Op de foto in oorlogstijd Studio Wolff, 1943 Tamara Becker & An Huitzing
Op de foto in oorlogstijd
Op de foto in oorlogstijd Studio Wolff, 1943 Tamara Becker & An Huitzing
10
Januari 1943
20
Februari 1943
50
Maart 1943
104
April 1943
146
Mei 1943
228
Juni 1943
274
Juli 1943
334
Augustus 1943
390
September 1943
442
Verantwoording
446
Register
Terwijl in het diepste geheim in Casablanca
Harrold en Fokje waren getrouwd in oktober 1941.
premier Churchill, president Roosevelt en de gene-
Harrold was 29 jaar en studeerde nog, Fokje was
raals De Gaulle en Giraud praatten over de herove-
25 en werkte. Dat zij ‘gemengd’ gehuwd waren,
ring van Europa op Hitler, regende het pijpen-
zou in de komende jaren van groot belang blijken
stelen in de Jekerstraat in Amsterdam waar
te zijn. Dagelijks werden anti-Joodse maatregelen
Annemie Wolff-Koller aanbelde op nummer twee.
afgekondigd. Harrolds Joodse ouders Mozes en
Het was donderdag 14 januari 1943. Annemie
Roosje Ferro zouden in april 1943 zelfmoord
klom de twee trappen op naar de woning van de
plegen door gasverstikking. Ze wilden niet naar
Joodse Harrold Ferro en zijn witblonde vrouw
Polen gestuurd worden. Harrold was degene die
Fokje. Ze was gevraagd om foto’s te komen maken
hen vond; zijn broer Fred was al ondergedoken.
van hun zoontje Robert. Hij keek haar tussen de
Het was onduidelijk hoe lang een gemengd huwe-
spijlen van zijn box vrolijk en scheel aan. In
lijk bescherming zou bieden. Net als andere
september zou ze met Robert en Harrold buiten-
gemengd gehuwde mannen, moest Harrold
foto’s gaan maken op het landje waar later de RAI
verplicht op Schiphol werken om dat onklaar te
gebouwd zou worden. Dat werden heel onge-
maken voor geallieerde landingen. Hij moest met
dwongen foto’s: Harrold die Robert hoog in de
een moker puin hakken.
lucht zwaaide en Robert die brullend in zijn
Eind 1943 zou Harrold besluiten om voor de zeker-
blootje op zijn dikke beentjes stond. Maar daar
heid toch onder te duiken. Een paar dagen nadat
was het op 14 januari nog te koud voor.
Annemie in september buitenfoto’s van Harrold en
11
Robert Ferro
Begin mei 1943 was het onrustig in Nederland.
ders en zijn grootvader was directeur geweest van
Op 29 april was afgekondigd dat alle dertigduizend
het Museum Boijmans. Liesbeth, afkomstig uit
Nederlandse militairen als krijgsgevangenen in
Zaandam waar haar vader een kaashandel had,
Duitsland moesten gaan werken. In Twente werd
had haar studie medicijnen afgebroken toen de
als eerste gestaakt en gedemonstreerd. Het gonsde
loyaliteitsverklaring getekend moest worden. Ze
van de geruchten over meer stakingen. De Duitse
was bij de bloedtransfusiedienst gaan werken. Jan
autoriteiten kondigden het politiestandrecht af om
nam deel aan het verzet. Wat hij precies deed, wist
onmiddellijk en hardhandig de onrust te kunnen
Liesbeth niet; soms verdween hij een tijdje.
neerslaan: verdachte personen konden zonder
Achteraf heeft Jan alleen verteld dat hij samen-
proces worden doodgeschoten. Er zouden twee-
werkte met Gerrit van der Veen.
honderd mannen gedood worden als gevolg van de
Jan en Liesbeth zouden anderhalf jaar later
April-Meistakingen. In Amsterdam was het relatief
trouwen, ook al werd Jan gezocht in verband met
rustig, de herinnering aan de gevolgen van de
zijn verzetswerk. Hij vond het een mooie verzets-
Februaristaking van 1941 was nog levend.1 ‘Het is
daad om te trouwen op 31 augustus, de verjaardag
overal rumoerig, je mag niet in groepjes van vijf
van Koningin Wilhelmina. Ze gingen in de Hercu-
met elkaar praten’, schreef Greet van Hinte die bij
lesstraat wonen, waar Jan een vluchtluik maakte.
Annemie om de hoek woonde. Alle mannen
Zo konden de mensen van het gewapend verzet die
tussen achttien en vijfendertig jaar moesten
er vergaderden, ongezien wegkomen. Precies één
gekeurd worden voor tewerkstelling in Duitsland.
jaar na de bevrijding, werd hun zoon geboren.
Veel jonge mannen doken onder. Uiteindelijk
Later kregen Liesbeth en Jan nog een dochter. Over
zouden zo’n achtduizend militairen en vijfhon-
de oorlog spraken ze zelden.
derdduizend van de overige mannen als dwangar-
Liesbeth was blijkbaar tevreden over Annemies
beiders naar Duitsland gaan.
foto’s, want Jan, Liesbeths zusje Han en Cilia
Zo verhardde het Duitse regime in Nederland en
Wilkens, een vriendin van Han, kwamen in
nam de weerstand tegen de bezetting toe. Veel
september bij Annemie.
2
Nederlanders verwachtten al vanaf 1940 dat de oorlog snel afgelopen zou zijn. In mei 1943 leken
Nog een jonge vrouw kwam op haar vrije zaterdag-
de kans écht te keren: Noord-Afrika werd bevrijd
middag bij Annemie Wolff: Betje Roeg. Betje was
en de geallieerden bereidden zich voor om over te
negentien jaar en droeg een zwartfluwelen jurk die
steken naar Italië. Aan het oostfront werden de
haar donkere ogen goed deden uitkomen.
Duitsers teruggedreven door het Russische leger.
Annemie maakt een serie portretfoto’s en rekende
Beide partijen versterkten hun positie.
vijf gulden. Hoewel verkoopster van beroep, was
Het oproepen, weghalen en verraden van Joodse
Betje nu in dienst bij de afdeling Hulp aan vertrek-
inwoners ging onverminderd voort.
kenden van de Joodse Raad. Mensen die een oproep hadden gekregen voor ‘tewerkstelling in
Op zaterdag 1 mei kwam Liesbeth Keg uit de
het Oosten’ konden zich daar melden. De afdeling
Euterpestraat door de regen naar Annemie toe
adviseerde over de bagage die ze moesten
gefietst. Liesbeth wilde haar verloofde Jan Haver-
meenemen en hielp bij het pakken. Voor wie
korn van Rijsewijk een foto cadeau doen voor zijn
zonder iets vertrokken was, werden rugzakken en
veertigste verjaardag. Ze had Jan vijf jaar eerder op
levensmiddelen nagezonden. De medewerkers
vakantie in Tirol ontmoet. Zijn ouders waren schil-
verzamelden en repareerden kleding, schoenen,
147
148
Liesbeth Keg
149
Betje Roeg
rugzakken en broodzakken. Bij razzia’s verzorgden
leed hij in de Hollandse Schouwburg. In 1938 had
ze de mensen die op verzamelplaatsen bijeenge-
Betje nog bij hem op schoot gezeten, toen haar
bracht waren en wachtten op transport naar
nicht van moederszijde trouwde met haar neef van
Westerbork. Voor achterblijvende familieleden
vaderszijde. Betje was bruidsmeisje en haar broer
boden ze hulp in de huishouding.
Max bruidsjonker. Er waren toen twee grote brui-
Betje was vlak voor de oorlog weer in haar geboor-
loften in de familie waarbij ze zich in hun mooie
testad Amsterdam komen wonen, nadat ze jaren-
kleren aan tafel lieten fotograferen. Dat waren
lang met haar ouders en broertjes in Breda en
andere tijden geweest. In het afgelopen jaar was
Utrecht had gewoond. Haar vader had samen met
bijna de helft van Betjes familie weggehaald. Ze
zijn zwager een kledingwinkel op de Nieuwendijk,
waren naar Westerbork gestuurd en daarna ‘naar
met filialen in andere steden. Kortgeleden was de
het Oosten’.
familie Roeg gedwongen verhuisd uit de Rivieren-
Op 20 mei 1943 zouden de voorzitters van de
buurt naar de Transvaalbuurt. Nadat de Joodse
Joodse Raad te horen krijgen van Aus der Fünten,
arbeiders hier waren weggehaald, werden de
de baas van de Zentralstelle für jüdische Auswan-
Joodse bewoners van Amsterdam-Zuid in de vrij-
derung, dat zij de helft van de mensen die voor de
gekomen huizen geplaatst. Ook Betjes grootvader
Raad werkten hun Sperre moesten ontnemen. Ze
Mozes Plotske was naar de Kraaipanstraat
kregen een dag om een lijst met zevenduizend
verhuisd, drie huizen van hen vandaan. Hij werd al
namen in te leveren.3 Slechts duizend van de opge-
snel na zijn verhuizing opgepakt; op 9 mei over-
roepen mensen kwamen zelf opdagen, anderen
150
Onbekend
wachtten af of doken onder. Dat leidde tot de
naar haar moeder. Selma Beekman-Fonteyn wilde
razzia van 26 mei 1943 waarbij duizenden Joden
foto’s als herinnering. Samen met haar man Elias
uit het centrum van Amsterdam bij het Muider-
had ze besloten om hun dochtertje te laten onder-
poortstation werden verzameld. Ook Betjes Sperre
duiken. Ze dachten dat zij, jong en sterk, een
verviel, maar ze meldde zich niet. Volgens het
‘werkkamp’ wel zouden overleven, maar wilden
familieverhaal dook het gezin Roeg onder in de
dat hun kind niet aandoen. Op 27 mei zou Anneke
Lekstraat, maar werden ze verraden. Bij de razzia
naar Hilversum worden gebracht, waar het verzet
van 20 juni werden ze opgepakt en in veewagens
onderdak voor haar had gevonden bij de zussen
naar Westerbork gestuurd. Op 29 juni zaten ze in
Van Moorst, die vanuit hun katholieke geloofs-
de trein naar Sobibor met 2400 anderen. Niemand
overtuiging het kind wilden redden.
van dit transport overleefde: Betje, haar ouders en
Selma en Elias waren gelovig en voerden een
twee broertjes werden op 2 juli 1943 vermoord.
koosjere huishouding. Elias’ vader werkte als bode bij de hoofdsynagoge van Amsterdam en zijn
Begin mei fotografeerde Annemie een man met
jongste broer was chazan, voorzanger, in Leeu-
een Jodenster op zijn jasje en een vrouw. Ze had
warden. Met zijn andere broer Emanuel was Elias
maar één foto per persoon nodig om een goede
in het begin van het jaar een bedrijf aan huis
pasfoto te maken. Annemie fotografeerde ook een
begonnen in de Kuinderstraat, waar men op
jonge vrouw van wie ze niets noteerde, maar van
bestelling geweven naamlint kon kopen. Dat liep
haar maakte ze geen pasfoto’s.
goed omdat mensen op aanraden van de Joodse Raad hun kleding markeerden voor ze op transport
Dinsdag 4 mei 1943 was een frisse zonnige dag,
gingen. Van april tot juni adverteerden de broers
mooi genoeg om een wandeling met Berdi te
Beekman in Het Joodsche Weekblad, maar of aan de
maken, noteerden de onderduikmoeders in het
bestellingen van juni kon worden voldaan was
dagboek dat zij voor haar bijhielden. Het nieuws
twijfelachtig. Elias en Selma zouden opgepakt
over de stakingen verspreidde zich: in het Noorden
worden bij de grote razzia in Amsterdam-Zuid en
van het land werd er hard tegen opgetreden. De
Oost van 20 juni.
kranten meldden de namen van de enkele tien-
Na de oorlog bleken Annekes ouders op 9 juli 1943
tallen jonge mannen die direct doodgeschoten
in Sobibor vermoord te zijn. Bijna niemand van
waren nadat doodvonnissen waren uitgesproken.
hun families kwamen terug. Anneke bleef bij de
In Amsterdam werd een man geëxecuteerd, omdat
zussen Van Moorst. Ze werd het middelpunt van
hij opriep tot staken. Nu werden ook alle manne-
juridische strijd tussen een Joodse organisatie en
lijke studenten die de loyaliteitsverklaring van
haar pleegmoeders, die werden geholpen door de
maart niet getekend hadden, opgeroepen voor de
Rooms-Katholieke Kerk. Het was een veel
Arbeitseinsatz. Ze moesten zich op 6 mei melden.
besproken onderwerp in de Nederlandse pers: moest Anneke blijven bij degenen die haar, katho-
Op 4 mei fotografeerde Annemie een meisje van
liek, hadden opgevoed of moest ze worden opge-
twee dat Anneke Beekman heette. Annemie had
voed in het geloof van haar ouders? Met haar
haar op een krukje gezet en nam een hele serie
pleegmoeder bleef Anneke verborgen in een
foto’s. Het geruite speelgoedhondje was weer een
klooster, tot ze in 1961 op haar 21ste opdook uit
succes: de knuffel tegen zich aan drukkend zat
Frankrijk. Anneke gaf een televisie-interview,
Anneke even stil. Anneke keek langs de camera
waarbij ze als rustige jonge vrouw met een vriende-
151
152
Anneke Beekman
lijk gezicht na jaren van felle discussie het gevoel
verwoed amateurfotograaf geweest, maar in de
opriep: ‘Waar maakten we ons eigenlijk zo druk
oorlog kon hij waarschijnlijk geen filmrolletjes
over, het is toch goed gekomen met dat meisje?’.
meer krijgen. Gerben herinnert zich dat de foto’s
Vier jaar daarna trouwde Anneke met een
gemaakt werden: ‘Mijn moeder zag er heel mooi
Fransman en ging ze in Frankrijk wonen. Ze
uit die dag, ze had zich opgemaakt en mooie
vermeed alle publiciteit, maar gaf een interview in
kleren aangetrokken.’ Annemie nam een klassiek
het NIW naar aanleiding van haar vijftigste
familieportret: de ouders naast elkaar, Anne bij
verjaardag. Anneke vertelde dat ze veel waardering
Joke op schoot en Gerben staand tussen zijn
had voor haar pleegmoeders, dat ze een gelukkige
ouders. Ze moest heel wat opnamen maken
jeugd had gehad en dat blij was dat het contact
voordat ieder er leuk op stond en de kinderen
met haar Joodse familie was hersteld.
allebei stilstonden. Annemie maakte ook opnamen
4
van alleen Joke met de kinderen. Ze betaalden Op 4 mei fotografeerde Annemie vervolgens het
zeven gulden vijftig.
gezin Hellinga: Wytze en Joke met hun kinderen
In juni zou Annemie een serie portretfoto’s van
Gerben van vijf en Anne van één. Joke was een zus
Joke maken en daarna buitenfoto’s van Joke met
van Nellie Barth-Riemens die in veertien dagen
Gerben en Anne op een grasveld. Aan het eind van
eerder haar dochtertje Marianne had laten fotogra-
de fotosessie gingen ze een ijsje eten, mogelijk op
feren. De Hellinga’s kwamen lopen van de Rivie-
het terras van het Apollohotel. Anne herkent het
renlaan. Wytze was leraar Nederlands en een
grasveld, dat was het landje waar nu de RAI staat,
153
Anne, Joke, Gerben en Wytze Hellinga
op steenworp afstand van haar ouderlijk huis. Joke
Rivierenbuurt te wonen. Alida en Piet waren gelo-
Hellinga betaalde in juni veertien gulden vijftig.
vige christenen die graag kinderen hadden willen
Kort na het maken van die foto’s vertrokken de
hebben. Toen Piets schoonzus een half jaar eerder
Hellinga’s uit Amsterdam. Wytze was officier,
gevraagd had of zij voor een Joods meisje wilden
maar had zich in 1941 niet gemeld voor krijgsge-
zorgen, hadden ze meteen ja gezegd. Mia was de
vangenschap. Toen er opnieuw sprake was van
dochter van Louis en Marie Premseler-Logcher,
krijgsgevangenschap en dwangarbeid, verborg de
geboren tien dagen na het begin van de oorlog.
familie Hellinga zich op de Veluwe, in een huisje
Louis was een Amsterdamse reclame- en letter-
met een rieten dak. In de zomermaanden kwam
schilder; Marie kwam uit Den Haag, maar woonde
hun nichtje Annelies Barth bij hen logeren. Ze had
al lang met haar familie in Amsterdam. Ze hielden
tuberculose opgelopen en in die tijd was rusten in
van moderne en mooie dingen en hadden zelfs een
de buitenlucht een van de weinige therapieën
filmcamera. Louis en Marie waren in de Borssen-
daartegen. Gezonde buitenlucht was er genoeg op
burgstraat in de Rivierenbuurt gaan wonen,
de heide. De kippen van een naburige boerderij
dichtbij Louis’ ouders, zus en broer. Zijn broer
waren het voornaamste gezelschap, zegt Anne.
Max was zanger bij de groep Vocal Kings die inter-
Soms werd er wel geschoten rond de spoorlijn
nationale successen boekte.5 Louis’ familie was
waar ze op uitkeken en op een dag stortte er een
erg hecht, net als die van Marie. Haar ouders, zus
vliegtuig neer. Ze hadden last van de spanning van
en zwager woonden in de Niersstraat.
de oorlogsomstandigheden en van de eenzaam-
Louis’ vader was in april 1942 overleden. Zijn
heid.
moeder had Louis nog gefilmd op Mia’s tweede
Toen er een tank door het bos kwam en vlak voor
verjaardag, maar ze was een paar maanden later
het huisje stopte, zwaaide Wytze met een witte
weggehaald. In diezelfde tijd kregen Louis en zijn
vlag en riep zijn gezin toe op de grond te gaan
broer oproepen voor ‘arbeidsverruiming’ in Neder-
liggen. Het waren de Engelsen: het gezin Hellinga
land. Zij moesten grondwerk doen in het Amster-
was bevrijd. Met de soldaten in een kring zittend,
damse Bosplan. Max had geruchten over een
aten ze chocola. Een maand later kregen Joke en
razzia gehoord en meldde zich ziek op 3 oktober
Wytze een derde kind, een meisje. Ze gingen terug
1942. Louis werd die dag opgepakt en op de trein
naar de Rivierenlaan. Wytze werd hoogleraar in de
naar Westerbork gezet. Marie verwachtte toen hun
taalkunde aan de Gemeentelijke Universiteit.
tweede kind. Ze werd aangesproken door haar
Gerben, die op de Veluwe van zijn vader les had
overbuurvrouw die haar voorzichtig liet weten dat
gekregen terwijl ze over de hei wandelden, ging
zij voor Mia een vertrouwd adres wist, bij haar
weer naar school. Hij zou schrijver worden.
broer Piet Meeboer en zijn vrouw Alida. Marie en Alida spraken af dat als Marie de oorlog niet zou
Woensdag 5 mei 1943 was opnieuw een zonnige
overleven, haar tweede kind ook door de Meeboers
dag, een paar graden warmer dan de dag ervoor.
zou worden opgenomen, zodat de kinderen in elk
Alida Meeboer liep met Mia, een peuter met
geval bij elkaar zouden zijn.6
donkere krullen, uit de Bernissestraat naar de
Maries zoon Nick werd op 8 november 1942
Noorder Amstellaan. Haar man Piet werkte in de
geboren. Enige maanden later besloot Marie om
kabelfabriek HAKA in Amsterdam-Noord; hij
onder te duiken bij haar familie die zich in de
moest ver fietsen naar zijn werk, maar had dat
Niersstraat op zolder verborgen hield. Nick werd
ervoor over om in een comfortabele woning in de
door het verzet in Arnhem ondergebracht.7 Piet
154
155
Mia Premseler
156
Onbekend
157
Onbekend
haalde Mia op. In de maanden daarna voorzag hij
was zestien en vroeg hem voor het eerst: ‘Maar
de ondergedoken familie Logcher van eten.
wat ben ik dan van u?’, waarna hij kort over haar
Vermoedelijk bracht hij hen ook Annemies foto’s
Joodse familie vertelde. Later ging Mia zich meer
van Mia. Ze zouden in september worden ontdekt.
voor haar Joodse achtergrond interesseren. Ze ging
Men was erachter gekomen dat het appartement in
aan de slag als vrijwilligster in het bejaardenhuis
de Niersstraat leeg stond, waarna de firma Puls op
Beth Shalom, waar ze op de eerste dag een oude
last van de Duitsers het huis kwam leeghalen en
achternicht ontmoette die altijd had gedacht dat
de onderduikers op zolder vond. Ze werden op 23
Mia en Hans met hun moeder omgekomen waren.
september 1943 in Westerbork in de strafbarak
In 1973 kregen zij van een onbekende nicht het
opgesloten. Strafgevallen werden op het eerstvol-
filmpje dat hun vader gemaakt had op Mia’s
gende transport gezet; dat ging op 19 oktober naar
tweede verjaardag. Voor het eerst zagen zij beelden
Auschwitz. Louis was drie maanden eerder uit
van hun ouders en grootmoeder.9 Mia zag zichzelf
Westerbork doorgestuurd naar Sobibor. De enige
bij haar vader op schoot, met eenzelfde soort jurkje
van hun families die de oorlog overleefde, was
als ze droeg voor de foto’s die Annemie Wolff in
Louis’ broer Max die gemengd gehuwd was.
mei 1943 had gemaakt en die haar pleegmoeder
Piet en Alida Meeboer konden niet onopgemerkt
altijd bewaard had.
een driejarig donker meisje in huis nemen. Piet besloot om met vrienden van zijn verzetsknok-
Op woensdag 5 mei schreef Annemie in haar
ploeg op bezoek te gaan bij de bovenbuurman die
kasboek: ‘Jonker, Kasteel Amerongen, f 1,50’ en
NSB-er was: ‘Als dit kind iets overkomt, weten we
‘Rijke, f 4,-.’ Het is niet bekend wie ze met deze
je te vinden’, was de mededeling. Mia werd niet
twee geheimzinnige regels bedoelde; ze maakte
verraden. Haar ouders kwamen na de bevrijding
foto’s van twee mannen en daarna van een moeder
niet terug, maar haar broertje wel. ‘Ik zag een baby
en dochter met een Jodenster op hun kleding.
in een kinderwagen voor me, maar in plaats
Vervolgens noteerde Annemie ’Friedmann’. Ze
daarvan kwam een bang jongetje dat een speel-
bedoelde de familie Friedberg van wie ze eerst een
goedhondje voorttrok’, weet Mia nog. Piet en Alida
groepsfoto maakte. Daarna maakte foto’s ze van
voedden Mia en Nick, voortaan Hans genoemd, op
ieder apart: Elly Friedberg-Weg, haar zoon Rudolf
alsof het hun eigen kinderen waren, maar
van achttien, haar dochter Arnita van dertien en
vertelden hen wel dat ze aangenomen waren. Hun
een onbekend meisje dat op de groepsfoto haar
oom Max verloor in 1946 een rechtszaak over de
armen om de schouders van Elly en Arnita
voogdij. Daarna hadden ze alleen nog contact met
geslagen had. Deze foto’s wilde Elly naar haar man
hun oudoom die als toeziend voogd was benoemd.
Benno sturen, die eind 1942 was opgepakt en in
Voor Mia was hij ‘Opa Logger’ met wie ze eens per
Kamp Vught opgesloten. Elly betaalde vier gulden
week op stap ging. Bang dat ze de kinderen zou
vijftig.
verliezen, was Alida niet zo op het contact gesteld.
Elly was van Poolse afkomst en had Benno in
De oudoom vond dat Piet en Alida de kinderen te
Duitsland ontmoet. Benno was in Rotterdam
‘christelijk’ opvoedden.
geboren; zijn ouders Jossel en Olga kwamen uit
In 1956 kreeg Nederland een Adoptiewet en
Letland en Rusland en woonden sinds 1896 in
werden Mia en Hans officieel geadopteerd, zodat
Rotterdam, waar Jossel graancontroleur was. In
Meeboer hun achternaam werd. Opa Logger vond
1924 was de familie Friedberg genaturaliseerd. Op
dat Mia daarmee haar ouders verloochende. Mia
zijn vijftiende was Benno naar Duitsland gegaan
8
158
om zijn school af te maken en daarna medicijnen
later werkte hij als arts namens de Joodse Raad bij
te studeren. Toen hij met Elly trouwde, werkte hij
de Zentralstelle für jüdische Auswanderung in de
in een ziekenhuis in Berlijn. Daar werd Rudolf
voormalige Christelijke HBS aan het Adama van
geboren en Arnita in Koblenz, waar Benno huis-
Scheltemaplein. De Zentralstelle maakte onderdeel
arts werd. Toen Hitler aan de macht kwam, keerde
uit van de machinerie om Joden naar ‘werkkampen
Benno terug naar zijn geboorteland. Zijn diploma’s
in het Oosten’ te sturen, al werkte de organisatie
werden echter niet erkend en hij moest weer gaan
in het begin nog mee aan emigratie van mensen
studeren, financieel gesteund door zijn ouders. In
die visa bemachtigd hadden. Als arts moest hij
1940 deed hij opnieuw artsexamen en vestigde hij
daar mensen keuren. Benno probeerde – net als
zich als huisarts in Scheveningen, waar zijn ouders
zijn collega Bert de Vries Robles – zoveel mogelijk
inmiddels waren gaan wonen. In 1941 meldde
mensen ongeschikt voor werkkampen te verklaren
Benno in de Haagsche Courant dat zijn praktijk
en uitstel te geven. Daarvan getuigt een brief van
alleen nog voor Joodse patiënten open was.
Juda Groen, arts bij de Centrale Israëlitische
Zoals alle Joden in het kustgebied, moest de
Ziekenverpleging: ‘Mag ik U bij deze gelegenheid
familie Friedberg in mei 1941 naar Amsterdam
hartelijk bedanken voor de wijze, waarop u de
verhuizen. Hun nieuwe adres was een jeugdhuis
familie van mijn patiënte [Mevr. Vigevano] hebt
van de Joodse Raad met veel oud-bewoners van
weten te bevrijden? Ook verder hoor ik van vele
Werkdorp Wieringen.10 Waarschijnlijk moest
zijden zoveel goeds over de wijze, waarop U het
Benno daar een oogje in het zeil houden. Niet veel
moeilijke werk op het Adema van Scheltemaplein
159
Rudolf Friedberg, Elly Friedberg-Weg, een onbekende vriendin en Arnita Friedberg
verricht, dat ik U graag wil zeggen, hoeveel waar-
van Rudolf en Fella hangt een van Annemies foto’s
dering ik voor U heb gekregen.’11 Benno vervalste
van Elly, Rudolf en Arnita met een foto van Benno
vrijstellingsstempels en werd daarbij geholpen
daarin gemonteerd. Deze wordt geflankeerd door
door zijn vader Jossel die inmiddels ook in
gerestaureerde foto’s van Fella’s vermoorde
Amsterdam woonde. Ze werden echter verraden.
familie, die zij heeft bewaard door ze in de kampen
Jossel werd in juli vermoord in Sobibor. Benno
in haar schoenen te dragen.
werd van september tot november 1942 in de strafgevangenis Scheveningen verhoord, daarna werd
Op 8 mei schreef Annemie in haar kasboek:
hij in Kamp Vught opgesloten, waar hij ziek werd.
‘Norden, Noorder Amstellaan 127’. De 33-jarige
Hij stierf eind 1944 in concentratiekamp Birkenau.
Cecilia Norden had rond 28 april al pasfoto’s laten
Elly, Rudolf en Arnita stonden op straat nadat
maken en kwam nu voor portretfoto’s.13 Haar
Benno opgepakt was. Ze kregen onderdak aange-
moeder Elsa kwam uit Koblenz en was in 1904
boden bij Jacob Hollander in de Kromme Mijd-
getrouwd met de Groninger Herman Norden.
rechtstraat, het adres dat zij bij Annemie Wolff
Cecilia en haar oudere broer Carel waren in
opgaven. In juni zou Elly nog een keer foto’s laten
Groningen geboren. Herman had daar een
maken om Benno een hart onder de riem te
meubelfabriek en was actief in de Kamer van
steken. Begin november 1943 werden Elly, Rudolf
Koophandel, het bankwezen en de Vrijzinnig
en Arnita opgepakt; ze droegen geen Jodenster en
Democratische Partij. Tevens was hij lid van de
hadden geen papieren. Ze werden met het voor-
Maatschappij tot nut der Israëlieten in Nederland.
laatste transport uit Westerbork naar Theresien-
In 1916 waren Elsa en Herman gescheiden en
stadt gestuurd. In oktober 1944 werden ze naar
waren Elsa en Cecilia naar Duitsland vertrokken.
Auschwitz gedeporteerd, waar Elly en Arnita bij
Herman hertrouwde en ging in Den Haag wonen,
aankomst vergast werden. Rudolf werd bevrijd in
waar hij directeur van het Arbitragebureau werd.
Buchenwald. Hij had vijf kampen overleefd, maar
In 1941 overleed hij plotseling op 65-jarige leeftijd.
was er slecht aan toe. Voor hem was de terug-
Cecilia’s broer Carel had in de tussentijd in Pales-
komst in Nederland een grote klap. Van zijn
tina gewoond, maar was in 1935 naar Amsterdam
familie vond hij alleen de broer van zijn vader
gekomen als vertegenwoordiger van zijn vaders
terug, die ondergedoken had gezeten. Hij vertrok
meubelfabriek. Carel trouwde in juli 1942 met de
naar Israël waar hij opgeleid werd tot meubel-
Amsterdamse Selly Korper. Een week na hun
maker.
huwelijk werd Carel in Auschwitz vermoord, zijn
Na een aantal jaren keerde Rudolf terug naar
vrouw twee maanden later. Elsa en Cecilia waren
Nederland. Hij trouwde met Fella Fischer uit
in 1941 naar Amsterdam gevlucht. Cecilia werkte
Polen, die ook meerdere concentratiekampen had
bij de afdeling Hulp aan vertrekkenden van de
overleefd. Ze kregen drie kinderen; hun zoon
Joodse Raad. In augustus zouden Cecilia en haar
noemden ze naar Rudolfs vader en een van hun
moeder worden opgepakt. Op 3 september werden
dochters naar zijn zusje Arnita. Rudolf streed lang
beiden in Auschwitz vermoord.
12
samen met zijn oom Rudolf voor de erkenning van zijn vader als verzetsman, maar tevergeefs. Hoewel
Rond 9 mei maakte Annemie foto’s van Rika de
Benno opgepakt was omdat hij zoveel mogelijk
Rosa-Frank, al schreef ze naam noch adres op.14
mensen uitstel verleende, bleef men hem nadragen
Rika was al 23 jaar getrouwd met José de Rosa.
dat hij bij de Zentralstelle gewerkt had. In het huis
Hun oudste zoon Andries was twee jaar geleden
160
161
Waarschijnlijk Cecilia Norden
162
Rika de Rosa-Frank
getrouwd, hun jongste zoon Ben van dertien
‘rassenbiologisch’ onderzoek bijgeleverd, een
woonde bij hen in de Dintelstraat. José’s vader was
medische verklaring en foto’s. Van Ben werd de
Andries de Rosa, een publiek figuur die op veel
van Merkelbach-foto gebruikt, van Rika een foto
terreinen van zich deed spreken: hij was diamant-
die door Merkelbach noch Annemie gemaakt was.
snijder geweest en actief in de letterkunde, muziek
Had Nino Kotting die in de Deurloostraat woonde
en politiek. Hij was goed bevriend met Israël
en Annemies studio vast kende, Rika gestuurd
Querido, wiens boek De Jordaan hij in het Frans
omdat hij uit meerdere foto’s wilde kiezen?
vertaald had, en met diens broer de uitgever
Calmeyer zou in Rika’s voordeel besluiten. Het
Emanuel Querido. José de Rosa was geboren en
zou kunnen dat niet alleen het bewijsmateriaal,
getogen in Parijs, waar zijn ouders jarenlang
maar ook Calmeyers handtekening vervalst is: het
leefden als geëngageerde bohémiens. Rond 1912
bewijs is vrij dun en het besluit wel erg uitvoerig
was de familie naar Amsterdam teruggekeerd.
onderbouwd.17 Zo werd Rika een kwart Joods, Ben
Toen José en Rika trouwden, verwachtte zij een
half-Joods en werd José een zogenaamde ‘bevoor-
kind en moest hij voor de kost zorgen. Hij werd
rechte gemengd gehuwde’. Rika mocht haar Joden-
handelsreiziger in textiel. Ze woonden afwisselend
ster afdoen en Ben mocht de Joodse HBS verlaten
in Den Haag en in Amsterdam. Sinds 1935
voor een niet-Joodse school. José besloot toch
woonden ze in de Rivierenbuurt. José had aan huis
onder te duiken bij hun werkster in de Govert
een agenturenhandel. José, Rika en de kinderen
Flinkstraat in Amsterdam. Dat werd verraden door
waren Joods, maar ongelovig: het socialisme was
een overbuurman. Op 6 juni 1944 werd José in het
hun geloof.
arrestantenboek van de Amsterdamse politie inge-
José’s ouders waren in 1943 opgepakt. In Wester-
schreven. Hij kwam in de strafbarak in Wester-
bork troffen Andries de Rosa en Emanuel Querido
bork. Eddy Mannheim, een schoolvriend van Ben
de schaker Louis Gans. Samen haalden ze herin-
de Rosa, kwam José daar tegen en weet nog dat hij
neringen op aan hun vijftig jaar lange strijd voor de
‘erg flink en positief’ was.18 Met het allerlaatste
ontwikkeling van de Joodse arbeiders en conclu-
transport van 13 september werd José op de trein
deerden: ‘En nu zijn we getuige van hun onder-
naar Bergen-Belsen gezet. Hij stierf op 1 februari
15
gang’. Het was ook hun eigen ondergang: Andries
1945 in Dachau.
en zijn vrouw stierven op 30 april 1943 in de
Rika en Ben overleefden de oorlog. Ben werd
gaskamers van Sobibor. Hun kleinzoon Andries en
onderwijzer. Hij trouwde en kreeg twee dochters.
diens vrouw Vicky zouden twee maanden later
Ben overleed twee jaar na zijn moeder in 1965.
16
hetzelfde lot ondergaan: ze kwamen als strafgeval in Westerbork en werden dezelfde dag doorge-
Daarna maakte Annemie een pasfoto van een
stuurd naar Sobibor.
onbekende vrouw van ongeveer zestig jaar, zonder
Op één foto die Annemie van Rika maakte had ze
haar naam te noteren.
haar jas met ster aan en een zwarte hoed op, op andere droeg ze een trui met een losse kraag.
Op 10 mei 1943 kwam Saskia Moes bij Annemie.
Eerder dit jaar had Rika met haar jongste zoon Ben
Saskia droeg een truitje met een klein geruit
bij de chique Studio Merkelbach foto’s laten
kraagje; haar halflange haar droeg ze los. Ze was
maken. Namens Rika was het advocatenkantoor
bijna 21 en woonde bij haar ouders op de Keizers-
van Nino Kotting bezig in een Calmeyeraanvraag
gracht. Met haar studie bouwkunde in Delft was ze
te betogen dat zij ‘vol-Arisch’ was. Er werd een
gestopt, toen de loyaliteitsverklaring geëist werd.
163
De mannelijke studenten die niet getekend
stander van Groot-Nederlandse beweging en
hadden, werden opgepakt voor werk in Duitsland;
vanuit die overtuiging pro-Duits. Hij was echter zo
voor meisjes gold dat niet. Begin juni zou gepro-
woedend over wat de nazi’s de Joden aandeden,
beerd worden de meisjesstudenten in te zetten in
dat hij in de loop van de oorlog steeds meer anti-
de landbouw en in conservenfabrieken, maar in
Duits werd. Tjardo zou niet volgens de familietra-
mei nog niet.19 Nu hield Saskia zich met verzets-
ditie dominee of advocaat worden, maar stuurman
werk bezig, net als veel van haar vrienden en haar
op de grote vaart. Hij voer graag op Indië waar zijn
oudste zus Lucia. Saskia was koerierster. Haar
moeder geboren was. Maar zover was het nog niet
ouders vonden het goed, op voorwaarde dat zij er
in 1943. Annemie maakte een serie foto’s met
niets van wisten. Haar vader Christiaan was een
Tjardo in verschillende houdingen, van serieus tot
werkbouwkundig ingenieur uit Amsterdam die in
lachend. Een van de foto’s was als pasfoto te
1933 met pensioen was gegaan, omdat hij zijn
gebruiken. Hij betaalde f 7,50.
plaats wilde afstaan aan de jongere generatie. Haar moeder was een dochter van de schilder Jan Veth.
Op woensdag 12 mei gaf generaal Von Arnim,
In 1948 zou Saskia trouwen met Willem Verloop.
opperbevelhebber van de Duitse en Italiaanse
Ze gingen in Den Haag wonen en kregen drie
legereenheden in Afrika, zich in de buurt van
kinderen. Over haar bezigheden tijdens de oorlog
Tunis over aan de geallieerden. In Nederland
heeft Saskia nooit gepraat, wel weet haar dochter
stond in de kranten dat alle mannen geboren in
dat ze een keer door Koningin Wilhelmina op het
1921 zich vrijdag – als eerste lichting – verplicht
Paleis op de Dam werd ontvangen, als dank voor haar werk in de oorlog. Donderdag 11 mei 1943 was de verjaardag van Anton Mussert, leider van de NSB. De stemming bij de viering, die ‘wegens de tijdsomstandigheden geen uitbundig karakter’ droeg, was allerhartelijkst, aldus het Utrechts Nieuwsblad. Annemies klant op 11 mei was een jongeman met de illustere achternaam Domela Nieuwenhuis. Hij heette Tjardo en was de achterachterneef van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de grondlegger van het socialisme in Nederland. Net als Saskia Moes, was Tjardo 21 jaar oud en was hij met zijn opleiding gestopt omdat hij de loyaliteitsverklaring niet wilde ondertekenen. Tjardo woonde bij zijn ouders in de Amsterdamse binnenstad. Zijn vader Onno was advocaat. Zijn grootvader dominee Jan Domela Nieuwenhuis kwam in 1943 ook in Amsterdam wonen. Vanwege zijn interesse voor zijn Scandinavische voorouders had hij Nyegaard aan zijn dubbele naam toegevoegd. Hij was voor-
164
Onbekend
165
Saskia Moes
166
Tjardo Domela Nieuwenhuis
moesten melden bij de arbeidsbureaus voor
lijst van Joodse bedrijven stond.20 Het was niet
arbeidsinzet in Duitsland. Voor Annemie was 12
gelukt om visa voor de Verenigde Staten te
mei een drukke dag. In haar kasboek noteerde ze
bemachtigen, ondanks dat een neef in Seattle
de namen Neuhaus, Weissendorf, Hagel, Frischauf
borgstond. Siegbert kwam naar Nederland omdat
en Knap. Annemie schreef ‘Weissendorf, Deur-
hij er regelmatig zaken deed voor hun firma, een
loostraat, model’; mogelijk hoorde dat bij de foto’s
handel in leren damestassen die door thuiswerkers
van een donkerharige vrouw en haar hoogblonde
gemaakt werden. Siegbert bleef vanuit Amsterdam
zoontje, die verder onbekend zijn gebleven.
naar Duitsland reizen, totdat hij in 1938 bij het ophalen van tassen in elkaar geslagen werd en
Siegbert en Toni Neuhaus wilden dat Annemie hen
daarna zelf een dagvaarding van de Gestapo kreeg.
met hun zoontje Micha vereeuwigde als gelukkig
In Amsterdam trok Siegbert op met Leo Blumen-
gezinnetje. Ze betaalden tien gulden. Annemie
thal, die op hetzelfde adres woonde en de broer
maakte foto’s van hen alle drie, van moeder en
was van Siegberts goede vriend en werknemer
kind, van de kleine Micha alleen en van Siegbert
Markus. Markus Blumenthal kwam in 1937 in
en Toni samen. Ze glimlachten voor de foto. Een
Amsterdam wonen. Kort daarna richtten de broers
dag eerder was Siegberts broer Justin opgepakt,
Blumenthal samen een eigen firma op. Markus
een week of zes daarvoor diens vrouw en kind.
zou tien dagen na Siegbert en Toni bij Annemie
Siegbert had Frankfurt in 1934 verlaten omdat de
komen voor foto’s.
firma ‘Gebroeders Neuhaus’ op de eerste boycot-
In 1938 klopte Siegberts broer Justin Neuhaus bij
167
Siegbert, Micha en Toni Neuhaus
228
Boven de Golf van Biskaje werd de Ibis op
en het KNIL. De militairen werden vanuit Kamp
1 juni door acht jagers neergeschoten. Eind jaren
Amersfoort doorgestuurd naar de ‘Mannschafts-
dertig hadden Annemie en Helmuth Wolff het
stamm- und Straflagers’, de Stalags, in Duitsland.
glanzende toestel nog op Schiphol gefotografeerd. Het KLM-vliegtuig was in mei 1940 naar Engeland
Op dinsdag 2 juni maakte Annemie een paar
gevlogen. Geschilderd in de camouflagekleuren
schrijffouten toen ze de namen van haar vier
van de RAF, vloog het met KLM-personeel heen en
klanten opschreef: Pfeffer, Klaversteen, Friedmann
weer tussen Londen en Lissabon. De vier beman-
en Herbst. Als eerste kwamen Jan en Sigrid Klaver-
ningsleden en dertien passagiers kwamen om,
steijn, die samen op de foto gingen. Ze waren in
onder wie de Engelse acteur en regisseur Leslie
april 1940 getrouwd in Den Haag; de geplande
Howard, bekend van de film Gejaagd door de wind.
trouwreceptie in Hotel Dijjers hadden ze moeten
In alle kranten stonden oproepen voor krijgsge-
afzeggen vanwege de mobilisatie. Sigrid was in
vangenschap voor ‘het dienstplichtig en reserve-
Makassar op Celebes geboren. Jan had met zijn
personeel beneden den rang van officier’ van het
familie op allerlei plaatsen gewoond, van
regiment Jagers en van het eerste regiment Infan-
Rotterdam tot Weert en in Nederlands-Indië,
terie.1 Sinds de eerste algemene bekendmaking in
omdat zijn vader technisch ambtenaar bij Rijkswa-
april, werden tot augustus de verschillende onder-
terstaat was. Jan was werktuigkundig ingenieur.
delen opgeroepen zich te melden: van de Grena-
Sigrid en hij wilden naar Nederlands-Indië
diers, Jagers en Infanterie tot de Koloniale Reserve
vertrekken, wat door het uitbreken van de oorlog
229
Sigrid en Jan Klaversteijn
niet kon. Ze woonden in Den Haag en verhuisden
kennen, een koopman uit Zaberfeld die er al langer
in februari 1943 naar het Merwedeplein, op drie
woonde. Lena en Bernhard trouwden in 1936 en
minuten van Annemie. Ze vonden het daar, door
gingen in de Geulstraat wonen. In 1939 trok Lena’s
alles wat er om hun heen gebeurde, een zware tijd.
vader bij hen in, nadat ook hij uit Duitsland
Op een van de foto’s die Annemie nam, zagen Jan
gevlucht was. Hij werd in maart 1943 opgehaald,
en Sigrid er vrij gespannen uit. Jan was net opge-
naar Westerbork gestuurd en op transport gezet
roepen voor tewerkstelling in Duitsland. Om
naar Sobibor. Lena en Bernhard hadden Sperren
daaraan te ontkomen, zou hij onderduiken in hun
omdat ze bij de Joodse Raad werkten: Bernhard bij
eigen huis. Als het nodig was, verstopte hij zich in
de ‘interne dienst’ en Lena als naaister.2 Sperren
een schuilplaats onder de vloer. Wilden ze een foto
waren echter maar tijdelijk geldig.
laten maken om een herinnering te hebben als het
De overbuurman in de Geulstraat, Louis Drijfhout,
mis ging? Zover kwam het niet. Ze bleven in
probeerde vergeefs de familie Herbst te overtuigen
Amsterdam en in maart 1944 werd hun eerste kind
om onder te duiken. Hij had een expeditiebedrijf
geboren. Een maand na de bevrijding, vertrokken
en dacht via zijn zakelijke contacten in het hele
ze weer naar Den Haag. Daar kregen Jan en Sigrid
land wel een onderduikadres voor Eefje te kunnen
nog twee zoons. Met hen zouden ze nooit over de
vinden. En vast ook voor de ouders. Lena en Bern-
oorlogstijd of hun leven in Amsterdam spreken.
hard overwogen nu inderdaad om Eefje te laten onderduiken. Waren ze daarom bij Annemie? Ze
Daarna kwam Elly Friedberg bij Annemie die
besloten toch om als gezin toch bij elkaar te
opschreef: ‘Friedmann’. Annemie had een maand
blijven. Zoals zovelen, dachten ze dat een werk-
eerder al foto’s genomen van Elly met haar zoon,
kamp in Duitsland wel zwaar zou zijn, maar dat ze
dochter en een vriendinnetje. Deze keer kwam ze
het wel zouden overleven. Begin september
alleen. Ze droeg ze een kettinkje met een kruis. Ze
vervielen hun Sperren.
was niet de enige die op die manier wilde laten
In de ochtend van zondag 5 september 1943
zien dat zij christelijk was en niet Joods.
zouden Eefje, Lena en Bernhard Herbst worden opgehaald. Louis’ vrouw Anna Drijfhout had
Eefje Herbst was Annemies derde klant op 2 juni.
zaterdag nog geholpen met inpakken en extra eten
Ze was met haar moeder Lena Herbst-Wolff uit de
meegegeven. Via de Hollandse Schouwburg werd
Geulstraat komen lopen. Ze betaalden negen
de familie Herbst naar Westerbork gestuurd. Twee
gulden voor meerdere foto’s. De zesjarige Eefje
dagen later werden ze gedrieën op de trein gezet
droeg een broche met een roeispaan en een
met bijna duizend mannen, vrouwen en kinderen.
ankertje, het soort bijouterieën waarin haar vader
Op weg vanuit Westerbork zag Bernhard Herbst
handelde. Voor enkele foto’s deed Eefje een gestipt
kans om een briefkaart uit de trein te gooien die
sjaaltje dat Annemie vaker aan haar klanten
werd gevonden en verstuurd. ‘We maken het rede-
uitleende over haar haar. Eefje heette officieel Eva
lijk goed en we zijn onderweg naar Auschwitz,
Amalie, haar tweede naam dankte ze aan een oma
jullie horen nog van ons,’ schreef hij. Eefje en haar
die ze nooit gekend had, want Lena’s moeder was
moeder Lena werden op 10 september 1943 in
in 1929 overleden. Vier jaar daarna was Lena in
Auschwitz vermoord, haar vader kwam om in
haar eentje uit haar geboortestad Dortmund
Warschau in december 1943.
vertrokken. In Amsterdam werkte ze als borduur-
Meer dan een halve eeuw later schreef Eefjes over-
ster en naaister. Hier leerde ze Bernhard Herbst
buurjongen Jan Drijfhout zijn herinneringen op.
230
231
Elly Friedberg-Weg
232
Eefje Herbst
Bijna elke dag hadden Eefje en Jan met elkaar
laan en Fritz op de Bernard Zweerskade, in het
gespeeld en vanuit hun huis naar elkaar gezwaaid.
chiquere deel van Amsterdam-Zuid. Lotte was
Ze kenden elkaar hun hele leven. Ook hun ouders
negentien jaar jonger dan Fritz. Ze hadden elkaar
waren met elkaar bevriend geraakt. Toen de
ontmoet in 1936 toen Lotte als patiënte in Fritz’
familie Herbst werd opgehaald, hadden de over-
tandartspraktijk in Berlijn kwam. Beiden waren
buren huilend vanuit hun erker gezwaaid. ‘Het
gescheiden en hadden een zoon uit hun eerdere
moment, dat Eefje met haar ouders naar buiten
huwelijk. Lottes zoon was bij zijn vader; ze hadden
kwam zal ik nooit vergeten. Onder haar arm droeg
geen contact meer. Fritz had de voogdij over zijn
ze een stenen kruik met water en die liet ze vallen.
zoon Peter.
Wij mochten hen niet van nieuw water voorzien.’3
Lotte had vanuit Berlijn naar Zuid-Amerika willen
Na de oorlog kon Jan zijn buurmeisje met haar
emigreren, maar dat was niet gelukt. Fritz had
‘prachtige krullenbol met heel mooie donker
sowieso grote moeite om zijn vertrouwde omge-
bruine ogen’ niet vergeten. Hij ging zelfs naar
ving te verlaten. Zijn drie broers waren eerder naar
Auschwitz, op zoek naar iets van de spullen die
de Verenigde Staten, Zuid-Amerika en Engeland
Eefje had meegenomen uit de Geulstraat, maar
gevlucht. Na de Kristallnacht in november 1938
vond dat niet. Als aandenken had hij alleen een
besloten Lotte en Fritz weg te gegaan. Fritz
foto van zijn vader met aan elke hand een kind, Jan
stuurde zijn zoon naar zijn broer in Engeland. De
die in de lens kijkt en de kleine Eefje die wegkijkt
familie die ze achterlieten, Fritz’ vader en zus en
en moeilijk te zien is. Jan is heel blij met Annemies
Lottes zoon, werden in concentratiekampen
foto’s van Eefje, die hij zo’n zeventig jaar later
vermoord. Fritz’ ex-vrouw kwam ongeveer tegelijk
kreeg.
met Lotte en Fritz naar Amsterdam. In 1942 werd zij weggehaald en vermoord.4
Ten slotte noteerde Annemie op 2 juni de naam
Lotte en Fritz kwamen in Amsterdam veel over de
Pfeffer die werd gebruikt door de 35-jarige Lotte
vloer bij de familie Jacobsthal. Hun dochter Hilde
Kaletta, verloofde van Fritz Pfeffer. De Duitse Lotte
zou zich een maand na Lotte door Annemie laten
en Fritz hadden niet kunnen trouwen omdat zij
fotograferen. Fritz Pfeffer en Walter Jacobsthal
‘Arisch’ was en hij Joods. In Duitsland verboden de
kenden elkaar van een roeivereniging in Berlijn.
Neurenberger rassenwetten sedert september 1935
Lotte haalde Hilde vaak voor de gezelligheid op uit
relaties tussen Joden en niet-Joden. In Nederland
school, omdat Hildes moeder Betty werkte en
waren deze wetten sinds 1942 van kracht, maar in
Lotte niet.5 Ze konden het goed met elkaar vinden.
de jaren vóór de oorlog mochten mensen met een
Via de Jacobsthals kwamen Fritz en Lotte bij Otto
Duits paspoort evenmin ‘gemengd trouwen’ omdat
en Edith Frank, ouders van Margot en Anne, die
Nederland het buurland niet wilde provoceren.
elke zaterdagmiddag hun vrienden ontvingen.
Lotte wilde een foto om aan Fritz te geven, die
Daar leerde Fritz Miep Gies kennen, een mede-
ondergedoken was. Ze had haar haar speciaal laten
werkster van het bedrijf van Otto Frank. Ze kwam
kappen met een dot krulletjes op haar voorhoofd
bij hem als patiënte. Fritz mocht hier niet zelf-
en ze droeg haar favoriete oorbellen. Lotte en Fritz
standig zijn beroep uitoefenen, daarom werkte hij
hadden op het Daniël Willinkplein gewoond, met
in de praktijk van een Nederlandse tandarts in de
uitzicht op de Wolkenkrabber. In de oorlog vonden
Rivierenbuurt.
ze het te gevaarlijk om op hetzelfde adres inge-
Miep Gies hielp Fritz aan zijn onderduikadres bij
schreven te staan: Lotte woonde op de Rivieren-
de Franks in een achterhuis aan de Prinsengracht,
233
234
Lotte Kaletta
235
Regina Sternberg
waar hij op 16 november 1942 aankwam. Fritz
Het is onwaarschijnlijk dat Regina een foto liet
deelde een kamer met Anne Frank. Eenmaal per
maken om naar haar familie te sturen. Regina’s
week kwam Miep bij Lotte Fritz’ dikke brieven
zus en een van broers waren naar Palestina
afgeven en Lottes brieven en pakjes ophalen. Voor
gevlucht. Haar moeder en twee jongere broers
zijn verjaardag op 30 april had Lotte allemaal
waren vanuit Wenen gedeporteerd. Ze hadden in
lekkers en boeken en schrijfpapier gegeven. Lotte
november 1941 een oproep gekregen en waren
kende zijn adres niet en was zo wijs om er niet
bijeengebracht door de SS op het terrein van een
naar te vragen. De onderduikplek werd in
Joodse school. Vijftig kilo bagage mochten ze bij
augustus 1944 ontdekt. Fritz kwam in Westerbork
zich hebben en honderd Reichsmark, welke
terecht in de strafbarak en werd daarna gedepor-
uiteindelijk in beslag genomen werden. Ook de
teerd naar Auschwitz, Sachsenhausen en Neuen-
sleutel van hun appartement in de Rembrandt-
gamme. In december 1944 kwam hij om. Pas eind
strasse moesten ze inleveren en al hun bezit aan
1945 zou Lotte daarvan bericht krijgen, drie jaar
de staat overdragen. Misschien hadden ze dagen
nadat ze Fritz voor het laatst had gezien. Lotte
of weken moeten wachten op het schoolterrein,
kreeg in 1953 toestemming om postuum met hem
tot ze op 3 december 1941 met een transport van
te trouwen. Ze leed erg onder het beeld dat Anne
1001 personen naar Riga werden gestuurd. Drie
Frank van Fritz schetste in haar wereldwijd
dagen zaten ze in de trein. De Joodse bevolking
verspreidde dagboek, van een nurkse oude man
uit Duitsland en Oostenrijk zou naar Minsk
genaamd ‘Dussel’, Duits voor sufferd.
gestuurd worden, maar daar was niet genoeg plek. Ook de getto’s van Riga raakten vol; de
Op 2 juni noteerde Annemie niet dat ze een
mensen op het eerste transport van Duitsland
pasfoto van Regina Sternberg maakte. Regina was
naar Riga, werden dezelfde dag in de nabije
23 jaar oud; in 1938 was ze uit Wenen gekomen
bossen doodgeschoten. De moeder en broers van
om tot ‘Palestina-pionier’ te worden opgeleid in
Regina zaten op een volgend transport en werden
het Joodse Werkdorp Wieringen. Net als Theo
eerst ondergebracht op een stuk land. Begin
Sämann, wiens zus Ilse in mei gefotografeerd was,
december 1941 arriveerden daar vier treinen met
en Günter Schönenberg die in juli door Annemie
bijna vierduizend Joden die in korte tijd vermoord
op de foto gezet zou worden. De meeste bewoners
werden.
van het Werkdorp waren in maart 1941 naar Amsterdam gebracht en daar vrijgelaten. Regina
Op vrijdag 4 juni 1943 was er ’s ochtends en ’s
bleef nog een paar maanden: met een groep van
avonds luchtalarm in Amsterdam geweest. De
zestig mocht ze blijven om de oogst binnen te
voorpagina’s van de kranten stonden die dag vol
halen. In augustus 1941 kwam ze in de Amster-
oproepen: een aantal regimenten moesten zich
damse Rivierenbuurt; eerst verbleef ze bij een oom
melden in Amersfoort, alle mannen geboren in
en tante, daarna dook ze onder. Ze zou worden
1920 moesten zich aanmelden voor de arbeids-
opgepakt bij de razzia van 20 juni 1943. Bijna een
inzet en iedereen moest radio’s inleveren.
6
jaar later werd Regina doorgestuurd naar Theresienstadt, daarna naar Auschwitz en Bergen-
Zaterdag 5 juni kamen Carel en Annie Bolwidt bij
Belsen. Dat kamp zou op 15 april 1945 bevrijd
Annemie. Ze betaalden 24 gulden, het hoogste
worden, maar Regina was te verzwakt. Ze overleed
bedrag van deze maand. Kochten ze meerdere
op 31 mei 1945.
foto’s of maakte Annemie een grote afdruk? Ze
236
maakte een serie foto’s van Carel, toen van Annie
Stadionweg in Amsterdam-Zuid, op een kwar-
en daarna van hen samen. Zo hadden ze een foto
tiertje lopen van Annemie. De jongste van hun vijf
waar ze samen glimlachend op stonden voor hun
kinderen woonde nog thuis.
32-jarig huwelijk tien dagen later. Carel was met
Bij zijn eerste huwelijk had Carel opgegeven dat hij
Annie getrouwd na het overlijden van zijn eerste
kantoorbediende was. Vervolgens was hij make-
vrouw, haar oudere zus Francina, met wie hij twee
laar geworden, commissionair in effecten en
zoons had gekregen. Annie en Carel hadden in
bouwondernemer, zij het niet zonder moeilijke
Amsterdam, Utrecht en Zandvoort gewoond. In
perioden. Weer in Amsterdam, legde Carel zich
Zandvoort was Carel raadslid geweest, directeur
vooral toe op de verhuur en verkoop van apparte-
van de gemeentelijke zee- en zonnebadinrichting
menten. Zijn antipathie tegen het naziregime stak
Zuiderbad, voorzitter van de schaakclub en secre-
Carel niet onder stoelen of banken.7 De vorige
taris van de hockeyclub. Halsoverkop had de
bewoners van hun huis waren de Joodse accoun-
familie Bolwidt moeten vertrekken, toen verschil-
tant Louis Polak en zijn gezin, van wie alleen zijn
lende kustplaatsen op 30 december 1942 geĂŤvacu-
vrouw Esther de concentratiekampen overleefde.
eerd werden. Er moest plek worden gemaakt voor
In 1946 keerde zij terug. De Bolwidts vertrokken
bunkers en spergebied, onderdeel van de Atlantik-
van de Stadionweg. Hoewel hun huis in Zandvoort
wall. Het huis dat Carel en Annie hadden laten
er nog stond, was van hun oude straat zo weinig
bouwen stond vlakbij de kust. Ze kregen drie
over dat ze niet terug wilden en in Bloemendaal
dagen om te vertrekken. Nu woonden ze aan de
gingen wonen.
237
Annie en Carel Bolwidt
Op zondag 6 juni viel hevige regen en liet de zon
Letty’s vriendinnetje Annie nog wel stiekem door de
zich helemaal niet zien. Stella de Levie kwam bij
achterdeur naar binnen sloop.9 Vanuit Westerbork
Annemie met haar kinderen Herman en Letty. Ze
had Maurits één keer verlof gekregen om in
betaalde elf gulden voor foto’s van hen drieën.
Amsterdam zijn medische instrumenten op te gaan
Ontspannen lachend zaten ze naast elkaar. De foto
halen. Stella had toen meteen met het hele gezin
was bedoeld voor haar man en hun vader Maurits
willen onderduiken. Maar Maurits wilde niet. Hij
die over twee weken jarig was. Hij was al bijna een
wist dat tien anderen naar Auschwitz gestuurd
jaar in Westerbork. Op 22 juni 1942 was Maurits ’s
zouden worden, als hij niet terugkwam.
avonds van het Bureau Joodse Zaken naar het Huis
Twee weken nadat ze bij Annemie waren, zouden
van Bewaring gebracht aan de Weteringschans. Hij
Stella, Herman en Letty worden opgepakt bij de
had 59 gulden en 65 en een halve cent op zak en
grote razzia in Amsterdam-Zuid en Oost. Een van de
een stethoscoop. Maurits was huisarts en had zijn
verzamelplaatsen was bij hen voor de deur, op het
praktijk aan huis op het Daniël Willinkplein. Hij
grasveld voor de Wolkenkrabber. Aan het eind van
was thuis opgehaald, omdat iemand had verraden
de dag kwamen ze bij Maurits in Westerbork.
dat Maurits in zijn huisjas, zonder Jodenster, naar
Herman kreeg een baantje als tuinman bij kamp-
buiten was gegaan om zijn auto naar de garage te
commandant Gemmeker. De familie werd op
brengen. Zes maanden zat hij vast in Amsterdam
4 september 1944 met een groot transport naar
voordat hij naar Westerbork werd gestuurd om
Theresienstadt gedeporteerd. Maurits en Herman
daar als arts te werken.
werden enkele weken later naar Auschwitz doorge-
Herman ging naar het Joods Lyceum, aangezien hij
stuurd. Stella en Letty moesten werken in There-
niet meer naar het Vossius Gymnasium mocht.
sienstadt. Letty moest acht uur per dag werken in
Veel les had Herman de laatste tijd niet meer
een fabriek. Ze zag mensen stervend uit de trein uit
gehad. Pas in september 1943 zou de school feite-
Auschwitz komen en maakte zich zorgen over haar
lijk gesloten worden, maar in mei waren de meeste
vader en broer. Stella en Letty werden bevrijd door
leraren opgepakt of ondergedoken. Herman had
het Russische leger. Teruggekeerd in Amsterdam,
een baantje bij de orde- en bagagedienst van de
hoorden ze van een oud-patiënt van Maurits wat er
Expositur: hij moest in de Hollandse Schouwburg
met hem en Herman was gebeurd. Bij de ontruiming
en bij razzia’s en transporten bagage dragen en
van Auschwitz eind 1944, waren de gevangenen op
mensen begeleiden. Zijn zus Letty was twee jaar
dodenmars gestuurd. Maurits en Herman moesten
jonger en in 1942 in de eerste klas van het Joods
drie weken lang lopen. Toen Herman het niet meer
Lyceum. Ze zat in hetzelfde jaar, maar in een
volhield, had zijn vader hem gedragen. Maar
andere klas dan haar achternichtje Julieke de Levie,
Herman werd van zijn rug genomen en voor de ogen
die in april bij Annemie was. Letty kwam van de
van zijn vader doodgeschoten. Maurits bereikte
6de Montessorischool in de Niersstraat waar ze bij
Buchenwald, waar hij door uitputting stierf.10
Anne Frank in de klas had gezeten.
Na de oorlog maakte Stella alsnog haar medicijnen-
Al voor de oorlog had Stella naar Palestina of
studie af en zette de praktijk van Maurits voort.
Amerika willen emigreren, maar Maurits had zijn
Letty ging psychologie studeren in de Verenigde
goedlopende praktijk niet willen achterlaten. Sinds
Staten. Ze woonde in Italië en daarna in Genève. In
mei 1941 mocht hij geen niet-Joodse patiënten
2001 onthulde Letty samen met haar school-
meer behandelen. Vanaf juli 1942 mochten ze ook
vriendin Annie een plaquette met de namen van de
hun niet-Joodse vrienden niet ontvangen, hoewel
omgekomen Joodse leerlingen van de 6de Montes-
8
240
< Letty, Stella en Herman de Levie
sorischool, die sinds 1957 de Anne-Frankschool
Annemies enige klanten op dinsdag 8 juni
heette.
kwamen van de derde etage van de Wolkenkrabber
Op 8 juni berichtten de kranten dat een Engelse
aan het Daniël Willinkplein. Annemie nam enkele
aanval op het Italiaanse eiland Lampedusa was
foto’s van de vriendelijk glimlachende Trui
mislukt. Maar dat was schijn. Sinds eind mei
Ruppert-Ros met haar 23-jarige zoon Flip. Trui
vonden bombardementen plaats op het eiland,
betaalde zeven en een halve gulden. Trui en haar
tweehonderd kilometer ten zuiden van Sicilië, in
man Henk Ruppert waren beiden in Amsterdam
voorbereiding op een amfibische invasie. Op
geboren en getogen en woonden al vijf jaar in de
8 juni bombardeerde de Royal Navy de kust met
Wolkenkrabber. Truis moeder was bij hen inge-
vijf kruisers, acht torpedobootjagers en drie torpe-
trokken. Flip had niet lang geleden zijn studie
doboten. Vervolgens ging op 11 juni Operatie
moeten afbreken omdat hij de loyaliteitsverklaring
Corkscrew van start en namen de Engelsen zonder
niet had willen tekenen. Henk Ruppert was eerst
enige weerstand zowel het eiland Lampedusa als
ambtenaar bij de Gemeente Gasfabrieken geweest,
het noordelijker gelegen Pantelleria in. Volgens
nu was hij makelaar in onroerend goed. Sinds april
Winston Churchill was het enige Britse slachtoffer
echter, was hij als ‘politieke gevangene’ geïnter-
iemand die door een ezel was gebeten. “Het
neerd in Vught. Henk had de gewoonte als hij op
veroveren van een klein eiland, de eerste stap in
vrijdagavond van zijn kantoor naar huis wandelde,
Hitlers Europa”, berichtte de Amerikaanse krant
bij enkele Joodse kennissen het licht aan te doen.
The Evening Independent.
Als orthodoxe Joden mochten zij dat zelf niet. Zou
241
Trui en Flip Ruppert
242
Roosje en Jopie Zomerplaag
die gewoonte – die hij waarschijnlijk volhield toen
Roosje Schrijver was op 1 april 1942 getrouwd met
het al lang verboden was om als niet-Jood bij
Jacob Zomerplaag, 23 jaar oud en werkzaam in de
Joden aan huis te komen – de reden zijn waarom
confectie. Er trouwden toen veel Joodse stellen,
hij gearresteerd en gestraft was?11 In november
omdat het gerucht ging dat gehuwden niet opge-
1943 zou Henk worden ontslagen, omdat hij een
roepen werden voor ‘werkkampen in Polen’ en
longontsteking had opgelopen. Zijn hele leven
mocht je toch opgeroepen worden, dan kon je met
hield hij last van een trauma door verschrikkelijke
zijn tweeën gaan. Roosje en Jacob gingen bij
dingen die hij in Vught meegemaakt had en die hij
Jacobs familie wonen in de Louis Bothastraat in de
nooit aan zijn familie vertelde.
Transvaalbuurt. Jacobs ouders Barend en Sophia hadden vroeger dassen verkocht op de lapjesmarkt
Op woensdag 9 juni waarschuwden de kranten dat
in de Westerstraat. Maar inmiddels waren Barend,
militairen die zich niet meldden voor krijgsgevan-
Sophia en hun kinderen Salomon en Betje al weg.
genschap verantwoording voor de krijgsraad
Barend was in september 1942 naar het Rijkswerk-
zouden moeten afleggen voor militaire ongehoor-
kamp Twilhaar bij Nijverdal gestuurd. Toen niet
zaamheid, ‘waarop volgens het Duitsche militaire
veel later de werkkampen in de noordelijke provin-
strafwetboek de zwaarste straffen staan’. Annemie
cies werden ontruimd, werd ook Barend naar
nam één pasfoto van een oudere vrouw met een
Westerbork gebracht. Een maand later werd hij
Jodenster, maar schreef geen naam op.
naar Auschwitz doorgestuurd. Jacobs zus Betje was confectienaaister en werd met hun moeder
Bij haar volgende klant noteerde Annemie de
Sophia eerst in Kamp Vught tewerkgesteld. Zij
naam ‘Zomerplaag’ zonder adres en met twaalf
zouden in september 1943, een week voor de
gulden aan verdienste.12 Ze fotografeerde Roosje
laatste razzia in Amsterdam, vanuit Vught naar
Zomerplaag-Schrijver met haar zoontje Jopie van
Westerbork gestuurd worden en dezelfde dag op
drie maanden. Zij woonden op een half uur lopen
transport gezet naar Auschwitz.13 Misschien zagen
van Annemie, aan de andere kant van de Amstel in
ze Jacob nog in Westerbork; hij zou in de zomer
de Transvaalbuurt. Roosje was de dochter van
van 1943 worden opgepakt en november gedepor-
caféhouder Isaac Schrijver en Marianna de Jong.
teerd.
Toen Roosje twee jaar oud was, was ze met haar
Toen Roosje van een buurvrouw hoorde dat Jacob
broer Sam door hun ouders meegenomen naar
was opgepakt, besloot ze niet meer naar huis te
Nederlands-Indië. Een paar maanden later waren
gaan. Ze gaf Jopie mee aan mensen die beloofden
moeder en kinderen weer terug: Isaac was in Indië
goed voor hem te zorgen. Hij werd in een zwarte
door een motorongeluk om het leven gekomen.
auto afgeleverd bij Ætske Oenema uit het Friese
Marianna hertrouwde met kapper Jacob Thee-
Gersloot, die gevraagd was met een kinderwagen
boom die zijn zaak aan huis had op het Jonas
klaar te staan. Er werd geen woord gesproken, dus
Daniël Meijerplein. Roosje en Sam woonden
Ætske wist niet hoe het kind heette. Ze noemde
voortaan bij hun tante Kaatje Snoek, de twintig
hem Hennie. Ondertussen blondeerde Roosje haar
jaar oudere zus van Marianna. Ze was weduwe en
haar en noemde ze zich Rie – een naam die ze ook
haar eerste drie kinderen waren vroeg gestorven,
na de oorlog hield. Ze werkte in de kledingzaak
onder wie een dochter Roosje; haar enige zoon
Keizer in Heerenveen en kwam soms op zondag
was allang uit huis. Sam en Roosje beschouwden
langs in Gersloot. Waarschijnlijk wist alleen Ætske
Kaatje als hun moeder.
dat zij de moeder was van Jopie alias Hennie, die
243
nu leerde praten in het Fries. Na de bevrijding
triciteitsbedrijf. Dienie werkte sinds 1940 bij de
werd Jopie op een vrachtauto gezet om naar zijn
Sectie Confectie van het Rijksbureau voor Wol en
moeder in Amsterdam te worden gebracht. Bij het
Lompen. Dit was onderdeel van een groeiende
afscheid schreeuwde Jopie het uit. Een mevrouw
bureaucratische organisatie die in 1939 opgezet
die erbij stond, zei tegen Ætske: ‘Wat hebt u goed
om te voorkomen dat de oorlogsomstandigheden
werk gedaan.’14
zouden leiden tot prijsstijgingen en economische
Rie hoorde in de loop van de tijd dat haar man,
chaos. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hier
familie en schoonfamilie waren vermoord. Ze vond
ervaring mee opgedaan. Nu moesten twintig Rijks-
steun bij Ben Schuitevoerder, ook een geboren en
bureaus, op verschillende terreinen, de dreigende
getogen Joodse Amsterdammer. Ben en Rie
schaarste in productie en consumptie reguleren.
trouwden op haar verjaardag in augustus 1946.
Dienie lachte vriendelijk terwijl Annemie haar van
Ben en zijn broer Ies hadden de concentratie-
alle kanten fotografeerde. Ze betaalde zeven
kampen overleefd. Ies emigreerde in 1953 naar
gulden vijftig. In 1947 zou Dienie trouwen met
Californië. Rie en Ben kregen een dochter en
Willy van der Heijden. Hun trouwfoto lieten ze
woonden nog een aantal jaren in Amsterdam-
maken bij de chique Studio Merkelbach aan het
Oost, waar Ben een slagerij had. Ze besloten ook te
Leidseplein. Dienie raakte erg geïnteresseerd in
emigreren; op de boot naar de Verenigde Staten
fotografie: eerst had ze een boxcamera, in de jaren
vierde hun dochter Kary haar elfde verjaardag.15
vijftig begon ze met kleinbeeldfotografie.
Bens broer had de naam Scott aangenomen en Ben en Rie volgden zijn voorbeeld. Kary woont in
Zondag 13 juni was een zonnige Eerste Pinker-
de Verenigde Staten en heeft nog steeds contact
sterdag. ’s Ochtends en ’s middags ging het lucht-
met de kleindochter van Ætske Oenema bij wie
alarm af, zoals de afgelopen dagen ook het geval
haar halfbroer Jopie ondergedoken was. Zijn onder-
was geweest. Amerikaanse en Britse bommenwer-
duikouders waren voor Kary de grootouders die ze
pers vlogen over met als doelwit de Duitse steden
zelf niet had. Ze vertelt dat Annemies foto van haar
Düsseldorf, Münster, Bochum, Bremen en
moeder met Jopie in haar armen bij Rie en Ben
Wilhelmshaven. Volgens krantenberichten van de
altijd ingelijst in de woonkamer heeft gestaan.
Duitse Wehrmacht die na het Pinksterweekend zouden verschijnen, werden 46 geallieerde vlieg-
Op donderdag 10 juni had Annemie één klant: de
tuigen neergeschoten. Het grote nieuws was echter
twintigjarige Dienie Waldram. Annemie noteerde
dat de geallieerden de Italiaanse eilanden Pantel-
als adres ‘Tooropkade 50-II’, zoals de Jozef Israëls-
leria en Lampedusa veroverden. Annemie noteerde
kade sedert 1942 heette. Een aantal parken en
op deze zondag de naam van een klant, wat uitzon-
straten die hun naam dankten aan Joden, leden
derlijk was. Ze schreef op: ‘Rischen, Deurloostraat
van het Koninklijk Huis of aan sociaaldemocraten
7,’ en geen bedrag. Er woonde niemand met die
waren door de Duitsers hernoemd: de Sarpha-
naam op dat adres. Annemie nam een serie foto’s
tistraat tot Muiderschans, het Beatrixpark tot
van een vrouw, die een bril droeg en een gehaakt
Diepenbrockpark en de Wibautstraat tot Weesper-
kraagje op haar blouse. Was het iemand met wie
poortstraat. Dienie woonde sinds haar zesde jaar
Annemie bevriend was en fotografeerde ze inder-
op hetzelfde adres, met haar ouders Pieter en
daad op zondag?
Christina Waldram en haar zusje Olga. Haar vader
In de kranten van 16 juni werden de arbeids-
was storingsmonteur bij het Gemeentelijke Elek-
krachten van negentien en twintig jaar opge-
244
245
Dienie Waldram
246
Onbekend
247
Onbekend
roepen, behalve zij die werkten in de industrie,
mogelijk hun dochter achterna. Ze drukten Eric op
voedselvoorziening en landbouw. De mannen van
het hart om hetzelfde te doen toen ze in 1939 een
1922 en eerder werden gewaarschuwd zich voor te
aantal maanden in Amsterdam verbleven voor ze
bereiden: ze konden worden opgeroepen als de
de boot naar Amerika namen. Maar Eric kreeg
Duitse bezetter dat nodig achtte, ‘naar rato van het
geen visum. Hij kreeg evenmin een werkvergun-
voor rekening van het Nederlandsche volk
ning als werknemer, maar kon wel zijn eigen fiet-
komende aandeel aan de behoefte, die de Europee-
senwinkel openen op de Zeilstraat. In 1941 kwam
sche oorlogseconomie aan werkkrachten heeft’.
de zaak in handen van een Verwalter. Daarna kwam Eric net als Marga en haar familie in
Op woensdag 16 juni kwam Marga Haas-Schlam
dienst van het textielbedrijf van Max Basz op de
bij Annemie. Annemie had in maart pasfoto’s
Keizersgracht. Doordat het bedrijf Duitse uniform-
genomen van Marga’s moeder en zusje. Van
kleding maakte, was het een onmisbaar deel van
Marga maakte ze nu portretfoto’s, eerst in een
de Duitse oorlogsindustrie en kregen de werkne-
nette bloemetjesjurk, daarna in een kanten doek
mers een Sperre. Ook hier was een Verwalter
met ontblote schouders, uitgelicht door een spot-
aangesteld, maar die deed zijn best om de familie
light. Marga betaalde vier gulden. Ze was in juli
Schlamm te helpen. De familieleden hadden
1942 getrouwd met Eric Haas, net als zij een
vergunningen om met de tram naar hun werk te
Duits-Joodse vluchteling. Marga had Eric ontmoet
gaan en om van zeven uur ’s ochtends tot zeven
op een bruiloft, waar zij de bruid kende en hij de
uur ’s avonds op straat te zijn. Eric werkte als
bruidegom. Hun huwelijksvoltrekking vond plaats
bontwerker, Marga als bontmachinenaaister.
in de Hollandse Schouwburg, want Joden mochten
Vier dagen nadat Marga bij Annemie was, zou de
niet meer op het stadhuis trouwen. Op de stoep
familie Schlamm worden opgepakt bij de grote
van de schouwburg gingen Marga en Eric op de
razzia. Marga’s vader mocht al snel naar huis
foto met hun familie en achter hen hing een
vanwege zijn belang voor het bedrijf en ook
aanplakbiljet van ‘Wiegelied, blijspel in drie
Marga’s moeder en zus werden na twee weken in
bedrijven’ van het Joodse Kleinkunst-ensemble,
Westerbork vrijgelaten. Marga en Eric echter
het laatste stuk dat er gespeeld werd. Daarna
werden naar Vught doorgestuurd. Marga smok-
werden in de schouwburg opgepakte Joden verza-
kelde een strijkijzer mee om de kreukels uit ‘zowel
meld voor transport naar Westerbork. Marga en
haar kleren als haar moraal’ glad te trekken.16 Ook
Eric hadden ook een Joodse huwelijksceremonie
in Vught werkten ze voor het bedrijf van Basz, dat
en namen daarna foto’s in trouwkleding bij hen
daar een deel van het werk uitbesteedde. Een
thuis. Eric trok in bij Marga en haar ouders op
werknemer kwam in Vught om materiaal te
Noorder Amstellaan 127.
brengen en producten op te halen. Via hem gaf de
In 1935 was Eric in zijn eentje uit Offenbach
familie in Amsterdam wat eten mee voor Marga en
gekomen. Hij werkte als leerling-fietsenmaker in
kregen ze briefjes terug. Op 28 september kreeg de
de grote fietsenzaak Sportex op de Dam van zijn
familie Schlamm een oproep en de volgende dag
oom Max Manko. Zijn enige zus vertrok naar de
werden ze opnieuw bij een razzia opgehaald. Ze
Verenigde Staten. Tijdens de Kristallnacht werden
kwamen met zijn vijven in Bergen-Belsen terecht.
zijn vader en oom opgepakt. Een SS-er, onder wie
Door zijn kennis van techniek en fietsenmakerij,
Erics vader in de Eerste Wereldoorlog had gediend,
was Eric van belang voor de kampleiding en werd
liet hen vrij. Daarna wilden zijn ouders zo snel
hij relatief goed behandeld.17 Met een uitwisseling
249
Marga Haas-Schlamm
COLOFON
De publicatie van dit boek werd mogelijk gemaakt door
Tekst Tamara Becker en An Huitzing
Ars Donandi – Friedberg & Mahn advocaten Vereniging Nazaten Wilkens
Fotografie Annemie Wolff Ontwerp LevievanderMeer www.levievandermeer.nl Druk Wilco Art Books Uitgave Lecturis www.lecturis.nl © 2017 de auteurs © 2017 foto’s Monica Kaltenschnee Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. ISBN 978-94-6226-211-9 NUR 686 Foto omslag voorzijde: Isabel Wachenheimer Deze uitgave verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling Uit de vergetelheid. De herontdekte fotografie van Annemie en Helmuth Wolff in het Nationaal Holocaust Museum, Amsterdam van 27.03 tm 03.09.2017. Bij Lecturis verscheen tevens de gelijknamige publicatie door Simon B. Kool (ISBN 978-94-6226-212-6)
Mark Biedermann Jan des Bouvrie Alexandra en Paul Broches Jonah Dekking-Knap Barry Hay Paul Hellmann Pauline Houwink Peter en Lily Kahn Joachim Knap Marina van Koten-Hertogs Irene Lebram Micha en Felien Neuhaus Amnon Rafalowicz Ilan Roos Berdi en Leon Vieyra En enkele andere particulieren