 104 Seydel Emil 31 Seydel Hugo 31 Seydel Paweł 31 Siciński Karol 43 Siennicki Jerzy 155 Sikorski Stanisław 191 Skoczek Władysław 63 Skolimowski Jerzy 109 Skulski Tadeusz 155 Sławiński 31 Słomczyński Adam 19, 117, 123, 125, 127, 129, 135, 137, 139, 140, 149, 153, 155, 162, 171, 177, 181, 191, 197, 209, 215 Słonimski Antoni 31 Sokołowska Alina 17, 61, 169, 191 Sokołowski Jan Seweryn 85, 181 Sołtan Andrzej 21, 71, 89, 125, 177, 191 Sosnowski Oskar 67, 107, 108, 254 Starzyński Stefan 51, 63, 215 Stryjeńska Zofia 43, 185 Strzelecki Edward 131, 137 Sujecki Janusz 95 Sulimierska-Laube Maria 169, 205 Szczerbiński Zdzisław 31 Szpakowski Dariusz 183 Sztejnberg Helena 29 Szwankowska Hanna 18, 21, 113, 127, 137, 165, 217, 255 Szwankowski Eugeniusz 160, 166 Szymański Michał 63 Śledziński Stefan 181 Świechowska Aleksandra 163 Terlikowska Małgorzata 191 Terlikowski Roman 191 Tołwiński Stanisław 139 Tomaszewski Władysław 100, 101, 103, 111, 113, 131 Tomaszewski Zdzisław 165 Tomorowicz Stefan 29, 223, 227 Trojanowski Edward 31, 253 Trybuś Jarosław 215, 217

Ufnalewski Bohdan 255 Vogtman Józef 113, 127, 149 Walicki Michał 185 Wieczorkiewicz Antoni 61, 63, 89 Wierzbicka Bożena 21, 29, 31, 43 Wiśniowski Teofil 29 Witkiewicz Jan 45 Wodziński Piotr 31 Wojciechowski Jarosław 29, 34, 45, 207, 254, 255 Wojciechowski Konstanty 253 Wróblewski 33 Wróblewska Magdalena 89 Wyszogrod Stanisław 65 Zachwatowicz Jan 11, 21, 63, 67, 69, 71, 75, 83, 95, 129, 203, 209, 211, 213, 216, 254 Zajlich Piotr 101 Zamecznik Stanisław 191 Zamecznik Wojciech 191 Zamoyski Jan 181 Zborowski Bruno 131 Zeniuk Andrzej M. 79 Zielińska Urszula 43, 185 Zienkiewicz Wacław 155 Zwierz Krzysztof 19 Żaryn Stanisław 19, 21, 29, 31, 63, 67, 69, 71, 101, 105, 107, 111, 113, 119, 127, 129, 139, 141, 144, 145, 147, 149, 151, 153, 155, 158-159, 163–164, 169, 177, 179, 185, 189, 191, 203, 205, 211, 213, 233, 235, 254-255 Żmuda-Liszewska Krystyna 17, 21 Żukowski Jerzy 63

277

Index of names

Spis ilustracji

1. Targ na Rynku Starego Miasta, połowa lat 90. XIX w., fot. Maurycy Pusch, sygnatura AF 11683, zbiory Muzeum Warszawy. 2. Portale kamienic na Rynku Starego Miasta nr 28 i 30, 1917 r., fot. Henryk Poddębski, sygnatura AN 26762, zbiory Muzeum Warszawy. 3. Rynek Starego Miasta po usunięciu targowiska i nadaniu nowej oprawy fontannie z Syreną. Siedziba TOnZP (trzecia od prawej) bez szpecących rynien i z uzupełnioną dekoracją attyki, fot. Schultz, 1917 r. (?), sygnatura AF 18133, zbiory Muzeum Warszawy. 4. Kamienica Baryczków (trzecia od prawej) przed remontem TOnZP, 1911 r. (?), fot. Stanisław Pronaszko, sygnatura B0000006814, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 5. Podwórko kamienicy Baryczków z budką stróża, ok. 1911 r., fot. Stanisław Dzikowski, sygnatura BR007337, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 6. Remont kamienicy Baryczków – konserwacja stropu I piętra, wymiana belek stropowych II i III piętra, 1911–1912 r., fot. Stanisław Pronaszko, sygnatura B00000007363, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 7. Remont pomieszczenia w kamienicy Baryczków. Widoczne pozostałości ścian działowych, 1911–1912 r., fot. Stanisław Pronaszko, sygnatura B0000007360, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 8. Tylna attyka kamienicy Baryczków. Jej elementy posłużyły do uzupełnienia attyki frontowej, 1911–1912 r., fot. Władysław Marconi, sygnatura BR0000004737R, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 9. W bramie wyremontowanej kamienicy Baryczkowskiej stoją przedstawiciele Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i przyglądają się wydarzeniom na Rynku (część większej całości) 1912 r., fot. Stanisław NofokSowiński, sygnatura BR0000007295, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 10. Zjazd konserwatorów w sali obrad na parterze kamienicy Baryczków. W tle widoczne witraże zamówione w 1917 r. Pierwszy od lewej

278

Jan Witkiewicz, trzeci od lewej Jarosław Wojciechowski, 4 maja 1935 r., sygnatura 1-U-8476, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Ilustracji Ilustrowanego Kuriera Codziennego. 11. Wystawa TOnZP w sali z polichromowanym stropem na I piętrze kamienicy Baryczków od strony dziedzińca, fot. Józef KościeszaJaworski, 1921 r., sygnatura B0000009839, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 12. Rusztowania na fasadach kamienic w czasie wykonywania polichromii, fot. Zdzisław Marcinkowski, 1928 r., sygnatura AF 9349, zbiory Muzeum Warszawy. 13. Projekt polichromii na Rynku Starego Miasta, strona Dekerta, autor nieznany, ok. 1928 r., sygnatura MHW 15965-[1], zbiory Muzeum Warszawy. 14. Fasady kamienic na Rynku Starego Miasta po stronie Dekerta z wykonanymi w 1928 r. polichromiami, fot. Henryk Poddębski, 1930 r., sygnatura AN 27289, zbiory Muzeum Warszawy. 15. Klatka schodowa kamienicy Baryczków z wystawą, III piętro, fot. Leontyna Jaworska (?), 1928 r., sygnatura BR007346, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 16. Klatka schodowa kamienicy Baryczków, II piętro. Widoczne: nieodtworzony po wojnie drugi bieg schodów i dwuskrzydłowe drzwi do sali frontowej, które zastąpiono jednoskrzydłowymi, fot. Henryk Poddębski, 1932 r., sygnatura AN 27275, zbiory Muzeum Warszawy. 17. Klatka schodowa kamienicy Baryczków, II–III piętro, fot. Henryk Poddębski, 1932 r., sygnatura AN 27533, zbiory Muzeum Warszawy. 18. Widok z ul. Jezuickiej na stronę Dekerta. Na kamienicy Falkiewicza (pierwsza z prawej) reklama lecznicy doktora Stanisława Wyszogroda, Rynek Starego Miasta 28, fot. Henryk Poddębski, lata 30. XX w., sygnatura AN 29193, zbiory Muzeum Warszawy.

19. Przekrój kamienicy Szlichtyngów, Rynek Starego Miasta 34, pomiary i rysunek Bolesław Malisz i Leon Lejbman, rok akademicki 1931/1932, nr inwentarzowy 15618/V, Zbiór Pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. 20. Drzwi i detale balustrady kamienicy Szlichtyngów, Rynek Starego Miasta 34, pomiary i rysunek Bolesław Malisz i Leon Lejbman, rok akademicki 1931/1932, nr inwentarzowy 15618/V, Zbiór Pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. 21. Przekrój podłużny przez kamienicę Pod Murzynkiem, Rynek Starego Miasta 36, pomiary i rysunek Stanisław Murczyński, Andrzej M. Zeniuk, rok akademicki 1930/1931, nr inwentarzowy 15563/V, Zbiór Pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. 22. Rynek Starego Miasta zrujnowany w wyniku niemieckich nalotów we wrześniu 1939 r. Rusztowania na kamienicy Montelupich , Rynek Starego Miasta 42 i Pod Murzynkiem, Rynek Starego Miasta 36, fot. Leonard Sempoliński, 1939 r., sygnatura R0000018224, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 23. Dziedziniec kamienicy Szlichtyngów podczas przebudowy (po wojnie kolumnada została przedłużona), 1939 r., sygnatura SM1-U-6824, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Ilustracji Ilustrowanego Kuriera Codziennego. 24. Okładka planów przebudowy kamienic nr 32, 34, 36 na Muzeum Dawnej Warszawy – wersja przygotowana dla władz okupacyjnych przez Jana Zachwatowicza ok. 1940 r., sygnatura 15852, Kolekcja Rysunku Polskiego, zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie. 25. Kamienice Muzeum Dawnej Warszawy podczas remontu, fot. Jerzy Łuczyński, marzec 1941 r., sygnatura 2-8991, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego. 26. Strop polichromowany w komnacie frontowej na II piętrze kamienicy Szlichtyngów podczas konserwacji, fot. Leonard Pękalski, 1942 r. (?), sygnatura 17483 PL, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 27. Fragment notatek Zygmunta Miechowskiego, Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944, sygnatura 1085, k. 27–28, zbiory Archiwum Państwowego w Warszawie.

279

28. Widok z ul. Jezuickiej w kierunku strony Dekerta, fot. Alfred Funkiewicz, 1945 r., sygnatura AN 1596/1/F, zbiory Muzeum Warszawy. 29. Zniszczony Rynek Starego Miasta, fot. Sylwester „Kris” Braun, 1945 r., sygnatura AN 55192, zbiory Muzeum Warszawy. 30. Fragment notatek grupy terenowej „Stare Miasto”, Władysław Tomaszewski, 5 marca 1945 r., sygnatura BOS 6982, k. 9, zbiory Archiwum Państwowego w Warszawie. 31. Fragment planu Biura Odbudowy Stolicy przedstawiający zniszczenie zabudowy przy Rynku Starego Miasta, rys. Władysław Tomaszewski, 5 marca 1945 r., sygnatura BOS 6982, k. 15, zbiory Archiwum Państwowego w Warszawie. 32. Sień kamienicy Baryczków ze śladami po pociskach (widok w kierunku Rynku), fot. Leonard Sempoliński, ok. 1945 r., sygnatura R0000018551, zbiory Instytutu Sztuki PAN. 33. Uszkodzona głowa Murzynka z frontowej fasady kamienicy nr 36, fot. Zofia Chomętowska, 1945 r., sygnatura AN 69184, zbiory Muzeum Warszawy. 34. Przekrój podłużny kamienicy Gagatkiewicza, Rynek Starego Miasta 40, pomiary Mieczysław Kuźma i Jerzy Skolimowski, rok akademicki 1931/1932, sygnatura 15630/V, Zbiór Pomiarów Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. 35. Rynek Starego Miasta, strona Dekerta po wykonaniu prac zabezpieczających, fot. Alfred Funkiewicz, 20 października 1947 r., sygnatura AN 8121/F, zbiory Muzeum Warszawy. 36. Tablica z napisem „Rynek Starego Miasta”, pośrodku widoczna kamienica Pod św. Anną, odbudowywana równocześnie z budynkami po stronie Dekerta. Po prawej stronie kamienice z numerami 42, 40 i 38, fot. Adam Słomczyński, 2 maja 1950 r., sygnatura AN 1990, zbiory Muzeum Warszawy. 37. Zabezpieczone kamienice po stronie Dekerta, prace budowlane prowadzone w kamienicach Pod Murzynkiem i Baryczków, ok. 1948 r., fot. Czesław Czerwiński, sygnatura AN 798, zbiory Muzeum Warszawy. 38. Zabezpieczone kamienice po stronie Dekerta, prace budowlane prowadzone w kamienicach Pod Murzynkiem i Baryczków, 28 sierpnia 1948 r., fot. Aleksander Leszczyński, sygnatura AN 75008, zbiory Muzeum Warszawy.

39. Na parkanie widoczna tablica informująca o tym, że Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy jest inwestorem odbudowy kamienicy Baryczków, 1949 r., fot. Adam Słomczyński, sygnatura AN 320, zbiory Muzeum Warszawy. 40. Manifest programowy muzeum po wojnie: Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta, Warszawa 1948, sygnatura VI. 0.CIM, biblioteka Muzeum Warszawy. 41. Schemat zagospodarowania bloku muzealnego z podziałem na Muzeum Starej Warszawy, Muzeum Odbudowy, archiwum i mieszkania, rys. Stanisław Żaryn, 28 lutego 1948 r., sygnatura MHW 8452-10-Pl-[2], zbiory Muzeum Warszawy. 42. Lokomotywa na torach doprowadzonych do Rynku zimą 1950 r. w celu wywiezienia gruzu. W tle widoczne kamienice Pod Murzynkiem, Szlichtyngów i Baryczków, 1950 r., fot. Czesław Czerwiński, sygnatura AN 1082, zbiory Muzeum Warszawy. 43. Stan odbudowy kamienic bloku muzealnego, rys. Stanisław Żaryn, 13 września 1950 r., sygnatura MHW 5790-Pl-[2], zbiory Muzeum Warszawy. 44. Projekt kolorystyki elewacji kamienicy Pod Murzynkiem, rys. Stanisław Żaryn, 1948 (?), sygnatura 801, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków. 45. Projekt zagospodarowania piwnic, parteru i I piętra kamienicy Pod Murzynkiem, rys. Stanisław Żaryn, kwiecień 1948 r., sygnatura 798, k. 3, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków.. 46. Niezabudowane wnętrze klatki schodowej kamienicy Pod Murzynkiem, 1949 r., fot. Czesław Czerwiński, sygnatura AN 739, zbiory Muzeum Warszawy. 47. Robotnicy z Państwowych Przedsiębiorstw Budowlanych nr 10 przed kamienicą Pod Murzynkiem. Majster Narożniak trzyma tradycyjny wieniec ciesielski na zakończenie prac przy budowie więźby dachowej, 1948 r., fot. SAP, sygnatura AF 5669, zbiory Muzeum Warszawy. 48. Uczestnicy narady w sprawie odbudowy Starego Miasta przed kamienicą Pod Murzynkiem. Od lewej: inspektor budowlany Aleksander Król, projektant Stanisław Żaryn, kierownik budowy

280

Spis ilustracji

Jerzy Siennicki, kustosz muzeum Wacław Zienkiewicz i intendent Tadeusz Skulski, 24 maja 1949 r., fot. Adam Słomczyński, sygnatura 476, zbiory Muzeum Warszawy. 49. Odsłonięcie tablicy na fasadzie kamienicy Pod Murzynkiem upamiętniającej przemówienie Feliksa Dzierżyńskiego w 1899 r., 21 lipca 1951 r., fot. Maria Kietlińska, sygnatura AN 2172, zbiory Muzeum Warszawy. 50. Kamienica Pod Murzynkiem, karta zabytku wypełniona przez Stanisława Żaryna, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. 51. Projekt odbudowy elewacji kamienicy Baryczków z podpisami i pieczątkami inwestora – Domu Towarowego Bracia Jabłkowscy i projektanta Stanisława Żaryna, sygnatura 794, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków. 52. Robotnicy pracujący w warsztatach kamieniarskich na Rynku Starego Miasta, w tle widoczna kamienica Baryczków i Szlichtyngów, 1952–1953 r., fot. Czesław Czerwiński, sygnatura AN 795, zbiory Muzeum Warszawy. 53. Zabezpieczenia parteru kamienicy Baryczków (widok od strony dziedzińca), sierpień 1949 r., fot. Adam Słomczyński, sygnatura MHW AN 823, zbiory Muzeum Warszawy. 54. Projekt dekoracji drzwi na I piętrze kamienicy Rynek Starego Miasta 32 z motywem gmerku rodu Baryczków, rys. Stanisław Żaryn, sygnatura MHW 844-Pl-[1], zbiory Muzeum Warszawy. 55. Brama do kamienicy Szlichtyngów. Przy wejściu tablica informująca o zabytkowym charakterze budowli, ok. 1945–1946 r., fot. Alfred Funkiewicz, sygnatura AN 1569-6-F, zbiory Muzeum Warszawy. 56. Plan sytuacyjny odbudowy kamienicy Szlichtyngów wraz z oficyną Krzywe Koło 9 i oficyną Rynek Starego Miasta 36, rys. Stanisław Żaryn, 1949 r., sygnatura 796, k. 3, Archiwum Zakładowe Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków.. 57. Dziedziniec kamienicy Szlichtyngowskiej, fot. Adam Słomczyński, 1950 r., sygnatura AN 1706, zbiory Muzeum Warszawy. 58. Porównanie poziomów stropów kamienic muzealnych, rys. Stanisław Żaryn, 28 lutego 1948 r., sygnatura MHW 8452-7-Pl [2], zbiory Muzeum Warszawy. 59. Niezrealizowany projekt kolorystyki fasad kamienic po stronie Dekerta, rys. Dariusz

Szpakowski, 21 sierpnia 1951 r., sygnatura MHW 5130-Pl, zbiory Muzeum Warszawy. 60. Rynek Starego Miasta, strona Dekerta w rusztowaniach, po usunięciu odtworzonych figur świętych z attyki kamienicy Falkiewicza, początek lipca 1953 r., fot. Maria Kietlińska, sygnatura AN 4052, zbiory Muzeum Warszawy. 61. Rynek Starego Miasta na krótko przed uroczystą inauguracją 22 lipca 1953 r., fot. Alfred Funkiewicz, sygnatura AN 32-F, zbiory Muzeum Warszawy. 62. Projekt wyposażenia muzeum autorstwa Stanisława Żaryna – krzesło, sygnatura MHW 907-Pl-[1], zbiory Muzeum Warszawy. 63. Projekt wyposażenia muzeum autorstwa Stanisława Żaryna – strzałka kierunkowa, MHW 0947-Pl, zbiory Muzeum Warszawy. 64. Makieta II piętra ekspozycji stałej w kamienicy Rynek Starego Miasta 40 z malowidłem Wojciecha Fangora wykonanym w 1954 r., fot. Maria Kietlińska, sygnatura AN 5153-2, zbiory Muzeum Warszawy. 65. Sala powstania listopadowego zrealizowana na inaugurację muzeum w 1955 r., fot. Franciszek Myszkowski, sygnatura AN 6965, zbiory Muzeum Warszawy. 66. Dyrektor muzeum Janusz Durko oprowadza zaproszonych gości po ekspozycji stałej. Na zdjęciu widoczna makieta Warszawy stanisławowskiej, eksponowana na I piętrze kamienicy nr 40, 17 stycznia 1955 r., sygnatura AF 13536, zbiory Muzeum Warszawy.

281

Spis ilustracji

List of illustrations

1. Market in the Old Town Market Square, mid-1890s, photo by Maurycy Pusch, sign. AF 11683, collection of the Museum of Warsaw. 2. Portals of the tenement houses at 28 and 30 Old Town Market Square, 1917, photo by Henryk Poddębski, sign. AN 26762, collection of the Museum of Warsaw. 3. Old Town Market Square after the removal of the market and reconstruction of the Mermaid fountain. Building of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past (third from the right) without the unsightly gutters and with a complemented attic ornamentation, photo by Schultz, 1917 (?), sign. AF 18133, collection of the Museum of Warsaw. 4. Baryczka House (third from the right) before the renovation, carried out by the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past, 1911 (?), photo by Stanisław Pronaszko, sign. B0000006814, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 5. Courtyard of the Baryczka family house with the guard booth, ca. 1911, photo by Stanisław Dzikowski, sign. BR007337 , collection of Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 6. Renovation of the Baryczka House – conservation of ceiling on the first floor, exchange of the ceiling joists on the second and third floor, 1911–1912, photo by Stanisław Pronaszko, sign. B00000007363, collection of the Institute of Art of of the Polish Academy of Sciences. 7. Renovation of a room in the Baryczka House. Visible remains of division walls, 1911–1912, photo by Stanisław Pronaszko, sign. B0000007360, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 8. Rear attic of the Baryczka House. Some of its elements were used to complement the front attic, 1911–1912, photo by Władysław Marconi, sign. BR0000004737R, collection

282

of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 9. The representatives of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past are standing in the gateway of the renovated Baryczka House and observing the goings-on in the Market Square (part of a bigger whole), 1912, photo by Stanisław Nofok-Sowiński, sign. BR0000007295, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 10. A convention of conservators at the conference room on the ground floor of the Baryczka House. The stained glass pieces commissioned in 1917 are visible in the background. First from the left hand side is Jan Witkiewicz, third from the left hand side is Jarosław Wojciechowski, 4 May 1935, sign. 1-U-8476, collection of the National Digital Archives, Illustration Archive of Ilustrowany Kurier Codzienny [Illustrated Daily Courier]. 11. Exhibition of the Society for the Preservation of Historical Monuments of the Past in the room with polychrome ceiling on the first floor of the Baryczka House, from the courtyard’s side, photo by Józef Kościesza Jaworski, 1921, sign. B0000009839, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 12. Scaffolding on the facades of the buildings during the painting of the polychromes, photo by Zdzisław Marcinkowski, 1928, sign. AF 9349, collection of the Museum of Warsaw. 13. Outline of the polychrome in the Old Town Market Square, Dekert’s Side, unknown author, ca. 1928, sign. MHW 15965-[1], collection of the Museum of Warsaw. 14. Facades of the buildings in the Old Town Market Square on Dekert’s Side, with polychromes painted in 1928, photo by Henryk Poddębski, 1930, sign. AN 27289, collection of the Museum of Warsaw. 15. Staircase of the Baryczka House with an exhibition display, third floor, photo by

Leontyna Jaworska (?), 1928, sign. BR007346, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 16. Staircase of the Baryczka House at the second floor level. Visible are: the alternative path of the stairs, not reconstructed after the war, and double door to the front room, which after the war was substituted with a single door, photo by Henryk Poddębski, 1932, sign. AN 27275, collection of the Museum of Warsaw. 17. Staircase of the Baryczka House, second and third floor, photo by Henryk Poddębski, 1932, sign. AN 27533, collection of the Museum of Warsaw. 18. View of the Dekert’s Side from the Jezuicka Street. There is an advertisement of Dr. Stanisław Wyszogrod on the Falkiewicz House (the first one on the right, at 28 Old Town Market Square), photo by Henryk Poddębski, 1930s, sign. AN 29193, collection of the Museum of Warsaw. 19. Longitudinal section of the Szlichtyng House, 34 Old Town Market Square, measured and prepared by Bolesław Malisz and Leon Lejbman, 1931/1932 academic year, inventory no. 15618/V, Collection of the Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology. 20. Door and details of banisters in the building at 34 Old Town Market Square, measured and prepared by Bolesław Malisz and Leon Lejbman, 1931/1932 academic year, inventory no. 15618/V, Collection of the Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology. 21. Longitudinal section of the House Under the Negro, 36 Old Town Market Square, measured and prepared by Stanisław Murczyński, Andrzej M. Zeniuk, 1931/1932 academic year, inventory no. 15563/V, Collection of the Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology. 22. Old Town Marekt Square destroyed in result of German air raids of September 1939. The scaffolding on the Montelupi (42 Market Square) and Under the Negro (36 Market Square) Houses, photo by Leonard Sempoliński, 1939, sign. R0000018224, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 23. Courtyard of the Szlichtyng House during the reconstruction works (the colonnade was extended after the war), 1939,

283

sign. SM-1-U-6824, collection of the National Digital Archives, Illustration Archive of Ilustrowany Kurier Codzienny [Illustrated Daily Courier]. 24. Cover of the plans of converting the buildings nos. 32, 34, and 36 into the Museum of Old Warsaw – a version prepared for the occupying forces by Jan Zachwatowicz, ca. 1940, sign. 15852, The Collection of Polish Drawing, collection of the National Museum in Warsaw. 25. Buildings of the Museum of Old Warsaw during the renovation works, photo by Jerzy Łuczyński, March 1941, sign. 2-8991, collection of the National Digital Archives. 26. Polychrome ceiling in the front room on the second floor of Szlichtyng House during the conservation work, photo by Leonard Pękalski, 1942 (?), sign. 17483 PL, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 27. An excerpt from Zygmunt Miechowski’s Zapiski z okresu powstania warszawskiego 1944 [Jottings From the Period of the 1944 Warsaw Uprising], sign. 1085, pp. 27-28, collection of the State Archive of the Capital City of Warsaw. 28. View from Jezuicka Street towards Dekert’s Side, photo by Alfred Funkiewicz, 1945, reference no AN 1596/1/F, collection of the Museum of Warsaw. 29. Old Town Market Square in ruins, photo by Sylwester “Kris” Braun, 1945, sign. AN 55192, collection of the Museum of Warsaw. 30. Fragment of the “Old Town” field team’s notes, Władysław Tomaszewski, 5 March 1945, sign. BOS 6982, p. 9, collection of The State Archive of the Capital City of Warsaw. 31. Fragment of the Warsaw Reconstruction Office’s representing the destruction of buildings in the Old Town Market Square, drawing by Władysław Tomaszewski, 5th March 1945, sign. BOS 6982, p. 15, collection of The State Archive of the Capital City of Warsaw. 32. Hallway of the Baryczka House with bullet marks (view towards the Old Town Market Square), photo by Leonard Sempoliński, ca. 1945, sign. R0000018551, collection of the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences. 33. Damaged head of the Negro from the front facade of the building no. 36, photo by Zofia Chomętowska, 1945, sign. AN 69184, collection of the Museum of Warsaw.

34. Longitudinal section of the Gagatkiewicz House, 40 Old Town Market Square, measured by Mieczysław Kuźma and Jerzy Skolimowski, 1931/1932 academic year, sign. 15630/V, Collection of the Measurements of the Department of Polish Architecture of the Warsaw University of Technology. 35. Old Town Market Square, Dekert’s Side after the completion of securing works, photo by Alfred Funkiewicz, 20 October 1947, sign. AN 8121/F, collection of the Museum of Warsaw. 36. Plaque with the inscription “Old Town Market Square,” in the middle there is the House Under St. Anne, which was reconstructed simultaneously with the buildings on the Dekert’s Side. On the right hand side, there are buildings nos. 42, 40, and 38, photo by Adam Słomczyński, 2 May 1950, sign. AN 1990, collection of the Museum of Warsaw. 37. Secured buildings on the Dekert’s Side, construction works at the Baryczka and Under the Negro Houses, ca. 1948, photo by Czesław Czerwiński, sign. AN 798, collection of the Museum of Warsaw. 38. The protected buildings on the Dekert’s Side, construction works in the Baryczka and Under the Negro Houses, 28 August 1948, photo by Aleksander Leszczyński, sign. AN 75008, collection of the Museum of Warsaw. 39. Hoarding with a board informing that Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy is the investor of the Baryczka House reconstruction, 1949, photo by Adam Słomczyński, sign. AN 320, collection of the Museum of Warsaw. 40. Programme manifesto of the Museum after the war: Adam Słomczyński, Muzeum m.st. Warszawy na Rynku Starego Miasta [Museum of the Capital City of Warsaw in the Old Town Market Square], Warsaw 1948, sign. VI. 0.CIM, library of the Museum of Warsaw. 41. Development plan of the Museum’s complex, divided into the Museum of Old Warsaw, the Reconstruction Museum, the archive, and apartments, drawing by Stanisław Żaryn, 28 February 1948, sign. MHW 8452-10-Pl-[2], collection of the Museum of Warsaw. 42. A locomotive on the track brought to the Market Square in winter 1950, in order to dispose the rubble. In the background: House Under the Negro, Szlichtyng House, and Baryczka House, 1950, photo by Czesław

284

Czerwiński, sign. AN 1082, collection of the Museum of Warsaw. 43. State of the reconstruction of the Museum complex buildings, drawing by Stanisław Żaryn, 13 September 1950, sign. MHW 5790-Pl-[2], collection of the Museum of Warsaw. 44. Colour plan of the House Under the Negro facade, drawing by Stanisław Żaryn, 1948 (?), sign. 801, Archive of the Mazovia Regional Conservator of Monuments. 45. Development plan of the basements, ground floor, and first floor of the House Under the Negro, drawing by Stanisław Żaryn, April 1948, sign. 798, p. 3, Archive of the Mazovia Regional Conservator of Monuments. 46. House Under the Negro’s staircase interior in a non built-up state, 1949, photo by Czesław Czerwiński, sign. AN 739, collection of the Museum of Warsaw. 47. Workers from the Public Construction Companies no. 10 in front of the House Under the Negro. Foreman Narożniak holds a traditional timber framing wreath for the completion of works on the roof truss, 1948, photo by the Socialist Press Agency, sign. AF 5669, collection of the Museum of Warsaw. 48. Participants of the meeting concerning the reconstruction of Old Town in front of the House Under the Negro. From the left hand side: construction superintendent Aleskander Król, designer Stanisław Żaryn, site manager Jerzy Siennicki, Museum curator Wacław Zienkiewicz, and the intendant Tadeusz Skulski, 24 May 1949, photo by Adam Słomczyński, sign. 476, collection of the Museum of Warsaw. 49. Unveiling of the plaque on the facade of the House Under the Negro, commemorating Felix Dzerzhinsky’s 1899 speech, 21 July 1951, photo by Maria Kietlińska, sign. AN 2172, collection of the Museum of Warsaw. 50. House Under the Negro, a listed building record sheet, filled out by Stanisław Żaryn, Archive of the Regional Office for the Protection of Monuments in Warsaw. 51. Reconstruction plan of the Baryczka House facades, with signatures and stamps of the investor – Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, and the designer, Stanisław Żaryn, sign. 794, Archive of the Mazovia Regional Conservator of Monuments. 52. Builders working at the stonemasonry workshops in the Old Town Market Square,

List of illustrations

Baryczka and Szlichtyng Houses are visible in the background, 1952–1953, photo by Czesław Czerwiński, sign. AN 795, collection of the Museum of Warsaw. 53. Securing works on the ground floor of the Baryczka House (view from the courtyard’s side), August 1949, photo by Adam Słomczyński, sign. MHW AN 823, collection of the Museum of Warsaw. 54. Decorative design of door on the first floor of the building in 32 Old Town Market Square, with the Baryczka house mark motif, Stanisław Żaryn, sign. MHW 844-Pl-[1], collection of the Museum of Warsaw. 55. Szlichtyng House gateway. Next to the entrance, there is a plaque informing about the edifice’s historical character, ca. 1945–1946, photo by Alfred Funkiewicz, sign. AN 1569-6-F, collection of the Museum of Warsaw. 56. Site plan of the reconstruction of the Szlichtyng House, together with the 9 Krzywe Koło and 36 Old Town Market Square annexes, drawing by Stanisław Żaryn, 1949, sign. 796, p. 3, Archive of the Mazovia Regional Conservator of Monuments. 57. Szlichtyng House’s courtyard, photo by Adam Słomczyński, 1950, sign. AN 1706, collection of the Museum of Warsaw. 58. Comparison of the levels of ceilings in the Museum buildings, drawing by Stanisław Żaryn, 28 February 1948, reference no. MHW 8452-7-Pl [2], collection of the Museum of Warsaw. 59. Unrealised colour plan of the houses on the Dekert’s Side, drawing by Dariusz Szpakowski, 21 August 1951, sign. MHW 5130-Pl, collection of the Museum of Warsaw. 60. Dekert’s Side of the Old Town Market Square covered by scaffoldings, after the removal of the reconstructed figures of saints from the attic of the Falkiewicz Building, early July 1953, photo by Maria Kietlińska, sign. AN 4052, collection of the Museum of Warsaw. 61. Old Town Market Square soon before the official inauguration which took place on the 22 July 1953, photo by Alfred Funkiewicz, sign. AN 32-F, collection of the Museum of Warsaw. 62. The interior furnishing design by Stanisław Żaryn – a chair, sign. MHW 907-Pl-[1], collection of the Museum of Warsaw. 63. The interior furnishing design by Stanisław

285

List of illustrations

Żaryn – a direction sign, sign. MHW 0947-Pl, collection of the Museum of Warsaw. 64. Architectural model of the second floor of permanent exhibition in the house at 40 Old Town Market Square with Wojciech Fangor’s painting created in 1954, photo by Maria Kietlińska, sign. AN 5153-2, collection of the Museum of Warsaw. 65. The November Uprising Room, prepared for the Museum launch in 1955, photo by Franciszek Myszkowski, sign. AN 6965, collection of the Museum of Warsaw. 66. Janusz Durko, the Museum’s director, guiding a tour of the permanent exhibition. The photograph shows an architectural model of the Stanislavian Warsaw, displayed on the first floor of the house at no. 40, 17 January 1955, sign. AF 13536, collection of the Museum of Warsaw.

Podziękowania

Acknowledgments

Książka ta nie mogłaby powstać bez pomocy i wsparcia kilku osób. Szczególne podziękowania należą się komitetowi redakcyjnemu: Barbarze Hensel-Moszczyńskiej i Małgorzacie Mycielskiej, a także dyrektorowi Jarosławowi Trybusiowi, jak również pracownikom muzeum: Małgorzacie Hejmer, Elżbiecie Kamińskiej, Rafałowi Radziwonce i Pawłowi E. Weszpińskiemu. Dziękuję także Piotrowi Jamskiemu z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk oraz Aleksandrze Mińkowskiej z Archiwum Muzeum Narodowego.

This book would not come into being without the help and support from a number of people. I would like to extend special thanks to the members of the editorial committee: Barbara Hensel-Moszczyńska and Małgorzata Mycielska, as well as the Director Jarosław Trybuś, and the Museum’s team members: Małgorzata Hejmer, Elżbieta Kamińska, Rafał Radziwonka, and Paweł Weszpiński. I would also like to thank Piotr Jamski from the Institute of Art of the Polish Academy of Sciences and Aleksandra Mińkowska from the Archive of the National Museum.

Małgorzata Popiołek Małgorzata Popiołek

Opracowanie i wydanie niniejszej publikacji zostało sfinansowane ze środków projektu pn. „Modernizacja, konserwacja oraz digitalizacja obiektów zabytkowych siedziby głównej Muzeum Warszawy przy Rynku Starego Miasta w Warszawie”, współfinansowany ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Programu „Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego”. Wsparcie udzielone z funduszy norweskich i funduszy EOG, pochodzących z Islandii, Liechtensteinu i Norwegii, oraz środków krajowych.

This publication has been financed thanks to the funding provided within the project entitled “The Modernization, Conservation and Digitisation of Historical Facilities of the Museum of Warsaw’s Principal Seat at the Old Market Square [Rynek Starego Miasta] in Warsaw” benefits from support funding under the European Economic Area Financial Mechanism and the Norwegian Financial Mechanism in “The Conservation and Revitalisation of Cultural Heritage” programme area. The support is provided by the Norwegian Funds and the EEA funds from Iceland, Liechtenstein and Norway, as well as local resources.

Koordynator Projektu / Project Coordinator: Joanna Dudelewicz

Od kamienicy do muzeum / From a Tenement House to a Museum Redakcja merytoryczna / Scholarly editing: Barbara Hensel-Moszczyńska Redakcja / Editing: Katarzyna Sobolewska Korekta tekstu polskiego / Polish proofreading: Julia Odnous Tłumaczenie / Translation: Anna Micińska Korekta tekstu angielskiego / English proofreading: Zofia Sochańska Indeks osób / Index of names: Agnieszka Rasmus-Zgorzelska Fotoedycja / Photo editing: Monika Walendowska, Julia Odnous, Agnieszka Rasmus-Zgorzelska Opracowanie rzutów na podstawie materiałów archiwalnych Draft of plans based on the archival materials: Beata Gula Konsutacja merytoryczna opracowania Scholarly consultation of the draft: Barbara Hensel-Moszczyńska Redaktor prowadząca / Managing editor: Agnieszka Rasmus-Zgorzelska Koncepcja i koordynacja / Concept and coordination: Małgorzata Mycielska Projekt graficzny i skład / Graphic design and layout: Iwo Rutkiewicz Wydawca / Published by: Muzeum Warszawy / Museum of Warsaw www.muzeumwarszawy.pl

Wydanie I / 1st edition Warszawa / Warsaw 2016 ISBN: 978-83-62189-82-3 © Chomętowscy, A. Funkiewicz, W. Juszczak, J. Metzger, A. Myszkowski, M. Wojtowicz, K. Zachwatowicz, Żarynowie © Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Powstania Warszawskiego, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Politechnika Warszawska © Muzeum Warszawy Nakład / Print run: 1000 egz. / copies Druk / Print: Argraf sp. z o.o., ul. Jagiellońska 80, 03-301 Warszawa Książka wydrukowana na papierach / Printed on paper: ALTO satine naturel 130 g/m2, ALTO creme 80 g/m2 Złożona krojami / Typeset with: Guardian Egyptian, Guardian Sans

CIP – Biblioteka Narodowa Popiołek, Małgorzata Od kamienicy do muzeum : historia siedziby Muzeum Warszawy na Rynku Starego Miasta / Małgorzata Popiołek ; [tł. Anna Micińska]. - Warszawa : Muzeum Warszawy, 2016