Op de foto in oorlogstijd

Op de foto in oorlogstijd Studio Wolff, 1943 Tamara Becker & An Huitzing

Op de foto in oorlogstijd

Op de foto in oorlogstijd Studio Wolff, 1943 Tamara Becker & An Huitzing

10

Januari 1943

20

Februari 1943

50

Maart 1943

104

April 1943

146

Mei 1943

228

Juni 1943

274

Juli 1943

334

Augustus 1943

390

September 1943

442

Verantwoording

446

Register

Terwijl in het diepste geheim in Casablanca

Harrold en Fokje waren getrouwd in oktober 1941.

premier Churchill, president Roosevelt en de gene-

Harrold was 29 jaar en studeerde nog, Fokje was

raals De Gaulle en Giraud praatten over de herove-

25 en werkte. Dat zij ‘gemengd’ gehuwd waren,

ring van Europa op Hitler, regende het pijpen-

zou in de komende jaren van groot belang blijken

stelen in de Jekerstraat in Amsterdam waar

te zijn. Dagelijks werden anti-Joodse maatregelen

Annemie Wolff-Koller aanbelde op nummer twee.

afgekondigd. Harrolds Joodse ouders Mozes en

Het was donderdag 14 januari 1943. Annemie

Roosje Ferro zouden in april 1943 zelfmoord

klom de twee trappen op naar de woning van de

plegen door gasverstikking. Ze wilden niet naar

Joodse Harrold Ferro en zijn witblonde vrouw

Polen gestuurd worden. Harrold was degene die

Fokje. Ze was gevraagd om foto’s te komen maken

hen vond; zijn broer Fred was al ondergedoken.

van hun zoontje Robert. Hij keek haar tussen de

Het was onduidelijk hoe lang een gemengd huwe-

spijlen van zijn box vrolijk en scheel aan. In

lijk bescherming zou bieden. Net als andere

september zou ze met Robert en Harrold buiten-

gemengd gehuwde mannen, moest Harrold

foto’s gaan maken op het landje waar later de RAI

verplicht op Schiphol werken om dat onklaar te

gebouwd zou worden. Dat werden heel onge-

maken voor geallieerde landingen. Hij moest met

dwongen foto’s: Harrold die Robert hoog in de

een moker puin hakken.

lucht zwaaide en Robert die brullend in zijn

Eind 1943 zou Harrold besluiten om voor de zeker-

blootje op zijn dikke beentjes stond. Maar daar

heid toch onder te duiken. Een paar dagen nadat

was het op 14 januari nog te koud voor.

Annemie in september buitenfoto’s van Harrold en

11

Robert Ferro

Begin mei 1943 was het onrustig in Nederland.

ders en zijn grootvader was directeur geweest van

Op 29 april was afgekondigd dat alle dertigduizend

het Museum Boijmans. Liesbeth, afkomstig uit

Nederlandse militairen als krijgsgevangenen in

Zaandam waar haar vader een kaashandel had,

Duitsland moesten gaan werken. In Twente werd

had haar studie medicijnen afgebroken toen de

als eerste gestaakt en gedemonstreerd. Het gonsde

loyaliteitsverklaring getekend moest worden. Ze

van de geruchten over meer stakingen. De Duitse

was bij de bloedtransfusiedienst gaan werken. Jan

autoriteiten kondigden het politiestandrecht af om

nam deel aan het verzet. Wat hij precies deed, wist

onmiddellijk en hardhandig de onrust te kunnen

Liesbeth niet; soms verdween hij een tijdje.

neerslaan: verdachte personen konden zonder

Achteraf heeft Jan alleen verteld dat hij samen-

proces worden doodgeschoten. Er zouden twee-

werkte met Gerrit van der Veen.

honderd mannen gedood worden als gevolg van de

Jan en Liesbeth zouden anderhalf jaar later

April-Meistakingen. In Amsterdam was het relatief

trouwen, ook al werd Jan gezocht in verband met

rustig, de herinnering aan de gevolgen van de

zijn verzetswerk. Hij vond het een mooie verzets-

Februaristaking van 1941 was nog levend.1 ‘Het is

daad om te trouwen op 31 augustus, de verjaardag

overal rumoerig, je mag niet in groepjes van vijf

van Koningin Wilhelmina. Ze gingen in de Hercu-

met elkaar praten’, schreef Greet van Hinte die bij

lesstraat wonen, waar Jan een vluchtluik maakte.

Annemie om de hoek woonde. Alle mannen

Zo konden de mensen van het gewapend verzet die

tussen achttien en vijfendertig jaar moesten

er vergaderden, ongezien wegkomen. Precies één

gekeurd worden voor tewerkstelling in Duitsland.

jaar na de bevrijding, werd hun zoon geboren.

Veel jonge mannen doken onder. Uiteindelijk

Later kregen Liesbeth en Jan nog een dochter. Over

zouden zo’n achtduizend militairen en vijfhon-

de oorlog spraken ze zelden.

derdduizend van de overige mannen als dwangar-

Liesbeth was blijkbaar tevreden over Annemies

beiders naar Duitsland gaan.

foto’s, want Jan, Liesbeths zusje Han en Cilia

Zo verhardde het Duitse regime in Nederland en

Wilkens, een vriendin van Han, kwamen in

nam de weerstand tegen de bezetting toe. Veel

september bij Annemie.

2

Nederlanders verwachtten al vanaf 1940 dat de oorlog snel afgelopen zou zijn. In mei 1943 leken

Nog een jonge vrouw kwam op haar vrije zaterdag-

de kans écht te keren: Noord-Afrika werd bevrijd

middag bij Annemie Wolff: Betje Roeg. Betje was

en de geallieerden bereidden zich voor om over te

negentien jaar en droeg een zwartfluwelen jurk die

steken naar Italië. Aan het oostfront werden de

haar donkere ogen goed deden uitkomen.

Duitsers teruggedreven door het Russische leger.

Annemie maakt een serie portretfoto’s en rekende

Beide partijen versterkten hun positie.

vijf gulden. Hoewel verkoopster van beroep, was

Het oproepen, weghalen en verraden van Joodse

Betje nu in dienst bij de afdeling Hulp aan vertrek-

inwoners ging onverminderd voort.

kenden van de Joodse Raad. Mensen die een oproep hadden gekregen voor ‘tewerkstelling in

Op zaterdag 1 mei kwam Liesbeth Keg uit de

het Oosten’ konden zich daar melden. De afdeling

Euterpestraat door de regen naar Annemie toe

adviseerde over de bagage die ze moesten

gefietst. Liesbeth wilde haar verloofde Jan Haver-

meenemen en hielp bij het pakken. Voor wie

korn van Rijsewijk een foto cadeau doen voor zijn

zonder iets vertrokken was, werden rugzakken en

veertigste verjaardag. Ze had Jan vijf jaar eerder op

levensmiddelen nagezonden. De medewerkers

vakantie in Tirol ontmoet. Zijn ouders waren schil-

verzamelden en repareerden kleding, schoenen,

147

148

Liesbeth Keg

149

Betje Roeg

rugzakken en broodzakken. Bij razzia’s verzorgden

leed hij in de Hollandse Schouwburg. In 1938 had

ze de mensen die op verzamelplaatsen bijeenge-

Betje nog bij hem op schoot gezeten, toen haar

bracht waren en wachtten op transport naar

nicht van moederszijde trouwde met haar neef van

Westerbork. Voor achterblijvende familieleden

vaderszijde. Betje was bruidsmeisje en haar broer

boden ze hulp in de huishouding.

Max bruidsjonker. Er waren toen twee grote brui-

Betje was vlak voor de oorlog weer in haar geboor-

loften in de familie waarbij ze zich in hun mooie

testad Amsterdam komen wonen, nadat ze jaren-

kleren aan tafel lieten fotograferen. Dat waren

lang met haar ouders en broertjes in Breda en

andere tijden geweest. In het afgelopen jaar was

Utrecht had gewoond. Haar vader had samen met

bijna de helft van Betjes familie weggehaald. Ze

zijn zwager een kledingwinkel op de Nieuwendijk,

waren naar Westerbork gestuurd en daarna ‘naar

met filialen in andere steden. Kortgeleden was de

het Oosten’.

familie Roeg gedwongen verhuisd uit de Rivieren-

Op 20 mei 1943 zouden de voorzitters van de

buurt naar de Transvaalbuurt. Nadat de Joodse

Joodse Raad te horen krijgen van Aus der Fünten,

arbeiders hier waren weggehaald, werden de

de baas van de Zentralstelle für jüdische Auswan-

Joodse bewoners van Amsterdam-Zuid in de vrij-

derung, dat zij de helft van de mensen die voor de

gekomen huizen geplaatst. Ook Betjes grootvader

Raad werkten hun Sperre moesten ontnemen. Ze

Mozes Plotske was naar de Kraaipanstraat

kregen een dag om een lijst met zevenduizend

verhuisd, drie huizen van hen vandaan. Hij werd al

namen in te leveren.3 Slechts duizend van de opge-

snel na zijn verhuizing opgepakt; op 9 mei over-

roepen mensen kwamen zelf opdagen, anderen

150

Onbekend

wachtten af of doken onder. Dat leidde tot de

naar haar moeder. Selma Beekman-Fonteyn wilde

razzia van 26 mei 1943 waarbij duizenden Joden

foto’s als herinnering. Samen met haar man Elias

uit het centrum van Amsterdam bij het Muider-

had ze besloten om hun dochtertje te laten onder-

poortstation werden verzameld. Ook Betjes Sperre

duiken. Ze dachten dat zij, jong en sterk, een

verviel, maar ze meldde zich niet. Volgens het

‘werkkamp’ wel zouden overleven, maar wilden

familieverhaal dook het gezin Roeg onder in de

dat hun kind niet aandoen. Op 27 mei zou Anneke

Lekstraat, maar werden ze verraden. Bij de razzia

naar Hilversum worden gebracht, waar het verzet

van 20 juni werden ze opgepakt en in veewagens

onderdak voor haar had gevonden bij de zussen

naar Westerbork gestuurd. Op 29 juni zaten ze in

Van Moorst, die vanuit hun katholieke geloofs-

de trein naar Sobibor met 2400 anderen. Niemand

overtuiging het kind wilden redden.

van dit transport overleefde: Betje, haar ouders en

Selma en Elias waren gelovig en voerden een

twee broertjes werden op 2 juli 1943 vermoord.

koosjere huishouding. Elias’ vader werkte als bode bij de hoofdsynagoge van Amsterdam en zijn

Begin mei fotografeerde Annemie een man met

jongste broer was chazan, voorzanger, in Leeu-

een Jodenster op zijn jasje en een vrouw. Ze had

warden. Met zijn andere broer Emanuel was Elias

maar één foto per persoon nodig om een goede

in het begin van het jaar een bedrijf aan huis

pasfoto te maken. Annemie fotografeerde ook een

begonnen in de Kuinderstraat, waar men op

jonge vrouw van wie ze niets noteerde, maar van

bestelling geweven naamlint kon kopen. Dat liep

haar maakte ze geen pasfoto’s.

goed omdat mensen op aanraden van de Joodse Raad hun kleding markeerden voor ze op transport

Dinsdag 4 mei 1943 was een frisse zonnige dag,

gingen. Van april tot juni adverteerden de broers

mooi genoeg om een wandeling met Berdi te

Beekman in Het Joodsche Weekblad, maar of aan de

maken, noteerden de onderduikmoeders in het

bestellingen van juni kon worden voldaan was

dagboek dat zij voor haar bijhielden. Het nieuws

twijfelachtig. Elias en Selma zouden opgepakt

over de stakingen verspreidde zich: in het Noorden

worden bij de grote razzia in Amsterdam-Zuid en

van het land werd er hard tegen opgetreden. De

Oost van 20 juni.

kranten meldden de namen van de enkele tien-

Na de oorlog bleken Annekes ouders op 9 juli 1943

tallen jonge mannen die direct doodgeschoten

in Sobibor vermoord te zijn. Bijna niemand van

waren nadat doodvonnissen waren uitgesproken.

hun families kwamen terug. Anneke bleef bij de

In Amsterdam werd een man geëxecuteerd, omdat

zussen Van Moorst. Ze werd het middelpunt van

hij opriep tot staken. Nu werden ook alle manne-

juridische strijd tussen een Joodse organisatie en

lijke studenten die de loyaliteitsverklaring van

haar pleegmoeders, die werden geholpen door de

maart niet getekend hadden, opgeroepen voor de

Rooms-Katholieke Kerk. Het was een veel

Arbeitseinsatz. Ze moesten zich op 6 mei melden.

besproken onderwerp in de Nederlandse pers: moest Anneke blijven bij degenen die haar, katho-

Op 4 mei fotografeerde Annemie een meisje van

liek, hadden opgevoed of moest ze worden opge-

twee dat Anneke Beekman heette. Annemie had

voed in het geloof van haar ouders? Met haar

haar op een krukje gezet en nam een hele serie

pleegmoeder bleef Anneke verborgen in een

foto’s. Het geruite speelgoedhondje was weer een

klooster, tot ze in 1961 op haar 21ste opdook uit

succes: de knuffel tegen zich aan drukkend zat

Frankrijk. Anneke gaf een televisie-interview,

Anneke even stil. Anneke keek langs de camera

waarbij ze als rustige jonge vrouw met een vriende-

151

152

Anneke Beekman

lijk gezicht na jaren van felle discussie het gevoel

verwoed amateurfotograaf geweest, maar in de

opriep: ‘Waar maakten we ons eigenlijk zo druk

oorlog kon hij waarschijnlijk geen filmrolletjes

over, het is toch goed gekomen met dat meisje?’.

meer krijgen. Gerben herinnert zich dat de foto’s

Vier jaar daarna trouwde Anneke met een

gemaakt werden: ‘Mijn moeder zag er heel mooi

Fransman en ging ze in Frankrijk wonen. Ze

uit die dag, ze had zich opgemaakt en mooie

vermeed alle publiciteit, maar gaf een interview in

kleren aangetrokken.’ Annemie nam een klassiek

het NIW naar aanleiding van haar vijftigste

familieportret: de ouders naast elkaar, Anne bij

verjaardag. Anneke vertelde dat ze veel waardering

Joke op schoot en Gerben staand tussen zijn

had voor haar pleegmoeders, dat ze een gelukkige

ouders. Ze moest heel wat opnamen maken

jeugd had gehad en dat blij was dat het contact

voordat ieder er leuk op stond en de kinderen

met haar Joodse familie was hersteld.

allebei stilstonden. Annemie maakte ook opnamen

4

van alleen Joke met de kinderen. Ze betaalden Op 4 mei fotografeerde Annemie vervolgens het

zeven gulden vijftig.

gezin Hellinga: Wytze en Joke met hun kinderen

In juni zou Annemie een serie portretfoto’s van

Gerben van vijf en Anne van één. Joke was een zus

Joke maken en daarna buitenfoto’s van Joke met

van Nellie Barth-Riemens die in veertien dagen

Gerben en Anne op een grasveld. Aan het eind van

eerder haar dochtertje Marianne had laten fotogra-

de fotosessie gingen ze een ijsje eten, mogelijk op

feren. De Hellinga’s kwamen lopen van de Rivie-

het terras van het Apollohotel. Anne herkent het

renlaan. Wytze was leraar Nederlands en een

grasveld, dat was het landje waar nu de RAI staat,

153

Anne, Joke, Gerben en Wytze Hellinga

op steenworp afstand van haar ouderlijk huis. Joke

Rivierenbuurt te wonen. Alida en Piet waren gelo-

Hellinga betaalde in juni veertien gulden vijftig.

vige christenen die graag kinderen hadden willen

Kort na het maken van die foto’s vertrokken de

hebben. Toen Piets schoonzus een half jaar eerder

Hellinga’s uit Amsterdam. Wytze was officier,

gevraagd had of zij voor een Joods meisje wilden

maar had zich in 1941 niet gemeld voor krijgsge-

zorgen, hadden ze meteen ja gezegd. Mia was de

vangenschap. Toen er opnieuw sprake was van

dochter van Louis en Marie Premseler-Logcher,

krijgsgevangenschap en dwangarbeid, verborg de

geboren tien dagen na het begin van de oorlog.

familie Hellinga zich op de Veluwe, in een huisje

Louis was een Amsterdamse reclame- en letter-

met een rieten dak. In de zomermaanden kwam

schilder; Marie kwam uit Den Haag, maar woonde

hun nichtje Annelies Barth bij hen logeren. Ze had

al lang met haar familie in Amsterdam. Ze hielden

tuberculose opgelopen en in die tijd was rusten in

van moderne en mooie dingen en hadden zelfs een

de buitenlucht een van de weinige therapieën

filmcamera. Louis en Marie waren in de Borssen-

daartegen. Gezonde buitenlucht was er genoeg op

burgstraat in de Rivierenbuurt gaan wonen,

de heide. De kippen van een naburige boerderij

dichtbij Louis’ ouders, zus en broer. Zijn broer

waren het voornaamste gezelschap, zegt Anne.

Max was zanger bij de groep Vocal Kings die inter-

Soms werd er wel geschoten rond de spoorlijn

nationale successen boekte.5 Louis’ familie was

waar ze op uitkeken en op een dag stortte er een

erg hecht, net als die van Marie. Haar ouders, zus

vliegtuig neer. Ze hadden last van de spanning van

en zwager woonden in de Niersstraat.

de oorlogsomstandigheden en van de eenzaam-

Louis’ vader was in april 1942 overleden. Zijn

heid.

moeder had Louis nog gefilmd op Mia’s tweede

Toen er een tank door het bos kwam en vlak voor

verjaardag, maar ze was een paar maanden later

het huisje stopte, zwaaide Wytze met een witte

weggehaald. In diezelfde tijd kregen Louis en zijn

vlag en riep zijn gezin toe op de grond te gaan

broer oproepen voor ‘arbeidsverruiming’ in Neder-

liggen. Het waren de Engelsen: het gezin Hellinga

land. Zij moesten grondwerk doen in het Amster-

was bevrijd. Met de soldaten in een kring zittend,

damse Bosplan. Max had geruchten over een

aten ze chocola. Een maand later kregen Joke en

razzia gehoord en meldde zich ziek op 3 oktober

Wytze een derde kind, een meisje. Ze gingen terug

1942. Louis werd die dag opgepakt en op de trein

naar de Rivierenlaan. Wytze werd hoogleraar in de

naar Westerbork gezet. Marie verwachtte toen hun

taalkunde aan de Gemeentelijke Universiteit.

tweede kind. Ze werd aangesproken door haar

Gerben, die op de Veluwe van zijn vader les had

overbuurvrouw die haar voorzichtig liet weten dat

gekregen terwijl ze over de hei wandelden, ging

zij voor Mia een vertrouwd adres wist, bij haar

weer naar school. Hij zou schrijver worden.

broer Piet Meeboer en zijn vrouw Alida. Marie en Alida spraken af dat als Marie de oorlog niet zou

Woensdag 5 mei 1943 was opnieuw een zonnige

overleven, haar tweede kind ook door de Meeboers

dag, een paar graden warmer dan de dag ervoor.

zou worden opgenomen, zodat de kinderen in elk

Alida Meeboer liep met Mia, een peuter met

geval bij elkaar zouden zijn.6

donkere krullen, uit de Bernissestraat naar de

Maries zoon Nick werd op 8 november 1942

Noorder Amstellaan. Haar man Piet werkte in de

geboren. Enige maanden later besloot Marie om

kabelfabriek HAKA in Amsterdam-Noord; hij

onder te duiken bij haar familie die zich in de

moest ver fietsen naar zijn werk, maar had dat

Niersstraat op zolder verborgen hield. Nick werd

ervoor over om in een comfortabele woning in de

door het verzet in Arnhem ondergebracht.7 Piet

154

155

Mia Premseler

156

Onbekend

157

Onbekend

haalde Mia op. In de maanden daarna voorzag hij

was zestien en vroeg hem voor het eerst: ‘Maar

de ondergedoken familie Logcher van eten.

wat ben ik dan van u?’, waarna hij kort over haar

Vermoedelijk bracht hij hen ook Annemies foto’s

Joodse familie vertelde. Later ging Mia zich meer

van Mia. Ze zouden in september worden ontdekt.

voor haar Joodse achtergrond interesseren. Ze ging

Men was erachter gekomen dat het appartement in

aan de slag als vrijwilligster in het bejaardenhuis

de Niersstraat leeg stond, waarna de firma Puls op

Beth Shalom, waar ze op de eerste dag een oude

last van de Duitsers het huis kwam leeghalen en

achternicht ontmoette die altijd had gedacht dat

de onderduikers op zolder vond. Ze werden op 23

Mia en Hans met hun moeder omgekomen waren.

september 1943 in Westerbork in de strafbarak

In 1973 kregen zij van een onbekende nicht het

opgesloten. Strafgevallen werden op het eerstvol-

filmpje dat hun vader gemaakt had op Mia’s

gende transport gezet; dat ging op 19 oktober naar

tweede verjaardag. Voor het eerst zagen zij beelden

Auschwitz. Louis was drie maanden eerder uit

van hun ouders en grootmoeder.9 Mia zag zichzelf

Westerbork doorgestuurd naar Sobibor. De enige

bij haar vader op schoot, met eenzelfde soort jurkje

van hun families die de oorlog overleefde, was

als ze droeg voor de foto’s die Annemie Wolff in

Louis’ broer Max die gemengd gehuwd was.

mei 1943 had gemaakt en die haar pleegmoeder

Piet en Alida Meeboer konden niet onopgemerkt

altijd bewaard had.

een driejarig donker meisje in huis nemen. Piet besloot om met vrienden van zijn verzetsknok-

Op woensdag 5 mei schreef Annemie in haar

ploeg op bezoek te gaan bij de bovenbuurman die

kasboek: ‘Jonker, Kasteel Amerongen, f 1,50’ en

NSB-er was: ‘Als dit kind iets overkomt, weten we

‘Rijke, f 4,-.’ Het is niet bekend wie ze met deze

je te vinden’, was de mededeling. Mia werd niet

twee geheimzinnige regels bedoelde; ze maakte

verraden. Haar ouders kwamen na de bevrijding

foto’s van twee mannen en daarna van een moeder

niet terug, maar haar broertje wel. ‘Ik zag een baby

en dochter met een Jodenster op hun kleding.

in een kinderwagen voor me, maar in plaats

Vervolgens noteerde Annemie ’Friedmann’. Ze

daarvan kwam een bang jongetje dat een speel-

bedoelde de familie Friedberg van wie ze eerst een

goedhondje voorttrok’, weet Mia nog. Piet en Alida

groepsfoto maakte. Daarna maakte foto’s ze van

voedden Mia en Nick, voortaan Hans genoemd, op

ieder apart: Elly Friedberg-Weg, haar zoon Rudolf

alsof het hun eigen kinderen waren, maar

van achttien, haar dochter Arnita van dertien en

vertelden hen wel dat ze aangenomen waren. Hun

een onbekend meisje dat op de groepsfoto haar

oom Max verloor in 1946 een rechtszaak over de

armen om de schouders van Elly en Arnita

voogdij. Daarna hadden ze alleen nog contact met

geslagen had. Deze foto’s wilde Elly naar haar man

hun oudoom die als toeziend voogd was benoemd.

Benno sturen, die eind 1942 was opgepakt en in

Voor Mia was hij ‘Opa Logger’ met wie ze eens per

Kamp Vught opgesloten. Elly betaalde vier gulden

week op stap ging. Bang dat ze de kinderen zou

vijftig.

verliezen, was Alida niet zo op het contact gesteld.

Elly was van Poolse afkomst en had Benno in

De oudoom vond dat Piet en Alida de kinderen te

Duitsland ontmoet. Benno was in Rotterdam

‘christelijk’ opvoedden.

geboren; zijn ouders Jossel en Olga kwamen uit

In 1956 kreeg Nederland een Adoptiewet en

Letland en Rusland en woonden sinds 1896 in

werden Mia en Hans officieel geadopteerd, zodat

Rotterdam, waar Jossel graancontroleur was. In

Meeboer hun achternaam werd. Opa Logger vond

1924 was de familie Friedberg genaturaliseerd. Op

dat Mia daarmee haar ouders verloochende. Mia

zijn vijftiende was Benno naar Duitsland gegaan

8

158

om zijn school af te maken en daarna medicijnen

later werkte hij als arts namens de Joodse Raad bij

te studeren. Toen hij met Elly trouwde, werkte hij

de Zentralstelle für jüdische Auswanderung in de

in een ziekenhuis in Berlijn. Daar werd Rudolf

voormalige Christelijke HBS aan het Adama van

geboren en Arnita in Koblenz, waar Benno huis-

Scheltemaplein. De Zentralstelle maakte onderdeel

arts werd. Toen Hitler aan de macht kwam, keerde

uit van de machinerie om Joden naar ‘werkkampen

Benno terug naar zijn geboorteland. Zijn diploma’s

in het Oosten’ te sturen, al werkte de organisatie

werden echter niet erkend en hij moest weer gaan

in het begin nog mee aan emigratie van mensen

studeren, financieel gesteund door zijn ouders. In

die visa bemachtigd hadden. Als arts moest hij

1940 deed hij opnieuw artsexamen en vestigde hij

daar mensen keuren. Benno probeerde – net als

zich als huisarts in Scheveningen, waar zijn ouders

zijn collega Bert de Vries Robles – zoveel mogelijk

inmiddels waren gaan wonen. In 1941 meldde

mensen ongeschikt voor werkkampen te verklaren

Benno in de Haagsche Courant dat zijn praktijk

en uitstel te geven. Daarvan getuigt een brief van

alleen nog voor Joodse patiënten open was.

Juda Groen, arts bij de Centrale Israëlitische

Zoals alle Joden in het kustgebied, moest de

Ziekenverpleging: ‘Mag ik U bij deze gelegenheid

familie Friedberg in mei 1941 naar Amsterdam

hartelijk bedanken voor de wijze, waarop u de

verhuizen. Hun nieuwe adres was een jeugdhuis

familie van mijn patiënte [Mevr. Vigevano] hebt

van de Joodse Raad met veel oud-bewoners van

weten te bevrijden? Ook verder hoor ik van vele

Werkdorp Wieringen.10 Waarschijnlijk moest

zijden zoveel goeds over de wijze, waarop U het

Benno daar een oogje in het zeil houden. Niet veel

moeilijke werk op het Adema van Scheltemaplein

159

Rudolf Friedberg, Elly Friedberg-Weg, een onbekende vriendin en Arnita Friedberg

verricht, dat ik U graag wil zeggen, hoeveel waar-

van Rudolf en Fella hangt een van Annemies foto’s

dering ik voor U heb gekregen.’11 Benno vervalste

van Elly, Rudolf en Arnita met een foto van Benno

vrijstellingsstempels en werd daarbij geholpen

daarin gemonteerd. Deze wordt geflankeerd door

door zijn vader Jossel die inmiddels ook in

gerestaureerde foto’s van Fella’s vermoorde

Amsterdam woonde. Ze werden echter verraden.

familie, die zij heeft bewaard door ze in de kampen

Jossel werd in juli vermoord in Sobibor. Benno

in haar schoenen te dragen.

werd van september tot november 1942 in de strafgevangenis Scheveningen verhoord, daarna werd

Op 8 mei schreef Annemie in haar kasboek:

hij in Kamp Vught opgesloten, waar hij ziek werd.

‘Norden, Noorder Amstellaan 127’. De 33-jarige

Hij stierf eind 1944 in concentratiekamp Birkenau.

Cecilia Norden had rond 28 april al pasfoto’s laten

Elly, Rudolf en Arnita stonden op straat nadat

maken en kwam nu voor portretfoto’s.13 Haar

Benno opgepakt was. Ze kregen onderdak aange-

moeder Elsa kwam uit Koblenz en was in 1904

boden bij Jacob Hollander in de Kromme Mijd-

getrouwd met de Groninger Herman Norden.

rechtstraat, het adres dat zij bij Annemie Wolff

Cecilia en haar oudere broer Carel waren in

opgaven. In juni zou Elly nog een keer foto’s laten

Groningen geboren. Herman had daar een

maken om Benno een hart onder de riem te

meubelfabriek en was actief in de Kamer van

steken. Begin november 1943 werden Elly, Rudolf

Koophandel, het bankwezen en de Vrijzinnig

en Arnita opgepakt; ze droegen geen Jodenster en

Democratische Partij. Tevens was hij lid van de

hadden geen papieren. Ze werden met het voor-

Maatschappij tot nut der Israëlieten in Nederland.

laatste transport uit Westerbork naar Theresien-

In 1916 waren Elsa en Herman gescheiden en

stadt gestuurd. In oktober 1944 werden ze naar

waren Elsa en Cecilia naar Duitsland vertrokken.

Auschwitz gedeporteerd, waar Elly en Arnita bij

Herman hertrouwde en ging in Den Haag wonen,

aankomst vergast werden. Rudolf werd bevrijd in

waar hij directeur van het Arbitragebureau werd.

Buchenwald. Hij had vijf kampen overleefd, maar

In 1941 overleed hij plotseling op 65-jarige leeftijd.

was er slecht aan toe. Voor hem was de terug-

Cecilia’s broer Carel had in de tussentijd in Pales-

komst in Nederland een grote klap. Van zijn

tina gewoond, maar was in 1935 naar Amsterdam

familie vond hij alleen de broer van zijn vader

gekomen als vertegenwoordiger van zijn vaders

terug, die ondergedoken had gezeten. Hij vertrok

meubelfabriek. Carel trouwde in juli 1942 met de

naar Israël waar hij opgeleid werd tot meubel-

Amsterdamse Selly Korper. Een week na hun

maker.

huwelijk werd Carel in Auschwitz vermoord, zijn

Na een aantal jaren keerde Rudolf terug naar

vrouw twee maanden later. Elsa en Cecilia waren

Nederland. Hij trouwde met Fella Fischer uit

in 1941 naar Amsterdam gevlucht. Cecilia werkte

Polen, die ook meerdere concentratiekampen had

bij de afdeling Hulp aan vertrekkenden van de

overleefd. Ze kregen drie kinderen; hun zoon

Joodse Raad. In augustus zouden Cecilia en haar

noemden ze naar Rudolfs vader en een van hun

moeder worden opgepakt. Op 3 september werden

dochters naar zijn zusje Arnita. Rudolf streed lang

beiden in Auschwitz vermoord.

12

samen met zijn oom Rudolf voor de erkenning van zijn vader als verzetsman, maar tevergeefs. Hoewel

Rond 9 mei maakte Annemie foto’s van Rika de

Benno opgepakt was omdat hij zoveel mogelijk

Rosa-Frank, al schreef ze naam noch adres op.14

mensen uitstel verleende, bleef men hem nadragen

Rika was al 23 jaar getrouwd met José de Rosa.

dat hij bij de Zentralstelle gewerkt had. In het huis

Hun oudste zoon Andries was twee jaar geleden

160

161

Waarschijnlijk Cecilia Norden

162

Rika de Rosa-Frank

getrouwd, hun jongste zoon Ben van dertien

‘rassenbiologisch’ onderzoek bijgeleverd, een

woonde bij hen in de Dintelstraat. José’s vader was

medische verklaring en foto’s. Van Ben werd de

Andries de Rosa, een publiek figuur die op veel

van Merkelbach-foto gebruikt, van Rika een foto

terreinen van zich deed spreken: hij was diamant-

die door Merkelbach noch Annemie gemaakt was.

snijder geweest en actief in de letterkunde, muziek

Had Nino Kotting die in de Deurloostraat woonde

en politiek. Hij was goed bevriend met Israël

en Annemies studio vast kende, Rika gestuurd

Querido, wiens boek De Jordaan hij in het Frans

omdat hij uit meerdere foto’s wilde kiezen?

vertaald had, en met diens broer de uitgever

Calmeyer zou in Rika’s voordeel besluiten. Het

Emanuel Querido. José de Rosa was geboren en

zou kunnen dat niet alleen het bewijsmateriaal,

getogen in Parijs, waar zijn ouders jarenlang

maar ook Calmeyers handtekening vervalst is: het

leefden als geëngageerde bohémiens. Rond 1912

bewijs is vrij dun en het besluit wel erg uitvoerig

was de familie naar Amsterdam teruggekeerd.

onderbouwd.17 Zo werd Rika een kwart Joods, Ben

Toen José en Rika trouwden, verwachtte zij een

half-Joods en werd José een zogenaamde ‘bevoor-

kind en moest hij voor de kost zorgen. Hij werd

rechte gemengd gehuwde’. Rika mocht haar Joden-

handelsreiziger in textiel. Ze woonden afwisselend

ster afdoen en Ben mocht de Joodse HBS verlaten

in Den Haag en in Amsterdam. Sinds 1935

voor een niet-Joodse school. José besloot toch

woonden ze in de Rivierenbuurt. José had aan huis

onder te duiken bij hun werkster in de Govert

een agenturenhandel. José, Rika en de kinderen

Flinkstraat in Amsterdam. Dat werd verraden door

waren Joods, maar ongelovig: het socialisme was

een overbuurman. Op 6 juni 1944 werd José in het

hun geloof.

arrestantenboek van de Amsterdamse politie inge-

José’s ouders waren in 1943 opgepakt. In Wester-

schreven. Hij kwam in de strafbarak in Wester-

bork troffen Andries de Rosa en Emanuel Querido

bork. Eddy Mannheim, een schoolvriend van Ben

de schaker Louis Gans. Samen haalden ze herin-

de Rosa, kwam José daar tegen en weet nog dat hij

neringen op aan hun vijftig jaar lange strijd voor de

‘erg flink en positief’ was.18 Met het allerlaatste

ontwikkeling van de Joodse arbeiders en conclu-

transport van 13 september werd José op de trein

deerden: ‘En nu zijn we getuige van hun onder-

naar Bergen-Belsen gezet. Hij stierf op 1 februari

15

gang’. Het was ook hun eigen ondergang: Andries

1945 in Dachau.

en zijn vrouw stierven op 30 april 1943 in de

Rika en Ben overleefden de oorlog. Ben werd

gaskamers van Sobibor. Hun kleinzoon Andries en

onderwijzer. Hij trouwde en kreeg twee dochters.

diens vrouw Vicky zouden twee maanden later

Ben overleed twee jaar na zijn moeder in 1965.

16

hetzelfde lot ondergaan: ze kwamen als strafgeval in Westerbork en werden dezelfde dag doorge-

Daarna maakte Annemie een pasfoto van een

stuurd naar Sobibor.

onbekende vrouw van ongeveer zestig jaar, zonder

Op één foto die Annemie van Rika maakte had ze

haar naam te noteren.

haar jas met ster aan en een zwarte hoed op, op andere droeg ze een trui met een losse kraag.

Op 10 mei 1943 kwam Saskia Moes bij Annemie.

Eerder dit jaar had Rika met haar jongste zoon Ben

Saskia droeg een truitje met een klein geruit

bij de chique Studio Merkelbach foto’s laten

kraagje; haar halflange haar droeg ze los. Ze was

maken. Namens Rika was het advocatenkantoor

bijna 21 en woonde bij haar ouders op de Keizers-

van Nino Kotting bezig in een Calmeyeraanvraag

gracht. Met haar studie bouwkunde in Delft was ze

te betogen dat zij ‘vol-Arisch’ was. Er werd een

gestopt, toen de loyaliteitsverklaring geëist werd.

163

De mannelijke studenten die niet getekend

stander van Groot-Nederlandse beweging en

hadden, werden opgepakt voor werk in Duitsland;

vanuit die overtuiging pro-Duits. Hij was echter zo

voor meisjes gold dat niet. Begin juni zou gepro-

woedend over wat de nazi’s de Joden aandeden,

beerd worden de meisjesstudenten in te zetten in

dat hij in de loop van de oorlog steeds meer anti-

de landbouw en in conservenfabrieken, maar in

Duits werd. Tjardo zou niet volgens de familietra-

mei nog niet.19 Nu hield Saskia zich met verzets-

ditie dominee of advocaat worden, maar stuurman

werk bezig, net als veel van haar vrienden en haar

op de grote vaart. Hij voer graag op Indië waar zijn

oudste zus Lucia. Saskia was koerierster. Haar

moeder geboren was. Maar zover was het nog niet

ouders vonden het goed, op voorwaarde dat zij er

in 1943. Annemie maakte een serie foto’s met

niets van wisten. Haar vader Christiaan was een

Tjardo in verschillende houdingen, van serieus tot

werkbouwkundig ingenieur uit Amsterdam die in

lachend. Een van de foto’s was als pasfoto te

1933 met pensioen was gegaan, omdat hij zijn

gebruiken. Hij betaalde f 7,50.

plaats wilde afstaan aan de jongere generatie. Haar moeder was een dochter van de schilder Jan Veth.

Op woensdag 12 mei gaf generaal Von Arnim,

In 1948 zou Saskia trouwen met Willem Verloop.

opperbevelhebber van de Duitse en Italiaanse

Ze gingen in Den Haag wonen en kregen drie

legereenheden in Afrika, zich in de buurt van

kinderen. Over haar bezigheden tijdens de oorlog

Tunis over aan de geallieerden. In Nederland

heeft Saskia nooit gepraat, wel weet haar dochter

stond in de kranten dat alle mannen geboren in

dat ze een keer door Koningin Wilhelmina op het

1921 zich vrijdag – als eerste lichting – verplicht

Paleis op de Dam werd ontvangen, als dank voor haar werk in de oorlog.

Donderdag 11 mei 1943 was de verjaardag van Anton Mussert, leider van de NSB. De stemming bij de viering, die ‘wegens de tijdsomstandigheden geen uitbundig karakter’ droeg, was allerhartelijkst, aldus het Utrechts Nieuwsblad. Annemies klant op 11 mei was een jongeman met de illustere achternaam Domela Nieuwenhuis. Hij heette Tjardo en was de achterachterneef van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de grondlegger van het socialisme in Nederland. Net als Saskia Moes, was Tjardo 21 jaar oud en was hij met zijn opleiding gestopt omdat hij de loyaliteitsverklaring niet wilde ondertekenen. Tjardo woonde bij zijn ouders in de Amsterdamse binnenstad. Zijn vader Onno was advocaat. Zijn grootvader dominee Jan Domela Nieuwenhuis kwam in 1943 ook in Amsterdam wonen. Vanwege zijn interesse voor zijn Scandinavische voorouders had hij Nyegaard aan zijn dubbele naam toegevoegd. Hij was voor-

164

Onbekend

165

Saskia Moes

166

Tjardo Domela Nieuwenhuis

moesten melden bij de arbeidsbureaus voor

lijst van Joodse bedrijven stond.20 Het was niet

arbeidsinzet in Duitsland. Voor Annemie was 12

gelukt om visa voor de Verenigde Staten te

mei een drukke dag. In haar kasboek noteerde ze

bemachtigen, ondanks dat een neef in Seattle

de namen Neuhaus, Weissendorf, Hagel, Frischauf

borgstond. Siegbert kwam naar Nederland omdat

en Knap. Annemie schreef ‘Weissendorf, Deur-

hij er regelmatig zaken deed voor hun firma, een

loostraat, model’; mogelijk hoorde dat bij de foto’s

handel in leren damestassen die door thuiswerkers

van een donkerharige vrouw en haar hoogblonde

gemaakt werden. Siegbert bleef vanuit Amsterdam

zoontje, die verder onbekend zijn gebleven.

naar Duitsland reizen, totdat hij in 1938 bij het ophalen van tassen in elkaar geslagen werd en

Siegbert en Toni Neuhaus wilden dat Annemie hen

daarna zelf een dagvaarding van de Gestapo kreeg.

met hun zoontje Micha vereeuwigde als gelukkig

In Amsterdam trok Siegbert op met Leo Blumen-

gezinnetje. Ze betaalden tien gulden. Annemie

thal, die op hetzelfde adres woonde en de broer

maakte foto’s van hen alle drie, van moeder en

was van Siegberts goede vriend en werknemer

kind, van de kleine Micha alleen en van Siegbert

Markus. Markus Blumenthal kwam in 1937 in

en Toni samen. Ze glimlachten voor de foto. Een

Amsterdam wonen. Kort daarna richtten de broers

dag eerder was Siegberts broer Justin opgepakt,

Blumenthal samen een eigen firma op. Markus

een week of zes daarvoor diens vrouw en kind.

zou tien dagen na Siegbert en Toni bij Annemie

Siegbert had Frankfurt in 1934 verlaten omdat de

komen voor foto’s.

firma ‘Gebroeders Neuhaus’ op de eerste boycot-

In 1938 klopte Siegberts broer Justin Neuhaus bij

167

Siegbert, Micha en Toni Neuhaus

228

Boven de Golf van Biskaje werd de Ibis op

en het KNIL. De militairen werden vanuit Kamp

1 juni door acht jagers neergeschoten. Eind jaren

Amersfoort doorgestuurd naar de ‘Mannschafts-

dertig hadden Annemie en Helmuth Wolff het

stamm- und Straflagers’, de Stalags, in Duitsland.

glanzende toestel nog op Schiphol gefotografeerd.

Het KLM-vliegtuig was in mei 1940 naar Engeland

Op dinsdag 2 juni maakte Annemie een paar

gevlogen. Geschilderd in de camouflagekleuren

schrijffouten toen ze de namen van haar vier

van de RAF, vloog het met KLM-personeel heen en

klanten opschreef: Pfeffer, Klaversteen, Friedmann

weer tussen Londen en Lissabon. De vier beman-

en Herbst. Als eerste kwamen Jan en Sigrid Klaver-

ningsleden en dertien passagiers kwamen om,

steijn, die samen op de foto gingen. Ze waren in

onder wie de Engelse acteur en regisseur Leslie

april 1940 getrouwd in Den Haag; de geplande

Howard, bekend van de film Gejaagd door de wind.

trouwreceptie in Hotel Dijjers hadden ze moeten

In alle kranten stonden oproepen voor krijgsge-

afzeggen vanwege de mobilisatie. Sigrid was in

vangenschap voor ‘het dienstplichtig en reserve-

Makassar op Celebes geboren. Jan had met zijn

personeel beneden den rang van officier’ van het

familie op allerlei plaatsen gewoond, van

regiment Jagers en van het eerste regiment Infan-

Rotterdam tot Weert en in Nederlands-Indië,

terie.1 Sinds de eerste algemene bekendmaking in

omdat zijn vader technisch ambtenaar bij Rijkswa-

april, werden tot augustus de verschillende onder-

terstaat was. Jan was werktuigkundig ingenieur.

delen opgeroepen zich te melden: van de Grena-

Sigrid en hij wilden naar Nederlands-Indië

diers, Jagers en Infanterie tot de Koloniale Reserve

vertrekken, wat door het uitbreken van de oorlog

229

Sigrid en Jan Klaversteijn

niet kon. Ze woonden in Den Haag en verhuisden

kennen, een koopman uit Zaberfeld die er al langer

in februari 1943 naar het Merwedeplein, op drie

woonde. Lena en Bernhard trouwden in 1936 en

minuten van Annemie. Ze vonden het daar, door

gingen in de Geulstraat wonen. In 1939 trok Lena’s

alles wat er om hun heen gebeurde, een zware tijd.

vader bij hen in, nadat ook hij uit Duitsland

Op een van de foto’s die Annemie nam, zagen Jan

gevlucht was. Hij werd in maart 1943 opgehaald,

en Sigrid er vrij gespannen uit. Jan was net opge-

naar Westerbork gestuurd en op transport gezet

roepen voor tewerkstelling in Duitsland. Om

naar Sobibor. Lena en Bernhard hadden Sperren

daaraan te ontkomen, zou hij onderduiken in hun

omdat ze bij de Joodse Raad werkten: Bernhard bij

eigen huis. Als het nodig was, verstopte hij zich in

de ‘interne dienst’ en Lena als naaister.2 Sperren

een schuilplaats onder de vloer. Wilden ze een foto

waren echter maar tijdelijk geldig.

laten maken om een herinnering te hebben als het

De overbuurman in de Geulstraat, Louis Drijfhout,

mis ging? Zover kwam het niet. Ze bleven in

probeerde vergeefs de familie Herbst te overtuigen

Amsterdam en in maart 1944 werd hun eerste kind

om onder te duiken. Hij had een expeditiebedrijf

geboren. Een maand na de bevrijding, vertrokken

en dacht via zijn zakelijke contacten in het hele

ze weer naar Den Haag. Daar kregen Jan en Sigrid

land wel een onderduikadres voor Eefje te kunnen

nog twee zoons. Met hen zouden ze nooit over de

vinden. En vast ook voor de ouders. Lena en Bern-

oorlogstijd of hun leven in Amsterdam spreken.

hard overwogen nu inderdaad om Eefje te laten onderduiken. Waren ze daarom bij Annemie? Ze

Daarna kwam Elly Friedberg bij Annemie die

besloten toch om als gezin toch bij elkaar te

opschreef: ‘Friedmann’. Annemie had een maand

blijven. Zoals zovelen, dachten ze dat een werk-

eerder al foto’s genomen van Elly met haar zoon,

kamp in Duitsland wel zwaar zou zijn, maar dat ze

dochter en een vriendinnetje. Deze keer kwam ze

het wel zouden overleven. Begin september

alleen. Ze droeg ze een kettinkje met een kruis. Ze

vervielen hun Sperren.

was niet de enige die op die manier wilde laten

In de ochtend van zondag 5 september 1943

zien dat zij christelijk was en niet Joods.

zouden Eefje, Lena en Bernhard Herbst worden opgehaald. Louis’ vrouw Anna Drijfhout had

Eefje Herbst was Annemies derde klant op 2 juni.

zaterdag nog geholpen met inpakken en extra eten

Ze was met haar moeder Lena Herbst-Wolff uit de

meegegeven. Via de Hollandse Schouwburg werd

Geulstraat komen lopen. Ze betaalden negen

de familie Herbst naar Westerbork gestuurd. Twee

gulden voor meerdere foto’s. De zesjarige Eefje

dagen later werden ze gedrieën op de trein gezet

droeg een broche met een roeispaan en een

met bijna duizend mannen, vrouwen en kinderen.

ankertje, het soort bijouterieën waarin haar vader

Op weg vanuit Westerbork zag Bernhard Herbst

handelde. Voor enkele foto’s deed Eefje een gestipt

kans om een briefkaart uit de trein te gooien die

sjaaltje dat Annemie vaker aan haar klanten

werd gevonden en verstuurd. ‘We maken het rede-

uitleende over haar haar. Eefje heette officieel Eva

lijk goed en we zijn onderweg naar Auschwitz,

Amalie, haar tweede naam dankte ze aan een oma

jullie horen nog van ons,’ schreef hij. Eefje en haar

die ze nooit gekend had, want Lena’s moeder was

moeder Lena werden op 10 september 1943 in

in 1929 overleden. Vier jaar daarna was Lena in

Auschwitz vermoord, haar vader kwam om in

haar eentje uit haar geboortestad Dortmund

Warschau in december 1943.

vertrokken. In Amsterdam werkte ze als borduur-

Meer dan een halve eeuw later schreef Eefjes over-

ster en naaister. Hier leerde ze Bernhard Herbst

buurjongen Jan Drijfhout zijn herinneringen op.

230

231

Elly Friedberg-Weg

232

Eefje Herbst

Bijna elke dag hadden Eefje en Jan met elkaar

laan en Fritz op de Bernard Zweerskade, in het

gespeeld en vanuit hun huis naar elkaar gezwaaid.

chiquere deel van Amsterdam-Zuid. Lotte was

Ze kenden elkaar hun hele leven. Ook hun ouders

negentien jaar jonger dan Fritz. Ze hadden elkaar

waren met elkaar bevriend geraakt. Toen de

ontmoet in 1936 toen Lotte als patiënte in Fritz’

familie Herbst werd opgehaald, hadden de over-

tandartspraktijk in Berlijn kwam. Beiden waren

buren huilend vanuit hun erker gezwaaid. ‘Het

gescheiden en hadden een zoon uit hun eerdere

moment, dat Eefje met haar ouders naar buiten

huwelijk. Lottes zoon was bij zijn vader; ze hadden

kwam zal ik nooit vergeten. Onder haar arm droeg

geen contact meer. Fritz had de voogdij over zijn

ze een stenen kruik met water en die liet ze vallen.

zoon Peter.

Wij mochten hen niet van nieuw water voorzien.’3

Lotte had vanuit Berlijn naar Zuid-Amerika willen

Na de oorlog kon Jan zijn buurmeisje met haar

emigreren, maar dat was niet gelukt. Fritz had

‘prachtige krullenbol met heel mooie donker

sowieso grote moeite om zijn vertrouwde omge-

bruine ogen’ niet vergeten. Hij ging zelfs naar

ving te verlaten. Zijn drie broers waren eerder naar

Auschwitz, op zoek naar iets van de spullen die

de Verenigde Staten, Zuid-Amerika en Engeland

Eefje had meegenomen uit de Geulstraat, maar

gevlucht. Na de Kristallnacht in november 1938

vond dat niet. Als aandenken had hij alleen een

besloten Lotte en Fritz weg te gegaan. Fritz

foto van zijn vader met aan elke hand een kind, Jan

stuurde zijn zoon naar zijn broer in Engeland. De

die in de lens kijkt en de kleine Eefje die wegkijkt

familie die ze achterlieten, Fritz’ vader en zus en

en moeilijk te zien is. Jan is heel blij met Annemies

Lottes zoon, werden in concentratiekampen

foto’s van Eefje, die hij zo’n zeventig jaar later

vermoord. Fritz’ ex-vrouw kwam ongeveer tegelijk

kreeg.

met Lotte en Fritz naar Amsterdam. In 1942 werd zij weggehaald en vermoord.4

Ten slotte noteerde Annemie op 2 juni de naam

Lotte en Fritz kwamen in Amsterdam veel over de

Pfeffer die werd gebruikt door de 35-jarige Lotte

vloer bij de familie Jacobsthal. Hun dochter Hilde

Kaletta, verloofde van Fritz Pfeffer. De Duitse Lotte

zou zich een maand na Lotte door Annemie laten

en Fritz hadden niet kunnen trouwen omdat zij

fotograferen. Fritz Pfeffer en Walter Jacobsthal

‘Arisch’ was en hij Joods. In Duitsland verboden de

kenden elkaar van een roeivereniging in Berlijn.

Neurenberger rassenwetten sedert september 1935

Lotte haalde Hilde vaak voor de gezelligheid op uit

relaties tussen Joden en niet-Joden. In Nederland

school, omdat Hildes moeder Betty werkte en

waren deze wetten sinds 1942 van kracht, maar in

Lotte niet.5 Ze konden het goed met elkaar vinden.

de jaren vóór de oorlog mochten mensen met een

Via de Jacobsthals kwamen Fritz en Lotte bij Otto

Duits paspoort evenmin ‘gemengd trouwen’ omdat

en Edith Frank, ouders van Margot en Anne, die

Nederland het buurland niet wilde provoceren.

elke zaterdagmiddag hun vrienden ontvingen.

Lotte wilde een foto om aan Fritz te geven, die

Daar leerde Fritz Miep Gies kennen, een mede-

ondergedoken was. Ze had haar haar speciaal laten

werkster van het bedrijf van Otto Frank. Ze kwam

kappen met een dot krulletjes op haar voorhoofd

bij hem als patiënte. Fritz mocht hier niet zelf-

en ze droeg haar favoriete oorbellen. Lotte en Fritz

standig zijn beroep uitoefenen, daarom werkte hij

hadden op het Daniël Willinkplein gewoond, met

in de praktijk van een Nederlandse tandarts in de

uitzicht op de Wolkenkrabber. In de oorlog vonden

Rivierenbuurt.

ze het te gevaarlijk om op hetzelfde adres inge-

Miep Gies hielp Fritz aan zijn onderduikadres bij

schreven te staan: Lotte woonde op de Rivieren-

de Franks in een achterhuis aan de Prinsengracht,

233

234

Lotte Kaletta

235

Regina Sternberg

waar hij op 16 november 1942 aankwam. Fritz

Het is onwaarschijnlijk dat Regina een foto liet

deelde een kamer met Anne Frank. Eenmaal per

maken om naar haar familie te sturen. Regina’s

week kwam Miep bij Lotte Fritz’ dikke brieven

zus en een van broers waren naar Palestina

afgeven en Lottes brieven en pakjes ophalen. Voor

gevlucht. Haar moeder en twee jongere broers

zijn verjaardag op 30 april had Lotte allemaal

waren vanuit Wenen gedeporteerd. Ze hadden in

lekkers en boeken en schrijfpapier gegeven. Lotte

november 1941 een oproep gekregen en waren

kende zijn adres niet en was zo wijs om er niet

bijeengebracht door de SS op het terrein van een

naar te vragen. De onderduikplek werd in

Joodse school. Vijftig kilo bagage mochten ze bij

augustus 1944 ontdekt. Fritz kwam in Westerbork

zich hebben en honderd Reichsmark, welke

terecht in de strafbarak en werd daarna gedepor-

uiteindelijk in beslag genomen werden. Ook de

teerd naar Auschwitz, Sachsenhausen en Neuen-

sleutel van hun appartement in de Rembrandt-

gamme. In december 1944 kwam hij om. Pas eind

strasse moesten ze inleveren en al hun bezit aan

1945 zou Lotte daarvan bericht krijgen, drie jaar

de staat overdragen. Misschien hadden ze dagen

nadat ze Fritz voor het laatst had gezien. Lotte

of weken moeten wachten op het schoolterrein,

kreeg in 1953 toestemming om postuum met hem

tot ze op 3 december 1941 met een transport van

te trouwen. Ze leed erg onder het beeld dat Anne

1001 personen naar Riga werden gestuurd. Drie

Frank van Fritz schetste in haar wereldwijd

dagen zaten ze in de trein. De Joodse bevolking

verspreidde dagboek, van een nurkse oude man

uit Duitsland en Oostenrijk zou naar Minsk

genaamd ‘Dussel’, Duits voor sufferd.

gestuurd worden, maar daar was niet genoeg plek. Ook de getto’s van Riga raakten vol; de

Op 2 juni noteerde Annemie niet dat ze een

mensen op het eerste transport van Duitsland

pasfoto van Regina Sternberg maakte. Regina was

naar Riga, werden dezelfde dag in de nabije

23 jaar oud; in 1938 was ze uit Wenen gekomen

bossen doodgeschoten. De moeder en broers van

om tot ‘Palestina-pionier’ te worden opgeleid in

Regina zaten op een volgend transport en werden

het Joodse Werkdorp Wieringen. Net als Theo

eerst ondergebracht op een stuk land. Begin

Sämann, wiens zus Ilse in mei gefotografeerd was,

december 1941 arriveerden daar vier treinen met

en Günter Schönenberg die in juli door Annemie

bijna vierduizend Joden die in korte tijd vermoord

op de foto gezet zou worden. De meeste bewoners

werden.

van het Werkdorp waren in maart 1941 naar Amsterdam gebracht en daar vrijgelaten. Regina

Op vrijdag 4 juni 1943 was er ’s ochtends en ’s

bleef nog een paar maanden: met een groep van

avonds luchtalarm in Amsterdam geweest. De

zestig mocht ze blijven om de oogst binnen te

voorpagina’s van de kranten stonden die dag vol

halen. In augustus 1941 kwam ze in de Amster-

oproepen: een aantal regimenten moesten zich

damse Rivierenbuurt; eerst verbleef ze bij een oom

melden in Amersfoort, alle mannen geboren in

en tante, daarna dook ze onder. Ze zou worden

1920 moesten zich aanmelden voor de arbeids-

opgepakt bij de razzia van 20 juni 1943. Bijna een

inzet en iedereen moest radio’s inleveren.

6

jaar later werd Regina doorgestuurd naar Theresienstadt, daarna naar Auschwitz en Bergen-

Zaterdag 5 juni kamen Carel en Annie Bolwidt bij

Belsen. Dat kamp zou op 15 april 1945 bevrijd

Annemie. Ze betaalden 24 gulden, het hoogste

worden, maar Regina was te verzwakt. Ze overleed

bedrag van deze maand. Kochten ze meerdere

op 31 mei 1945.

foto’s of maakte Annemie een grote afdruk? Ze

236

maakte een serie foto’s van Carel, toen van Annie

Stadionweg in Amsterdam-Zuid, op een kwar-

en daarna van hen samen. Zo hadden ze een foto

tiertje lopen van Annemie. De jongste van hun vijf

waar ze samen glimlachend op stonden voor hun

kinderen woonde nog thuis.

32-jarig huwelijk tien dagen later. Carel was met

Bij zijn eerste huwelijk had Carel opgegeven dat hij

Annie getrouwd na het overlijden van zijn eerste

kantoorbediende was. Vervolgens was hij make-

vrouw, haar oudere zus Francina, met wie hij twee

laar geworden, commissionair in effecten en

zoons had gekregen. Annie en Carel hadden in

bouwondernemer, zij het niet zonder moeilijke

Amsterdam, Utrecht en Zandvoort gewoond. In

perioden. Weer in Amsterdam, legde Carel zich

Zandvoort was Carel raadslid geweest, directeur

vooral toe op de verhuur en verkoop van apparte-

van de gemeentelijke zee- en zonnebadinrichting

menten. Zijn antipathie tegen het naziregime stak

Zuiderbad, voorzitter van de schaakclub en secre-

Carel niet onder stoelen of banken.7 De vorige

taris van de hockeyclub. Halsoverkop had de

bewoners van hun huis waren de Joodse accoun-

familie Bolwidt moeten vertrekken, toen verschil-

tant Louis Polak en zijn gezin, van wie alleen zijn

lende kustplaatsen op 30 december 1942 geĂŤvacu-

vrouw Esther de concentratiekampen overleefde.

eerd werden. Er moest plek worden gemaakt voor

In 1946 keerde zij terug. De Bolwidts vertrokken

bunkers en spergebied, onderdeel van de Atlantik-

van de Stadionweg. Hoewel hun huis in Zandvoort

wall. Het huis dat Carel en Annie hadden laten

er nog stond, was van hun oude straat zo weinig

bouwen stond vlakbij de kust. Ze kregen drie

over dat ze niet terug wilden en in Bloemendaal

dagen om te vertrekken. Nu woonden ze aan de

gingen wonen.

237

Annie en Carel Bolwidt

Op zondag 6 juni viel hevige regen en liet de zon

Letty’s vriendinnetje Annie nog wel stiekem door de

zich helemaal niet zien. Stella de Levie kwam bij

achterdeur naar binnen sloop.9 Vanuit Westerbork

Annemie met haar kinderen Herman en Letty. Ze

had Maurits één keer verlof gekregen om in

betaalde elf gulden voor foto’s van hen drieën.

Amsterdam zijn medische instrumenten op te gaan

Ontspannen lachend zaten ze naast elkaar. De foto

halen. Stella had toen meteen met het hele gezin

was bedoeld voor haar man en hun vader Maurits

willen onderduiken. Maar Maurits wilde niet. Hij

die over twee weken jarig was. Hij was al bijna een

wist dat tien anderen naar Auschwitz gestuurd

jaar in Westerbork. Op 22 juni 1942 was Maurits ’s

zouden worden, als hij niet terugkwam.

avonds van het Bureau Joodse Zaken naar het Huis

Twee weken nadat ze bij Annemie waren, zouden

van Bewaring gebracht aan de Weteringschans. Hij

Stella, Herman en Letty worden opgepakt bij de

had 59 gulden en 65 en een halve cent op zak en

grote razzia in Amsterdam-Zuid en Oost. Een van de

een stethoscoop. Maurits was huisarts en had zijn

verzamelplaatsen was bij hen voor de deur, op het

praktijk aan huis op het Daniël Willinkplein. Hij

grasveld voor de Wolkenkrabber. Aan het eind van

was thuis opgehaald, omdat iemand had verraden

de dag kwamen ze bij Maurits in Westerbork.

dat Maurits in zijn huisjas, zonder Jodenster, naar

Herman kreeg een baantje als tuinman bij kamp-

buiten was gegaan om zijn auto naar de garage te

commandant Gemmeker. De familie werd op

brengen. Zes maanden zat hij vast in Amsterdam

4 september 1944 met een groot transport naar

voordat hij naar Westerbork werd gestuurd om

Theresienstadt gedeporteerd. Maurits en Herman

daar als arts te werken.

werden enkele weken later naar Auschwitz doorge-

Herman ging naar het Joods Lyceum, aangezien hij

stuurd. Stella en Letty moesten werken in There-

niet meer naar het Vossius Gymnasium mocht.

sienstadt. Letty moest acht uur per dag werken in

Veel les had Herman de laatste tijd niet meer

een fabriek. Ze zag mensen stervend uit de trein uit

gehad. Pas in september 1943 zou de school feite-

Auschwitz komen en maakte zich zorgen over haar

lijk gesloten worden, maar in mei waren de meeste

vader en broer. Stella en Letty werden bevrijd door

leraren opgepakt of ondergedoken. Herman had

het Russische leger. Teruggekeerd in Amsterdam,

een baantje bij de orde- en bagagedienst van de

hoorden ze van een oud-patiënt van Maurits wat er

Expositur: hij moest in de Hollandse Schouwburg

met hem en Herman was gebeurd. Bij de ontruiming

en bij razzia’s en transporten bagage dragen en

van Auschwitz eind 1944, waren de gevangenen op

mensen begeleiden. Zijn zus Letty was twee jaar

dodenmars gestuurd. Maurits en Herman moesten

jonger en in 1942 in de eerste klas van het Joods

drie weken lang lopen. Toen Herman het niet meer

Lyceum. Ze zat in hetzelfde jaar, maar in een

volhield, had zijn vader hem gedragen. Maar

andere klas dan haar achternichtje Julieke de Levie,

Herman werd van zijn rug genomen en voor de ogen

die in april bij Annemie was. Letty kwam van de

van zijn vader doodgeschoten. Maurits bereikte

6de Montessorischool in de Niersstraat waar ze bij

Buchenwald, waar hij door uitputting stierf.10

Anne Frank in de klas had gezeten.

Na de oorlog maakte Stella alsnog haar medicijnen-

Al voor de oorlog had Stella naar Palestina of

studie af en zette de praktijk van Maurits voort.

Amerika willen emigreren, maar Maurits had zijn

Letty ging psychologie studeren in de Verenigde

goedlopende praktijk niet willen achterlaten. Sinds

Staten. Ze woonde in Italië en daarna in Genève. In

mei 1941 mocht hij geen niet-Joodse patiënten

2001 onthulde Letty samen met haar school-

meer behandelen. Vanaf juli 1942 mochten ze ook

vriendin Annie een plaquette met de namen van de

hun niet-Joodse vrienden niet ontvangen, hoewel

omgekomen Joodse leerlingen van de 6de Montes-

8

240

< Letty, Stella en Herman de Levie

sorischool, die sinds 1957 de Anne-Frankschool

Annemies enige klanten op dinsdag 8 juni

heette.

kwamen van de derde etage van de Wolkenkrabber

Op 8 juni berichtten de kranten dat een Engelse

aan het Daniël Willinkplein. Annemie nam enkele

aanval op het Italiaanse eiland Lampedusa was

foto’s van de vriendelijk glimlachende Trui

mislukt. Maar dat was schijn. Sinds eind mei

Ruppert-Ros met haar 23-jarige zoon Flip. Trui

vonden bombardementen plaats op het eiland,

betaalde zeven en een halve gulden. Trui en haar

tweehonderd kilometer ten zuiden van Sicilië, in

man Henk Ruppert waren beiden in Amsterdam

voorbereiding op een amfibische invasie. Op

geboren en getogen en woonden al vijf jaar in de

8 juni bombardeerde de Royal Navy de kust met

Wolkenkrabber. Truis moeder was bij hen inge-

vijf kruisers, acht torpedobootjagers en drie torpe-

trokken. Flip had niet lang geleden zijn studie

doboten. Vervolgens ging op 11 juni Operatie

moeten afbreken omdat hij de loyaliteitsverklaring

Corkscrew van start en namen de Engelsen zonder

niet had willen tekenen. Henk Ruppert was eerst

enige weerstand zowel het eiland Lampedusa als

ambtenaar bij de Gemeente Gasfabrieken geweest,

het noordelijker gelegen Pantelleria in. Volgens

nu was hij makelaar in onroerend goed. Sinds april

Winston Churchill was het enige Britse slachtoffer

echter, was hij als ‘politieke gevangene’ geïnter-

iemand die door een ezel was gebeten. “Het

neerd in Vught. Henk had de gewoonte als hij op

veroveren van een klein eiland, de eerste stap in

vrijdagavond van zijn kantoor naar huis wandelde,

Hitlers Europa”, berichtte de Amerikaanse krant

bij enkele Joodse kennissen het licht aan te doen.

The Evening Independent.

Als orthodoxe Joden mochten zij dat zelf niet. Zou

241

Trui en Flip Ruppert

242

Roosje en Jopie Zomerplaag

die gewoonte – die hij waarschijnlijk volhield toen

Roosje Schrijver was op 1 april 1942 getrouwd met

het al lang verboden was om als niet-Jood bij

Jacob Zomerplaag, 23 jaar oud en werkzaam in de

Joden aan huis te komen – de reden zijn waarom

confectie. Er trouwden toen veel Joodse stellen,

hij gearresteerd en gestraft was?11 In november

omdat het gerucht ging dat gehuwden niet opge-

1943 zou Henk worden ontslagen, omdat hij een

roepen werden voor ‘werkkampen in Polen’ en

longontsteking had opgelopen. Zijn hele leven

mocht je toch opgeroepen worden, dan kon je met

hield hij last van een trauma door verschrikkelijke

zijn tweeën gaan. Roosje en Jacob gingen bij

dingen die hij in Vught meegemaakt had en die hij

Jacobs familie wonen in de Louis Bothastraat in de

nooit aan zijn familie vertelde.

Transvaalbuurt. Jacobs ouders Barend en Sophia hadden vroeger dassen verkocht op de lapjesmarkt

Op woensdag 9 juni waarschuwden de kranten dat

in de Westerstraat. Maar inmiddels waren Barend,

militairen die zich niet meldden voor krijgsgevan-

Sophia en hun kinderen Salomon en Betje al weg.

genschap verantwoording voor de krijgsraad

Barend was in september 1942 naar het Rijkswerk-

zouden moeten afleggen voor militaire ongehoor-

kamp Twilhaar bij Nijverdal gestuurd. Toen niet

zaamheid, ‘waarop volgens het Duitsche militaire

veel later de werkkampen in de noordelijke provin-

strafwetboek de zwaarste straffen staan’. Annemie

cies werden ontruimd, werd ook Barend naar

nam één pasfoto van een oudere vrouw met een

Westerbork gebracht. Een maand later werd hij

Jodenster, maar schreef geen naam op.

naar Auschwitz doorgestuurd. Jacobs zus Betje was confectienaaister en werd met hun moeder

Bij haar volgende klant noteerde Annemie de

Sophia eerst in Kamp Vught tewerkgesteld. Zij

naam ‘Zomerplaag’ zonder adres en met twaalf

zouden in september 1943, een week voor de

gulden aan verdienste.12 Ze fotografeerde Roosje

laatste razzia in Amsterdam, vanuit Vught naar

Zomerplaag-Schrijver met haar zoontje Jopie van

Westerbork gestuurd worden en dezelfde dag op

drie maanden. Zij woonden op een half uur lopen

transport gezet naar Auschwitz.13 Misschien zagen

van Annemie, aan de andere kant van de Amstel in

ze Jacob nog in Westerbork; hij zou in de zomer

de Transvaalbuurt. Roosje was de dochter van

van 1943 worden opgepakt en november gedepor-

caféhouder Isaac Schrijver en Marianna de Jong.

teerd.

Toen Roosje twee jaar oud was, was ze met haar

Toen Roosje van een buurvrouw hoorde dat Jacob

broer Sam door hun ouders meegenomen naar

was opgepakt, besloot ze niet meer naar huis te

Nederlands-Indië. Een paar maanden later waren

gaan. Ze gaf Jopie mee aan mensen die beloofden

moeder en kinderen weer terug: Isaac was in Indië

goed voor hem te zorgen. Hij werd in een zwarte

door een motorongeluk om het leven gekomen.

auto afgeleverd bij Ætske Oenema uit het Friese

Marianna hertrouwde met kapper Jacob Thee-

Gersloot, die gevraagd was met een kinderwagen

boom die zijn zaak aan huis had op het Jonas

klaar te staan. Er werd geen woord gesproken, dus

Daniël Meijerplein. Roosje en Sam woonden

Ætske wist niet hoe het kind heette. Ze noemde

voortaan bij hun tante Kaatje Snoek, de twintig

hem Hennie. Ondertussen blondeerde Roosje haar

jaar oudere zus van Marianna. Ze was weduwe en

haar en noemde ze zich Rie – een naam die ze ook

haar eerste drie kinderen waren vroeg gestorven,

na de oorlog hield. Ze werkte in de kledingzaak

onder wie een dochter Roosje; haar enige zoon

Keizer in Heerenveen en kwam soms op zondag

was allang uit huis. Sam en Roosje beschouwden

langs in Gersloot. Waarschijnlijk wist alleen Ætske

Kaatje als hun moeder.

dat zij de moeder was van Jopie alias Hennie, die

243

nu leerde praten in het Fries. Na de bevrijding

triciteitsbedrijf. Dienie werkte sinds 1940 bij de

werd Jopie op een vrachtauto gezet om naar zijn

Sectie Confectie van het Rijksbureau voor Wol en

moeder in Amsterdam te worden gebracht. Bij het

Lompen. Dit was onderdeel van een groeiende

afscheid schreeuwde Jopie het uit. Een mevrouw

bureaucratische organisatie die in 1939 opgezet

die erbij stond, zei tegen Ætske: ‘Wat hebt u goed

om te voorkomen dat de oorlogsomstandigheden

werk gedaan.’14

zouden leiden tot prijsstijgingen en economische

Rie hoorde in de loop van de tijd dat haar man,

chaos. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hier

familie en schoonfamilie waren vermoord. Ze vond

ervaring mee opgedaan. Nu moesten twintig Rijks-

steun bij Ben Schuitevoerder, ook een geboren en

bureaus, op verschillende terreinen, de dreigende

getogen Joodse Amsterdammer. Ben en Rie

schaarste in productie en consumptie reguleren.

trouwden op haar verjaardag in augustus 1946.

Dienie lachte vriendelijk terwijl Annemie haar van

Ben en zijn broer Ies hadden de concentratie-

alle kanten fotografeerde. Ze betaalde zeven

kampen overleefd. Ies emigreerde in 1953 naar

gulden vijftig. In 1947 zou Dienie trouwen met

Californië. Rie en Ben kregen een dochter en

Willy van der Heijden. Hun trouwfoto lieten ze

woonden nog een aantal jaren in Amsterdam-

maken bij de chique Studio Merkelbach aan het

Oost, waar Ben een slagerij had. Ze besloten ook te

Leidseplein. Dienie raakte erg geïnteresseerd in

emigreren; op de boot naar de Verenigde Staten

fotografie: eerst had ze een boxcamera, in de jaren

vierde hun dochter Kary haar elfde verjaardag.15

vijftig begon ze met kleinbeeldfotografie.

Bens broer had de naam Scott aangenomen en Ben en Rie volgden zijn voorbeeld. Kary woont in

Zondag 13 juni was een zonnige Eerste Pinker-

de Verenigde Staten en heeft nog steeds contact

sterdag. ’s Ochtends en ’s middags ging het lucht-

met de kleindochter van Ætske Oenema bij wie

alarm af, zoals de afgelopen dagen ook het geval

haar halfbroer Jopie ondergedoken was. Zijn onder-

was geweest. Amerikaanse en Britse bommenwer-

duikouders waren voor Kary de grootouders die ze

pers vlogen over met als doelwit de Duitse steden

zelf niet had. Ze vertelt dat Annemies foto van haar

Düsseldorf, Münster, Bochum, Bremen en

moeder met Jopie in haar armen bij Rie en Ben

Wilhelmshaven. Volgens krantenberichten van de

altijd ingelijst in de woonkamer heeft gestaan.

Duitse Wehrmacht die na het Pinksterweekend zouden verschijnen, werden 46 geallieerde vlieg-

Op donderdag 10 juni had Annemie één klant: de

tuigen neergeschoten. Het grote nieuws was echter

twintigjarige Dienie Waldram. Annemie noteerde

dat de geallieerden de Italiaanse eilanden Pantel-

als adres ‘Tooropkade 50-II’, zoals de Jozef Israëls-

leria en Lampedusa veroverden. Annemie noteerde

kade sedert 1942 heette. Een aantal parken en

op deze zondag de naam van een klant, wat uitzon-

straten die hun naam dankten aan Joden, leden

derlijk was. Ze schreef op: ‘Rischen, Deurloostraat

van het Koninklijk Huis of aan sociaaldemocraten

7,’ en geen bedrag. Er woonde niemand met die

waren door de Duitsers hernoemd: de Sarpha-

naam op dat adres. Annemie nam een serie foto’s

tistraat tot Muiderschans, het Beatrixpark tot

van een vrouw, die een bril droeg en een gehaakt

Diepenbrockpark en de Wibautstraat tot Weesper-

kraagje op haar blouse. Was het iemand met wie

poortstraat. Dienie woonde sinds haar zesde jaar

Annemie bevriend was en fotografeerde ze inder-

op hetzelfde adres, met haar ouders Pieter en

daad op zondag?

Christina Waldram en haar zusje Olga. Haar vader

In de kranten van 16 juni werden de arbeids-

was storingsmonteur bij het Gemeentelijke Elek-

krachten van negentien en twintig jaar opge-

244

245

Dienie Waldram

246

Onbekend

247

Onbekend

roepen, behalve zij die werkten in de industrie,

mogelijk hun dochter achterna. Ze drukten Eric op

voedselvoorziening en landbouw. De mannen van

het hart om hetzelfde te doen toen ze in 1939 een

1922 en eerder werden gewaarschuwd zich voor te

aantal maanden in Amsterdam verbleven voor ze

bereiden: ze konden worden opgeroepen als de

de boot naar Amerika namen. Maar Eric kreeg

Duitse bezetter dat nodig achtte, ‘naar rato van het

geen visum. Hij kreeg evenmin een werkvergun-

voor rekening van het Nederlandsche volk

ning als werknemer, maar kon wel zijn eigen fiet-

komende aandeel aan de behoefte, die de Europee-

senwinkel openen op de Zeilstraat. In 1941 kwam

sche oorlogseconomie aan werkkrachten heeft’.

de zaak in handen van een Verwalter.

Daarna kwam Eric net als Marga en haar familie in

Op woensdag 16 juni kwam Marga Haas-Schlam

dienst van het textielbedrijf van Max Basz op de

bij Annemie. Annemie had in maart pasfoto’s

Keizersgracht. Doordat het bedrijf Duitse uniform-

genomen van Marga’s moeder en zusje. Van

kleding maakte, was het een onmisbaar deel van

Marga maakte ze nu portretfoto’s, eerst in een

de Duitse oorlogsindustrie en kregen de werkne-

nette bloemetjesjurk, daarna in een kanten doek

mers een Sperre. Ook hier was een Verwalter

met ontblote schouders, uitgelicht door een spot-

aangesteld, maar die deed zijn best om de familie

light. Marga betaalde vier gulden. Ze was in juli

Schlamm te helpen. De familieleden hadden

1942 getrouwd met Eric Haas, net als zij een

vergunningen om met de tram naar hun werk te

Duits-Joodse vluchteling. Marga had Eric ontmoet

gaan en om van zeven uur ’s ochtends tot zeven

op een bruiloft, waar zij de bruid kende en hij de

uur ’s avonds op straat te zijn. Eric werkte als

bruidegom. Hun huwelijksvoltrekking vond plaats

bontwerker, Marga als bontmachinenaaister.

in de Hollandse Schouwburg, want Joden mochten

Vier dagen nadat Marga bij Annemie was, zou de

niet meer op het stadhuis trouwen. Op de stoep

familie Schlamm worden opgepakt bij de grote

van de schouwburg gingen Marga en Eric op de

razzia. Marga’s vader mocht al snel naar huis

foto met hun familie en achter hen hing een

vanwege zijn belang voor het bedrijf en ook

aanplakbiljet van ‘Wiegelied, blijspel in drie

Marga’s moeder en zus werden na twee weken in

bedrijven’ van het Joodse Kleinkunst-ensemble,

Westerbork vrijgelaten. Marga en Eric echter

het laatste stuk dat er gespeeld werd. Daarna

werden naar Vught doorgestuurd. Marga smok-

werden in de schouwburg opgepakte Joden verza-

kelde een strijkijzer mee om de kreukels uit ‘zowel

meld voor transport naar Westerbork. Marga en

haar kleren als haar moraal’ glad te trekken.16 Ook

Eric hadden ook een Joodse huwelijksceremonie

in Vught werkten ze voor het bedrijf van Basz, dat

en namen daarna foto’s in trouwkleding bij hen

daar een deel van het werk uitbesteedde. Een

thuis. Eric trok in bij Marga en haar ouders op

werknemer kwam in Vught om materiaal te

Noorder Amstellaan 127.

brengen en producten op te halen. Via hem gaf de

In 1935 was Eric in zijn eentje uit Offenbach

familie in Amsterdam wat eten mee voor Marga en

gekomen. Hij werkte als leerling-fietsenmaker in

kregen ze briefjes terug. Op 28 september kreeg de

de grote fietsenzaak Sportex op de Dam van zijn

familie Schlamm een oproep en de volgende dag

oom Max Manko. Zijn enige zus vertrok naar de

werden ze opnieuw bij een razzia opgehaald. Ze

Verenigde Staten. Tijdens de Kristallnacht werden

kwamen met zijn vijven in Bergen-Belsen terecht.

zijn vader en oom opgepakt. Een SS-er, onder wie

Door zijn kennis van techniek en fietsenmakerij,

Erics vader in de Eerste Wereldoorlog had gediend,

was Eric van belang voor de kampleiding en werd

liet hen vrij. Daarna wilden zijn ouders zo snel

hij relatief goed behandeld.17 Met een uitwisseling

249

Marga Haas-Schlamm

COLOFON

De publicatie van dit boek werd mogelijk gemaakt door

Tekst Tamara Becker en An Huitzing

Ars Donandi – Friedberg & Mahn advocaten Vereniging Nazaten Wilkens

Fotografie Annemie Wolff Ontwerp LevievanderMeer www.levievandermeer.nl Druk Wilco Art Books Uitgave Lecturis www.lecturis.nl © 2017 de auteurs © 2017 foto’s Monica Kaltenschnee Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

ISBN 978-94-6226-211-9 NUR 686 Foto omslag voorzijde: Isabel Wachenheimer Deze uitgave verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling Uit de vergetelheid. De herontdekte fotografie van Annemie en Helmuth Wolff in het Nationaal Holocaust Museum, Amsterdam van 27.03 tm 03.09.2017.

Bij Lecturis verscheen tevens de gelijknamige publicatie door Simon B. Kool (ISBN 978-94-6226-212-6)

Mark Biedermann Jan des Bouvrie Alexandra en Paul Broches Jonah Dekking-Knap Barry Hay Paul Hellmann Pauline Houwink Peter en Lily Kahn Joachim Knap Marina van Koten-Hertogs Irene Lebram Micha en Felien Neuhaus Amnon Rafalowicz Ilan Roos Berdi en Leon Vieyra En enkele andere particulieren