Ecole de Paris

de paris

artyści école

ze zbiorów Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu

MUZEUM W GLIWICACH

de paris

artyści école Alicja Halicka, Autoportret, ok. 1910 r. na okładce: Mela Muter, Portret Sidonie-Gabrielle Colette, ok. 1913 r.

ze zbiorów Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu

Nazwą École de Paris (z fr. szkoła paryska) posłużył się po raz pierwszy w 1925 r. krytyk sztuki, pisarz i malarz André Warnod, określając tak przebywających w Paryżu artystów obcokrajowców. Dziś pojęcie École de Paris, choć nie do końca zdefiniowane, zawęziło się i określa grupę artystów obcego pochodzenia, związanych z dzielnicą Montparnasse około lat 1905–1939, przybyłych do Paryża w dużej mierze z Europy Środkowej. Większość z nich legitymowała się pochodzeniem żydowskim.

Paryż – miasto akademii, salonów, marszandów i muzeów – był dla każdego artysty symbolem wolności, swobody i miejscem niewyczerpanych inspiracji. Obok prestiżowej École des Beaux-Arts, do której wstęp dla obcokrajowców był utrudniony, dużą rolę odgrywały prywatne szkoły, tzw. akademie, które przyjmowały studentów bez względu na wiek i płeć, bez formalności i za niezbyt wygórowaną opłatą, a zajęcia prowadzili często profesorowie z państwowych uczelni. Salon był traktowany przez twór-

Leopold Gottlieb, Portret Julesa Pascina, ok. 1908–1910 r.

ców zagranicznych jako najbardziej pożądane miejsce pokazania się i podsumowania efektów wielomiesięcznej pracy. Bywało, że na salonie ponad dwa tysiące artystów wystawiało cztery – pięć tysięcy prac. Ten niezwykły spektakl przyciągał tłumy widzów, wśród których znajdowali się liczni nabywcy. Krytycy uważnie śledzili coroczne edycje salonów, a prasa zamieszczała szczegółowe sprawozdania. Nagrody i medale były przez artystów cenione, zarówno z powodów materialnych, jak i ze względu na prestiż. Bogate zbiory Luwru i innych muzeów pomagały studentom konfrontować własny warsztat z techniką mistrzów. Pośrednikiem pomiędzy twórcą a klientem stał się marszand. Różnorodna klientela, jaka trafiała do galerii, powodowała urozmaicenie oferty, a co za tym idzie – nowe propozycje artystyczne, których poziom właśnie tu był poddawany wymiernej ocenie. Marszand kierował się w swych wyborach wyłącznie kryterium rynkowym, w którym nie było miejsca na fobie związane z narodowością czy pochodzeniem społecznym twórcy.

Za początek tworzenia się École przyjmuje się przyjazd do Paryża w roku 1905 Julesa Pascina, który stał się animatorem życia towarzyskiego dzielnicy Montparnasse, zamieszkanej przez najbiedniejszych nowo przybyłych artystów. Symbolem dzielnicy stał się tzw. La Ruche (z fr. ul) –

ośmiokątny, trzypiętrowy budynek przykryty dachem w kształcie chińskiego kapelusza, zaprojektowany przez Gustave’a Eiffela. Po wystawie światowej w 1900 r. został rozebrany i w częściach przeniesiony na Pasaż Gdański (Passage de Dantzig).

Dzięki staraniom rzeźbiarza Alfreda Bouchera (1850–1934) zamieniony został na pracownie dla artystów.

Pracownie w La Ruche były praktycznie pozbawione komfortu, jednak ich niewątpliwą zaletą był niski czynsz i możliwość spokojnej pracy. Adres tego miejsca krążył wśród przyby- Zygmunt Dobrzycki (Dob), szów z Europy Wschodniej, podawa- Portret kobiety (Kiki?), 1928 r. ny z ust do ust, a w listach docierał do odległego Wilna czy Lwowa. Środowisko École de Paris nie tworzyło zamkniętego kręgu ani nie było grupą artystyczną. Artyści byli ze sobą nieformalnie powiązani miejscem zamieszkania, studiów, spotkań, wspólnymi wystawami i marszandami. Byli wśród nich reprezentanci różnych stylów: kubiści, ekspresjoniści, a także malarze, u których dopatrzymy się wpływu fowizmu. Łączyło ich odejście od akademizmu i otwartość na nowe prądy artystyczne. Inspirowali się twórczością postimpresjonistów, zwłasz- Mela Muter, Portret Romana cza Cézanne’a i van Gogha. W twór- Kramsztyka, ok. 1921 r. czości malarzy, m.in. Zaka, Kislinga i Adlera, przeważał typ lirycznego, melancholijnego portretu oraz stylizacja polegająca na przetwarzaniu i łączeniu rozmaitych konwencji artystycznych: malarstwa włoskiego quattrocenta z francuskim klasycyzmem, ekspresyjnej sztuki młodego Picassa, symbolicznych obrazów Puvisa de Chavanne’a i Maurice’a Denisa. Kwestią otwartą pozostaje nadal przynależność do École de Paris wielu artystów, których biografia i twórczość nie są dobrze opracowane.

Artyści pochodzący z Polski przyjaźnili się i inspirowali twórczością malarzy współczesnych, m.in. Soutina, Picassa i Modiglianiego. Ich zażyłość towarzyską dokumentują pozostawione portrety przyjaciół: Leopold

Eugeniusz Zak, Na barce, ok. 1910 r.

Gottlieb wykonał portret Pascinowi, Kramsztyk uwiecznił Gottlieba, Zaka i Kislinga. Mela Muter sportretowała m.in. Kramsztyka, Riverę i rzeźbiarkę Chanę Orloff (w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego), Alicja Halicka namalowała marszanda Zborowskiego (w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego) – odkrywcę Amadea Modiglianiego, zaś Bolesław Nawrocki uwiecznił Melę Muter.

Spis prac prezentowanych na wystawie:

Bolesław Nawrocki, Portret Meli Muter, 1903 r., Mit cyganerii artystycznej, jaki otaczał przedstawicieli Szkoły paryskiej, spowodował, że stali się oni bohaterami wielu powieści i filmów.

Z czasami École nierozerwalnie kojarzą się też piękne kobiety skandalistki: Kiki – królowa Montparnasse’u, modelka i aktorka kabaretowa czy Colette – pisarka i aktorka, autorka cyklu obyczajowego o Klaudynie.

Krach na Wall Street w 1929 r. wyznacza początek końca prosperity Szkoły paryskiej. Po dojściu Hitlera do władzy wielu krytyków we Francji opowiedziało się przeciwko obecności twórców pochodzenia żydowskiego na rynku sztuki. Wybuch II wojny światowej zakończył istnienie środowiska École de Paris, którego tylko nieliczni przedstawiciele pozostali w Paryżu.

Kolekcja prac artystów Szkoły paryskiej w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu, zgromadzona w ciągu zaledwie sześciu ostatnich lat, należy do największych w kraju. Stanowi część blisko dziesięciotysięcznego zespołu muzealiów, wśród których najobszerniejszy jest zbiór prac artystów polskich działających na emigracji.

Sławomir Majoch

Jankiel Adler Akt siedzący, przed 1939 r., piórko i akwarela na papierze Henryk Berlewi Dziewczyna, 1921 r., ołówek na papierze Zygmunt Dobrzycki (Dob) Portret kobiety (Kiki?), 1928 r., ołówek, pastel Mosh Fishzon Przy barze, olej na płótnie Leopold Gottlieb Portret Julesa Pascina, ok. 1908–1910 r., olej na płótnie Postać leżąca na schodach, 1904 r., litografia barwna Gustaw Gwozdecki Ostatnie śniegi, ok. 1905 r., olej na płótnie Alicja Halicka Martwa natura ze skrzypcami, 1915–1916 r., gwasz na papierze Autoportret, ok. 1910 r., olej na płótnie Joseph Hecht Słońce (Afryka), akwafor ta, papier Władysław Jahl Łowiący ryby nad rzeką, 1936 r., olej na płótnie Manifestacja, 1936 r., olej na tekturze Mojżesz Kisling Portret kobiety, lata 20. XX w., akwafor ta, papier Roman Kramsztyk Portret profilowy dziewczyny, ok. 1921 r., sangwina na papierze Louis Lilie Kąpiące się, ok. 1936 r., olej na płótnie Louis Marcoussis (wł. Ludwik Kazimierz Markus) Mandolina i butelka do wina, 1925 r., litografia kolorowa Portret tancerza Serge Lifar’a, ok. 1930 r., litografia, papier Jerzy Merkel Matka z dzieckiem, lata 20. XX w., litografia, papier Dwie kobiety, lata 20. XX w., litografia, papier

Mela Muter, Portret Diego Rivery, (fragment szkicownika)

Simon Mondrian (wł. Szymon Mondszajn) Toaleta młodej panny, ok. 1929 r., czarna kredka i sepia na papierze Mela Muter (wł. Maria Melania Muttermilchowa z Klingslandów) Szkic głowy kobiecej, ok. 1913 r., olej na płótnie Tossa de Mar – Costa Brava, ok. 1927 r., akwarela na papierze Drzewa oliwne, akwarela i gwasz na kar tonie Pejzaż z kwitnącymi drzewami, verso: Szkic sadu, 1921–1924 r., akwarela na kar tonie Nad rzeką, verso: Cztery łodzie, ok. 1927 r., akwarela i tusz na kar tonie Sosny w Bretanii, ok. 1905 r., akwafor ta Para staruszków z Bretanii (Zmęczeni Życiem), ok. 1905 r., akwafor ta Portret Romana Kramsztyka, ok. 1921 r., tusz na papierze Szkicownik z portretami Diego Rivery, tusz, akwarela i ołówek na papierze Portret Simonie-Gabrielle Colette, ok. 1913 r., tusz na papierze Bolesław Nawrocki Portret Meli Muter, 1903 r., olej na płótnie Irène Reno (wł. Irena Regina Hassenberg) Tosso, 1935 r., piórko na papierze Torre del Mar, 1935 r., piórko na papierze Pianto di Lemena, 1934 r., piórko na papierze Dawid Seifer t Kobieta z dzieckiem, 1925 r., drzeworyt na bibule Kobieta z kwiatami, 1925 r., drzeworyt na bibule Martwa natura z dzbankami, 1925 r., drzeworyt na bibule Młodość i starość, 1925 r., drzeworyt na bibule Marceli Słodki Katedra Notre Dame, 1925 r., akwafor ta, papier Jan Wacław Zawadowski (zw. Zawado) Pejzaż, akwarela na papierze Pejzaż prowansalski z postacią, piórko na papierze Eugeniusz Zak Na barce, ok. 1910 r., olej na tekturze Jakub Zucker Głowa chłopca, sangwina na papierze

Publikacja towarzyszy wystawie Artyści École de Paris prezentowanej w Muzeum w Gliwicach w dniach 29 maja – 31 lipca 2011 r.

Prezentowane na wystawie prace pochodzą ze zbiorów Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu Kurator wystawy: Sławomir Majoch Współpraca: dr Dagmara Wójcik Projekt graficzny: Marcin Gołaszewski

par tner: Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Muzeum w Gliwicach Dyrektor: Grzegorz Krawczyk www.muzeum.gliwice.pl nakład: 300 egz.

ISBN 978-83-89856-35-7

Louis Marcoussis, Portret tancerza Serge Lifar’a, ok. 1930 r.