Groot Lankum Franeker

Page 1

landschap.erfgoed

GROOT L ANKUM FRANEKER


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

INHOUD 1. Inleiding

3

2. Historisch perspectief Periode I > 1784 Periode II 1784 - 1816 Periode III 1816 - 1862 Periode IV 1862 - 1930 Conclusies 3. Ruimtelijke perspectief

4 5 5 6 11 16

4.

22

Toekomst persepctief

Bijlage 1. Redengevende beschrijving Monumentenregister, RCE Bijlage 2. Lijst van veel voorkomende beplanting tot 1880

18

24 26

Literatuurlijst

27

Lijst van afbeeldingen

27

De landschappelijke pa

Colofon

2


arkaanleg van Groot Lankum, zichtbaar op de Topografisch Militaire Kaart uit 1852

1. INLEIDING Langs de Rijksweg vanuit Franeker naar Harlingen zijn twee homeipalen zichtbaar waarop 'Groot Lankum' staat afgebeeld. Deze homeipalen vormen de toegang naar het terrein aan de huidige Harlingerweg 80, dat bestaat uit: de tuinaanleg met een tuinhuis, de homeipalen en de in 1902 gebouwde woning met daarbij enige aangrenzende gebouwen en schuren. Het terrein en de opstallen zijn in particulier bezit bij de familie Roorda. Deze plek tussen Franeker en Harlingen vertegenwoordigt een bijzonder verleden. Het is een geschiedenis waarin de ontwikkeling van buitenplaatsen met bijzondere tuinen, voorzien van moestuinen, solitaire bomen, waterpartijen en tuinhuizen, en de bewoning door bijzondere notabele (Friese) families centraal staan. De huidige eigenaren zijn zich bewust van deze bijzondere plek en hebben zich recent ingespannen voor de restautratie van het bijzondere tuinhuis, dat in het najaar van 2014 feestlijk is geopend. Mede dankzij een subsidie van de provincie Fryslân kunnen nieuwe stappen gezet worden in het herstellen en benadrukken van ruimtelijke structuren en de bijzondere geschiedenis van deze plek. Door N0.0RDPEIL landschap. erfgoed is historisch onderzoek verricht naar de ontwikkeling en ruimtelijke karakteristiek van de plek, dat als basis dient voor een inrichtingsplan voor de tuin.

3


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

'Gr Lanckum' op de kaart van Bernardus Schotanus uit 1664

'Gr. Lankum' en 'Kl. Lankum' op de kaart van Bernardus Schotanus uit 1718 4


2. HISTORIE

Freerk Douwes die gebruik zou maken van

Een fraai en aangenaam gelegen Buiten-

Groot Lankum. Dit zou betrekking kunnen

goed, Groot Lankum genaamd, aan de

hebben op Freerk Douwes (Bokma van)

Rydweg tusschen Harlingen en Franeker,

Douma (1752-1822). Groot Lankum bestond

met zeer logabele Huizinge op Kelders

De geschiedenis van Groot Lankum gaat

in deze periode in ieder geval uit een:

staande, koetshuis, wagenhuis, stallinge

in ieder geval terug tot de tweede helft van

heerlyke Zathe en landen, met ĂŠen schoon

en verdere getimmerten, sampt Hovinge,

de zeventiende eeuw. Op een vroege kaart

en byna nieuw Huizinge, stelpschuur, en

tuinen, met byzonder wel aangelegde

van Schotanus uit 1664 staat namelijk al

hovinge. Ook worden in de advertentie

broeijeryen en heerlyke vruhtbomen, cin-

Gr. Lanckum vermeld. Zichtbaar is dat Groot

de vele greidlanden genoemd, tevens wordt

gels, bomen, plantagie, bosch en verdere

Lankum gunstig gesitueerd is, aan de weg

melding gemaakt van de tuin.

annexen, alles gelegen in zyne Gragten en

PERIODE I

>1784

van Harlingen naar Franeker ten noorden

in eene byzonderen goeden staat onder-

van de Harlinger Vaart. Verder toont de

houden, met daar te boven tien ponde-

kaart weinig detaillering.

PERIODE II

1784 - 1816

maten uitmuntend Greidland daar achter-

De nieuwe eigenaar van Groot Lankum na

gelegen; als mede de Hartekamp, groot

Een volgende kaart uit 1718, eveneens van

1784 is als gevolg van het ontbreken van

na naam en faam vier pondematen; bene-

Bernardus Schotanus, geeft al meer infor-

een koopakte of andere gegevens niet

vens nog vier pondematen Nieuland, en

matie over de situering rondom de state.

eenduidig aan te geven. Wel vonden er

een halve Pondemate, De Bleek genaamd,

Groot Lankum is verbeeld als state op een

direct ingrepen plaats aan de bijbehorende

bewoond en in gebruik by Mevrouw de

vierkant terrein, dat gelegen is tegen de

gronden. Zo werd in 1785 een advertentie

weduwe L.R. Wentholt, en zulks in zooda-

doorgaande weg naar Franeker. Aan wes-

geplaatst waarin het graven en verbren-

nige percelen, als by biljetten nader wor-

telijke zijde wordt het terrein begrensd door

gen der Aarde van een eind gragt circa 30

den gespecificeerd, daags voor de zitdag

een gracht, die in verbinding staat met de

roeden lang wordt aanbesteed.

voor een ieder te bezien, welke bezigtiging ook op acht Ă veertien dagen vroeger zal

Trekvaart naar Franeker. Aan zuidelijke en oostelijke zijde wordt het terrein omsloten

Wellicht was Groot Lankum toen al in bezit

worden toegestaan, des zulks in geschrift

door een dubbele bomenrij. Een opvallende

van Ludolph Reinier Wentholt (1751-1816),

drie dagen te voren verzogt wordt.

verandering ten opzichte van de kaart uit de

burgemeester van Franeker. Hij trouwde in

zeventiende eeuw is verder de aanwezig-

1788 met Magdalena Zeeper (1759-1831)

Hieruit blijkt dat het geheel een grote uit-

heid van Kl. Lankum, net ten noorden van

en bij de geboorte van hun dochter Nieskia

breiding heeft gekend in de late achttiende

de doorgaande route.

Reinira in 1789 bewoonde het echtpaar in

en/of vroege negentiende eeuw. Bijzonder

ieder geval de state. Na het overlijden van

is de uitgebreide beschrijving van de tuinen

Wie in deze periode de eigenaar was van

Ludoph Reinier in 1816 werd het buiten-

en bijbehorende gronden. Opgesomd

Groot Lankum en of er een relatie bestond

verblijf te koop aangeboden. Dankzij een

zijn: de bijzonder aangelegde broeierijen,

met het recent gestichte Klein Lankum is

uitgebreide omschrijving in de verkoop-

heerlijke vruchtbomen, singels, plantagie,

onduidelijk. Wel kan dankzij een verkoop-

advertentie kan er een beeld gevormd

bosgronden en grachten. Ook wordt nog

advertentie uit 1784 een beeld worden

worden van de onderdelen die Groot Lan-

melding gemaakt van een Hertenkamp en

gevormd van de verschijningsvorm van de

kum omvatte en van de wijze waarop dit

een Bleek. Op basis van deze omschrijving

state en van de bijbehorende gebouwen en

onder beheer van Wentholt was ontwikkeld.

kan al voorzichtig geconcludeerd worden

gronden. In deze advertentie wordt boven-

Verkocht werd een:

dat de gronden rondom Groot Lankum die

dien ook melding gemaakt van een zekere

ter vermaak waren aangelegd gecombi-

Verkoopadvertentie in de Leeuwarder Courant van 17 maart 1784 5


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

neerd werden met nutsgronden. Een kaart uit de Atlas van Huguenin 1819-1829 laat al iets van deze ontwikkeling zien. Echter, niet alle onderdelen uit de advertentie kunnen teruggevonden in dit weinig gedetailleerde kaartbeeld. Deze kaart toont wel de ontwikkeling die het naast gelegen Klein Lankum heeft doorgemaakt. Tevens wordt ook Nieuw Lankum op de kaart afgebeeld.

PERIODE III

1816-1862

Het Kadastraal Minuutplan 1811-1832, opgetekend in 1827, geeft wel een uitgebreid beeld van de aanleg van het terrein rondom de state. De gronden zijn volgens de bijbehorende Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels ten tijde van kartering in bezit van de erven van Pieter Rodenhuis. Rodenhuis (1776-1826) kocht in 1816 de buitenplaats Groot Lankum aan voor een koopsom van Fl. 12.221,-. Hij

'G Lankum', 'Kl Lankum' en 'Nw Lankum'op de kaart uit de Atlas van Huguenin 1819-1829

was de zoon van de oud burgemeester van Harlingen, Ypes Jetzes Rodenhuis, en

bestaat uit eenige rechte lindelanen, door

had zelf zijn fortuin verdiend als zeehande-

kleine Engelsche tuintjes verwisseld, met

laar en koopman. Met zijn tweede vrouw

percès welke fraaie landgezichten opleve-

Margaretha Hendrina Mentes en hun twee

ren, eene schoone bloemkweekerij, broei-

zonen betrok hij de buitenplaats.

erij en moestuin. Daarbij bezit de heer R. onnoemlijk veel boerderijen, wei- en

Een eigentijdse beschrijving van de periode

bouwlanden en heeft een uitgebreid kan-

waarin het gezin Rodenhuis het buitenver-

toor, voornamelijk in boter(…).

blijf Groot Lankum in bezit had, treffen we aan in het dagboek van Jacob van Lennep

Wederom spreekt hieruit de rijkdom van

waarin beschrijvingen zijn opgetekend van

het buitenverblijf, waarbij het grote huis en

zijn wandeling in 1823 door verschillende

de bijzondere tuinaanleg – bestaande uit

provincies van het land in gezelschap van

vele onderdelen – elkaar versterken. Op

Dirk van Hogendorp:

het eerder genoemde Kadastraal Minuutplan uit 1827 staan de meeste onderdelen

6

Langs een’ voor dat gedeelte van Friesland

ingetekend. Op de kaart is zichtbaar dat het

zee afwisselende, ja eenigszins heuvelach-

stateterrein nog altijd ten zuiden van de Ry-

tigen weg reden wij naar de hofstede

dweg van Harlingen naar Franeker lag. Het

Groot Lankum die een vier uurs van Fra-

perceel direct aan deze weg bestond uit

neker afligt. Behalve den Heer der huizes

twee opmerkelijk slingerende vijverpartijen,

en zijne vrouw (welke zeer lelijk en klein

waartussen het huis en de stalling waren

is) vonden wij er een’ Hamburger, en een’

gesitueerd. Aan oostelijke zijde van het huis,

Gelderschman, zijne klerken, een’ Fransch

direct tegen over de ingang, is een ruimte

zeekapitein (…), en twee kinderen des

zichtbaar die dienst moet hebben gedaan

huizes (…).

als voorplein of draairuimte voor rijtuigen.

De plaats welke ruim zes morge groot is

De overige grond van dit perceel kreeg een

(iets dat in die omstreken veel beteekent),

invulling als Plaziertuin.

De mogelijkheid tot het maken van een wandeling en de optimale zichtbaarheid vanaf de weg, speelden vermoedelijk een belangrijke rol in de aanleg van dit deel van het park. Zo werden de twee vijvers voorzien van drie bruggen, waardoor een wandeling over en rondom het water mogelijk was. Nog meer in het oog springend is de situering van het zomerhuis, dat als cirkel op deze kaart is aangeven. In de bocht langs de Rijdweg en daarmee in de hoek van het terrein, was er vanuit het zomerhuis optimaal zicht op het terrein van Groot Lankum én op de omliggende omgeving. Nog belangrijker was dat de voorbijganger direct zicht had op de rijkdom van de plaats. Aangezien deze bijzondere elementen niet vermeld worden in de beschrijving van Jacob van Lennep, zijn deze wellicht na 1823 tot stand gekomen. De percelen ten zuiden van deze plaziertuin kregen een overwegende ´nuts´ invulling. De binnenruimte van het binnenste en kleinste carrévormige grachtenstelsel werd gebruikt als moestuin. Een tweede moestuin werd net buiten het tweede grachten-


148 149

150

155

151 154

128

153

152

129

156

157

131 124

130 144

123

147 146 145

122

122 125

126

127

119

120

140

121

143

142

141

132

139

De percelen behorende bij Groot Lankum en Klein Lankum op het Kadastraal Minuutplan 1811-1832, Sectie B1 & D1, opgetekend in 1827 Overzicht van percelen, functies en eigenaren in de Oorsponkelijk Aanwijzende Tafels (OAT) bij het Kadastraal Minuutplan 1811-1832, opgetekend in 1827 sectie D1 & B1

140 Petrus Camper

opvaart als bouwland

141 weduwe J.J van Lankum

weiland

142 weduwe J.J. van Lankum

weiland

143 erven Pieter Rodenhuis

weiland

119 Klaas Zeper

bouwland

144 Klaas Zeper

bouwland

120 Klaas Zeper

bouwland

145 weduwe J.J. van Lankum

bouwland

121 erven Pieter Rodenhuis

moestuin

146 weduwe J.J van Lankum

huis & erf

122 erven Pieter Rodenhuis

cingel als bouwland

147 weduwe J.J. van Lankum

boomgaard

123 erven Pieter Rodenhuis

huis

148 Petrus Camper

singel tot vermaak

124 erven Pieter Rodenhuis

stalling

149 Petrus Camper

weiland

125 erven Pieter Rodenhuis

moestuin

150 Petrus Camper

gragt tot vermaak

126 erven Pieter Rodenhuis

gracht als bouwland

151 Petrus Camper

tuin

127 erven Pieter Rodenhuis

gracht als bouland

152 Petrus Camper

boomgaard

128 erven Pieter Rodenhuis

zomerhuis

153 Petrus Camper

huis + erf

129 erven Pieter Rodenhuis

water als bouwland

154 Petrus Camper

huis

130 erven Pieter Rodenhuis

huis

155 Petrus Camper

koetshuis

131 erven Pieter Rodenhuis

plaisiertuin

156 Petrus Camper

weiland

132 erven Pieter Rodenhuis

weiland

157 Petrus Camper

vijver tot vermaak

139 erven Pieter Rodenhuis

opvaart als bouwland 7


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

De landschappelijke aanleg bij Groot Lankum, met de theekoepel (verbeeld door de rode stip) aan de Straatweg, afgebeeld op de Topografisch Militaire Kaart 1852

stelsel aangelegd. De gronden tussen de

Joure bieden wel meer inzicht. Hierin staat

De bestellingen bij de firma Krijns in Joure

twee grachtenstelsels waren feitelijk singels

vermeld:

zijn ook interessant vanwege het feit dat

en beplant met bomen. In dit deel van het

er een nauwe samenwerking bestond tus-

park werden vermoedelijk minder ingrijpen-

03-05-1825

Nog klaargemaakt en weg

sen de tuinarchitect L.P. Roodbaard en de

de veranderingen doorgevoerd. De oude

gezonden aan Rodenhuis te

genoemde boomkwekersfirma. Roodbaard

grachtenstructuur, al zichtbaar op de kaart

Groot Lankum 2000 Els en 25

werd in deze periode steeds vaker ge-

van Schotanus uit 1718 met een verbinding

witte Acazia.

vraagd door de Friese elite - bestaande uit

naar de Trekvaart, is hier nog altijd herken-

11-04-1826

Een vragtje heesters enz.

de oude adel, de nouveau riches, maar ook

baar. Ook het kleinere grachtenstelsel heeft

geladen in Taco Postma voor

stads- en gemeentebesturen - om parken

nog altijd een geometrisch voorkomen en

Rodenhuis voor 4 gld. vragt.

en tuinen bij landgoederen en buitenverblij-

is in deze periode niet vergraven volgens

20-07-1826

Pompebleden gehaald voor

ven, of voormalige vestigingwerken aan te

kenmerken van de landschapsstijl.

de Heer Roodenhuisch

leggen in de landschapsstijl. Hij werkte zich uiteindelijk op tot de toonaangevende tuin-

8

De situatie afgebeeld op het Kadastraal

Dit overzicht geeft aan dat er rond de jaren

architect van Friesland in de eerste helft van

Minuutplan laat zien dat in ieder geval het

1825 en 1826 sprake was van bedrijvigheid

de negentiende eeuw en werkte met name

voorste deel van het park in de landschaps-

op Groot Lankum. Zo werd een groot aantal

in de eerste fase van zijn carrière veelvuldig

stijl werd aangelegd. Helaas zijn er geen

elzen en een vracht heesters besteld. Op-

samen met de firma Krijns.

tekeningen bekend die meer informatie ge-

vallend is de post uit 1826 met de bestelling

ven over de aanleg. Notities uit de dagboe-

van Pompebleden. Dit kan erop wijzen dat

Ondanks het ontbreken van bronnen die

ken van de boomkwekerij Wybrens Krijns te

de slingervijvers in 1826 werden gegraven.

direct verwijzen naar de betrokkenheid van


De landschappelijke aanleg bij Groot Lankum aan de Straatweg, afgebeeld op de Topografisch Militaire Kaart 1864

Roodbaard (bijvoorbeeld betalingsbewijzen

Rodenhuis’ weduwe Margaretha Hendrina

grachtenstelsel - waren inmiddels eveneens

of ontwerptekeningen) kunnen op basis van

Mentes had het buiten nog tot haar overlij-

omgevormd in de landschapsstijl. Paden

periode van aanleg, betrokken kwekerij en

den in 1862 in bezit. Wat er in deze periode

slingerden hier om de ovaal- en nier-

de ruimtelijke kenmerken wel vermoedens

meer gebeurd is dan alleen de levering

vormige perken. Ook werd de gracht

van betrokkenheid van Roodbaard worden

en aanleg van enkele vrachten bomen is

vergraven en voorzien van enkele slinger-

uitgesproken.

onduidelijk. Wel geven de Topografische

armen. Aangezien de gracht parallel loopt

Militaire Kaarten van 1852 en 1864 een

met de nieuwe straatweg, hebben deze

Ook na het overlijden van Pieter Rodenhuis

gedetailleerd beeld van de aanleg. Een

wijzigingen wellicht ten tijde van de aanleg

werden door de firma Krijns enkele lever-

belangrijke wijziging vond in deze periode

van de Straatweg plaatsgevonden. De

ingen gedaan:

echter niet plaats in de parkaanleg, maar

aanwezigheid van een bouwwerk (tuinhuis)

net ten zuiden. Hier werd de straatweg tus-

in de zuidoostelijke hoek van het perceel,

17-12-1835

Ook nog wat boomen na

sen Harlingen en Franeker aangelegd, die

direct tegen de Straatweg aan, versterkt dit

Rodenhuis te Harlingen

het bezit voor een klein deel doorsneed.

vermoeden. Al op de Topografisch Militaire

gezonden

18-04-1842

Nog drie schone

Kaart van 1852 is hier een rode stip zichtDe aanleg van de straatweg vond plaats

baar. Dit wijst op de aanwezigheid van een

boomcommissies naar

in 1848, kort voor de kartering in 1852. De

theekoepel (of zomerhuis). Of dit de huidig

Marsum en Dronrijp en

weg sloot direct op de parkaanleg aan, die

bewaard gebleven en recent gerenoveerde

Groot Lankum

ten opzichte van het Kadastraal Minuutplan

theekoepel betreft, is vanwege het ont-

21-03-1851

De gehele dag boomen klaar

in zuidelijke richting was uitgebreid. Deze

breken van aanvullende informatie onbe-

gemaakt voor Groot Lankum

gronden - zuidelijk gelegen van het grote

kend. Deze koepel wordt bovendien door 9


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

de Rijkdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) gedateerd op een latere periode, omstreeks 1880. De toevoeging van theekoepels in parken en tuinen was een bekend en terugkerend onderdeel van de landschapsstijl. Zowel in het buitenland, als in Nederland verschenen voorbeeldboeken die architect en opdrachtgever inspireerden tot de aanleg van dergelijke bouwwerken. Het bekendste voorbeeldboek in Nederland is Het Magazijn van Tuinsieraden van Gijsbert van Laar, dat in 1802 voor het eerst verscheen. Hierin werden bouwwerken in vele verschillende bouwstijlen opgenomen, waarmee de opdrachtgever een extra betekenis aan het park of de tuin kon geven. Daarnaast vormden dergelijke bouwwerken voor ontwerpers ook belangrijke middelen voor de perspectiefwerking. Ze speelden bijvoorbeeld een nadrukkelijke rol in het stelsel van zichtlijnen. Tenslotte waren ze voor de eigenaar belangrijk vanwege de zichtbaarheid vanaf de weg. Op Groot Lankum speelde dat duidelijk een rol, zoals al bleek uit de plaatsing van het 'zomerhuis' omstreeks 1827, aan de toenmalige doorgaande weg van Harlingen naar Frankerer.

Aanzicht en plattegrond van het tuinhuis van Groot Lankum getekend door J.R. Wielinga

Op het kaartbeeld uit 1852 is zichtbaar dat dit Zomerhuis verdwenen is en dat hiervoor in de plaats aan de nieuwe Straatweg een theekoepel (of zomerhuis) was gesitueerd. In het overige parkterrein hebben weinig grootschalige wijzigingen plaatsgevonden. Opvallend is wel dat de moestuin ook een verlandschappelijking kende, herkenbaar aan de ovaalvormige perk en slingerpaden. Het was niet ongebruikelijk om dit soort ‘nutsgronden’ op te nemen in de landschappelijke aanleg. Op het nabijgelegen Ropta State in Wijnaldum werd door Roodbaard bijvoorbeeld een prachtige moestuin betrokken bij het parkontwerp. Verder valt nog op dat er een slingerend pad was aangelegd in de buitenranden van het terrein. Met dit pad, dat slingerde door de beboste randen van het park, werd Groot Lankum 10

Inspiratie uit het voorbeeldboek Magazijn van Tuinsieraden van G. van Laar, 1802


voorzien van een ‘wandeling’, een kenmer-

VERKOOP

kend element in de landschapsstijl. Zeker Roodbaard maakte hier veelvuldig gebruik van. Zo ontwierp hij rondom de Algemene Begraafplaats in Leeuwarden een buitenwandeling, die door bossages gescheiden was van de grafvelden. Ook op Ekenstein in Appingedam ontwierp hij in de flanken tussen de bossages een slingerende (buiten) wandeling.

Periode IV

1862 - 1930

Na het overlijden van Margaretha Hendrina Mentes in1862 breekt een nieuwe periode aan voor Groot Lankum. Dit begint op het moment dat in 1865 de erfgenamen van Margaretha de plaats op afbraak te koop

DEZELFDE

AFBRAAK

OP

NOTARIS

verzoeke als voren op 1865 , des namiddags ten 5 nre Dingsdag Januarij precies te Herbaijum in de herberg het Wapen van Franekeradeel nekeradeel bij de Wed Sierema aldaar publiek op afbraak den

aal

ten

24

braak

, verkoopen Eene hechte , sterke :

betimmerde en goed onderhoudene onder Franeker , Groot Lankum genaamd gemerkt U B no 50 kadastraal bekend gemeente meente Franeker , sectie D no 180 , groot i r 80 e , behalve halve van velerlei andere Commoditeiten voorzien van Keuken met Fournuis , 8 behangen Benedenen en 4 Bovenvertrekken dene

,

wel

HEERENHUIZINGE

vertrekken , Dienstbodenkamertje , onderscheidene Zolders met van Lood voorziene Krimpen Te aanvaarden 14 dagen na de toewijzing De Boomen en het te veilene op afbraak zijn te bezietigen tigen op den 20 , 81 en 23 Januarij 1865 , van des voormiddags ,?

middags

10

tot

des

namiddags

aanboden. De bomen werden op datzelfde

4

ure

Advertentie in de Leeuwarder Courant van 13 januari 1865

moment eveneens voor de verkoop aangeboden. Beide aankondigingen zijn hiernaast

VERKOOP VAN BOOMEN NOTARIS zal ten verzoeke als voren

afgebeeld. Op basis van advertenties uit

DEZELFDE

volgende jaren kan geconcludeerd worden dat de verkoop van het buitengoed niet eenvoudig was. Zo werd het in 1868 opnieuw te koop aangeboden. Ook de oproep tot de verhuur van het 'zeer aangenaam gelegen Buiten Groot Lankum' toont aan dat het vooralsnog niet lukte om

,

I

,

op ure

den 24 Januarii 1865 , des voormiddags 10 precies , op het buitengoed Groot Lankum onder Franeker publiek , a contant , bij genummerde kavelingen , verkoopen P m 600 beste en daaronder vele zware IJperen

Dingsdag

Easchen

,

Linden

staande BOOM EN bijzonder geschikt

,

,

Eiken

voor

,

Benken

en

Kast- , Bloken en

,?

:

,?

andere op stam

Wagenmakers

Advertentie in de Leeuwarder Courant van 13 januari 1865

het buitenverblijf te verkopen of verhuren. In deze advertentie werd daarom ook al een suggestie gedaan aan de potentiële

VOOR

eigenaar; dankzij de fraai aangelegden tuin met ruim landhuis, koepels, cingels, vijvers etc., was de plaats namelijk uitstekend geschikt als koffiehuis, wandelplaats en tuin van uitspanning. Slechts kort na deze advertentie werd Groot Lankum uiteindelijk verkocht. Dankzij een bewaard notariële akte is bekend dat diverse particulieren gronden aankochten, die eens behoorden tot Groot Lankum. Onderscheiden kunnen worden: Cornelis Botke, die voor Fl. 5000,- diverse percelen

DIE

EE

ZAAK

ZOEKT

gedurende den Ziomer nel nuitenieven wenecht te genieten ten , wordt , tegen zeer billijken prijs , voor een ef meer jaren , IN HUUR aangeboden : Het VOORGEDEELTE en aan den Grindweg van het zeer aangenaam naar Haringen GROOT LANK UM onder Franeker ingen gelegen BUITEN neker , bestaande in : eenen fraai aangelegden Tuin met , Clngels , Vijver» ruim Landhuis , Koepel etc , bij uitnemendheid geschikt tot Koffijhuis , Wandelplaats en van enz te Information Tuin bekomen bij uitspanning HILLEBRAND , Leeuwarden H Ot Heereo Meubel- Spiegel- Pianoen en Wagenmakers worden den mede attent gemaakt dat in den loop van dit jaar op ot

dat

Buiten eene grooCe partij nlt de hand

kocht, Jacob de Beer, die Fl. 3391,- betaalde

STAMMEN

voor enkele percelen, erder worden ook

bevragen

Lucas Kuurstra, Jentje Salverda, KLaas Everts

IEMAND

LINDEN IJ PEN en E88CHEN TE KOOP zijn alsboven te

Advertentie in de Leeuwarder Courant van 31 maart 1868 11


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

Jepma en Geert Willems Koopal genoemd.

De bedoeling was daarvan eene uitspan-

Deze laatste kocht voor Fl. 28.125,- (veruit

nings- en rustplaats te maken voor de

het hoogste bedrag) diverse percelen die

patiënten- verpleegden in het Geneeskun-

behoorden tot het buitenverblijf. Daarmee

dig Gesticht te Franeker. In den loop van

kwam er een einde aan de eenheid van

den vorigen winter en dit jaar is het ter-

Groot Lankum.

rein veranderd in een keurig aangelegden grooten wandeltuin. Eene flinke woning

Dit betekende echter geen einde aan

voor den oppasser en onderhouder, een

de ontwikkelingen in dit gebied. Cornelis

koepel ter dienste der patiënten, enz. zijn

Botke (1821-1883) was in 1868 een van de

gebouwd, en de lanen met opgaand ge-

kopers van de gronden van Groot Lankum.

boomte voorzien. In de groote perken

Hij ontwikkelde een tuinierderij, waarbij

staan heester en bloemen. Geregeld

siertuinen en moestuinen werden ingericht

gaan reeds groepjes verpleegden, onder

ten behoeve van de oogst van bloemen en

behoorlijk geleide, van deze vriendelijke

groenten en fruit. Na zijn overlijden werd het

gelegenheid gebruik maken om zich op

bezit door zijn erfgenamen allereerst tijdelijk

allerlei wijze te ontspannen.

verhuurd, waarna het in 1901 door Cornelis' zoon Pieter Botke (1856-1929) te koop

In deze omschrijving wordt melding ge-

werd aangeboden. Een advertentie in de

maakt van een 'flinke woning', een 'koepel',

Leeuwarder Courant op 12 april 1901 geeft

een 'keurig aangelegden grooten wandel-

inzicht in de percelen en onderdelen waar-

tuin' en 'lanen met opgaand geboomte

uit Groot Lankum bestond. In de advertentie

voorzien'; allemaal onderdelen die tegen-

worden uit drie percelen onderscheiden, die

woordig nog aanwezig zijn op en rond het

onder andere een Zwitsersch landhuis met

terrein. Van de tuin is een schetstekening

erf, moestuinen, singels, grachten en een

bewaard gebleven. Hoewel deze ongeda-

halve opvaart omvatten. Het geheel werd

teerd is, kan dankzij het bijschrift - Tuinderij

door de gemeente Franeker gekocht voor

Psychiatrische Inrichting Franeker - worden

een bedrag van Fl 5727,- om er een 'uit-

geconcludeerd dat de tekening de situatie

spannings- en rustplaats' te maken voor de

na de aankoop in 1901 weergeeft. Zichtbaar

patiënten van het 'Geneeskundig Gesticht'

is niet alleen 'de keurig aangelegden wan-

te Franeker.

deluin', maar ook het noordelijk gelegen terrein, dat ingericht was als moestuin met

De gronden waren in eerste instantie be-

omliggende singels als bouwlanden. De

stemd als buitenverblijf bij het psychiatrisch

contouren van de gronden komen nog gro-

ziekenhuis dat in de stad was gesitueerd. In

tendeels overeen met die van het buitenver-

een krantenbericht uit 1902 wordt beschre-

blijf Groot Lankum, zoals afgebeeld op de

ven met welk doel de gemeente de gron-

Topografisch Militaire Kaarten 1852 en 1864.

den had aangekocht en welke ingrepen reeds waren doorgevoerd:

De wandeltuin is nog aangelegd volgens de kenmerken van de landschapsstijl.

Advertenties in de Leeuwarder Courant van 1 februari 1895 en 12 april 1901

12

Voor eenigen tijd besloot de Gemeente-

Het ontwerp bestaat uit een min of meer

raad alhier tot den aankoop van den nog

centraal gelegen ronde perk, met daar

bestaanden tuin met de nabijgelegen

omheen boon- en ovaalvromige perken

landerijen en woningen, voorheen uitma-

die samen met een slingerend padenstel-

kende het welbekende buitengoed "Groot

sel het perceel opvullen. Het perceel wordt

Lankum", aan den kunstweg naar

aan alle zijden begrensd door het nog

Harlingen, op ongeveer 20 minuten gaans

aanwezige grachtenstelsel en een 'bui-

buiten Franeker.

tenwandeling'; een padenstelsel langs de


Ongedateerde en ongesigneerde tekening van de 'Tuinderij bij Psychiatirsch Ziekenhuis Franeker'

13


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

buitenste flanken. Een belangrijk verschil ten

wordt de assymmetrische opzet benadrukt.

Al snel bleek dat deze uitspanning- en

opzichte van de situatie uit het midden van

Deze bevindt zich namelijk ten westen van

rustplaats niet voldoende uitgerust was

de negentiende eeuw is dat de toegang

de middenas én bovendien net naast de

op het groeiende aantal patiënten. Binnen

tot het terrein wijzigde. Waar deze voor-

zichtas vanuit de entree. Op het Bonneblad,

enkele jaren volgden dan ook de plannen

heen - zoals zichtbaar is op de Topografi-

verkend in 1929 zijn de perkvormen van

tot uitbreiding. In 1928 werd gestart met de

sche Militaire Kaarten uit 1852 en 1864 - in

deze aanleg en de in de zuidoosthoek

werkzaamheden aan de nieuwbouw van

het midden van het perceel lag, werd de

gesitueerde bebouwing (gedeeltelijk) her-

het hoofdgebouw, dat eveneens bekend

ingang aan het begin van de twintigste

kenbaar. Ook de positie van de theekoepel

is onder de naam Groot Lankum, maar ten

eeuw verschoven naar oostelijke zijde, net

is weegegeven. Daarnaast geeft de kaart

noordoostelijk van de voormalige buiten-

buiten het midden. Deze toegang is nog

de noordelijk gelegen moestuin met omlig-

plaats werd aangelegd. Dit gebouw bood

altijd aanwezig en wordt geaccentueerd

gende gronden weer.

plek aan een ongeveer 230 patienten en

door homeipalen, waarop 'Groot Lankum'

De gronden waren dus in eerste instantie

werd voorzien van een uitgebreide par-

staat vermeld. UIt welke periode deze hek-

bestemd als buitenverblijf bij het Psychia-

kaanleg waarvoor de tuinarchitect Jan

pijlers dateren en of ze aan het begin van

trisch Ziekenhuis dat in de stad was gesi-

Vroom het ontwerp maakte.

de twintigste eeuw vanuit de oude situatie

tueerd. In een krantenartikel uit 1928 wordt

werden verplaatst naar de nieuwe toegang,

het gebruik van deze gronden in de eerste

Vanwege achterstallig onderhoud en veran-

is vanwege het ontbreken van informatie

jaren als volgt omschreven:

derende zorgopvattingen vonden in de ja-

(vooralsnog) onbekend.

ren negentig van de twintigste eeuw enkele Reeds lang is deze grond in 't bezit der

grote wijzigingen plaats aan de psychia-

De bebouwing werd eveneens geconcen-

gemeente Franeker en in de moestuinen

trische instelling en omliggende gronden.

treerd in de zuidoostelijke hoek, waardoor

van het oude Lankum werd de cultuur van

Het terrein gesitueerd op de locatie van

de aanleg een asymmetrische indeling

tomaten en allerlei groenten verzorgd door

de voormalige buitenplaats Groot Lankum

kreeg. Het meest westelijk gelegen bebou-

loopende patiënten van het "geneeskun-

kwam in particuliere handen en kreeg een

wingsvlak zou betrekking kunnen hebben

dig gesticht voor behoeftige kranzinnigen

(gedeeltelijke) agrarische bestemming.

op de woning die in 1902 werd gereali-

te Franeker, die er ook een zij het tamelijk

seerd. Ook in de locatie van de theekoepel

primitief paviljoen hebben.

De tuin op het Bonnenblad 1929, met enkele perkvormen, de locatie van de theekoepel en het noordoostelijk gelegen 'Krankzinnigen Gesticht'

14


Situatie in 1903

Ongedateerd

Situatie in 1912

Situatie in 1933

Situatie in 1950

Situatie in 1950

15


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

CONCLUSIES

AANLEG OMSTREEKS 1826

AANLEG VOOR 1852

- Slingervijvers, voorzien van drie bruggen

- Uitbreiding zuidzijde

- Plaisiertuin

- 'Verlandschappelijking' moestuinen

- Moestuin

- Vergraving gracht zuidzijde

- Zomerhuis

- De 'wandeling'

- bestelling Frima Krijns

- Aanleg Rijksstraatweg, nieuwe toegang

(Elzen, acacia's, heesters, pompeblĂŞden)

16

- Verplaatsing theekoepel/ nieuwe theekoepel (?)


AANLEG OMSTREEKS 1902

AANLEG OMSTREEKS 1902 OP BONNEBLAD 1929

- Nieuw ontwerp, verandering paden en perken - Nieuwe toegang; verplaatsting (of aanleg) Homeipalen - Nieuwe functie, nieuwe gebouwen - Verplaatsing theekoepel/ nieuwe theekoepel?

17


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

3. RUIMTELIJK PERSPECTIEF HUIDIGE SITUATIE

ReliĂŤf Het terrein heeft overwegend vlak karakter. Op een aantal plekken aan de randvan het terrein is een lichte verhoging waarneembaar. Zo is het tuinhuis gesitueerd op een zeer bescheiden hoogte, waardoor er enig accent op dit tuinsieraad komt te liggen. Tegelijkertijd resulteert het in een subtiel spel van holle en bolle vormen, waarbij de bolle vormen aan de randen bevinden en het middenterrein in lichte mate een hol verloop kent.

Paden Die toegangslaan vormt tegenwoordig nog het enige padenstelsel binnen het terrein. Dit pad is asymmetrisch gelegen en scheidt de tuin van de verschillende bouwwerken die functioneren als woning en schuur. Ten opzichte van de situatie aan het begin van de 20ste eeuw zijn veel paden verloren gegaan. De historische foto´s op pagina 15 tonen dat met name het middenterrein door meerdere paden werd ontsloten. Hierdoor was er bovendien sprake van meer in vormen en perken. Op een aantal punten is nog herkenbaar hoe in het verleden 18

paden gesitueerd waren. Aan de hand van het boombestand zijn op diverse plaatsen nog wel de inmiddels verdwenen paden te herkennen. Een voorbeeld bevindt zich in de noordwestelijk hoek van het park, afgebeeld op de hierboven geplaatste foto.


Beplanting De monumentale solitaire bomen hebben een belangrijke rol binnen deze aanleg. Ze geleiden het zicht en begeleiden bijzondere elementen, waaronder het tuinhuis. Deze wordt aan beide zijden geflankeerd door een es, waarmee opnieuw de nadruk op het tuinhuis is gelegd. Daarnaast kunnen onder andere beuken en platanen worden onderscheiden.

Open en besloten

Het binnenterrein heeft in vergelijking tot

De tuin wordt aan drie zijden begrensd

de flanken een relatief open karakter. Een

door bomenrijen. Dit resulteert in een be-

groot oppervlakte gras wordt hier afgewis-

sloten karakter, waarbinnen een bijzondere

seld met verpreid staande solitaire bomen.

binnenwereld is gecreĂŤerd. Deze singels

Vanwege het aantal solitaire bomen is het

zijn relatief dichtgegroeid, waardoor er ook

contrast tussen de open- en beslotenheid

geen zichtlijnen zijn op bijzondere punten in

niet (meer) optimaal.

de omgeving.

Water De flanken worden aan meerdere zijden niet alleen begrensd door bomenrijen, maar ook door een waterloop. Vanaf de tuin is dit water echter nauwelijks beleefbaar. Dit geldt ook voor de vergraven westelijke waterloop, die meer in relatie tot de tuin moet hebben gestaan. Dit is onder meer zichtbaar in de verhoogde flank langs de oeverwal. 19


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

Zichtlijnen Het gebruik van zichtlijnen is nog moeilijk herkenbaar in de tuinaanleg. Dit is mede het gevolg van de verspreidstaande solitaire bomen. Daarnaast kan de voor Roodbaard kenmerkende indeling in een middenas en diagonale assen niet goer herkend worden. Wel is uiteraard het tuinhuis een belanglijk element binnen de aanwezige zichtlijnen. Zo is er vanuit het huis en vanaf de ingang prachtiog zicht op dit tuinsieraad, dat geflankeerd wordt door een bomenrij en solitaire bomen.

20


Tuinsieraden Het recent gerestaureerde tuinhuis is in dit hoofdstuk al meerdere malen benoemd. Dit onderstreept het belang van dit tuinsieraad in de ruimtelijke opbouw van de tuin. Daarnaast heeft het gebouw natuurlijk ook een bouwhistorische, esthetische en functionele waarde. In mindere mate spelen de homeipalen ook een rol in de ruimtelijke opbouw van de tuin. Ze verwelkomen de bezoeken en begeleiden de oprijlaan. Het cultuurhistorisch belang is echter groter: in heel Friesland zijn nog weinig hormeipalen bij dergelijke ensembles bewaard gebleven.

21


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

G R O O T L A N K U 4. TOEKOMST PERSPECTIEF

22


UM FRANEKER

LEGENDA Gebouwen (bestaand) Tuinprieel (bestaand) Palen toegang terrein (bestaand) Bankje (nieuw) Paden Water Gras Bomenrij Solitaire bomen/boomgroepen (bestaand) Kastanjeboom (bestaand) Solitaire bomen/boomgroepen (nieuw) Beplantingsvak (heesters) Zichtlijnen

23


G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

BIJLAGE 1: REDENGEVENDE BESCHRIJVING RCE

Smallepad 5 3811 MG Amersfoort Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl

Monumentnummer: 512685

T 033 421 74 21 F 033 421 77 99 E info@cultureelerfgoed.nl

Status Aanwijzingsbesluit Inschrijving register Kadaster deel/nummer

: : : :

Beschermd 26-02-1999 10-02-2003 10867/73

__________________________________________________________________________________________________ Monumentnaam:

Complexnummer:

512679

Complexnaam:

Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker

Gemeente:

Provincie:

Franekeradeel

Friesland

Plaatselijke aanduiding: Bij Harlingerweg 80 c

8801 PD Franeker

Kadastrale gemeente:

Sectie:

Kad.object:

Franeker

F

794

App:

Grondperceel:

Omschrijving:

Inleiding De THEEKOEPEL behoort bij het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker en bevindt zich ten zuidwesten van de landbouwschuur, ten noorden van de Harlingerweg en van de strook grond die parallel aan de weg ligt en ook bij het ziekenhuis hoort. De theekoepel is in een traditionele, klassieke stijl gebouwd met Eclectische details. Het bouwjaar en de ontwerper zijn niet bekend (vermoedelijk rond 1880). De theekoepel is waarschijnlijk door het ziekenhuis aangekocht en hier naar toe verplaatst in het kader van de vernieuwingen binnen de zorg voor geestelijk zieke patiĂŤnten die hadden plaatsgevonden. Ondanks het feit dat het in een andere periode dan de overige te beschermen complexonderdelen is gebouwd, wordt de selectie ervan gerechtvaardigd door de zeldzaamheid van dit type bouwwerken, de gaafheid van exterieur en interieur en het feit dat het bij het complex hoorde. Omschrijving De plattegrond is achthoekig. Het rieten dak is achtzijdig. Het dak met breed overstek rust op lange houten korbelen en op houten sleutelstukken die volgens een golvend motief zijn gesneden. Het dak wordt bekroond door een makelaar en een vaas met vier voluutvormige handvatten. De theekoepel heeft een hoog bakstenen basement en is verder uit hout opgetrokken. Op iedere hoek bevindt zich een pilaster met een insnoering ter hoogte van het basement. De ingang, met een stoep van baksteen en een hardstenen

Actualiteit gegevens: 01-04-2016

24

Pagina 17/18


trap van drie treden, bevindt zich aan de zuidzijde. Aan weerszijden van de ingang bevinden zich -twee aan twee- vier vensters. De overige drie zijden aan de noordkant zijn blind. De vensters en de deur zijn tegenwoordig gedicht omdat het gebouwtje leeg staat. Het waren zesruitsvensters en een dubbele deur met glaspanelen. In het INTERIEUR zijn nog verschillende elementen aanwezig die bij de oorspronkelijke inrichting horen, onder meer een kast, een rondom doorlopende wandbank, een vlak plafond van kraalschroten en doorgetrokken koningsstijl. Waardering De theekoepel, behorend bij het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker te Franeker is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang: - vanwege de hoogwaardige esthetische kwaliteit van het ontwerp; - vanwege het materiaalgebruik en de ornamentiek; - als onderdeel van een groter geheel dat cultuurhistorisch en architectuurhistorisch van nationaal belang is; - vanwege de situering, verbonden met de geschiedenis van het ziekenhuis en de zorg voor geestelijk zieken; - vanwege de architectonische gaafheid van het exterieur; - vanwege de architectonische gaafheid van het interieur; - in relatie tot de visuele gaafheid van het complex in de landschappelijke omgeving; - vanwege de typologische en functionele zeldzaamheid. Hoofdcategorie:

Kastelen,landh., parken ed

Actualiteit gegevens: 01-04-2016

Subcategorie:

Tuin, park en plantsoen

Oorspronkelijke functie:

Tuinhuis

Pagina 18/18

25


ROODBAARDS RIJKDOM

26

220

Abeel / Populier Abeel / Populier Esdoorn Esdoorn Esdoorn Esdoorn Esdoorn Zilveresdoorn

Vederesdoorn Paardenkastanje Berk Beuk

Beuk Eik Es Esdoorn

Iep Bruine beuk

Canadese populier Bonte tamme kastanje

Trompetboom Judasboom Judasboom Kornoelje Steenroosje Eik Eik Els Els Es Esdoorn Eik Es Tamme kastanje /

Acer negundo Aesculus Berk Beuk

Beuk Bonte eik Bonte es Bonte esdoorn

Bonte yp Bruine beuk

Canadese populier Castanje guina bont bl

Catalpa Ceris siliquestrum Cersis siliquestrum Cornus Daphoe cneorum Eik Eik met bonte bladen Els Elst Es Esdoorn Eyken Gele es Gele kastanje

paardekastanje

Nederlandse naam

Naam

BOMEN Abeli Abelij Acer cortica Acer cortica var Acer cortile Acer fol var Acer fol. Varieg Acer lanciniatuim Populus Populus Acer Acer Acer Acer Acer Acer saccharinum ‘Laciniatum’ Acer negundo Aesculus Betula Fagus sylvatica ‘Purpurea’ Fagus sylvatica Quercus Fraxinus Acer (platanoides ‘Drummondii’) Ulmus Fagus sylvatica ‘Purpurea’ Populus x canadensis Castanea sativa ‘Albomarginata’ Catalpa Cercis siliquastrum Cercis siliquastrum Cornus Daphne cneorum Quercus Quercus Alnus Alnus Fraxinus Acer Quercus Fraxinus Castanea / Aesculus

Latijnse naam

Lijst van beplanting tot 1880

Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom Boom Boom

Boom Boom Boom Boom

Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom

Type

Italiaanse populier Jasmijn Kastanje Kastanje / tamme kastanje Kastanje Bonte tamme kastanje

Italiaanse populier Jasminum Kastanen pumilas Kastanje

Kastanje / tamme kastanje Rode paardekastanje Wilg Esdoorn Tamme kastanje Tamme kastanje Zomerlinde Treures Treurbeuk Treures

Rode kastanje Rode kastanje Salix salvis Striatium esdoorn Tamme kastanje Tamme kastanje Tilia grandifolia Treur es Treurbeuk Treuresch

Opgaande populier Plantanus Platte els Populier Populis codifolia Populus hetrophylla Quercus fol vari Quercustol Quercustolia Robinia vilcosa Rode acacia

Lijsterbes Linde Grootbladige linde / zomerlinde Populier Plataan Els Populier Hartbladige populier Hartbladige populier Eik Eik Eik Kleefacacia Rode acacia

Lijsterbes Linde Linde met grote bladen

Kastanje kwint Kastanje bonte bladen

Goudenregen

Gele pavia

Nederlandse naam

Gouden regen

Gele pavia

Naam

‘Pendula’

Aesculus carnea Salix Acer Castanea sativa Castanea sativa Tilia grandifolia Fraxinus excelsior ‘Pendula’ Fagus sylvatica ‘Tristis’ Fraxinus excelsior

Populus Platanus Alnus Populus Populus heterophylla Populus heterophylla Quercus Quercus Quercus Robinia viscosa Robinia pseudoacacia ‘Flemor’ Castanea

Castanea / Aesculus Castanea sativa ‘Albomarginata’ Sorbus Tilia Tilia platyphyllos

Aesculus flava ‘Vestitia’ Laburnum anagyroides Populus nigra ‘Italica’ Jasminum Castanea pumila Castanea

Latijnse naam

Boom Boom

Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom

Boom

Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom

Boom Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom Boom Boom

Boom

Boom

Type

G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

BIJLAGE 2: LIJST VAN VEEL VOORKOMENDE BEPLANTING TOT 1880


27

Gewone vogelkers Kastanje Wilg Valse acacia Iep

Lijsterbes Zwarte beuk

Douglasspar

Balsemzilverspar Den Den

Fijnspar Den

Grove den Spar Lariks

Ceders Weymouthden

Weymouthden Zilverspar

Abrikoos Aalbessen

Amandelboom Appel

Appel Appel Kers

Perzik

Appel

Vogelkers Wilde kastanje Wilg Wit acacia Yper

Zware lijsterbes Zwarte beuk

Amerikaanse spar

Balz. Spar Den Fijne den

Fijne sparren Groene den

Grove den Grove spar Lariks

Vauro cedrus Weymouthden pijn

Wijmouts pijn Zilver spar

VRUCHTBOMEN Abrikoos Albessen

Amandel Appel

Biolen appel Doornse appel Dubbele maaikers

Dubbele montagne perzik

Goud pom (goud pepping) Groote noot

Pruim

Walnoot

Treurwilg Veldiep

Treurwilling Ulmus fol variegates

Grote witte pruim (witte Eijerpruim)

Nederlandse naam

Naam

Prunus domestica

Malus domestica Peppin d’Or Juglans regia

Prunus persica

Malus Malus Prunus avium

Prunus dulcis Malus

Prunus armeniaca Ribes Rubrum

Pinus strobus Abies

Cedrus Pinus strobus

Pinus sylvestris Picea Larix

Picea abies Pinus

Abies balsamea Pinus Pinus

Sorbus Fagus (syl. ‘Black Swan’ of (syl. ‘Riversii’) Pseudotsuga menziesii

Salix sepulcralis ‘Tristis’ Ulmus minor ‘Variegata’/ parvifolia nana ‘Variegata’ Prunus padus Castanea Salix Robinia pseudoacacia Ulmus

Latijnse naam

Boom

Boom

Boom

Boom

Boom Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom

Conifeer Conifeer

Conifeer Conifeer

Conifeer Conifeer Conifeer

Conifeer Conifeer

Conifeer Conifeer Conifeer

Conifeer

Boom Boom

Boom Boom Boom Boom Boom

Boom Boom

Type

Kers

(veentjes appel) Zwarte harde kers

Framboos Vlier Druif Aardbei

Mispel Peterselievlier

Mespilus canadesis Pietercely vlier Vlamboose Zwaard vlier Blauwe druif Bei in soort

Aalbessen Framboos

Albessen Engelse framboos

BESSENSTRUIKEN/PLANTEN Asperge Asperge

Appel Appel

Zoete appel

Kers Appel

Vijgenboom Gewone vogelkers

Peer Appel

Pruim Peer Kers

Moerbei Perzik Peer Peer

Zoete veentje

Vroege mij kers Vruchtbare appel

citroen appel) Vijg Vogelkers

Suikerpeer (suikerey) Tafelappel (Somer

Pruim Rietpeer Spaanse zoete kers

Moerbey Montagne perzik Peer Pondspeer

Kers Kweepeer Appel

Kers Kweekpeer Londen pipling tafelappel Meijkers Mijkers Kers Kers

Peer

Nederlandse naam

Herfst bergamot peer

Naam

Heester Heester Heester Heester Klimplant Vaste Plant

Laciniata Rubus idaeus Sambucus Vitis vinifera Fragaria

Heester Heester Mespilus Sambucus nigra

Groente subsp. Officinalis Ribes Rubrum Rubus idaeus

Boom

Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom Boom

Boom Boom Boom Boom

Boom Boom

Boom Boom Boom

Boom

Type

Asparagus officinalis

Prunus avium

Malus Malus

Prunus avium Malus

Citron d’ete Ficus carica Prunus padus

Pyrus Malus domestica

Prunus domestica Pyrus Prunus avium

Morus Prunus persica Pyrus Pyrus communis Grand Monarque

Pyrus communis Bergamotte d’Automne’ Prunus avium Cydonia oblonga Malus domestica ‘London Pepping’ Prunus avium Prunus avium

Latijnse naam

ROODBAARDS RIJKDOM

221


Nederlandse naam

Jeneverbes Jeneverbes

Duivelswandelstok Zuurbes Zuurbes Hulst

Kamperfoelie Netelboom Struikpaardenhoefklaver

Meidoorn Rood peperboompje Japanse notenboom

Goudbonte hulst

Hulst Gewone vogelkers Meidoorn Duindoorn

Hulst Hortensia Hulst

Hulst

Kardinaalsmuts Kers Laurier Laurierkers Kardinaalsmuts Wasgagel Ganzerik Sumak Gifsumak Rode kornoelje Wilg Sneeuwbal Spierstruik Duitse tamarisk

Zilver hulst

Naam

ROODBAARDS RIJKDOM

222

HEESTERS Jenever Uniperus

Aralia spinoa Berberis line Berberus Bonte hulst

Caprifolium Cetis orientalis Corronilla emerus

Crataegus aria Daphum miserum Genko byloba

Goud bont hulst

Goud hulst Grote vogelkers Haagdoorn Hippophae rhamnoides

Hulst met laurier bladen Hydranger arboreceus Ilex aurees

Ilex fol aurees

Iuonymys verrucosus Kers Laurier deportugal Laurier kers Luinijmus vulgaris Myriea cerficera Pahentillia fructilosa Rhus corriarria Rhus radcans Rode cornus Salix myrhi folia Sneeuwbal Spiaea creata Tamarix germanica

Zilver hulst

Ilex aquifolium ‘Argenteomarginata’

Ilex aquifolium ‘Aureomarginata’ Ilex Prunus padus Crataegus monogyna Hippophae rhamnoides Ilex Hydrangea arborescens Ilex aquifolium (‘Rubricaulus Aurea’) Ilex aquifolium (‘Rubricaulus Aurea’) Euonymus verrucosus Prunus avium Laurus (azorica) Prunus laurocerasus Euonymus europaeus Myrica cerifera Potentilla fruticosa Rhus coriaria Rhus radicans Cornus sanguinea Salix myrtilloides Viburnum Spiraea crenata Myricaria germanica

Crataegus Daphne mezereum Ginkgo biloba

Lonicera caprifolium Celtis occidentalis Hippocrepis emerus

Aralia spinosa Berberis linearifolia Berberis Ilex

Juniperus Juniperus

Latijnse naam

Heester

Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester

Heester

Heester Heester Heester

Heester Heester Heester Heester

Heester

Heester Heester Heester

Heester Heester Heester

Heester Heester Heester Heester

Conifeer Conifeer

Type

ZAAIGOED Witte claver

Goud bloem Pioen Salvix salvia Stokroos Reseda

VASTE PLANTEN Lelie gewas Daliaas

Zanthopylum ckava herulis

Rododendron Roos Sering Spiread hypericifolia Tulpenboom

Franse sering Geldersche roos Kalmia Maant rozen Periploca graela Philadelphus nana flore pleno

Colutea gele bloem Colutea sanguinea Fransche sering

Azalia Colutea arbones Colutea arborescens

Krentenboom Rood camperfolie Caliantis floridus Andromeda

Canal roos Celastrus bulbatug Klimop

Naam

Witte klaver

Trifolium repens

Callendula officinalis Paeonia Salvia Alcea rosea

Dahlia

Dahlia Goudsbloem Pioen Salie Stokroos

Lilium

Zanthoxylum clava-herculis

Rhododendron Rosa Syringa Spiraea hypercifolia Liriodendron / Magnolia

Syringa chinensis Viburnum opulus Kalmia Rosa Periploca graeca Philadelphus

Colutea arborescens Colutea sanguinea Syringa chinensis

Rhododendron Colutea arborescens Colutea arborescens

Amelanchier Lonicera xylosteum Calycanthus floridus Pieris

Rosa Celastrus orbiculatus Hedera

Latijnse naam

Lelie

Rododendron Roos Sering Spierstruik Tulpenboom / valse tulpenboom Chinese peper

Franse sering Gelderse roos Laurierroos Rozen Melkwingerd Boerenjasmijn

Blazenstruik Blazenstruik Franse sering

Rododendron Blazenstruik Blazenstruik

Krentenboompje Rode kamperfoelie Meloenboompje Pieris

Roos Boomwurger Klimop

Nederlandse naam

Vaste Plant

Vaste Plant Vaste plant Vaste Plant Vaste Plant

Vaste Plant

Bol-/knol-

Sierheester

Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester

Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester

Sierheester Sierheester Sierheester

Sierheester Sierheester Sierheester

Klimplant Klimplant Sierheester Sierheester

Klimplant Klimplant Klimplant

Type

G R O OT L A N K U M F R A N E K E R

28


LITERATUURLIJST - A.J. van der Aa, Het Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, tussen 1839-1851, via vanderaa.tresoar.nl) - W. Eekhoff, Friesland. Handboekje voor reizenden door steden en de voornaamste oorden door de provincie Friesland, Leeuwarden 1840 - J. van Lennep, De zomer van 1823. Lopen met Van Lennep, 1823, via dbnl.nl - E. van der Laan en W. Ottens, Roodbaards Rijkdom. Landschapsparken in Noord-Nederland 1800-1850, Rotterdam, 2012 - Richtlijnen Tuinhistorisch Onderzoek. Voor waardestellingen van groen erfgoed, RCE 2012 - M.R. van der Spoel-Walvius, Klanten van Wybren Krijns & Co. Bewerking van de dagelijkse aantekeningen (de zg. dagtafels) van de forma Krijns & co. (boomkwekers te Joure), 2012 - M.R. van der Spoel-Walvius, Nieuwsbrief Klanten Wybren Krijns & Co, 2012 - R. Stenvert, C. Kolman, S. Broekhoven, S. van Ginkel-Meester en Y. Kuiper, Monumenten in Nederland. Fryslân, Zwolle 2000 - R. J. Wielinga, Tuinhuizen in Fryslân. Theekoepels en priëlen, Friese pers 2016

GERAADPLEEGDE WEBSITES - www.frieskaartenkabinet.nl - www.frieslandopdekaart.nl - www.cultureelerfgoed.nl - www.tresoar.nl - www.topotijdreis.nl - www.ahn.nl - www.delpher.nl (via koninklijke bibliotheek)

LIJST VAN AFBEELDINGEN www.frieslandopdekaart.nl - Franekeradeel in de Atlas van W. Eekhoff, 1849-1859, gedateerd 1852, kaft - Franekeradeel in de Atlas van B. Schotanus, 1718, p. 4 www.frieskaartenkabinet.nl - Franekeradeel in de Atlas van B. Schotanus, 1664, p. 4 www.topotijdreis.nl - Topografisch Militaire Kaart 1854, p. 2-6, 8, 16 - Bonneblad 1929, p. 14, 17 Atlas van Huguenin 1819-1829 - fragment uit de atlas, 6 www.hisgis.nl - Topografisch Militaire Kaart 1864, 9 R. J. Wielinga, Tuinhuizen in Fryslân. Theekoepels en priëlen, Friese pers 2016, p. 84-85 - Aanzicht en plattegrond van het tuinhuis van Groot Lankum getekend door J.R. Wielinga, p. 10 G. van Laar, Magazijn van Tuinsieraden, 1802 - voorbeelden van tuinsieraden, p. 16 Privéarchief - plattegrond aanleg omstreeks 1902, p. 13, 17 - historische foto's, collage op p. 15 AHNviewer - hillshade, p. 18-19 - luchtfoto, p. 20-21 Foto's N0.0RDPEIL, 2016 - p. 18-21 29


COLOFON Concept, 4 augustus 2016 N0.0RDPEIL landschap.erfgoed


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.