landschap.erfgoed
FOGELSANGHSTATE VAN KLOOSTERTUIN TOT LANDSCHAPSPARK
TUINHISTORISCH ONDERZOEK
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
INHOUD 1. INLEIDING 3 2.
HISTORISCHE ONTWIKKELING
5
2.1
VEENKLOOSTER EN FOGELSANGHSTATE
5
2.2 17E EEUW 7 2.3
18E EEUW FORMELE AANLEG
9
2.4
19E EEUW LANDSCHAPPELIJKE AANLEG
13
2.5 HUIDIGE SITUATIE 19 2.6
ONTWIKKELING IN TIJDSLAGEN
20
OVERZICHT VAN TIJDSLAGEN EN RUIMTELIJKE KENMERKEN 22
3. RUIMTELIJK PERSPECTIEF 3.1
STATETERREIN MET TUIN EN GRACHT
27
3.2 PARKBOS MET ZWANENVIJVER 28 3.3
PARKBOS MET GROTE VIJVER EN HERTENKAMP
29
3.4 TUINSIERADEN 30 3.5
WONINGEN EN BOUWWERKEN
32
4.
TUINHISTORISCHE WAARDESTELLING
34
4.1
WAARDESTELLING FOGELSANGHSTATE ALS GEHEEL
35
4.2
WAARDESTELLING DEELGEBIEDEN FOGELSANGHSTATE
37
4.3
TUINHISTORISCHE WAARDEN
5.
TOEKOMSTBEELD
40
LITERATUURLIJST LIJST VAN AFBEELDINGEN OVERZICHT ARCHIEVEN BIJLAGEN - LIJST VAN BEPLANTING - BESCHRIJVING RIJKSMONUMENT
COLOFON
2
1. Fogelsanghstate op een fragment van een kaart van landmeter Th. Hoen uit 1668
1. INLEIDING
en onderhoudsmaatregelen. Daarbij ligt het
- (monumentale) bouwwerken op
accent op het herstellen van de ruimtelijke
landgoed
structuur en de zichtlijnen (belevingswaarde) Fogelsanghstate te Veenklooster is een rijksmonument, waartoe zowel het huis als de bijzondere parkaanleg met de tuinsieraden behoort. Bij beschermde monumenten is van overheidswege vastgesteld dat ze architectonische waarde hebben. Vaak zijn de waardevolle elementen nog wel te herkennen, maar niet te beleven en niet in beeld gebracht. Bij
in relatie tot de waardevolle collectie tuinsieraden (rijksmonumenten).
aanleg Van de parkaanleg zijn geen
Waardestelling van Fogelsanghstate
ontwerptekeningen meer beschikbaar. Om
als geheel en van afzonderlijke
deze reden zal het tuinhistorisch onderzoek
deelgebieden, met aandacht voor:
en de veldinventarisatie de input moeten geven voor een ruimtelijk architectonisch
- algemene historische waarden
toekomstperspectief.
- ensemblewaarden - tuinhistorische waarden, incl.
veranderingen, aanvraag voor Groene BRIM, overige provinciale subsidiemogelijkheden voor restauratie van tuin of tuinsieraden en bij beheer en onderhoud, moet de eigenaar/beheerder aantonen dat hij zorgvuldig met de monumentenwaarde omgaat. De waardestelling op basis van tuinhistorisch onderzoek vormt hiervoor een goed instrument en uitgangspunt voor herstel.
Doel van het historisch onderzoek Doel van het onderzoek is: - vastleggen van historische en ruimtelijke kenmerken; - ruimtelijke kenmerken in relatie
tot waardevolle collectie tuinsieraden
vastleggen; - toekomstperspectief met
maatregelenplan als basis voor
aanvragen cofinanciering (relatie herstel
tuinsieraden en parkaanleg).
Aan de hand van de ruimtelijke architectonische kenmerken, opgesteld in het ontwerponderzoek Roodbaards Rijkdom (2012), en op basis van de Richtlijnen tuinhistorisch onderzoek van de Rijksdienst voor Cultuur en Erfgoed (2010) wordt een
3. Waardestelling van landschappelijke
Plan van onderzoek
elementen als bruggen, bouwwerken
en tuinornamenten
1. Tuinhistorisch onderzoek op basis van
cartografische analyse
(o.a. KMP 1832, historische militaire
4. Toekomstbeeld en aanbevelingen
kaart, KMP 1880, 1920)
op basis van resultaten historisch en
ruimtelijk onderzoek
- cartografisch onderzoek (grootte,
eigendommen, relatie met omgeving);
- toekomstbeeld van het park (kaart)
- archief- en literatuuronderzoek (o.a.
- inrichtingsmaatregelen voor water, reliëf,
Sixma Van Heemstra te Leeuwarden,
Van Heemstra te Den Haag, Van Loon te
- aanbevelingen voor
Amsterdam), accent op periode 1840
onderhoudsmaatregelen
paden en beplanting
-1850;
- verzamelen referentiebeelden
materialisatie en
van overeenkomstige parkaanleg, ter
o
advies voor bebording,
meubilair (tuinsieraden)
vergelijking;
advies voor assortiment bomen,
- vaststellen padenstelsel, m.b.v. luchtfoto
- eindrapportage ‘Tuinhistorisch
1930 en actuele hoogtekaart AHN2;
- veldinventarisatie van park; bomen,
o
heesters en kruidlaag
onderzoek’
beplanting, water, reliëf, paden, en
tuinsieraden; - kaartbeeld historische aanleg (incl.
legenda van landschappelijke aanleg)
- kaartbeeld huidige situatie (incl. indicatie
beplanting, zichtlijnen, massa-ruimte),
o.b.v. historisch onderzoek, luchtfoto
1930, veldinventarisatie en
reconstructieplan 2003.
toekomstbeeld gegeven voor het park, uitgaande van de landschappelijke aanleg van omstreeks 1850. Het resultaat van het onderzoek is een kaartbeeld van de huidige situatie, met een indicatie van beplanting (bomen, struiken en kruidlaag), zichtlijnen, massa-ruimte en een aanbeveling voor toekomstige inrichtings-
2. Ruimtelijke analyse op basis van
legenda van landschapsstijl en
ruimtelijke thema's, met aandacht
voor: - karaktersitieke ruimtelijke kenmerken in
(deelgebieden) parkaanleg
- plaats en verschijningsvorm tuinsieraden 3
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
Eigenaren van Fogelsanghstate De Staten van Friesland ca. 1580-1644 Theodorus Fogelsangh 1639Pibo Dirk (Galema van) Doma 1664-1675
vanaf 1664 heeft hij 1 van de 2 kavels in bezit, na overlijden broer Theodorus koopt hij ook ander
deel aan
Catharina van Doma 1675-1710
gehuwd met Petrus Jacobus Rosema
Jacob Petrus Rosema (1665-1721) 1710-1721 Aurelia (Anna) Catharina van Scheltinga (1683-1761)
gehuwd met Vincent van Glinstra (1676-1730)
Wija Catharina van Glinstra (1706-1762)
1728-1762
gehuwd in 1726 met Willem Hendrik van Heemstra, van 1743-1775 grietman van Kollumerland
zij overlijdt 1 jaar na haar moeder Aurelia
Willem Hendrik van Heemstra (1696-1775)
1762-1775
Hector Livius van Heemstra (1740-1783)
1775-1783
zoon, gehuwd in 1766 met Lucia Catharina van Scheltinga
Cecilia Johanna van Heemstra (1767-1836)
1783-1836
erft na het overlijden van haar vader Hector Livius in 1783 Fogelsanghstate
woont tussen 1825 en 1836 op Fogelsanghstate
beheer van 1783 tot 1819 door haar moeder Lucia Catharina Van Scheltinga (1748-1819)
zij bouwt het buitenverblijf Vaartzicht, na het overlijden van haar man Hector Livius in 1783
verbouw van het huis Fogelsanghstate (1792-1794)
aanleg van de lanen, allee naar Modderberg, boomgaard en Engelse Bosjes 1800
Hector Livius baron van Heemstra (neef, 1828-1909)
1836-1909
erft na het overlijden van zijn tante Cecilia in 1836 Fogelsanghstate
state wordt beheerd door zijn vader Age Tjepke Ruurd Sixma baron van Heemstra (1801-1862) en
moeder Anna Adriana Cornelia van Halteren (1801-1874)
gehuwd in 1863 met Henriëtte Wilhelmina Adeline Engelkens (Bremen)
landschappelijke aanleg 1842-1844 (L.P. Roodbaard), 1848-1850 (L. Vlaskamp) en 1870 (G. Vlaskamp)
jagermeester en kamerheer in buitengewone dienst van de koning
Hermance Adelina barones van Heemstra
1938-1969
gehuwd met Maria Helen Edith Ernestine Scheidius
Kyra Livia barones van Harinxma thoe Slooten
1909-1938
gehuwd met Mr. Willem Bernhard Reinier van Welderen baron Rengers
Mr. Binnert Philip baron van Harinxma thoe Slooten
4
1721-1728
1969-heden
gehuwd met Mr. Charles Alfred Frédéric Hubert Joseph Marie graaf de Marchant et d'Ansembourg
Voor dit overzicht is gebruik gemaakt van het overzicht van eigenaren uit: Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate (2013) 120 - 125.
2. HISTORISCHE ONTWIKKELING 2.1 Veenklooster en Fogelsanghstate Veenklooster is een brinkdorp gelegen in de Noardlike Fryske Wâlden. Het dorp is ontstaan op de kruising van wegen van Buitenpost, Kollum, Kollumerzwaag en Oudwoude en behoort tegenwoordig tot de gemeente Kollumerland c.a. Het ontstaan van het dorp hangt samen met de oprichting in de 13e eeuw door de premonstratezers van het Klooster Mons Olivette (Olijfberg), een dochterklooster van het Dokkumer klooster Sint Bonifatius. Oorspronkelijk was de Olijfberg gesticht als dubbelklooster. Nadat de monniken werden ondergebracht in een klooster nabij Westergeest, was de Olijfberg nog hoofdzakelijk bestemd voor adellijke vrouwen. Vermoedelijk was het klooster al voor 1579 verlaten, waarna het in 1580 in is bezit genomen door de Staten van Friesland. Vanaf de zeventiende eeuw ontwikkelde op de gronden van het klooster Fogelsangstate.
2. Fogelsanghstate en het in 1783 gebouwde Vaartzigt, in de Atlas van Eekhoff 1849-1859
Het huis en de omliggende gronden werden in verschillende fasen door diverse eigenaren aangepast aan hun smaak en het heersende modebeeld. Diverse toonaangevende architecten worden in verband gebracht met Fogelsanghstate. Op basis van cartografisch en ruimtelijk onderzoek, aangevuld door archiefonderzoek geeft dit historisch overzicht inzicht in de ontwikkeling van de state en de invloed van betrokken (tuin)architecten.l
Vogelsang, Vogelenzang, Vogelzang State, Fogelsangh, Fogelsangh State en Fogelsanghstate.... Op historische kaarten, in archiefstukken, op oude ansichtkaarten en in de literatuur, overal wordt een andere schrijfwijze voor de state gehanteerd. In dit rapport wordt de state aangeduid als Fogelsanghstate. 3. Fogelsanghstate op de Topkaart 2010
5
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
6
4. Kaart van het landgoed Fogelsanghstate opgetekend door landmeter Theodorus Hoen in 1668
2.2 17de eeuw
periode eveneens gronden in Kollumerland
gelegen binnen de poort en(de) gracht,
Het geslacht Fogelsangh vormt de eerste in
aangekocht. Dankzij de uitbreiding van
gelick mede de Muntzewech, opvaert en(de)
een rij van opeenvolgende families die als
hun bezittingen vergrootte de (politieke)
singel daer aen gelegen lopende tot aen de
particuliere eigenaren de state beheerden.
invloed van de broers. Met de verwerving
treckwech (…)’
Het boek Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate
van stemhebbende boerderijen en plaatsen
(citaat uit: H.M. van den Berg, Kollumerland en
van Kuiken e.a. (2003) geeft een uitgebreid
kregen ze onder meer mogelijkheden
Nieuw Kruisland, 1989, p. 183)
overzicht van de wijze waarop deze (van
om volmachten van de grietenij voor de
oorsprong eigenerfde boeren) familie zich in
landdag te kiezen en plaatselijke rechters en
Behalve de beschrijving vormt een bewaard
de zestiende en zeventiende eeuw opwerkte
bestuurders te selecteren.
gebleven kaart van Theodorus Hoen uit 1668 een belangrijke bron. Deze kaart geeft in
tot het Friese regentenpatriciaat. De aankoop van gronden behorende bij het voormalige
Na het overlijden van Theodorus in 1663
combinatie met de akte veel informatie over
klooster de Olijfberg door de broers Theodorus
kocht Pibo, met dank aan het Friese Recht
de state en bijbehorende gronden. Het betrof
Fogelsangh en Pibo Doma kan ook in dit licht
tot ‘naasting’ (het recht van eerste koop van
een uitgebreid bezit bestaande uit meerdere
worden verklaard.
delen uit een gemeenschappelijke erfenis)
gebouwen: een groot nieuw huis, met
ook de gronden van zijn broer op.
toren (toorn), een huis voor de rentmeester
In 1639 zette de Staten van Friesland de
Deze naastingsovereenkomst beschrijft
en een grote schuur. Daarnaast kunnen
bezittingen van het voormalige klooster te
Fogelsanghstate als:
we concluderen dat al in de 17de eeuw nutsgronden als het bleekveld, plantage en
koop. Theodorus kocht direct in 1639 de eerste gronden aan, waarna hij zijn bezittingen
‘de groote nyuwe huijsinge, toorn, bleeck-
hornleger (grond waarop het vee ’s nachts
tot aan zijn dood uitbreidde. Na 1644 (het
velt, singels, gracht en opvaert, beneffens
bijeen werd gedreven) werden gecombineerd
jaar waarin hij opnieuw belangrijke kavels
plantagien, soo omt hornleger als land-wardt
met de hovinge. Na het overlijden van Pibo
aankocht) liet hij een nieuw huis met toren
staen(de), bovendien des meijers nyuwe
Doma in 1675 kwam Fogelsanghstate door
aanleggen, waarmee Fogelsanghstate vorm
gebruickte huijsing, groote schuijre, hovinge,
vererving in handen van opeenvolgende
kreeg. Zijn broer Pibo Doma had in dezelfde
bomen en(de) plantagie cum annexis, mede
eigenaren.
5. Veenklooster in de Atlas van Schotanus, 1718 7
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
6. Kaart van het landgoed Fogelsanghstate (inclusief Modderberg), opgetekend door landmeter K. Ypey in 1734
8
2.3 18de eeuw
De meest bepalende ingreep in de periode is
1721-1775
ongetwijfeld de aanleg van de Modderberg
In 1721 werd Fogelsanghstate eigendom
geweest. Deze nog altijd aanwezige
In de tussenliggende periode werd
van Aurelia (Anna) Catharina van Scheltinga
imposante hoogte is voor het eerst afgebeeld
Fogelsanghstate verhuurd aan Willem
(1683-1761) die gehuwd was met Vincent
op de kaart van Ypey. Vanaf de berg moet
Hendrik Baron van Heemstra (1779-1826).
van Glinstra (1676-1730). Na hun overlijden
er ongetwijfeld een uitgestrekt uitzicht zijn
Van Heemstra beoefende diverse bestuurlijke
kwam de state in bezit van hun dochter
geweest over de nog open gronden. De vraag
functies, waaronder de functie van grietman
Wija Catharina van Glinstra (1706-1762) die
is met welke grond de Modderberg werd
van Kollumerland en Nieuwkruisland in de
in 1726 trouwde met Willem Hendrik van
opgeworpen. Doorgaans werden dergelijke
periode 1818 tot 1826. Hij was getrouwd met
Heemstra (1696-1775). Met deze eigenaren
hoogtes gevormd uit de afgravingen van
Johanna Balthasarina van Idsinga (1783-1850).
begon een nieuwe fase op Fogelsanghstate.
vijverpartijen.
Het echtpaar kreeg vijf kinderen, waarvan
haar overlijden in 1836 bleef wonen.
twee werden geboren op Fogelsanghstate;
Willem Hendrik van Heemstra kwam uit een voorname Friese bestuurdersfamilie en
1775-1783
zoon Simeon Petrus baron van Heemstra
ambieerde zelf ook hoge bestuurlijke functies.
Na het overlijden van Willem Hendrik van
(1815-1896) en dochter Wiske van Heemstra
Zo was hij van 1743 tot aan zijn dood in 1775
Heemstra in 1775 vererfde het huis op zoon
(1825-1863).
grietman van Kollumerland.
Hector Livius (1740-1783) die gehuwd was met
Bij deze ambities paste een aanzienlijk huis
Lucia Catharina van Scheltinga (1748-1819).
en tuin. Het echtpaar Van Heemstra liet al voor 1734 de state verbouwen. Deze situatie
In een akte van scheiding van de
is weergegeven op een inmeettekening van
nalatenschap uit 1782 wordt het bezit
K. Ypey uit 1734. Ten opzichte van de kaart
beschreven:
van Th. Hoen uit 1668 is zowel het huis als de
‘De heerenhuisinge met al het aengebouwde
inrichting van de direct om het huis gelegen
cum annexis tot standers, plaaten, borden
gronden gewijzigd.
in de spijskamer, vaste en losse; met de huisinge, boomen en plantagien, zingels,
Ruimtelijk perspectief
gragten, vijvers en boomen ten zuiden van de
Op de kaart van Hoen uit 1668 is de state
gragt (…)’
gesitueerd op een omgracht perceel, met
(citaat uit: H.M. van den Berg, Kollumerland en
een poortgebouw. De state is weergegeven
Nieuw Kruisland, 1989, p. 184).
als een hoofdgebouw met aan weerzijde identieke bijgebouwen, die allen zijn
Opvallende elementen in deze opsomming
voorzien van trapgevels. Op de kaart van
zijn de vijvers en bomen ten zuiden van
Ypey uit 1734 heeft deze driedeling van het
de gracht. Deze vijvers en bomen zijn
huis plaatsgemaakt voor een blokvormig
aangegeven op het Kadastraal Minuutplan
gebouw met schilddak waarin drie kapellen
1823, maar dateren dus al van voor 1782.
zijn opgenomen. Behalve het huis zijn ook de omliggende gronden aangepast. De
1783-1836
toegangsweg naar het huis is rechtgetrokken
In 1783 erfde dochter Cecilia Johanna van
en overige lanen zijn met dubbele bomenrijen
Heemstra (1767-1836) Fogelsanghstate.
aangeplant. Ook binnen het omgrachte
Tot aan 1819 voerde haar moeder Lucia
terrein is een aanpassing doorgevoerd. Rechts
Catharina van Scheltinga echter het beheer
voor het huis is een deel van het terrein door
over de state. Het is opmerkelijk dat Cecilia
een lanenstelsel begrensd. Op dit perceel
niet al in 1791, bij haar meerderjarigheid, het
is een gebouw opgetrokken en is een
beheer in eigen handen neemt. Vanwege
onderverdeling in kleine percelen gemaakt,
grote onenigheid met haar moeder over
vermoedelijk met invulling als een (moes)tuin.
haar beoogde echtgenoot was Cecilia aan het einde van de achttiende eeuw naar het
Daarnaast zijn de gronden buiten het
Duitse Steinfurt vertrokken, waar zij uiteindelijk
stateterrein van functie veranderd. Zo is op
in 1797 met de man van haar keuze, Willem
de kaart van Ypey aan de linkerzijde van de
Anne van Haren (1749-1835) trouwde. Pas in
hornleger een gardeniershuis toegevoegd.
1825 betrok zij Fogelsanghstate, waar ze tot
7. Bewerking Kadastraal Minuutplan (opgemaakt in 1823)
9
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
10
8. Samenvoeging van Kadastraal Minuutplan (KMP) Westergeest Sectie D, blad 2 en 3, opgemaakt in 1823
Verbouw en uitbreidingen
in het familiearchief in Tresoar). Op deze
vijvervorm uitgegraven. De overige gronden
Na 1783 en onder het beheer van Lucia
lijst staat de aanleg van het Engelse bosje
werden voornamelijk als bosgronden beplant,
werden grote wijzigingen aan de state
beschreven en een overzicht van bijzondere
zoals de bossen bij de Swadde en de bossen
doorgevoerd. Archiefstukken over de verdeling
soorten appelbomen. Beschreven zijn onder
ten zuiden van het huis.
van de nalatenschap van Hector Livius
meer de Spaanse borsdorfer, Engelse oranje
van Heemstra tussen Lucia Catharina van
appel, gouden pippeling, citroen reinette, en
In de directe omgeving van de huisplaats
Scheltinga en Cecilia Johanna geven hier
de gele venkel appel. (zie bijlage, Tresoar
werden percelen ingericht als boomgaard,
inzicht in.
335-6)
tuin en weiland. Ongetwijfeld kreeg de bijzondere collectie van fruitbomen, die
Behelsende de ontvang en uitgave bij
Het Kadastraal Minuutplan (KMP, opgemaakt
omstreeks 1800 werd besteld, plaats in de
mevrouw de weduwe Heemstra van boedel
in 1823) geeft inzicht in de nieuwe parkaanleg
boomgaard.
van desself wijlen man gehad zedert desselfs
van Fogelsanghstate. Opvallend is dat
overlijden), geven inzage in de wijzigingen
deze aanleg nog in een formele stijl werd
Engelsche Bosje
van state en parkbos:
gerealiseerd, terwijl aan het einde van
Een opvallend element binnen deze
de achttiende eeuw in Nederland ook
formele stijl is de slingerende contour van
- Van het jaar 1784 tot 1793 hebben de
al de eerste tuinen volgens de nieuwe
het weiland tussen de huisplaats en de
kosten wegens het inplanten van boschjes,
landschapsstijl werden aangelegd.
laan. Dit onderdeel vormt de vroegste
wallen en versonden stamboomen na boere plaatsen hebben bedragen 707,514
verlandschappelijking van de aanleg. Het Ten opzichte van de kaart van Ypey is
is de plek waar het Engelsche Bosje (uit
het omgrachte stateterrein in opzet
de lijst van bomen voor de tuin van Lucia
- Anno 1789. Het vergrooten van een Bosch
grotendeels ongewijzigd gebleven. Wel
Catharina van Scheltinga uit 1800) werd
agter de Swadde heeft gekost 149,4
werd het blokvormige huis voorzien van
aangelegd. Deze term, die aan het einde van
twee bijgebouwen (gelijk als in 1688). Ook
de achttiende eeuw in Nederland opkwam,
- Anno 1790. De kosten van het aanleggen
werden aan de voorzijde van dit complex
werd gebruikt voor de aanduiding van een
van een nieuw Bosch agter de Swadde
twee grachten toegevoegd, parallel aan de
slingerbosje.
hebben bedraagen 261,68
bijgebouwen. Aan de oostzijde van deze slingerende
- De bosschen ten zuiden van de Huzinge te
De grootste verandering was het gevolg van
laan is verder nog een ovaalvormig perceel
Feenklooster met de allee na de berg hebben
de uitbreiding van tuin en park aan de achter-
aangegeven. Hoewel de bij het KMP
gekost 923,5
en rechterzijde van het stateterrein (een
behorende Oorspronkelijke Aanwijzende
uitbreiding in oostelijke en zuidelijke richting).
Tafels (OAT( dit perceel beschrijft als 'bosch',
Uit bovenstaande blijkt dat er behalve een
Aan de rechterzijde van de state vormen de
betreft het een waterpartij. Dit komt overeen
uitbreiding van het areaal aan bosgronden,
vijverpartijen en de ‘laan voor vermaak’ de
met de wijze van afgebeelding in vergelijking
ook werkzaamheden aan de parkaanleg
opvallendste elementen. Daarnaast werd
met de overige vijvers en met het beeld dat
plaatsvonden. Daarnaast vond er een
in 1790 een formele laan (allee) aangelegd,
onder andere de Kaart van Eekhoff toont.
ingrijpende verbouwing aan het huis plaats:
die uitmondt bij de Modderberg, een berg
Bovendien biedt het een verklaring voor
waarover W. Eekhoff in 1840 schreef dat deze
de vergraving die in latere fase plaatsvond
De onkosten der verbouwinge van het huis te
100 voeten (ca. 30 meter) hoog is. Aangezien
en leidde tot de ontwikkeling van de
Veenklooster hebben bedragen:
de berg al op de kaart van Ypey uit 1734 is
Zwanenvijver.
- In den Jaare 1794
9289,214
afgebeeld, weten we dat deze reeds in een
- In den Jaare 1792
5598,7
eerdere fase is aangelegd. Door de aanleg
Kommavormige vijver
- De onkosten der verbouwinge van het Jaar
van de allee werd de berg echter eind
Binnen het stateterrein is nog een in het
1793 van voor huis nog niet nauwkeurig
achttiende eeuw daadwerkelijk verbonden
oogspringende vijver aanwezig. Op het KMP
kunnende worden bepaald, zoo worden
met het stateterrein.
is direct achter het huis een kommavormige
dezelve hier niet in rekening gebragt, maar
vijver zichtbaar. Deze vijvervorm werd vaker
alleen gemeld pro memoria
De vijverpartijen, die op het KMP 1823 staan
toegepast in de (vroege) landschapsstijl. Een
(Uit: Tresoar 335-7, Vijfde Capittel)
aangegeven, zijn voor 1782 aangelegd (Akte
vergelijkbare vorm werd bijvoorbeeld ook op
van scheiding van nalatenschap). Beide zijn
Stania State in Oenkerk en Fraeylemaborg in
Lucia hield zich daadwerkelijk bezig met de
rechthoekig van vorm (vierkant en langwerpig)
Slochteren aangelegd.
inrichting van de gronden, zo blijkt uit een aan
en worden gekenmerkt door afgeronde
haar gerichte, gedetailleerde lijst met bomen
hoeken, die duiden op een Louis XIV-stijl.
voor de tuin uit circa 1800 (nog aanwezig
In het naastgelegen perceel is eenzelfde 11
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
9. Plattegrond van Fogelsanghstate , op basis van kadasterkaart en eigen waarnemingen, getekend door T. Brouwer, 1985
12
2.4 19de EEUW
In het voorjaar van 1838 werden zowel L.P.
In 1844 kreeg Roodbaard Fl. 30,- voor het
Uit de periode 1825, het moment dat
Roodbaard als J.D. Zocher jr. gevraagd voor
maken van tekeningen en schetsjes, die tot
Cecilia met haar man Willem Anne van
een bezoek aan Fogelsanghstate. Na 1838
op heden nog niet gevonden zijn. Hierdoor is
Haren Fogelsanghstate bewoonde, tot haar
werden de koepelkamer en de broeijbakken
onbekend wat door Roodbaard getekend is
overlijden in 1836 is weinig bekend over
vernieuwd. Blijkbaar was er sprake van
én wat de betekenis was van de tekeningen.
werkzaamheden in het park. Wel staat op
achterstallig onderhoud. In 1840 werd
Gedurende zijn carrière maakte Roodbaard
1827 in de dagnotities van de firma Wybren
wederom Zocher gevraagd, dit keer ontving
zowel uitvoeringstekeningen, schetsjes,
Krijns & Co. (boomkwekers te Joure ) dat
hij een bedrag van Fl. 28,80. Zocher jr. was
ontwerptekeningen als presentatietekeningen.
"de Heer op Vogelzang 180 bomen ijpen
ook architect en het is denkbaar dat hij een
In het geval van Ropta State te Wijnaldum
heeft besteld", die op 31oktober worden
advies heeft gegeven over de verbouw van
maakte hij bijvoorbeeld pas na de aanleg de
geleverd (Van der Spoel-Walvius (2012), p.
de koepelkamer. Uit de inventaris van de
tekening. Het primaire doel van deze tekening
21). Interessant is om op te merken dat de
nalatenschap van Cecilia van Heemstra uit
was dan ook om in huis gepresenteerd te
firma Krijns & Co een belangrijke leverancier
1836 blijkt dat met de koepelkamer het vertrek
worden. Wellicht was dit ook de situatie bij
was waarmee L.P. Roodbaard veelvuldig
achter de huidige entree wordt bedoeld. (R.L.P.
Fogelsanghstate.
samenwerkte.
Mulder-Radetzky en B.H. de Vries (1986) p. 37). Hoewel er geen tekening bekend is,
1836-1862
Vanaf half mei 1840 maakte het gezin een
bestaan er andere methoden om iets te
Na het overlijden van Cecilia in 1836 vererfde
reis van 6 weken naar Duitsland, waar
zeggen over de invloed van Roodbaard op
Fogelsanghstate op haar achterneef Hector
het onder meer Bonn aandeed. Het is
Fogelsanghstate. Zo kan op basis van de
Livius van Heemstra (1828-1909). Vanwege
interessant om te weten welke plaatsen ze
architectonische kenmerken en met name het
zijn zeer jonge leeftijd (7 jaar) werd de state
verder bezochten en of ze zich hier hebben
reliëfgebruik worden gesteld dat de invloed
beheerd door zijn ouders Age Tjepke Ruurd
laten inspireren door de Duitse aanleg van
van Roodbaard het deelgebied rondom de
Sixma van Heemstra (1801-1862) en Anna
landschapsparken, zoals onder andere Bagno
beek met glooiingen en de Zwanenvijver
Adriana Geertruida van Halteren (1801-
in Steinfurt.
betreft. Hij liet hier de bestaande ovaalvormige waterpartij uitgraven tot een voor Roodbaard
1847), die vanaf 1842 permanent de state bewoonden (R.L.P. Mulder-Radetzky en B.H.
In mei 1842, op het moment dat
kenmerkende slingerende vijver., voorzien
de Vries (1986) p. 19). Onder hun beheer
Fogelsanghstate permanent bewoond werd
van eiland, glooiende oeverwallen en een
werd de formele aanleg aangepast aan
door de familie Heemstra, kwam Roodbaard
slingerende vijverarm. Deze vijvervorm komt
de landschapsstijl. De bewaard gebleven
naar Veenklooster en een jaar later kreeg
in vele parken van zijn hand voor, waaronder
kasboeken geven inzicht in de (tuin)architecten
Lambertus Vlaskamp (en onderscheidene
Oranjestein te Oranjewoud, Stania State
die hierbij betrokken waren en de periode
arbeiders) een bedrag van Fl. 1000,- voor
te Oenkerk en Koepelbos te Oldeberkoop.
waarin dit plaats vond. Bijzonder is dat in
het aanleggen van de plaats. Indien voor dit
Verderop volgt hiervoor een toelichting.
de kasboeken zowel betalingen aan L.P.
bedrag loon is betaald, betekent het dat voor
Roodbaard (1782-1851) (Robaert), J.D. Zocher
deze aanleg 250 dagen à Fl. 4,- (dagloon van
(1791-1870) als aan L. Vlaskamp (1807-1854)
Vlaskamp) gewerkt is.
worden vermeld.
10. Twee betalingen aan Roodbaard uit het kasboek van Age Tjepke Ruurd Sixma van Heemstra, betreft een betaling op 28 maart 1838 en op 27 februari 1844
13
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
Uit het kasboek voor de huishouding 1837-1857 is de volgende selectie gehaald: 28 maart 1838
naar Veenklooster met de Heer Robaert en 2 nagten te Leeuwarden
7,60
14 april 1838
wisseltje van Zocher (...) voogd voor bloumen
12,00
25 juny 1838
Aan Johannes Pieters en anderen voor nieuwe broeijbakken op Veenklooster 257,64
24 feb 1839
Eene rekening van hout voor de nieuwe broeijerij en koepelkamer
216,60
6 nov 1839
aan Johannes Pieters Schaafsma arbeidsloon voor de koepelkamer
101,00
14 maart 1840
Wisseltje van Zocher uit Haarlem
28,80
13 meij t/m 23 juli 1840
reis naar Duitsland
27 aug 1840
Aan de tuinman van Veenklooster na aftrek van verkochte groenten
33,50
16 feb 1841
rekeningetje van O. T. Bosgra van Bergum
5,60
2 juli 1841
voor het verhuizen naar Groningen met de meubel enz.
10 juli 1841
rekeningetje van Mejufvrouw Roodbaerd te Leeuwarden
10,64
1 sep 1841
rekeningetje van perzike bomen aan O.T. Bosgra
33,70
6 mei 1842
voor rijtuighuur aan de baas Voor de heer Roodbaard
6 mei 1843
aan Vlaskamp en onderscheidene arbeider voor het aanleggen van de plaats 1000,00
2 sep 1843
voor bloemen van 1842 en nu gekocht door tuinman
50,00
4 dec 1843
rekeningetje van tuin ‌ aan Tiete Bosgra
23,32
3 feb 1844
rekening van Mejufvrouw Roodbaard
30,00
23 feb 1844
rekening van Riepma voor klaverzaad
15,10
27 feb 1844
aan de architect Roodbaard voor tekeningen en schetsjes
30 mrt 1844
voor 2 perzikbomen en 1 ..zalie aan van Tol
6,60
22 aug 1844
aan Vlaskamp voor boomen en bloumen
14,80
19 nov 1844
voor gekochte bloemen in de princentuin te Leeuwarden
17,46
27 mei 1845
voor nieuwe bloempotten aan Harkema te Dockum
7 juny 1845
voor het aanleggen en in orde brengen van het kampje achter het huis
1994,33
100,00
6,00
30,00
13,70 130,00
Een opvallende en vaker terugkerende naam is Mejuffrouw (Johanna) Roodbaard. Zij was de dochter van Lucas Pieters Roodbaard en had in Leeuwarden een winkel in dameskleding en hoeden.
14
11. Plattegrond van Fogelsanghstate met de bouwfasen vanaf 1650
uitbetaald, voor geleverde bomen en heesters
UIt de periode 1849-1850 zijn vijf plantlijsten bekend, waarin een grote hoeveelheid aam
ĂŠn voor zijn gedane werkzaamheden als
(hoofdzakelijk) bomen wordt benoemd, die werden geleverd door L. Vlaskamp:
architect. Vervolgens ontving hij tussen 2 november 1850 en 11 december 1850 Fl. 360,voor 90 dagen arbeid.9
7 maart 1848
2050 eiken, 500 esdoorn, 50 iepen, 50 dennen, 105 heesters, 50 hagen
30 april 1848
2400 esdoorn, 30 linden, 100 iepen, 100 dennen, 50 populier, 80 heesters
14 februari 1849
4000 esdoorn, 100 veldesdoorn, 150 heesters
Op basis van de bedragen en omschrijvingen
18 maart 1849
2000 esdoorn, 800 eiken, 50 dennen, 50 hagen, 165 heesters
bij de betalingen, gecombineerd met het
22/26 maart 1849 8000 elzen en 1000 berken
beeld van de Topografisch Militaire Kaart
16 april 1849
uit 1854 kan worden geconcludeerd dat L.
20/29 maart 1850 1000 esdoorn, 100 iepen, 40 dennen, 50 peterselievlier
1000 esdoorn, 150 populieren, 51 solitairen
Vlaskamp zowel als architect en aanlegger betrokken was bij de Grote Vijver als bij het
In totaal werden er in 2 jaar tijd bijna 25.000 bomen, 450 heesters en 100 hagen geplant
Hertenkamp. De aanleg van de Hertenkamp is dankzij een bewaard gebleven dagboek,
De kasboeken van Age Tjepke Ruurd Sixma
woensdag 21 juli 1847 bracht Baron Sixma
met hierin opgenomen de namen van
van Heemstra vormen rijk gedocumenteerde
van Heemstra een bezoek aan de kwekerij,
arbeiders, werkdagen en lonen, nauwkeurig
bronnen voor het historisch onderzoek
maar nergens staat vermeld of dit heeft geleid
te reconstrueren.
naar de tuin- en parkaanleg. Behalve de
tot bestellingen.
geselecteerde uitgaven uit het kasboek voor
De bedragen die Vlaskamp voor zijn
de huishouding zijn er ook plantlijsten van de
1848-1850
werkzaamheden en leveranties op
kwekerij Bosgra uit Bergum en plantlijsten van
Het overzicht van betalingen gecombineerd
Fogelsanghstate ontving staan niet in
Lambertus Vlaskamp bewaard gebleven. Een
met de plantlijsten, geeft blijk van grote
verhouding tot de bedragen die Roodbaard
overzicht van de hoeveelheid bomen die door
veranderingen aan de parkaanleg. Opvallend
(Fl. 7,60 en Fl. 30,-) en Zocher (Fl.12,- en
Vlaskamp werd geleverd is op deze pagina
zijn de vele betalingen aan Lambertus
Fl. 28,-) uitbetaald kregen. Deze enorme
opgenomen.
Vlaskamp. Behalve voor geleverde plantlijsten
bedragen drukken daarmee iets uit over
werden ook nog aparte kwitanties aan
de omvang van de opdracht die Vlaskamp
Bij de kwekerij Bosgra werden in de periode
Vlaskamp uitbetaald. Op 6 mei 1843 kreeg
hier op Fogelsanghstate had. Aangezien er
1846 tot 1849 hoofdzakelijk bestellingen voor
Vlaskamp al een bedrag van Fl. 1000,-
van Lambertus Vlaskamp als aanlegger en
de moestuin gedaan. Op 3 augustus 1846,
betaald voor het aanleggen van de plaats.
architect verder relatief weinig bekend is,
29 maart 1847, 6 december 1847, 9 maart
heeft de aanleg in Veenklooster hierdoor een
1848, 3 april 1848 en 5 maart 1849 werden
Dat Vlaskamp op Fogelsanghstate behalve
onder andere andijvie, augurken, koolraap,
als aanlegger ook daadwerkelijk werkzaam
ramanas, schorseneren, postelein, uiten en
was als architect blijkt uit de betaling van
In samenwerking met Aly van der Mark is
koolraap geleverd.
Fl. 30,00 op 13 november 1848 voor het
een achtergrondverhaal over Lambertus en
opmeten van de tuin en voor het maken van
de familie Vlaskamp opgesteld om de grote
Of de familie ook nog bestellingen deed bij
de tekening. Daarnaast kreeg hij tussen 17
betekenis van Vlaskamp voor Fogelsanghstate
de firma Krijns & Co uit Joure is onbekend. Op
februari en 1 mei 1849 nog eens Fl. 900,-
te benadrukken. -18f
bijzondere waarde.
12. Betaling aan L. Vlaskamp voor "geleverde bomen en heesters en voor gedane werkzaamheden als architect, 1849 15
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
VIER GENERATIES VLASKAMP Een familie van hoveniers, boomkwekers, aanleggers en ontwerpers van tuinen en parken in augustus 1772 naar Huize Tjessens bij baronesse van Sytzama. Een nieuw spoor, Waaxens, een dorp in het uiterste noorden
in de vorm van een krantenadvertentie
Lambertus Vlaskamp (1807-1853) is de derde
van Friesland. Arent zou in 1777 zijn broer
uit 1782 waarin de verkoop van appels
generatie Vlaskamp die het vak van hovenier,
achterna reizen naar Waaxens. De broers
werd aangekondigd, leidt naar Haniastate
boomkweker, aanlegger en ontwerper
werkten gezamenlijk één jaar op Tjessens
in Holwerd, waar Lambartus enige tijd
van tuinen en parken voortzet. Hij werd
voor de familie Johan Sippo fan Harinxma
werkzaam was als hovenier en vervolgens
geboren in Dronrijp, als zoon van hovenier
thoe Slooten (1714 – 1799), vader van Albertus
een hoveniersbedrijf begon.
Gerrit Vlaskamp (1784-1855), kleinzoon van
van Harinxma thoe Slooten (1765-1816)
hovenier Lambartus Vlaskamp (1746-1826)
vrederechter in het kanton Holwerd en
Gerrit en Lambertus Vlaskamp
en achterneef van Arent Vlaskamp (1751-
getrouwd met jonkvrouw Anna van Sytzama
Gerrit Vlaskamp werd als vierde kind van
1825), die hortulanus was bij de Universiteit
(1773 Rinsmastate-1838). Een ongetrouwde
Lambartus geboren te Holwerd. Net als
van Franeker. Deze Arent Vlaskamp (broer
zwager van Johan Sippo, Willem Hendrik
zijn vader was hij werkzaam als hovenier.
van Lambartus) was in 1804 in Dronrijp nog
van Sytzama woonde in zijn functie als
Tevens stond hij ingeschreven als ‘Agent
betrokken bij de aanleg van een Engelse
grietman van Westdongeradeel een tijdlang
van Politie’ in Dokkum. Omdat hij in
Tuin bij Schatzenburg dat in bezit was van
op Tjessens. In 1825 werd hij als grietman
1822 bomen bij boomkwekerij Krijns in
Mr. D.H. Becker Andreae, waarvoor hij Fl.
opgevolgd door zijn neef, Johan Sippo van
Joure bestelde, is het aannemelijk dat
6,- ontving (blijkens een aantekening in de
Harinxma thoe Slooten.
hij het hoveniersvak niet helemaal heeft opgegeven. Een andere hypothese is dat
Almanak van Mr. D.H. Beucker Andreae). Arent zou niet lang in Waaxens blijven. Na
zijn oudste zoon Lambertus, die toen 15
Opdrachtgever Mr. D.H. Beucker Andreae
twee jaar, in november 1779, ging hij als
jaar was, het hoveniersvak in wilde en
was in datzelfde jaar op Schatzenburg
tuinbaas naar Kingmastate in Zweins dat in
dat eze bestelling een begin vormde.
komen te wonen. Op zondag 29 januari
bezit was van Julius Mathijs Koerts Beyma
Op 19 februari 1841, Gerrit was toen 56
had de hortulanus samen met een niet
(1727-1808) en Foockel Helena Burmania
jaar, plaatste hij een advertentie in de
geïdentificeerde v. A. bij Andreae gedineerd.
(1728-1801). Bijna drie jaar later, op 5 juni
Leeuwarder Courant met de aankondiging
Dat was het eerste contact. Het ligt op grond
1782, werd hij benoemd tot hortulanus van
dat hij zijn oude beroep van hovenier weer
van deze gemeenschappelijke komst te
de Universiteit van Franeker. Deze functie
op wilde pakken:
veronderstellen dat v. A. de hortulanus kende.
behield hij tot 1812, nadat de universiteit
‘Alle zijne vroegere begunstigers zoo
Het zou om een Van Aylva kunnen gaan
in 1811 door Napoleon werd opgeheven.
binnen als buiten deze Stad, om de
(de keuzemogelijkheden zijn niet groot) en
Hij verhuisde vervolgens naar Onder de
gunst en recommandatie; belovende,
dan valt te denken aan Sicco Douwe van
Hoven in Leeuwarden, waar hij nog altijd
zoo als te voren, eene prompte en goede
Aylva (1734-1807) van Haniastate te Holwerd.
zijn titel hortulanus voerde. Arent plaatste
behandeling’.
Haniastate heeft een bijzondere plantagerie
vele berichten in lokale kranten, waaronder
gekend. Uit krantenadvertenties is bovendien
diverse advertenties voor eigenaren van
Intussen was zijn zoon Lambertus sinds
bekend dat tussen 1782 en omstreeks
buitens die een tuinman nodig. Kennelijk
1832 als boomkweker werkzaam en had
1793 Lambartus Vlaskamp als hovenier op
selecteerde hij in opdracht van deze
zich gevestigd te Dokkum, waar hij in 1831
Haniastate te Holwerd heeft gewerkt.
eigenaren geschikte tuinbazen - het liefst
getrouwd was met Antje Eilderts Klaver
ongehuwd en kinderloos. HIj overleed in
(1807-1869). Op 12 september 1832 kocht
1825 in Leeuwarden.
hij in Dokkum een huis met tuin voor een
De broers Arent en Lambartus Vlaskamp
bedrag van fl. 1950,. Om dit te kunnen
Arent en zijn oudere broer Lambartus komen
16
uit een gezin van negentien kinderen in
In 1778 verruilde Lambartus Huize Tjessens
voldoen leende hij op dezelfde dag een
Breedenbroek onder Varsseveld. In 1766
voor het nabijgelegen Harstastate in
bedrag van f 2.400,- waarvoor in 1843
vertrok Lambartus voor werk naar het
Hogebeintum van Imilius Josinus de
een royementacte werd opgesteld voor
Westland en Arent volgde vijf jaar later in
Schepper (1736-1790), grietman van
Maaike Suiderbaan te Dokkum, gehuwd
1771. Van Westland verhuisde Lambartus
Ferwerderadeel en getrouwd met A.G.
met Gerryt Jan de Feyffer burgemeester
van 1848-1852 te Dokkum. In 1838 kocht Lambertus een stuk bouwland, Uniatuin te Rinsumageest en in 1838 en 1839 plaatste hij in de Leeuwarder Courant meerdere advertenties waarin hij een
13. Leeuwarder Courant 16-6-1851
boomkweekersknecht of tuinmansknecht zocht, die in beide gevallen een aanstelling voor minimaal een jaar konden
acht kinderen naar Helpman te Groningen.
huis en de tuin werden later gekocht door
krijgen
Nadat Lucas Pieters Roodbaard stierf
theehandelaar Hommes. Van deze ‘tuin
op 23 mei 1851, plaatste Lambertus een
van Hommes’ is een klein deel bewaard
advertentie in de Leeuwarder Courant:
gebleven. Het is tot dusverre het enige
Slechts enkele jaren later werkte Lambertus
ontwerp in Groningen van Vlaskamp dat
Vlaskamp samen met L.P. Roodbaard op Fogelsanghstate. In 1843 betaalde
Door het overlijden van den Heer
bekend is.
baron van Heemstra aan ‘Vlaskamp
Roodbaard, neemt L.Vlaskamp,
en onderscheidene arbeiders voor het
Architect, thans woonachtig in Helpman
De periode in Groningen bracht echter
aanleggen van de plaats’ Fl. 1000,.
, bij Groningen, de vrijheid zich te
niet veel voorspoed. In 1854 werd
Aangezien Vlaskamp Fl. 4,- per dag
recommanderen tot het AANLEGGEN van
Lambertus opgepakt als landloper en naar
rekende, gaat het om 250 werkdagen, een
BUITENPLAATSEN en TUINEN, alsmede tot
Veenhuizen gebracht. Uit de archieven
aanzienlijk bedrag dat pas na afloop werd
het maken van PLANNEN of TEEKENINGEN.
blijkt dat hij veroordeeld is voor landloperij.
uitbetaald.
Kan bewijzen van bekwaamheid leveren en
Als gevolg hiervan werd hij op 16 juni
belooft een goede bediening.
1854 in Veenhuizen opgenomen, waar hij al 1 oktober van dat zelfde jaar overleed.
Opvallend zijn dan nog de bedragen die Lambertus in 1846 en 1847 leende
In deze periode werden in Helpman grote
Vermoedelijk als gevolg van een cholera-
van notaris Daniël Hermannus Andreae,
villa’s gebouwd; het was een aantrekkelijk
epidemie, waarbij in 1854 in Veenhuizen
respectievelijk fl 2.000,- en f 1.200,-.
oord voor een aanlegger van tuinen.
444 slachtoffers vielen. Waarschijnlijk
Vermoedelijk heeft hij hiervoor een huis
Bovendien had Roodbaard al in een
kampte hij bovendien met psychische
met schuur te Rinsumageest en het
eerdere periode (tussen 1810 en 1830) bij
problemen.
bouwland te Birdaard gekocht. Zijn huis in
divere buitens in het nabij gelegen Eelde-
Dokkum verhuurde hij.
Paterswolde parken aangelegd. De vraag
Zijn vrouw en kinderen verhuisden in
naar de aanleg van parken en tuinen in
1854 van Groningen naar Hurdegaryp
In oktober 1848 besloot Vlaskamp om in
landschapsstijl kan een reden zijn geweest
verhuisd. De oudste zoon Gerrit (1834-
één keer enkele duizenden stambomen,
voor de verhuzing van het gezin Vlaskamp
1906) was 20 jaar en hij zette onmiddellijk
vruchtbomen, hagen en heesters van zijn
naar Groningen.
een advertentie in de Leeuwarder Courant om zijn diensten aan te bieden.
boomkwekerij te Dokkum te verkopen. In november 1848 verkocht hij ook het huis
In 1852 kreeg Vlaskamp een grote opdracht
De zaken gingen waarschijnlijk meteen
met tuin te Dokkum. Daarmee lijkt hij zijn
van de familie De Marees van Swinderen
goed, want hij heeft maar een keer een
leningen te kunnen inlossen, voordat hij
aan de Nieuweweg 12 in Groningen. Na
advertentie gezet. Uit de grootboeken van
aan de grootste opdracht van zijn leven
het overlijden van de eigenaar jonkheer
boomkwekerij Bosgra te Burgum, die vanaf
begint, de aanleg van de Grote Vijver
mr. Oncko van Swinderen (1775-1850) werd
1861 bewaard zijn gebleven weten we dat
en het Hertenkamp op Fogelsanghstate.
Lambertus ook door zijn dochter Johanna
Gerrit Vlaskamp meer dan 350 tuinen en
Het was niet langer Roodbaard die het
Margaretha van Swinderen, getrouwd met
parken heeft aangelegd. Na het overlijden
ontwerp maakte, maar Lambertus die
Wicher Meynart de Marees van Swinderen,
van Gerrit wordt het bedrijf voortgezet door
betaald werd als architect van de aanleg.
gevraagd om een tuin te ontwerpen. Het
zijn neef Gabe Westra.
met dank aan A. Westra - Van der Mark Nadat de omvangrijke aanleg in 1850 was gerealiseerd, brak voor Vlaskamp vermoedelijk een nieuwe fase aan. In april 1850 verkocht hij zijn huis met schuur in Rinsumageest en het bouwland te Birdaard en verhuisde met zeven van zijn
14. Groninger Courant 14-5-1852
17
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K 1869-1876
park. Gerrit Vlaskamp (1834-1906), zoon van
Ter gelegenheid van het bezoek van
Na het overlijden van Age Tjepke Ruurd Sixma
Lambertus kreeg hiervoor de opdracht.
1873, waarbij de lunch gebruikt werd op
baron van Heemstra bewoonde zijn weduwe
In deze fase vond ook de vergraving van
Fogelsanghstate, werd de gehele voorgevel
Anna Adriana Cornelia van Halteren de
het grachtenstelsel rondom het stateterrein
gemoderniseerd en gepleisterd en werd ook
state nog enkele jaren. Pas omstreeks 1870
plaats. Aan het voor- en achterterrein werd de
het interieur op vele plaatsen aangepast
vestigde Hector Livius zich permanent met zijn
gracht voorzien van een lob, die kenmerkend
aan de smaak van de tijd. Onder andere
vrouw HenriĂŤtte op Fogelsanghstate. Voor zijn
is voor de stijl van Gerrit Vlaskamp. Tevens
de eetzaal en de tuinzaal kregen toen hun
moeder liet hij in de directe omgeving een
werd het park in deze periode voorzien van
tegenwoordige vorm (R.L.P. Mulder-Radetzky
nieuw onderkomen bouwen; Villa Nova (beter
diverse tuinsieraden, zoals de ijskelder en de
en B.H. de Vries (1986) p. 22-31). Daarnaast
bekend als het Lytse Slot). Dit werd gebouwd
hermitage.
werd de "gezichtslaan" achter het huis
naar ontwerp van de Leeuwarder architect
verhard en kreeg de naam Koningsweg.
J.I. Douma, die samen met de jongere
Vlaskamp kreeg eveneens de opdracht
architect Hendrik Kramer ook werkte aan de
om bij Villa Nova een tuin aan te leggen.
Dat Willem III de state uitkoos voor zijn verblijf
verbouwing van de state zelf.
Hiervan is een betaling bekend van Fl 45,-
was niet verwonderlijk gezien de relatie
(Ernst Bruinsma en Yme Kuiper (eindred.)
met Hector Livius, die als jagermeester en
Samen met haar zoon Hector Livius voerde
(2014), p. 73). Deze nieuwe periode van
kamerheer in buitengewoon dienst was van
Anna Adriana Cornelia van Halteren in deze
werkzaamheden aan de state valt samen
de koning. Dat het bezoek een groot succes
jaren nog actief beheer over Fogelsanghstate,
met een officieel bezoek van koning Willem
was blijkt uit de memoires van Jkvr. Jeanne
hiervan getuigen de kasboeken uit de
III in 1873. Al eerder, in april 1852, vormde
van Andringa de Kempenaer (waarvan een
periode 1869 – 1871. Uitgaven werden
Fogelsanghstate het decor van een bezoek
gedeelte is opgenomen in R.L.P. Mulder-
geregistreerd voor beplanting en het teren
van Willem III. Dit was nadat het park
Radetzky en B.H. de Vries (1986) p. 31-32):
van de hertenkamp en bruggen, glas en
voorzien was van Hertenkamp en grote
In de herinnering is dan zoo'n week - zo
lood voor de broeierij en uitgaven aan
vijverpartij. Aanvullende aanpassingen
lang duurde het verblijf in Friesland -
een tuinman en in 1870 aan arbeiders. In
waren toen niet nodig; enkel het diner en de
schitterend en ook was Sire steeds beter
deze periode werd ook het park opnieuw
onkosten van het bezoek des konings met
geluimd en vooral zijn bezoek aan baron
uitgebreid in oostelijke richting en werd
een totaalbedrag van Fl. 200,- staan vermeld
Hector van Heemstra op Fogelsanghstate
de Rododendronvijver aangelegd. Deze
in het kasboek.
te Veenklooster was voor die familie een
uitbreiding kan gezien worden als derde
enorm succes (...)
fase van de verlandschappelijking van het
18
15. Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929
2.5 Huidige situatie
door Adema Architecten uit Dokkum. Na
In 1909 kwam Fogelsanghstate in bezit
deze herstelwerkzaamheden kreeg het huis
van Hermance Adeline Amalia barones
een nieuwe museale functie. Ook werd
van Heemstra (1865-1938) die getrouwd
een herstelplan (N0.0RDPEIL) voor het park
was met mr. Willem Bernard Reinier van
voor de vijverpartijen en paden in 2002
Welderen baron Rengers (1865-1914). Na
uitgevoerd.
hun overlijden erfde Mr. Binnert Philip baron Harinxma thoe Slooten de state.
In 2000 bracht de huidige eigenaresse het vruchtgebruik van de state en het terrein
Onder het beheer van Mr. Binnert Philip
binnen de gracht onder in de “Stichting
werd in 1948 Fogelsanghstate (gedeeltelijk)
Fogelsangh State”.
ingericht als streekmuseum. Het Nieuwsblad van Friesland heeft op 19 mei 1948 een verslag van de officiële opening opgenomen, met een gedeelte van de toespraak van de eigenaar. Hierin beschrijft Baron van Harinxma thoe Slooten welke betekenis het bezit voor hem had en welk doel hieraan verbonden was: “(…) Thans is Veenklooster aan mij gelegateerd, aldus spr., die liet uitkomen dat dit hem had ontroerd, enerzijds verheugd, maar aan de andere zijde ook grote zorgen had gegeven. Het was de bedoeling van spr. aan deze een bestemming te geven, welke met haar vroeger wezen overeenstemde. Alleen dan zou hij dit legaat aanvaarden, wanneer het in zijn oorspronkelijke karakter voor zijn geliefde provincie Friesland behouden zou kunnen blijven.” Na zijn overlijden in 1969 erfde de huidige eigenaresse Kyra Livia barones van Harinxma thoe Slooten (1938) getrouwd met Mr. Charles Alfred Frédéric Hubert Joseph Marie graaf de Marchant et d’Ansembourg (1934) de state. Intussen was Fogelsanghstate in 1963 de derde uithof van het Fries Museum geworden (naast het kerkmuseum te Janum en het landbouwmuseum gevestigd in Stania State te Oenkerk). De ruimte werd ingericht met stijlkamers en een collectie van kunstvoorwerpen. Nadat het Fries Museum aan het einde van twintigste eeuw zijn beleid veranderde en Fogelsanghstate afstootte als uithof vonden ingrijpende werkzaamheden plaats. In 2000-2001 is een omvangrijke restauratie uitgevoerd 16. Plattegrond bij informatiepaneel (N0.0RDPEIL) 19
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
2.5 ONTWIKKELING IN TIJDSLAGEN
1.
STATETERREIN - VOOR 1780
-
1. Stateterrein, met gracht, bossen en landerijen
-
2. Modderberg aanleg voor 1734
1
1
2
2
17. Fogelsanghstate in de achttiende eeuw, opgetekend door landmeter K. Ypey
2.
FORMELE AANLEG 1780 - ±1840
-
1. Verbouw huis, 1793 >
-
2. Vergraving vijverpartijen barokke aanleg, voor 1782
-
3. Plantagie, voor 1782
-
4. Singels, voor 1782
-
5. Aanleg allee naar de Modderberg, 1790
-
6. Berceau
-
7. Boomgaard + Engelsche bosje, 1800
1 6 3
1
7
2
6 3
2
7
2
2
5
4
5
20
18. Fogelsanghstate, door W. Eekhoff 1849-1859
4
2
3.
LANDSCHAPPELIJKE AANLEG ±1840 - 1844
-
1. Aanleg broeierij, 1839
-
2. Aanpassing terrein rondom huisplaats
-
3. Aanleg Zwanenvijver + reliëf, 1842/1843
-
4. Verbouw Koepelkamer, 1839
4
1
2 3 4 1 3
19. Fogelsanghstate, op TMK 1854
9 8 3
7 2
11
5
1
4.
LANDSCHAPPELIJKE AANLEG 1848-1850 | 1870>
-
1. Vergraving Grote Vijver, 1848
-
2. Aanleg Hertenkamp, 1850
-
3. Aanleg driepuntsbrug, 1850
-
4. Aanleg theekoepel, negentiende eeuw
-
5. Aanleg ijskelder, 1871
-
6. Aanleg hermitage, 1876
-
7. Aanleg wildhuisje, 1876
-
8. Verbouw huis en verharding Keningswei, 1873
-
9. Vergraving gracht rondom huisplaats (lobben)
-
10. Aanleg Westerbos
-
11. Aanleg Rodondendronvijver
6
4 10
21
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
OVERZICHT VAN TIJDSLAGEN EN RUIMTELIJKE KENMERKEN
Omstreeks 1800
1838
1842-1844
Boomgaard en Engels Bosje
Broeierij (L.P. Roodbaard of J.D. Zocher jr.)
Aanleg huisplaats en Zwanenvijver (architect L.P. Roodbaard en aanlegger L. Vlaskamp)
De eerste aanzet van de landschappelijke
De aanleg van de broeierij is vermoedelijk
De betalingen geven aan dat tussen 6 mei
aanleg is zichtbaar op het Kadastraal
naar ontwerp van Roodbaard en/of Zocher
1842 en 6 mei 1843 een ingrijpende aanleg
Minuutplan van 1823, waarin een slingerende
gebeurd. De nog aanwezige glooiingen
heeft plaatsgevonden. Dit komt overeen
vorm is aangegeven rondom het weiland
en de gedeeltelijke demping van het
met de zeer indrukwekkende aanleg van
in de richting van de grote vijverpartij. Op
grachtenstelsel zorgde ervoor dat de formele
de Zwanenvijver met slingerende beek
de lijst van bomen uit omstreeks 1800
aanleg plaatsmaakte voor de landschapsstijl.
en glooiingen. Dit gebied bestaat uit een
wordt al gesproken van Engelsche bosjes.
Behalve deze veranderingen tonen de
schakering van hoogtes, waarover en
Er worden 14 heesters geplant (Engels
kaarten ook een slingerend padenstelsel.
waarlangs een slingerend padenstelsel is
Hout), een boomgaard met 52 fruitbomen,
Het terrein achter de state werd in deze
aangelegd. Via dit padenstelsel is toegang
4 kastanjebomen en een beukenhaag.
periode ook aangepast. De broeijerij werd,
tot de grillig gevormde Zwanenvijver, die
Onbekend is of hierbij een ontwerper,
tegelijkertijd met de verbouwing van de
voorzien is van een eiland. De ruimtelijk
hovernier of tuinbaas bij betrokken was. In
Koepelkamer, vernieuwd.
architectonische compositie en het opvallende
deze periode waren onder andere Arnoldus
gebruik van reliĂŤf zijn kenmerkend voor de
Helmantel en Arent Vlaskamp werkzaam bij
ontwerpstijl van Roodbaard.
staten in Noord Nederland.
20. "Engelsch bosje" op plantlijst 1800
22 21. "Engelsch bosje" op Kadastraal Minuutplan 1823
22. Veranderingen op TMK 1830-1850
24. Vijver en hoogte, 1895
23. Betaling van hout voor nieuwe broeijbakken en koepelkamer 29-2-1839
25. Vijver en hoogteverschillen, 1925
1848-1850
Het park breidde tevens in zuidelijke richting
Omstreeks 1873-1876
Grote Vijver en Hertenkamp (architect en
uit. Ten zuiden van de Grote Vijver werd
Aanleg Villa Nova, uitbreiding parkbos
aanlegger L. Vlaskamp)
door Vlaskamp het bestaande rechthoekige
(architect en aanlegger G.L. Vlaskamp)
weiland omgevormd tot een Hertenkamp. De vergraving van de twee formele
Hiervan is een betalingsbewijs uit april
De tuin van Villa Nova, het voorterrein van de
rechthoekige vijvers tot de Grote Vijver is
1850 bewaard gebleven. Zoals zichtbaar
state en het oostelijk deel van het parkbos
omstreeks dezelfde periode uitgevoerd
is op de Topografische Militaire Kaart van
werden in deze periode aangelegd of
als de werkzaamheden aan Hertenkamp
1929 heeft Vlaskamp dit terrein als een
heringericht. Gerrit Vlaskamp voorzag de tuin
(zie Topografische Militaire Kaart 1850). De
grillig vormgegeven perceel ontworpen.
van slingerpaden en een tuinkoepel.
rechthoekige vijver werd tot een meer ronde
Slingerpaden tussen de Grote Vijver, het
De grootste wijzing aan het voorterrein
vorm vergraven met een slingerend verloop in
Hertenkamp en de Modderberg verbinden
van de state was de vergraving van het
zuidelijke richting. De vrijgekomen grond werd
deze onderdelen van het zuidelijk deel
grachtenstelsel. In zijn kenmerkende stijl
gebruikt om hoogteverschillen in het terrein
van het park met het overige terrein. Enkele
werd er door gedeeltelijke demping en
(aan weerzijden van de vijvers) te creĂŤren.
bomen van de allee, die in 1790 is aangelegd
vergraving een lob toegevoegd aan de
Dit reliĂŤf rondom de vijver is bescheiden
staan nog in het Hertenkamp.
gracht. Ook het oostelijk deel van het
met uitzondering van de hoogte, die in het
parkbos met de Rododendronvijver werd
verlengde ligt van de broeierij. Vanaf dit punt
in deze periode aangelegd. Een groot
bestond een fraai uitzicht op het huis en de
verschil met bijvoorbeeld het gebied rondom
tuinmanswoning.
de Zwanenvijver is dat hier het spel van hoogteverschillen nauwelijks aanwezig is.
Een driepuntsbrug (aanleg 1850, architect Jane van der Wielen en niet Roodbaard, zoals vermeld staat in de omschrijving van het Rijksmonument) vormde de verbinding tussen het parkbos en het stateterrein.
26. Grote vijver met zicht op driepuntsbrug, 1901
28. Grote vijver met zicht op badhuisje, 1895
30. Zicht op achterzijde hoofdgebouw, 1895
27. Zicht vanuit driepuntsbrug op de vijver 1903
29. Ansichtkaart met Hertenkamp en Prieel, 1914
31. Zicht op voorzijde hoofdgebouw, 1983
23
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
FOGELSANGHSTATE ALS OPENBAAR WANDELPARK Het openbare karakter dat Fogelsanghstate tegenwoordig heeft is niet nieuw, maar kent een lange traditie. Zo werden in het huisarchief meerdere wandelboeken uit de negentiende eeuw (1844 en 1880) gevonden. In deze boeken werden de namen, woonplaatsen en betreffende datum van de wandelaren geregistreerd. Ook uit de beschrijving van de conditiën waarop de nieuwe tuinbaas Jacobus Plezier in dienst zal treden op 12 mei 1852 (Tresoar 335-23) blijkt dat het openbare karakter en de aanwezigheid van wandelaars gebruikelijk was. Zo wordt beschreven: De profijten van de wandelaars zijn voor den tuinbaas doch in de week mag hij zelve niet meede gaan en moet hij hier een of meer
32. Boek met namen van wandelaars, uit 1844
jonger voornemen en zelve belonen met 10 centen per dag. Dat Fogelsanghstate daadwerkelijk een
De populariteit was het gevolg van de
populaire plek was om te wandelen blijkt uit
landschappelijke aanleg; het zal geen toeval
de vele krantenartikelen, die met name in
zijn dat het eerste wandelboek uit 1844
de eerste helft van de twintigste eeuw in de
dateert. In deze periode is door Roodbaard
regionale kranten verschenen:
en later door Vlaskamp met behulp van
slingerpaden, zijn aspecten die behoren bij de
de langgerekte slingerpaden een unieke
romantische landschapsstijl. Met de nieuwe
Enkele kilometers rijden en we waren op
wandeling gecreëerd. Via het slingerende
natuurbeleving en de aandacht voor het
Fogelangh State te Veenklooster, waar een
padenstelsel werd de wandelaar langs
natuurlijke paste het fenomeen wandeling
prachtige wandeling door het fraaie Bosch
de collectie van tuinsieraden, vijverpartijen
dan ook volledig binnen de romantische
werd gemaakt. Het vertoeven was hier
en hoogten geleid. Deze afwisseling en
landschapsstijl.
een genot. Hie mooi scheen het zonnlicht
het verrassingsaspect als gevolg van de
33. Fragment uit het wandelboek uit 1881
tusschen de boomen. Na de wandeling wachtte een heerllijk zitje bij de vijver (…) aldus een beschrijving in de Leeuwarder Courant van 21-6-1937 Ook uit het volgende artikel uit de Leeuwarder Courant van 16-7-1910 spreekt de populariteit van Fogelsanghstate onder wandelaars: Om teleurstelling te voorkomen wordt ter algemeene kennis gebracht dat de bosschen van Fogelsanghstate te Veenklooster op Zondag 17 juli voor het publiek en ook voor allen aan welken doorgaande vergunning tot wandelen op het buiten enz. verleend is, gesloten zal zijn. 34. Bericht in Leeuwarder Courant 16-7-1910
24
BIJZONDERE BOOMSOORTEN EN EXOTISCHE PLANTEN De aanleg van Fogelsanghstate kent vele
negentiende eeuw. Natuurlijk hoorde deze
bijzondere aspecten, gedacht kan worden
bij de invulling van de nieuwe parkaanleg,
aan de betrokken tuinarchitecten of de
waarvoor de werkzaamheden volop bezig
Wederom doet de inhoud van de boekenkast
collectie tuinsieraden. Een ander uniek aspect
waren. Tezamen geven ze echter ook een
vermoeden dat ook de eigenaren interesse
vormt de (inmiddels grotendeels verdwenen)
beeld van het bestelde assortiment. Grote
hadden in de tuinbouw. Tot de bezittingen
bijzondere collectie bomensoorten die in
hoeveelheden esdoorns werden besteld
behoren namelijk twee delen van Tuinbouw-
1800 door Lucia Catharina van Scheltinga
in combinatie met enkele solitairen als de
flora van Nederland en zijne overzeesche
werden besteld.
treurwilg, gouden regen, Italiaanse populier,
bezittingen; bevattende de geschiedenis en
zwarte beuk, kastanje, acacia en lindeboom.
afbeeldingen van nieuwe of merkwaardige
Op de bewaard gebleven plantlijsten
erwten.
planten, bloemen, vruchten, mededeelingen
(Tresoar 335-6) zijn diverse appelsoorten
In een krantenartikel uit de Leeuwarder
omtrent de kultuur in haren geheelen
opgenomen met een beschrijving van het
Courant van 24-6-1834 gaf Jacob Arnold
omvang, in betrekking tot Nederland en zijne
moment van rijping. Soorten die omschreven
Drieling een verklaring voor de populariteit
overzeesche bezittingen, 1855-1856, van de
worden zijn onder meer: de kleine rhijnsche
van de es(doorn), namelijk de snelle groei. In
botanicus Willem Hendrik de Vriese.
boom appel, grote brosdorfer, Spaansche
hetzelfde artikel sprak Drieling zijn zorgen uit
borsdorfer, bloed appel, winter citroen appel,
over weinige eikenbomen die nog geplant
Dat er echter op Fogelsanghstate lang niet
kleine cider appel, edelkoning, etc. Alleen al
werden, terwijl deze behoorden tot de "beste,
alleen interesse bestond in de nutskant
op basis van deze uitgebreide plantlijsten
nuttigste en duurzaamste houtsoort". Maar,
van tuinen, bomen- en plantensoorten
kan vermoed worden dat Lucia Catharina
zo stelt Drieling ook vast, "[behoorde de]
blijkt uit een opmerkelijke advertentie in het
geïnteresseerd was in pomologie. Deze
aanplanting van opgaand Eikenhout steeds
Rotterdamsch Nieuwsblad van 7-8-1880
vermoedens worden versterkt door de
onder de geliefkoosde bezigheden der
waarin melding wordt gemaakt van een
aanwezigheid van het boek Pomologia, Dat
grondbezitter (…)". Zo zien we ook op de
bijzondere schenking van een aantal groote
is beschryvingen en afbeeldingen van de
plantlijsten van baron van Heemstra enkele
en zeldzame kasplanten door Hector Livius
beste soorten van appels en peeren, welke
duizenden eiken verschijnen.
van Heemstra. Genoemd worden twee zeer
In Neder- en Hoog-Duitschland, in Frankryk,
groote wilde Dadelpalmen ieder ongeveer
Engeland, en elders geagt zijn en tot dien
Interessant zijn ook de lijsten met
acht meters hoog, een Sabalpalm, een
einde gecultiveert worden. De van oorsprong
groentesoorten die bij de firma Bosgra in
Chamaedorea, een Pisang of Banaan, een
Duitse hovenier Johann Hermann Knoop
Beetgum werden besteld. Op deze lijsten zien
Heliconia dasyantha, een Vogelkopplant, een
publiceerde dit standaardwerk al in 1758. Het
we onder meer andijvie, augurken, koolraap,
Ceratozamia mexicana, een Stadmannia
op Fogelsanghstate aanwezige boek betreft
beetwortel, koolzaad, selderij, ramunas
australis en vóóral een zeer groot en fraai
een druk uit 1790.
(rammenas) , postelein, peulen, preij (prei).
exemplaar van de Brexia Chrysophylla.
In eerste instantie werd voor eigen gebruik In het boek publiceerde Knoop overzichten,
verbouwd. Bekend is dat er broeijbakken
synoniemenlijsten en bijbehorende
aanwezig waren op Fogelsanghstate,
wetenschappelijke toelichtingen van vele
ook waren er een tuinman en -jongens in
appel- en peersoorten die in Nederland,
dienst voor onder andere de verbouw. In
Duitsland, Frankrijk en Engeland
de zomermaanden was er vermoedelijk
voortkwamen. Het boek is bovendien
overschot. In de voorwaarden van de
prachtig geïllustreerd; bijna alle beschreven
indiensttreding van de nieuwe tuinbaas
appel- en perensoorten werden voorzien van
Jacobus Plezier (12-5-1852, Tresoar 335-23)
een afbeelding in kleur.
staat namelijk vermeld: vrij woning en des zomers vrij groentes uit de tuin voor eigen
Dat Lucia Catharina niet de enige
gebruik. Voor de winter provizie 20 korven
geïnteresseerde was, blijkt uit de overige
aardappelen en wat kool, rapen, wortelen en
bewaard gebleven plantlijsten uit de 35. Bericht in Rotterdamsch Nieuwsblad 7-8-1880
25
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
3. RUIMTELIJK PERSPECTIEF
1
2
7
4 3 5
9
11
24 12
Hoofdgebouw Oprijbrug Houten schuur Volière
5. 6. 7.
Kettingbrug Driepuntsbrug Kettingbrug
8. Berceau 9. Paardenbak & boomgaard 10. Brug over gracht 11. Burg over gracht 12. Grote Vijver
8
6
10
1. 2. 3. 4.
23
22 20 21
13
13. 14. 15. 16.
Plaats van badhuisje Wildhuisje Gietijzeren hekwerk Hertenkamp
17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.
Modderberg Theekoepel Hermitage Zwanenvijver Burg over Zwanenvijver Twee sokkels IJskelder Rododendronvijver
14 16
parkbos
15
waterpartij
19
laan/singel
17 18
grasland
glooiing
(hoofd)gebouw
Modderberg zichtlijnen
36. Landschapspark Fogelsanghstate op basis van hoogtekaart met beplantingslaag en stelsel van zichtlijnen (N0.0RDPEIL)
De parkaanleg van Fogelsanghstate, zoals
deze reden is de parkaanleg opgedeeld
Centraal staan hierbij de volgende tien
deze nu nog grotendeels intact aanwezig is,
in acht deelgebieden. De drie belangrijkste
ruimtelijke thema’s: reliëf, water, zichtlijnen/
toont het resultaat van de werkzaamheden
deelgebieden worden vanuit een ruimtelijk
lijnenspel, paden, details en lange lijnen,
van Lucas Pieters Roodbaard en Lambertus
perspectief geanalyseerd. Het gaat dan om:
middellijn, ruimte-massa (licht en donker), beplanting, groen voor nut en plezier.
Vlaskamp. Aangezien de diverse
26
deelgebieden van het park verschillen van
- Stateterrein met tuin en gracht
ruimtelijk karakter, kan er niet één ruimtelijk
- Parkbos met Zwanenvijver
verhaal van het hele park bestaan. Om
- Parkbos met Grote vijver en Hertenkamp
3.1 Stateterrein met tuin en gracht Meerdere belangrijke ruimtelijke ontwerpthema’s zijn terug te vinden in dit deelgebied. Allereerst is er sprake van een subtiel reliëf gebruik. In het voorterrein zijn enkele delen langs de gracht in kleine mate verhoogd. Vermoedelijk werd dit gecombineerd met een (tegenwoordig verdwenen) slingerend pad. Hierdoor is er op kleine schaal een ruimtelijk effect gecreëerd. Ook de zichtlijnen zorgen voor dit ruimtelijke effect. In het voorterrein is er nog sprake van een middenas, waarlangs het zicht op de omliggende omgeving over de Kleasterwei voert. Achter het huis begeleidt een oude lindelaan het zicht over de driepuntsbrug in de richting van het park. De subtiele vergraving van de grachten hebben eveneens een functie voor de ruimtewerking. Zowel aan de voor- als aan de achterzijde is door Vlaskamp een kenmerkende lob toegevoegd. Aan de achterzijde resulteert dit in een optimale spiegeleffect van het huis in het water.
37. Deelgebied Stateterrein met tuin en gracht
38. Zicht op de middenas vanaf het huis
40. lindelaan als zichtlaan
42. Spiegeleffect van huis in gracht (achterzijde)
39. Subtiele hoogteverschillen voorterrein
41. Zichtlijn op Keningswei
43. Lob in de gracht (achterzijde)
27
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
3.2 Parkbos met Zwanenvijver Het meest bepalend in de ruimtelijke structuur van dit gebied is de toepassing van water gecombineerd met reliëf. Langs de grillig gevormde Zwanenvijver is een voor Roodbaard kenmerkende oeverrand aangelegd, die bestaat uit een afwisseling van hoogtes en laagtes, en van bolle en holle vormen. Deze ontwerpmethode is nadrukkelijk doorgevoerd langs de lange zijarm van de Zwanenvijver. Een serie van extreme hoogtes begeleidt deze natuurlijk ogende waterloop. Het slingerende wandelpad is hier daadwerkelijk als belevingsader aangelegd: het pad voert zowel langs hoogtes als laagtes. Dit hoogtegebruik is ook belangrijk voor het stelsel van zichtlijnen. Vanaf de hoogste punten was telkens uitzicht gecreëerd op bijzondere plekken binnen de aanleg. Tegenwoordig is dit, als gevolg van houtop-
44. Deelgebied Parkbos met Zwanenvijver
28
slag, enigszins verdicht geraakt.
45. Reliëf bij Zwanenvijver
47. Zicht over de Zwanenvijver
49. IJskelder
46. Reliëf en paden langs water richting Zwanenvijver
48. Grillig gevormde Zwanenvijver
50. Pad over hoogte bij zijarm vijver (met pad over en onderlangs)
3.3 Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp Dit deelgebied heeft een geheel ander ruimtelijk karakter dan bijvoorbeeld het gebied rondom de Zwanenvijver. Waar odaar het reliëf in combinatie met water een bepalende rol speelt, is dat rondom de Grote Vijver veel minder het geval. Rondom de Grote Vijver is het hoogtegebruik zeer bescheiden. Alleen bij de zijarm is een hoogte opgeworpen die een belangrijke rol speelt in het zicht op het huis en de Modderberg. Het belangrijkste ruimtelijke thema is hier de afwisseling van open en gesloten ruimtes. De Grote Vijver en het Hertenkamp zijn twee open plekken in een verder overwegend dicht bebost terrein. Het slingerende wandelpad leidt de wandelaar tussen de bomen met af en toe zicht op het Hertenkamp of op de vijverpartij. Vanwege dit gesloten karakter is de Modderberg – met zijn imposante hoogte – ook niet direct vanaf het begin nadrukkelijk zichtbaar. Wel is het als element nadrukkelijk opgenomen in de wandeling. Dit wordt verstrekt door de plaatsing van de theekoepel, als tuinsieraad midden op de berg gesitueerd. Ook de hermitage is opgenomen in de wandeling. .
51. Deelgebied Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp
52. Zicht over de Grote Vijver
53. De wandeling met hermitage op de achtergrond
54. Zicht over het Hertenkamp
29
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
3.4 Tuinsieraden Tuinen en parken die in de achttiende en negentiende eeuw in landschapsstijl werden aangelegd, werden vaak voorzien van tuinsieraden zoals theekoepels, bruggetjes, bankjes, gemakjes etc. Inspiratie werd overal vandaan gehaald, maar zeker belangrijk waren de verschillende voorbeeldboeken, zoals in Nederland het boek Magazijn van Tuinsieraaden geschreven door Gijsbert van Laar, dat in 1802 op de markt kwam. Op Fogelsanghstate is nog altijd een unieke collectie van tuinsieraden aanwezig. Of de opdrachtgevers daadwerkelijk geĂŻnspireerd raakten door de voorbeelden van G. van Laar is moeilijk te vast te stellen. In de bibliotheek is het boek Magazijn van Tuinsieraaden niet aanwezig. Driepuntsbrug, 1850
Theekoepel op Modderberg, 19de eeuw
Hermitage, 1876 door L. Yzenga
rijksmonumentnummer 408922
rijksmonumentnummer 408918
rijksmonumentnummer 408917
Ten zuiden van het hoofdgebouw werd
Op de Modderberg werd een zeshoekige
In 1876 werd de hermitage (in de
een driepuntsbrug in 1850 (ontwerp J. van
theekoepel aangelegd. Via een wandelpad
landschapsarchitectuur ook wel bekend
der Wielen) aangelegd, die het stateterrein
langs de flanken van de berg kon de koepel
als kluizenaarshut) in het zuiden van het
verbond met de grote vijverpartij. De brug
worden bereikt. Hier vanaf had men prachtig
park aangelegd. Dit bouwwerk heeft een
heeft een enigszins oplopend verloop.
zicht op de parkaanleg en de omliggende
simpele rechthoekige plattegrond met een
Hoewel de driepuntsbrug een bijzonder
gronden.
ruim overhellende rieten zadeldak. Aan de
tuinsieraad is, werd deze vaker aangelegd
De theekoepel bestaat uit een prieel met zes
voorzijde helt het dak zodanig over dat hier,
in landschappelijke ontwerpen. Voorbeelden
zijden en een overhellende rieten dak, dat
dankzij een geraamte van boomstammen,
hiervan zijn de bruggen in Stania State (L.P.
door zes zuilen wordt ondersteund. De zuilen
een overdekte buitenruimte ontstaat.
Roodbaard), Vijversburg (G. Vlaskamp) en
zijn door een lage balustrade met elkaar
Ook een hermitage was geen onbekend
Fraeylemaborg (G.A. Blum).
verbonden. De gevelvlakken van het prieel zijn
element in het negentiende-eeuwse
voorzien van vijf vensters en een deur. In de
landschapspark. Het sloot aan bij de
basisstructuur komt deze koepel overeen met
romantische gedachte over de natuurbeleving
modellen die onder ander in het Magazijn
en het terugtrekken in die natuur. In het
van Tuinsieraaden uit 1802 van G. van Laan
voorbeeldenboek Magazijn van Tuinsieraaden
werden opgenomen.
zijn dan ook diverse modellen opgenomen. Het is goed mogelijk dat de vormgeving van de hermitage van Fogelsanghstate op deze of andere voorbeelden werd geĂŻnspireerd.
55. De driepuntsbrug
30 56. Bouwkundige tekening driepuntsbrug uit 1987
57. De theekoepel op de Modderberg
59. De hermitage
58. Voorbeeld van een theekoepel in Magazijn van Tuinsieraaden
60. Voorbeeld van een hermitage (of kluizenaarshut) in Magazijn van Tuinsieraaden
IJskelder, circa 1871
Hertenverblijf, circa 1876
Twee vazen op sokkels, 19de eeuw
rijksmonumentnummer 408916
rijksmonumentnummer 408919
rijksmonumentnummer 408913
Op buitenplaatsen en landgoederen werden
Het hertenverblijf is in dezelfde periode
aan twee zijden geflankeerd door twee
ijskelders aangelegd om bederfelijke
gebouwd als de hermitage. Het bouwwerk
natuurstenen vazen geplaatst op sokkels.
etenswaren langer te kunnen bewaren. De
is opgebouwd uit boomstammen en wordt
Deze vazen worden gedateerd in de 19de
ijskelder op Fogelsanghstate werd rond 1871
door een rieten dak overkapt. Aan de
eeuw en zijn voorzien van cartouches met
aangelegd door timmerman P.J. Schaafsma.
voorzijde helt het dak over en is voorzien van
putti en attributen.
De kelder werd gebouwd in een heuvel nabij
boomstammen. Het geheel wordt teven door
de waterpartij en werd voorzien van een
boomstammen aan de voorzijden gestut.
Op het voorterrein wordt de toegangsbrug
bakstenen rondboog opening. Het tongewelf
Twee sokkels bij Zwanenvijver Op een hoogte bij de Zwanenvijver staan
boven de verdiepte vierkante kelder zorgde
Een bijzonder element rondom het
twee sokkels, voorzien van decoratieve
voor een optimale isolatie.
hertenkamp betreft het nog gedeeltelijk
elementen. Het is onbekend uit welke
aanwezige negentiende-eeuwse gietijzeren
periode de sokkels dateren en of ze op de
hekwerk. Net als de overige tuinsieraden
oorspronkelijk plaats gesitueerd zijn. Tevens
betreft ook dit hekwerk een rijksmonument
ontbreken vazen.
(rijksmonumentnummer 408920). Eendenkooi, 19de eeuw rijksmonumentnummer 408914 In het voorterrein bij het noordelijk bouwhuis is de negentiende-eeuwse eendenkooi gesitueerd. Het betreft een rechthoekig bouwwerkje bestaande uit twee verdiepingen en wordt overkapt door twee kruisende zadeldaken. Volière, 19de eeuw T rijksmonumentnummer 408915 en zuiden van het zuidelijke bouwhuis is in 61. De ijskelder
63. Vooraanzicht wildverblijf, reconstructietekening
de negentiende eeuw een volière geplaatst. Dit bouwwerk is gedeeltelijk in baksteen en hout opgetrokken. De houten voorgevel is voorzien van twee vensters, een deur en vier halve pilasters. Het geheel wordt door een lessenaarsdak overkapt.
64. Het wildhuisje (hertenverblijf)
62. Doorsnede ijskelder Fogelsanghstate, naar tekening Doppegieter, 1976
65. Gietijzeren toegangshek bij de Hertenkamp
66. Een van de twee sokkels bij de Zwanenvijver 31
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
3.5 Woningen en bouwwerken rondom Fogelsanghstate De aanwezigheid van Fogelsanghstate leidde in Veenklooster tot de bouw van diverse woningen en bouwwerken. Een groot aantal hiervan heeft tegenwoordig de status van Rijksmonument gekregen.
2
6
3
1
5
4
67. Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929
32 68. Boswachterswoning, Kleasterwei 5
69. De Boskplaets, Keningswei 2
70. Jachthuis, Keningswei 6
1. Boswachterswoning (Kleasterwei 5)
het Kadastraal Minuutplan (opgemaakt in
Douma en H.H. Kramer, die ook betrokken
Rijksmonumentnummer 408924
1823) staat de plaats van de tuinmanswoning
waren bij de verbouw van het huis
Direct buiten het stateterrein, ten westen
al aangegeven.
Fogelsanghstate.
van het hoofdgebouw, is in de negentiende
Het gebouw is opgetrokken uit bakstenen
Het huis werd door Gerrit Vlaskamp in 1871
eeuw een boswachterswoning gebouwd.
en voorzien van een zadeldak bestaande uit
voorzien van een eigen tuinaanleg, met
De woning heeft een rechthoekig grondplan
blauwe, Friese golfpannen. Aan de voorgevel
slingerpaden en een theekoepel.
en wordt overkapt door een zadeldak. In de
is op de eerste verdieping een dakkapel
Opmerkelijk is dat deze woning, anders
voorzijde heeft de woning een uitgebouwde
geplaatst onder zadeldak.
dan de hierboven beschreven woningen en bouwwerken, niet opgenomen is in het
middenrisaliet, dat op de eerste verdieping is voorzien van een venster met klein balkon. In
4. Houten schuur (nabij Keningswei 4)
de voorgevel is een eveneens negentiende-
Rijksmonumentennummer 408927
eeuws houtsnijwerk in ‘chaletstijl’ uitgevoerd.
Ten oosten van het hoofdgebouw, in het weiland ten zuiden van de voormalige
2. Kleine boerderij met schuur: Boskplaets
boomgaard en moestuin ligt de negentiende-
(Keningswei 2)
eeuwse houten schuur. Deze schuur is met
Rijksmonumentnummer 408925
een rieten zadeldak overkapt.
register van Rijksmonumenten.
d
Ten oosten van het hoofdgebouw, direct buiten het grachtenstelsel, is een kleine
5. Jachthuis (Keningswei 6)
boerderij met schuur gebouwd, ook wel de
Rijksmonumentnummer 408928
Boskpleats genoemd. De boerderij betreft
Ook het negentiende-eeuwse jachthuis
een kop-hals-romp type. Al op het Kadastraal
ligt ten oosten van het hoofdgebouw
Minuutplan uit 1823 is op de plaats van de
buiten het omgrachte terrein. Het huis is
boerderij een huis + erf aangegeven. De
witgepleisterd en heeft een rieten schilddak
huidige boerderij is in de eerste helft van de
met schoorsteen. De voorgevel bestaat uit
negentiende eeuw gebouwd, maar heeft
zes spitsbogenvensters en een in gelijke
latere fase nog enkele aanpassingen gekend.
vorm ontworpen deur. De voorgevel is op de
De voorgevel van het huis kent een
eerste verdieping voorzien van een balkon
decoratiepatroon van witte baksteen. De
dat steunt op zes zuilen. De zijkanten van
kop en hals zijn voorzien van een zadeldak
de voorgevel zijn voorzien van hoekblokken,
bestaande uit blauwe Friese golfpannen en
die afwisselend in het rood en wit zijn
twee karakteristieke schoorstenen. De schuur
geschilderd. Het geheel heeft hierdoor een
heeft een met riet overkapte wolfdak met
sterk symmetrisch karakter.
aan de wolfeinden twee uileborden waarin zwanenkoppen zijn verwerkt.
6. It Lytse Slot (Villa Nova, Kleasterwei 7) In 1870 werd deze woning in opdracht
3. Tuinmanswoning (Keningswei 4)
van Hector Livius baron van Heemstra
Rijksmonumentnummer 408926
gebouwd voor zijn moeder Anna Adriana
Ten oosten van het hoofdgebouw is in de
Cornelia van Halteren. Het witgepleisterde
eerste helft van de negentiende eeuw een
neoclassicistische herenhuis was een
bakstenen tuinmanswoning gerealiseerd. Op
samenwerking tussen de architecten J.I.
71. It Lytse Slot met voorterrein
72. It Lytse Slot
73. Tuinkoepel bij It Lytse Slot
33
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
4 . TU I NH I STO R I S C HE WA ARD EST EL L I NG
II I
IV III
VI
V II
34
V
Deelgebieden: I Stateterrein met tuin en gracht II Broeierij en boomgaard III Parkbos met Zwanenvijver IV Parkbos met Rododendronvijver V Parkbos met Grote vijver en hertenkamp VI Bosperseel VII Westersbos VIII Lanen en Singels 74. Landschapspark Fogelsanghstate ingedeeld in deelgebieden (N0.0RDPEIL)
Waardestelling
Friesland van 8 maart 1939 zeggen veel
Gekeken naar de landschappelijke
Uitgangspunt voor de waardestelling
over de eigenschappen, waardering en het
structuren van de gehele parkaanleg
van Fogelsanghstate vormt het rapport
gebruik van Fogelsanghstate in het begin
heeft Fogelsanghstate ook een hoge
Richtlijnen tuinhistorisch onderzoek. Voor
van de twintigste eeuw. Het zijn bovendien
tuinhistorische waarde. Hier kunnen diverse
waardestellingen van groen erfgoed, 2010,
thema’s die ook tegenwoordig nog gelden.
verklaringen voor worden aangedragen. Als
opgesteld in opdracht van de Rijksdienst
De waardering komt voort uit de uniciteit
eerste geldt dat in het totale complex nog
voor Cultureel Erfgoed. Na een eerste
van de state in dit deel van Friesland, de
herkenbare structuren uit de verschillende
waardering van Fogelsanghstate als geheel
hechte relatie met het dorp en vanwege
stijlperiodes zijn terug te vinden. Zo is er het
zal voor de afzonderlijke deelgebieden
de karakteristieke kenmerken van de
kleinschalige terrein rondom de state, met
een tuinhistorische waardestelling worden
parkaanleg, met zijn historische bomen,
grachtenstelsel en diverse nutsgronden.
opgesteld. Voor de waardestelling wordt
‘stille’ vijvers, slingerende wandelwegen
Hoewel hiervan de verschijningsvorm is
uitgegaan van de huidige situatie, die
en uitgestrekte bossen. Als geheel heeft
aangepast, is de basisstructuur vanuit de
geïnventariseerd is tijdens veldbezoeken
Fogelsanghstate een hoge algemeen
laat zeventiende- en vroeg achttiende-
en door een analyse van het Actueel
historische waarde. Dit besef was er al
eeuwse kaarten nog herkenbaar. Ook
Hoogtebestand Nederland (AHN).
bij de vroeg twintigste-eeuwse eigenaar
de structuurbepalende elementen uit
Mr. Binnert Philip van Harinxma thoe
de achttiende-eeuwse aanleg zijn nog
4.1 Waardestelling ensemble Fogelsanghstate
Slooten, die in 1948 de state niet alleen
grotendeels intact aanwezig. Het gaat dan
roemde vanwege zijn dierbare persoonlijke
om het stelsel van lanen en singels en de
"Een van de oudste en mooiste
herinneringen, maar ook vanwege de
Modderberg. Op enkele onderdelen wordt
landgoederen van het Noord-Oostelijk deel
historie. Fogelsanghstate is “een van de
dit stelsel van lanen onderbroken. Hier
van Friesland is ongetwijfeld het landgoed
oudste bekende plaatsen in Friesland (…)
heeft de negentiende-eeuwse aanleg zijn
Veenklooster, dat zich juist bevindt op
deze plaats heeft historische waarde.”
ruimte gekregen. Ook deze aanleg is nog
de grens van zand en veen, nabij het
(Nieuwsblad van Friesland, 19 mei 1948)
als duidelijke herkenbare laag aanwezig, met zijn slingerpaden, grillig gevormde
eenvoudige en stille dorpje van denzelfden naam.
Hoewel op het terrein zelf geen restanten
vijverpartijen en spel van hoogtewerking.
Met zijn eeuwenoude boomen, zijn breede
bekend zijn van het kloostercomplex
In deze landschappelijke structuur is een
grachten, zijn stille vijvers en zijn uitgestrekte
Olijfberg, is deze wel uitermate belangrijk
collectie van tuinsieraden, waaronder
bosschen, waartusschen en waardoor zich
voor het ontstaan van de state. Ook
de ijskelder, hermitage, theekoepel en
talrijke wandelwegel kronkelen behoort het
vormde het klooster een belangrijke eerste
driepuntsbrug toegevoegd.
tot de grootste buitens van Friesland.
verbinding tussen Fogelsanghstate en
Toen enkele tientallen jaren geleden de
Veenklooster. Het dorp ontleende haar
Een hoge tuinhistorische waarde heeft
bosschen nog voor het publiek geopend
naam aan het klooster en de state werd
Fogelsanghstate bovendien wanneer
waren, kwamen velen van heinde en verre
aangelegd op de gronden van het complex.
gekeken wordt naar de betrokken
om deze adellijke state te bezoeken en hier
Na deze stichting bleef de relatie hecht. Zo
tuinarchitecten L.P. Roodbaard, L. Vlaskamp
te genieten van de rust en de schoonheid
bezaten opeenvolgende eigenaren vele
en G. Vlaskamp. Daarnaast wordt ook
der bosschen.
gronden in de omgeving en vervulden ze
de naam van J.D. Zocher bij de
Daar er in dit gedeelte van Friesland,
diverse bestuurlijke functies. Bovendien
werkzaamheden genoemd. Hoewel zijn
behalve enkele typische kerkjes en
vormde de state een belangrijke werkgever
rol onduidelijk blijft, is het veelzeggend
torens slechts weinig gebouwen met een
en economische motor voor het gebied.
dat deze groep architecten betrokken
historisch verleden bewaard zijn gebleven,
Een krantenbericht uit december 1938
was bij de parkaanleg. Aangezien de
valt het te begrijpen dat ook thans nog
illustreert dit uitstekend. De Leeuwarder
landschappelijke structuren nog grotendeels
talrijke ingezetenen van de omliggende
Courant bericht over het aanvaarden van
intact zijn gebleven, heeft deze aanleg
dorpen een wandelkaart aanvragen en het
Fogelsanghstate na het overlijden van
een hoge waarde voor de geschiedenis
buitengoed bezichtigen.
vrouwe H.A.A. van Welderen Rengers –
van de tuin- en landschapsarchitectuur
Hierdoor is er in de loop der tijden een
baronesse van Heemstra door mr. Binnert
voor Nederland en in het bijzonder voor
hechte band gelegd tusschen de bewoners
Philip baron van Harinxma thoe Slooten.
Friesland. Het vormt bovendien een
van deze dorpen en het adellijke slot met
In het artikel komt de onzekere situatie
belangrijk onderdeel in de schakel van
zijn familie; een band van medeleven en
voor het personeel ter sprake. Het eindigt
de landschappelijke parken die in de
wederzijds vertrouwen. (…)"
positief met de nieuwe bewoning van Villa
periode 1800 tot 1850 in Noord-Nederland
Nova. Dit betekent volgens de krant “voor
en Noordoost Duitsland zijn aangelegd
Deze beginalinea’s van een artikel over
het zoo stille dorpje Veenklooster een heele
en onderdeel vormen van de Noordelijke
Fogelsanghstate in het Nieuwsblad van
opleving”.
Lustwarande. 35
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
75. Contour rijksmonument (RCE)
76. De hoger gelegen monumentale berceau
36
4.2 Waardestelling deelgebieden Fogelsanghstate
groene bomenhaag is aangelegd op een
eeuw gekregen. De bestaande waterpartij
wal en omvat in feite twee lanen, die haaks
werd vergraven en voorzien van een
op elkaar staan. Anders dan het Engels
eiland. Daarnaast werden ook een enkele
I Stateterrein met tuin en gracht
bosje is deze structuur nog volledig intact
slingerpaden aangelegd. Deze slingeren
Hoewel het stateterrein met tuin en gracht
gebleven en vertegenwoordigt hierdoor een
door dichtbeboste gronden en sluiten op
in alle beschreven periodes aangepast is,
hoge waarde.
drie punten aan op overige gebieden van het park, waardoor er een verbinding
heeft het in de basis nog de structuur uit de zeventiende eeuw. In het omgrachte terrein
III Park met Zwanenvijver
ontstaat met de aanleg als geheel.
werden al vanaf de eerste aanleg diverse
Op basis van ruimtelijke analyse is
In vergelijking met andere delen van het
functies gecombineerd die gedeeltelijk nog
geconcludeerd dat dit deel naar ontwerp
park is in dit gebied nauwelijks reliëf
herkenbaar zijn, waaronder het voorterrein
van L.P. Roodbaard is aangelegd. Hoewel
aanwezig, ook niet langs de oeverranden.
met oprijlaan, boomgaard en nutstuin.
het gebied door houtopslag enigszins is
Als op zichzelf gebied vertegenwoordigt
De tuinhistorische waarde van dit
verdicht, zijn de ruimtelijke landschappelijke
dit deelgebied dan ook geen hoge
deelgebied bestaat enerzijds uit de
structuren nog altijd herkenbaar. De
tuinhistorische waarde.
historische gelaagdheid en is anderzijds
tuinhistorische waarde is hoog en wordt
het gevolg van de ruimtelijke en
bepaald door de ruimtelijke en esthetische
V Parkbos met Grote Vijver en
compositorische kwaliteit. Deze historische
kwaliteit van het ontwerp.
Hertenkamp
gelaagdheid uit zich onder meer in het
Het belangrijkste element is de grillig
Dit deelgebied bestaat uit grootschalige
grachtenstelsel, dat al in de zeventiende
gevormde Zwanenvijver, die voorzien is
ruimtelijke structuren, aangelegd in diverse
eeuw is aangelegd, maar in de laatste
van een eilandje. In zijn vorm is de vijver
tijdsperioden. De hoge tuinhistorische
landschappelijke periode door G. Vlaskamp
vergelijkbaar met de vijvers van bijvoorbeeld
waarde is dan ook bepaald door de
gedeeltelijk werd vergraven en voorzien
het Koepelbos (Oldeberkoop) en Stania
historische gelaagdheid van het ontwerp,
werd van een lob aan zowel de voor-
State (Oenkerk). De vijver heeft een grote
aangevuld door de ruimtelijke kwaliteit van
als achterzijde. Hierdoor werd aan de
ruimtelijke kwaliteit, doordat de suggestie
bepalende structuren en de aanwezigheid
achterzijde een spiegeleffect ten behoeve
is gecreëerd dat er nergens een begin-
van meerdere authentieke tuinsieraden.
van het huis gecreëerd. De formele
en eindpunt is. Dit wordt versterkt door
Uit de formele aanleg is de Modderberg en
lindelanen aan de achterzijde van het
de hoogtewerking langs de oevers. Door
de Allee richting deze imposante hoogte
huis vertegenwoordigen eveneens een
middel van bolle en holle oevervormen
behouden gebleven. Het betreft een van de
hoge tuinhistorische waarde. Deze uit
is een schijnbaar natuurlijke oeverrand
weinige hoogten die (nog) aanwezig is in
monumentale linden opgebouwde lanen
ontstaan.
Noord-Nederland. In de landschappelijke
spelen een belangrijke rol als zichtlijnen
Langs de lange slingerende vijverarm is het
aanleg is de Modderberg voorzien van een
zowel binnen als buiten het park. Buiten
spel van reliëf extreem doorgevoerd. Grote
zeshoekige theekoepel, die eveneens nog
de aanleg staan ze in verband met de
hoogteverschillen zijn hier opgeworpen.
aanwezig is. Vanwege inzakkinggevaar is
houtwallen van het omliggende landschap.
Doordat het padenstelsel zowel over als
de berg niet meer toegankelijk, waardoor
Binnen het park bieden ze een uitstekend
langs deze hoogten slingert is er bovendien
de hoogte alleen nog vanuit het park te
zicht op de unieke driepuntsbrug, die
een optimale beleving gecreëerd. Behalve
beleven is. Als gevolg van houtopslag is
dit deelgebied verbindt met de overige
het padenstelsel zijn ook de tuinsieraden
de zichtbaarheid echter niet overal meer
parkaanleg.
opgenomen in deze ruimtelijke structuur.
optimaal.
De ijskelder vormt een waardevol element
Aan de Modderberg grenst het Hertenkamp,
II Broeierij en boomgaard
in deze schakering van hoogtes. Op het
dat halverwege de negentiende eeuw
In dit deelgebied hebben er diverse
hoogste punt langs het brede deel van de
gedeeltelijk over het formele lanenstelsel
wijzigingen plaatsgevonden onder meer
Zwanenvijver staan nog twee sokkels, die
is aangelegd. Als ruimtelijke structuur heeft
als gevolg van bewoning van de boerderij
vermoedelijk uit de formele periode dateren.
het belangrijke waarde vanwege het open
en tuinmanswoning en bijbehorende
Doordat dit gedeelte relatief verdicht is
karakter in de verder overwegend beboste
activiteiten. Hierdoor zijn er elementen
als gevolg van houtopslag is hiervan de
parkaanleg. Het Hertenkamp is nog
verdwenen of niet langer herkenbaar. Op
beleving niet meer optimaal.
gedeeltelijk voorzien van een authentiek negentiende-eeuws gietijzeren hekwerk.
hoofdlijnen is de structuur met nutsgronden echter behouden gebleven.
IV Parkbos met Rododendronvijver
Tevens is er binnen het kamp nog een
Waardevol is dit gebied vanwege de hoger
Dit deelgebied heeft zijn verschijningsvorm
negentiende-eeuws hertenhuisje aanwezig.
gelegen berceau. Deze historische dubbele
in de tweede helft van de negentiende
In het parkbos, opgenomen als onderdeel
37
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K in het stelstel van slingerende paden, is tevens een hermitage bewaard gebleven. Dit eveneens negentiendeeeuwse tuinsieraad vertegenwoordigt een hoge waarde, vanwege de esthetische kwaliteit en de betekenis die het had in de romantische, negentiende-eeuwse landschappelijke aanleg. Bovendien zijn er uit deze periode in Nederland slechts zeer weinig van dergelijke hertimages bewaard gebleven. De grote vijverpartij vormt het volgende belangrijke structuurbepalende element in dit deelgebied, dat eveneens grotendeels intact behouden is. Langs deze vijver is op enkele punten ook hoogte opgeworpen waarmee zichtpunten op het huis en de tuinmanswoning waren gecreĂŤerd. Als gevolg van houtopslag zijn deze zichtpunten tegenwoordig niet meer
77. Zicht op de formele laan (eikenlaan)
optimaal. VI Bosperceel Dit deelgebied heeft een tuinhistorische waarde voortkomend uit de landschappelijke structuur. Dit betreft een kleinschalige landschappelijke structuur tussen twee lanen uit de formele aanleg. Vanwege houtopslag is de structuur tegenwoordig niet optimaal herkenbaar. VII Westersbos Dit deelgebied is enigszins dichtgegroeid, waardoor de negentiende-eeuwse aanleg niet meer overal herkenbaar is. Karakteristieke elementen die belangrijk zijn voor de waarde van dit gebied zijn de vier resterende beuken, die onderdeel uitmaakten van een groep van twaal beuken, de zogeheten apostelbomen. Hoewel op oude kaarten niets zichtbaar
78. Over de zijgracht zicht op een kettingbruggetje
is, moeten de bomen afgaande op de stamdikte al aan het eind van de achttiende
38
eeuw geplant zijn.
VIII Lanen en Singels
de collectie monumentale bomen, en een
Naast deze beuken is de cirkel van circa
De lanen en singels vormen in feite geen
ruimtelijke en compositorische waarde,
twaalf linden een belangrijk element. Deze
deelgebied van de totale aanleg, maar
wanneer gekeken naar het stelsel van
groep heeft een doorsnede van ongeveer
hebben als laag over het gehele park wel
lanen en zichtlijnen.
zes meter en is daarmee duidelijk is een
een belangrijke waarde. Deze bestaat
latere fase aangeplant.
zowel uit een historische waarde, gelet op
79. Luchtfoto van 1952
39
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
1
2
7 4
8
3 5
9 6
11
10
24 12
23
22 20 21
13 14
16
15 19
17 18
40
parkbos
bouwwerken
water
glooiing
lanen/ singels
paden
grasland (Hertenkamp)
zichtlijnen
80. Toekomstbeeld landschapspark Fogelsanghstate op het actueel hoogtebestand Nederland (AHN2)
5. TOEKOMSTBEELD De uitkomsten uit het historische en ruimtelijke onderzoek, gecombineerd met het Actueel Hoogtebestand Nederland, resulteren in een nieuw kaartbeeld voor het park van Fogelsanghstate. Deze kaart biedt richtlijnen voor het toekomstig beheer en onderhoud, en is daarom verder uitgewerkt per deelgebied. Voor het park als geheel geldt dat er een inventarisatie van het bomenbestand opgesteld dient te worden.
1.
Hoofdgebouw
2.
Oprijbrug
3.
Houten schuur
4.
Voliere
5.
Kettingbrug
6.
Driepuntsbrug
7.
Kettingbrug
8.
Berceau
9.
Paardenbak en boomgaard
10.
Brug over gracht
11.
Burg over gracht
12.
Grote Vijver
13.
Plaats van badhuisje (afgebroken)
14.
Wildhuisje
15.
Gietijzeren hekwerk
16.
Hertenkamp
17.
Modderberg
18.
Theekoepel
19.
Hermitage
20.
Zwanenvijver
21.
Burg over Zwanenvijver
22.
Twee sokkels
23.
IJskelder
24.
Rododendronvijver
81. Landschapspark Fogelsanghstate op de hillshade (AHN2)
41
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
I Stateterrein met tuin en gracht - Herstel padenstructuur voorterrein - Herstel ruimtelijke structuur voor- en achterterrein; verwijderen van houtopslag t.b.v. zichtbaar maken reliĂŤf en beplantte randen en open midden terrein 83. Bomen en reliĂŤf op het voorterrein
- Versterken zichtlijnen; relatie op het huis en omliggende omgeving - Herstel oevers gracht; verwijderen opschot
84. Bomenbestand en vernieuwing
82. Deelgebied I
85. Oeverwallen langs de gracht
II Broeierij en boomgaard - Herstel relatie met huis, door versterking zichtlijnen; terugsnoeien rododendron, verwijderen houtopslag, eventueel ver plaatsing paardenbak. - Herstel relatie met historie van de plek; gebruikmaken van plantlijsten voor moes
87. Opslag
tuin en boomgaard
88. Geblokkeerd zicht
42 86. Deelgebied II
89. Huidige nutsgronden
III Park met Zwanenvijver - Herstel padenstructuur - Versterken ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag t.b.v. zichtbaar maken reliĂŤf - Herstel zichtljinen op onderdelen binnen 91. Zicht over de Zwanenvijver
het deelgebied (over vijver, sokkels, ijskelder) en in de richting van huis - Herstel ruimtelijke kwaliteit vijver; door baggerwerkzaamheden, herstel oevers (verwijderen opschot) en eiland - Versterken situering sokkels en restaurtiewerkzaamheden - Herstel ijskelder
92. Bomenbestand en ruimtelijke structuur
90. Deelgebied III
93. Twee sokkels
IV Parkbos met Rododendronvijver - Herstel ruimtelijke kwaliteit vijver; door baggerwerkzaamheden, herstel oevers en eiland (incl. beplanting) - Herstel ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag
94. Deelgebied IV
43
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
V Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp - Herstel ruimtelijke structuur van massa- ruimte door verwijdering houtopslag - Versterken zichtbaarheid Modderberg door verwijdering houtopslag 96. Modderberg verscholen achter houtopstand
- Versterken ruimtelijke kwaliteit vijver door baggerwerkzaamheden en herstel oevers - Versterken van zichtlijnen over de vijver door terugzetten/ uitdunnen beplantingslaag langs oever
97. Zicht over de Grote Vijver
95. Deelgebied V
98. Beplantingslaag rondom de Grote Vijver
VI Bosperceel - Versterken ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag
100. Houtopslag
101. Houtopslag
4499. Deelgebied VI
102. Houtopslag
VII Westersbos - Herstel ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag
103. Deelgebied VII
VIII Lanen en Singels - Inventarisatie monumentale bomen - Herstelplan (juiste plaatsing bomen) - Versterking zichtlijnen en -lanen - Zichtbaar maken van de landschappelijke laan, behoud van monumentale 105. Formele eikenlaan met zijtakkingen
bomen; uitdunnen van het bos
106. Einde van formele laan richting Modderberg
104. Deelgebied VIII
107. Formele laan, gekapte eik en hulst
45
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
46
LITERATUURLIJST LIJST VAN WEBSITES LIJST VAN AFBEELDINGEN OVERZICHT ARCHIEVEN BIJLAGEN - LIJST VAN BEPLANTING - BESCHRIJVING RIJKMONUMENT
47
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
LITERATUUR 1. A.J. Andreae, Het klooster “De Olijfberg” en de Buitenplaats “Fogelsanghstate”, Kollum 1883; 2. H.M. van den Berg, Kollumerland en Nieuw Kruisland, voorafgegaan door Overzicht van de bouwkunst in Noordelijk Oostergo. Rijksdienst
voor de Monumentenzorg, Zeist 1989;
3. C. Boschma, e.a., Lucas Pieters Roodbaard, architect van buitengoederen, 1979; 4. E. Bruinsma en Y.B. Kuiper (red.), De vergeten tuinen van Gerrit Vlaskamp, Leeuwarden 2014; 5. C. van Eck e.a,) 'Kluizenaars, boeren en dagloners: levende en quasi-levende stoffering in de landschapstuin', in: Het schilderachtige:
Studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900, Amsterdam 1994;
6. E. Houting, 'De landschapsstijl van Fogelsanghstate', in: Noorderbreedte 1997, 2, p. 38-44; 7. E. van der Laan en W. Ottens, Roodbaards Rijkdom. Landschapsparken in Noord-Nederland 1800-1850, Rotterdam 2012 8. P. Karstkarel, ‘Feankleaster en Fogelsanghstate’, in: De Strikel 1983; 9. P. Karstkarel, ‘Fogelsanghstate, hoogtepunt van het ‘heerlijke’ Veenklooster’, in: Heemschut, 1984; 10. K. Kuiken e.a., Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate. De renaissance van een Friese boerenfamilie, Kollum 2003; 11. Y.B. Kuiper e.a., Twee eeuwen tuinaanleg in Friesland, Mensen van macht en aanzien. Frieslands elite in de 18de en 19de eeuw,
Leeuwarden 1987;
12. Y.B. Kuiper e.a., Fogelsanghstate. Een Groninger schat in een Friese state, Utrecht 2005; 13. W.G.J.M. Meulenkamp, 'Eene schilderachtige hermitage... een inventarisatie van sierhermitages en kluizenaarspoppen in Nederland', in:
Antiek 21, (1986/87) nr. 5, 297-301;
14. R.L.P. Mulder-Radetzky en B..H. de Vries, Fogelsanghstate. Middelpunt van het bosrijke Veenklooster, Leeuwarden 1986; 15. R. Stenvert e.a., Monumenten in Nederland. Fryslân. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zwolle 2000; 16. Richtlijnen Tuinhistorisch Onderzoek. Voor waardestellingen van groen erfgoed, RCE 2012; 17. Heimerick M.J. Tromp, De Nederlandse landschapsstijl in de achttiende eeuw, Leiden 2012.
LIJST VAN WEBSITES - www.watwaswaar.nl - www.frieslandopdekaart.nl - www.frieskaartenkabinet.nl - www.kaarten.tresoar.nl - www.friesfotoarchief.nl - www.kb.nl - beeldbank.cultureelerfgoed.nl - monumentenregister.cultureelerfgoed.nl - www.genealogieonline.nl
48
LIJST VAN AFBEELDINGEN 1:
Fogelsanghstate op een fragment van een kaart van landmeter Th. Hoen uit 1668, particuliere collectie
2:
Fogelsanghstate en het in 1783 gebouwde Vaartzigt, in de Atlas van Eekhoff 1849-1859, Tresoar
3:
Fogelsanghstate op de Topkaart 2010, Kadaster
4:
Kaart van het landgoed Fogelsanghstate opgetekend door landmeter Theodorus Hoen in 1668, particuliere collectie
5:
Veenklooster in de Atlas van Schotanus, 1718, frieslandopdekaart.nl
6:
Kaart van het landgoed Fogelsanghstate (inclusief Modderberg), opgetekend door landmeter K. Ypey in 1734, particuliere collectie
7:
Bewerking Kadastraal Minuutplan (opgemaakt in 1823), Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
8:
Samenvoeging van Kadastraal Minuutplan Westergeest Sectie D blad 2 en 3, opgemaakt in 1823
9:
Plattegrond van Fogelsanghstate, op basis van kadasterkaart en eigen waarnemingen, getekend door T. Brouwer, 1985, Rijksdienst voor Cultureel
Erfgoed 10:
Twee betalingen aan Roodbaard uit het kasboek van Age Tjepke Ruurd Sixma van Heemstra, betreft een betaling op 28 maart
1838 en op 27 februari 1844, Tresoar 335-27
11:
Plattegrond van Fogelsanghstate met de bouwfasen vanaf 1650, tekening door ir. S. van Seijen, uit literatuur 10, p 69.
12:
Betaling aan L. Vlaskamp voor "geleverde bomen en heesters en voor gedane werkzaamheden als architect, 1849, Tresoar 335-249
13:
Leeuwarder Courant 16-6-1851, via Koninklijke Bibliotheek
14:
Groninger Courant 14-5-1852, via Koninklijke Bibliotheek
15:
Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929, watwaswaar.nl
16:
Plattegrond bij informatiepaneel (N0.0RDPEIL)
17.
Fogelsanghstate in de achttiende eeuw, opgetekend door landmeter K. Ypey, particuliere collectie
18:
Formele aanleg van Fogelsanghstate, opgetekend door W. Eekhoff in 1849-1859, via frieskaartenkabinet.nl
19:
Fogelsanghstate op de Topografisch Militaire Kaart 1854, via watwaswaar.nl
20:
"Engelsch bosje" op plantlijst 1800, Tresoar 335-6.
21:
"Engelsch bosje" op Kadastraal Minuutplan 1823, Tresoar
22:
Veranderingen op TMK 1830-1850, watwaswaar.nl
23:
Betaling van hout voor nieuwe broeijbakken en koepelkamer 29-2-1839, Tresoar 335-23
24:
Vijver en hoogte, Tresoar 1895
25:
Vijver en hoogteverschillen, Tresoar 1925, V211
26:
Grote vijver met zicht op driepuntsbrug, Tresoar 1901 V227
27:
Zicht vanuit driepuntsbrug op de vijver, Tresoar 1903
28:
Grote vijver met zicht op badhuisje, Tresoar,1895
29:
Ansichtkaart met Hertenkamp en Prieel, Tresoar 1914
30:
Zicht op achterzijde hoofdgebouw, Tresoar 1895
31:
Zicht op voorzijde hoofdgebouw, Treoar 1983
32:
Voorpagina van het boek met namenregistratie van wandelaars uit 1844, huisarchief
33:
Fragment uit het boek met namenregistratie van wandelaars uit 1881, huisarchief
34:
Krantenartikel Leeuwarder Courant 16-7-1910, Koninklijke Bibliotheek
35:
Bericht in Rotterdamsch Nieuwsblad 7-8-1880, Koninklijke Bibliotheek
36:
Landschapspark Fogelsanghstate op basis van hoogtekaart met beplantingslaag en stelsel van zichtlijnen, N0.0RDPEIL 2015
37:
Deelgebied Stateterrein met tuin en gracht, N0.0RDPEIL 2015
38:
Zicht op de middenas vanaf het huis, N0.0RDPEIL 2015
39:
Subtiele hoogteverschillen voorterrein, N0.0RDPEIL 2015
40:
Lindelaan als zichtlaan, N0.0RDPEIL 2015
41:
Zichtlijn op Keningswei, N0.0RDPEIL 2015
42:
Spiegeleffect van huis in gracht (achterzijde), N0.0RDPEIL 2015
43:
Lob in de gracht (achterzijde), N0.0RDPEIL 2015
44:
Deelgebied Parkbos met Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015
45:
ReliĂŤf bij Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015
46:
ReliĂŤf en paden langs water richting Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015
49
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K 47:
Zicht over de Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015
48:
Grillig gevormde Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015
49:
IJskelder, N0.0RDPEIL 2015
50:
Pad over hoogte bij zijarm vijver (met pad over en onderlangs), N0.0RDPEIL 2015
51:
Deelgebied Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp, N0.0RDPEIL 2015
52:
Zicht over de Grote Vijver, N0.0RDPEIL 2015
53:
De wandeling met hermitage op de achtergrond, N0.0RDPEIL 2015
54:
Zicht over het Hertenkamp, N0.0RDPEIL 2015
55:
De driepuntsbrug, N0.0RDPEIL 2015
56:
Bouwkundige tekening driepuntsbrug uit 1987, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
57:
De theekoepel op de Modderberg, N0.0RDPEIL 2015
58:
Voorbeeld van een theekoepel in Magazijn van Tuinsieraaden
59:
De hermitage, N0.0RDPEIL 2015
60:
Voorbeeld van een hermitage (of kluizenaarshut) in Magazijn van Tuinsieraaden
61:
De ijskelder, N0.0RDPEIL 2015
62:
Voorbeeld van een ijskelder met doorsnede in Magazijn van Tuinsieraaden
63:
Vooraanzicht wildverblijf, reconstructietekening W. Berghuis, 1990, Rijksdienst Cultureel Erfgoed
64:
Het wildhuisje (hertenverblijf), Tresoar
65:
Gietijzeren toegangshek bij de Hertenkamp, N0.0RDPEIL 2015
66:
Een van de twee sokkels bij de Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015
67:
Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929
68:
Boswachterswoning, Rijksdienst Cultureel Erfgoed
69:
De Boskplaets, rijksmonumenten.nl
70:
Jachthuis, Rijksdienst Cultureel Erfgoed
71:
It Lytse Slot met voorterrein, Rijksdienst Cultureel Erfgoed
72:
It Lytse Slot, rijksmonumenten.nl
73:
Tuinkoepel bij It Lytse Slot, via literatuur 12
74:
Landschapspark Fogelsanghstate ingedeeld in deelgebieden (N0.0RDPEIL)
75:
Contour van het Rijksmonument, bolletjeskaart 1987, Rijksdienst Cultureel Erfgoed
76:
De hoger gelegen, monumentale berceau, N0.0RDPEIL 2015
77:
Zicht op de formele laan (eikenlaan), N0.0RDPEIL 2015
78:
Over de zijgracht zicht op een kettingbruggetjes, N0.0RDPEIL 2015
79:
Luchtfoto van 1952, via Kadaster
80:
Toekomstbeeld landschapspark Fogelsanghstate op de actuele hoogtekaart, N0.0RDPEIL 2015
81:
Landschapspark Fogelsanghstate op de hillshade (AHN2), met dank aan Jan Holwerda
82:
Deelgebied I, N0.0RDPEIL 2015
83: Bomen en reliëf op het voorterrein, N0.0RDPEIL 2015 84: Bomenbestand en vernieuwing. N0.0RDPEIL 2015 85: Oeverwallen langs de gracht, N0.0RDPEIL 2015 86: Deelgebied II, N0.0RDPEIL 2015 87: Opslag, N0.0RDPEIL 2015 88: Geblokkeerd zicht, N0.0RDPEIL 2015 89: Huidige nutsgronden, N0.0RDPEIL 2015 90: Deelgebied III, N0.0RDPEIL 2015 91: Zicht over de Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015 92: Bomenbestand en ruimtelijke structuur, N0.0RDPEIL 2015 93: Twee sokkels, N0.0RDPEIL 2015 94: Deelgebied IV, N0.0RDPEIL 2015 95: Deelgebied V, N0.0RDPEIL 2015 96: Modderberg verscholen achter houtopstand, N0.0RDPEIL 2015 97: Zicht over de Grote Vijver, N0.0RDPEIL 2015 98: Beplantingslaag rondom de Grote Vijver, N0.0RDPEIL 2015 50
99: Deelgebied VI, N0.0RDPEIL 2015 100: Houtopslag, N0.0RDPEIL 2015 101: Houtopslag, N0.0RDPEIL 2015 102: Houtopslag, N0.0RDPEIL 2015 103: Deelgebied VII, N0.0RDPEIL 2015 104: Deelgebied VIII, N0.0RDPEIL 2015 105: Formele eikenlaan met zijtakkingen, N0.0RDPEIL 2015 106: Einde van formele laan richting Modderberg, N0.0RDPEIL 2015 107: Formele laan, gekapte eik en hulst, N0.0RDPEIL 2015 108:
Luchtfoto van Fogelsanghstate in 1949, Rijksdient Cultureel Erfgoed, KLM Aerocarto
LIJST VAN ARCHIEFSTUKKEN Overzicht van onderzochte archiefstukken uit Familiearchief SIXMA van HEEMSTRA (TRESOAR 335): -6 Lijst van bomen voor de tuin van Lucia Catharina, [ca. 1800] - 7 Stukken betreffende de verdeling van de nalatenschap van Hector Livius van Heemstra tussen Lucia Catharina van Scheltinga en Cecilia Johanna, 1793, 1797 - 10 Akte van depot van het testament van Lucia Catharina van Scheltinga, 1819; 19de eeuws afschrift - 21 Ingekomen brieven en minuut van uitgegane brief, 1830-1847 en onged - 22 Ingekomen brieven en minuut van uitgegane brief, 1848-1865 en onged - 23 Kasboek voor de huishouding, 1837-1857 - 24 Bijlagen bij inv. nr. 23 - 25 Stukken betreffende de afwikkeling van de nalatenschap van Jan Jacob Cau, 1838 - 28 Testamenten van Age Tjepke Ruurd, 1857, 1862; afschriften - 30 Kwitanties wegens huishoudelijke uitgaven, 1862 - 50 Kasboek van de buitenplaats Fogelsanghstate te Veenklooster 1869-1871 en van particuliere inkomsten en uitgaven van Anna Adriana Cornelia van Halteren voor haar zoon Hector Livius, 1869-1871 - 220 Kwitanties voor Age Tjepke Ruurd betreffende uitgaven ten behoeve van onroerende goederen, 1836-1857 - 221 Legger van onroerende goederen in Barradeel, Franekeradeel, Kollumerland, Tietjerksteradeel, Utingeradeel en Groningen voor Hector Livius, 1841-1861 - 223 Kwitanties voor Hector Livius betreffende het beheer van onroerende goederen, 1848-1894 - 249 Rekeningen wegens geleverde goederen en verrichte werkzaamheden, ingekomen bij Age Tjepke Ruurd en zijn zoon Hector Livius, 1840-1863 - 250 Kasboekje van uitgaven aan arbeiders voor Age Tjepke Ruurd, 1848, 1849 - 251 Kasboekje van uitgaven aan arbeiders van hovenier L. Vlaskamp voor Age Tjepke Ruurd, 1849, 1850 - 252 Kasboek van de buitenplaats 1869-1871 en van particuliere inkomsten en uitgaven door Anna Adriana Cornelia van Halteren ver richt voor voor haar zoon Hector Livius, 1869-1871 - 254 Kasboekjes van uitgaven gedaan bij de verbouwing van Fogelsanghstate, door W.D. van der Velde, aannemer te Drachten, bijge houden voor Hector Livius, 1872 - 255 Kasboekjes van uitgaven gedaan bij de verbouwing van Fogelsanghstate, door W.D. van der Velde, aannemer te Drachten, bijge houden voor Hector Livius, 1873 - 256 Kwitantie voor Hector Livius wegen de bouw van een woonhuis te Veenklooster, 1872 - 257 Kasboek van de boerderij behorende bij Fogelsanghstate, 1875-1882 - 258 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1877-1885 - 259 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1881-882 - 260 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1884-885 - 261 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1886-1896 - 282 Meetrapport van de landen van Fogelsanghstate door landmeter Theodorus Hoen, 1668 Aangevuld met onderzoek in het huisarchief op Fogelsanghstate
51
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
BIJLAGEN Beschrijving Fogelsangh State in het rijksmonumentenregister Plaats:
Kleasterwei 1, Veenklooster
Gemeente:
Kollumerland en Nieuwkruisland
Aanleg:
17de, 18de en 19de eeuw (1840)
Eigenaar:
Kyra Livia baronesse van Harinxma thoe Slooten
Toegankelijkheid:
openbaar toegankelijk
Status:
rijksmonument (tuin, park en plantsoen), nr. 408909
Beschrijving van rijksmonument, historische park- en tuinaanleg (bron: RCE) De historische tuin- en parkaanleg van Fogelsangh State bevat samenstellende onderdelen uit de 17e, 18e en 19e eeuw. De loodrecht op de hoofdas van de aanleg (Kleasterwei - Keningswei) geprojecteerde lindelaan, die even achter het hoofdgebouw evenwijdig aan de achtergevel verloopt, is waarschijnlijk in de 17e eeuw aangelegd. Het rechthoekig grachtenstelsel, dat de plaats omringd, dateert voor een deel uit de 17e eeuw, zoals de kaart van het landgoed uit 1668 laat zien, zij het dat het toen nog een trapeziumvormig verloop had. Op de kaart van het landgoed uit 1734 is het verloop van het grachtenstelsel rechthoekig en wordt het door een boomsingel omgeven. Op dezelfde kaart is te zien, dat de rechte as van Kleasterwei naar de voorgevel van het huis al was aangelegd. Wellicht dateert de aanplant van eiken in enkel-verband op de oost- en zuidsingel nog uit deze tijd. Voor het overige is het geometrische lanenstelsel van de aanleg van Fogelsangh State waarschijnlijk eveneens in de 18e eeuw tot stand gekomen. Toen werd waarschijnlijk de lange centrale met eiken in enkel-verband geplante as Kleasterwei - Keningswei aangelegd, die door de rechthoekig omgrachte plaats en een weiland ten oosten hiervan wordt onderbroken. Ook de aanleg van de in enkel-verband geplante eikenlaan aan de oost- en zuidgrens, waarmee de tuin- en parkaanleg en de binnen de historische aanleg gelegen bospercelen van de omgeving werd afgeschermd, dateren uit deze periode, evenals enkele dwarslanen binnen deze historische aanleg. Ook de zogenaamde Modderberg ten zuiden en de omgrachte voormalige moestuin en boomgaard ten oosten van het huis dateren uit de 18e eeuw. Omstreeks 1840 ontwierp de tuinarchitect Lucas Pieters Roodbaard op Fogelsangh State een grootschalige aanleg in landschapsstijl. Uitvoerder van het ontwerp was Lambartus Vlaskamp. Binnen het omgrachte gedeelte werd aan de noordzijde een geaccidenteerde bospartij en aan de westzijde, ten zuiden van de oprit, werd een bosstrook aangelegd met beuk, treurbeuk, eik, kastanje en naaldhout. Deze boomsoorten werden ook elders in het landschapspark werden toegepast. Er werd een voorplein in landschapsstijl gerealiseerd, dat kleinschaliger was dan de huidige ovaalvormige begrinte oprit; deze werd in 1872 aangelegd, toen er verbouwingen aan het huis plaatsvonden. Ontwerp Gerrit Vlaskamp, zijn hier archiefstukken van? Omstreeks 1840 werd verder het ten oosten van het hoofdgebouw gelegen deel van de lindelaan gekapt voor de aanleg van een gazon en werd op de hoogte van dit gazon de oostelijke arm van de gracht tot een vijver verbreed. Wellicht werd toen ook het weiland ten oosten van de oostelijke boomsingel bij de parkaanleg in landschapsstijl betrokken, door het te doorsnijden door een met in enkel-verband geplante slingerlaan van eiken. De eikenlaan is slechts fragmentarisch bewaard gebleven en deels als tracĂŠ nog herkenbaar. Het zwaartepunt van de aanleg in landschapsstijl ligt ten zuiden en zuidoosten van het hoofdgebouw, waar een voormalige achthoekige vijver ten zuiden van het hoofdgebouw tot een grote vijver in landschapsstijl werd vergraven. Meer in oostelijke richting werden twee vijvers met eilandjes en waterlopen in landschapsstijl aangelegd. Op het tot een grillig geaccidenteerd landschap vergraven terrein werden als sieraad enkele tuinhuisjes gebouwd, zoals de rustieke hermitage en het theehuis op de Modderberg. Het rustieke hertenhuisje, de Hertenkamp met ijzeren omrastering en de in een heuvelpartij opgenomen ijskelder zijn waarschijnlijk in de tweede helft van de 19e eeuw tot stand gekomen; welke architect hierbij betrokken is geweest is niet bekend. In het driehoekige perceel in de zuidwesthoek van de historische aanleg werd evenals in de oostelijke strook van deze aanleg bosbouw bedreven, met uitzondering van het gebied rond de vijver in landschapsstijl in laatstgenoemde strook. Deze vijverpartij behoort vanouds tot de aanleg in landschapsstijl, maar ligt nu geĂŻsoleerd in dit gebied, omdat de verbindingspaden in landschapsstijl in de loop der tijden zijn verdwenen. 52
Waardevolle tuinsieraden, rijksmonument zijnde: - toegangsbrug, 18de eeuw - driearmige brug, ca. 1850 - kettingbrug, 19de eeuw - ijskelder (Kleasterwei 3), vermoedelijk 1870 - hermitage, 19de eeuw - volière, 19de eeuw - theehuis, 19de eeuw - hertenhuisje - hekwerk rond hertenkamp, 19de eeuw - eendenkooi, 19de eeuw - twee vazen op sokkels (voorplein), 19de eeuw
108. Luchtfoto van Fogelsanghstate in 1949
53
F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K
BIJLAGEN TRESOAR 335 - 6 Lijst van bomen voor de tuin van Lucia Catharina van Scheltinga (ca. 1800) Eerste deel Pag: 400 Engelsche bosjes 441 Paradijs ap(...) 442 Kers pruim Kleine gele mirabel pruim – ook een dyto groene 199 heester renet? 224 Siberische eijk ap. 240 Rode venkel ap. 244 virginische appelboom 408 goud pippeling (kleine) een klein kaneel peer boomke Petit een dydo (dito) moet hier bij gevoegd worden een kleine rode kers een dyto witte kers een dyto bonte of geele Pag: 56 66 68 69 63 82 83 88 115 143 160 168 178 180 184 187 202 209 213 216 228 239 249
Lijst van voorname Zuure Tafel appelen de kleine pomme d’… kleine rhijnsche boom appel grote borsdorfer n. jaar Spaansche borsdorfer Bloed Appel (zomer) winter citroen appel kleine cider appel edelkoning karakter appel Engelsche Oranje Appel Goud Pippeling of Aurea Libertas Fransche princesse noble renet d’accord ??, renet borsdorper grote iof dubbele casselsche renet citroen renet museus renet siciliaansche renet renet van Zorgvliet Italiaansche witte roosmarijn appel groene Stettijnsche appel gele venkel appel van meilburger appel
Te zaam benodigd zijnde uit de 4 listen 7 appel bomen 4 peer bomen 2 pruim nomen 1 model kers 12 kers bomen 6 heele kleine appel boomkes 4 dyto peer 4 dyto pruim 4 dyto kers 4 castanje 54
dec: Rijp duurt bijkans 3 jaar feb rijp duur augs rijp duurt 4 a 5 maand maart rijp bevrijst niet o.d. Rijp Febr en maart duurt Jaar Rijp duurt lang sept. Rijp duurt tot njaar decb: rijp duurt tot febr. janu. Rijp Nog Rijp tot meij dec: rijp tot zomers duurt tot july nov rijp nov rijp dec rijp duurt zeer lang nov rijp duurt zeer lang duur tot juny dec: rijp duurt lang nov tot febr oct rijp goed v duur nov tot dec duurt zeer lang dec: rijp duurt lang
75 1 1 2 14
beuk kwee peer abrikoos perzik stuks heester gewassen
145
te zaam
(red. opmerking: er zijn 56 fruitbomen besteld omstreeks 1800, de beuk kan gebruikt zijn voor het planten van een beukenhaag)
TRESOAR 335- 249 Rekeningen wegens geleverde goederen en verrichte werkzaamheden, ingekomen bij Age Tjepke Ruurd en zijn zoon Hector Livius, 1840-1863 Betalingen aan: • ontvangen van de Heer Heemstra op voorschot de somma van Een hondert Guldens tot nadere verrekening. Veenklooster dan 17 februarij 1849 Zegge Fl. 100,00, L. Vlaskamp • ontvangen van de heer Sixma van Heemstra de somma van Vijftig Guldens op rekening …. Veenklooster den 16 Maart 1849. Zegge Fl. 50,00, L. Vlaskamp • ontvangen van de Heer Sixma van Heemstra de somma van Een hondert Guldens om nader te verrekenen. Veenklooster den 31 Maart 1849. Zegge Fl. 100,00, L. Vlaskamp • ontvangen van den Heer Sixma van Heemstra de Somma van vijftig Guldens voor nader te verrekenen. Veenklooster den 10 April 1849 Zegge Fl. 50,00, L. Vlaskamp • Ontvangen van den Hoog wel. Geboren Heer Sixma de Somma van zeshondert Guldens voor geleverde boomen en heesters enz. en voor gedane werkzaamheden als architect. Veenklooster den 1 Mei 1849 Zegge Fl. 600,00, L. Vlaskamp
55
COLOFON OPDRACHTGEVER:
K.L. baronesse van Harinxma thoe Slooten ADVISEUR: N0.0RDPEIL landschap.erfgoed
E. van der Laan
Landschapsarchitect BNT
W. Ottens
Landschaps- en
Architectuurhistorica MA J. Bokma
Cartograaf en DTP
343 01 407 Sneek, december 2015