far from equilibrium,μακριά από την ισορροπία

Μ Μ Α Κ Ρ

Α Κ Ρ

Ι

Ι

Α

Α

Α Π Ο Τ Η Ν

Ρ

Κ Ρ Ι Α

Α Κ Ρ Ι Α

Α

Α

Ο

Π

Π

Ο

Ο

Τ Η

Ι

Τ

Τ

Η

Η

Ν

Ν

Ι

Σ

Σ

Π

Ρ

Ο

Ο

Ι

Ο

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ο

Ο

Π

Π

Π Ι Α

γ ρ α β ά ν η α ν α σ τ α σ ί α

Μ

Α

Α

Α

Κ

Κ

Κ

Ρ

Ρ

Ι

Ι

Α

Α

Κ Ρ Ι Α

Α Κ Ρ

Ο

Τ

Ι

Α

Ο

Π

Τ Η Ν

Η Ι

Ν

Ι Σ

Η Ν

Ι

Ο

Σ

Π

Ο

Ι

Ο

Ρ Ο

Ρ Ρ

Σ

Ρ

Ο

Α

Α Π

Κ Ρ Ι

Ο

Ο

Τ

Η

Η

Ν

Ν Ι

Ι Σ Ο Ρ

Ο

Ρ Ο

Ο

Ι

Π

Α

Ι

Α

Μ Α

Κ Ρ Ι

Μ Μ

Μ

Μ

Α Α

Α

Α

Κ

Κ

Κ

Ρ

Ρ

Ρ

Ι

Ι

Ι

Α

Α

Α

Κ

Κ Ρ

Α Ι

Α

Ρ Ι Α

Σ Ο Ρ

Σ Ο

Ρ

Ο

Ο

Π

Π

Α

Ν

Ο

Ρ

Ρ

Ι

Ι

Ρ Ι Α

Ρ Ι Α

Α

Ο

Π

Τ

Τ

Τ

Η

Η

Η

Τ Ν

Ν

Ν

Η

Ο

Η

Ι Α

Η

Ι

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ι

Ι

Ι

Ι

Α Α Α

Π

Α Α Α

Ο

Π Π

Τ

Τ

Η Ν

Η Η

Ν

Ν Ν

Ι

Σ Ο

Ι

Ρ

Σ

Σ

Ι

Ι

Σ

Σ

Σ

Ο

Ο

Ο

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ρ

Ο Ο

Ο

Ο

Ο

Π

Ρ

Ι

Ι

Ρ

Ι

Α

Α

Ο

Α

Ι

Ρ Ι

Π

Α

Π

Ρ Ι Σ

Ο Π Ι Α

Τ

Τ Η

Ν Ι

Ν

Π

Ο Ο Ο

Ο

Τ

Ν Τ

Ρ

Α

Α

Α

Μ

Μ

Α Α Κ Κ Ρ Ρ Ι Α

Ι Α

Α

Ο

Ο

Σ

Κ

Ο

Ρ Π

Ι

Κ

Α

Σ

Ρ

Ρ

Ι

Η

Κ Κ Κ Κ

Π

Τ Ι

Κ Κ

Α

Π

Ι

Κ

Ο

Ο

Ν

Α

Π

Ο Α

Ν

Α

Μ

Α

Π

Ο

Ο

Ι

Μ

Α Α Α Α

Α

Π

Η

Ρ

Μ Μ Μ Μ

Α Α

Π

Π

Η

Κ

ΜΜ

Α

Α

Π

Τ

Α

Μ

Α Π

Α

Τ

Μ

Α

Α

Ρ

Π

Ι

Α

Σ

Ρ

Π

Α

Π

Τ

Α

Ο

Ι

Α

Α

Π

Α

Ρ

Μ Μ

Α

Ι

Τ

Ρ

Α

Μ

Α

Σ Ι

Ο

Μ Μ

Π

Ο

Ρ

Μ

Α

Π

Ι Ο

Α

Μ

Α

Ν Σ

Μ

Ο Ρ Ρ

Ι

Ι

Ρ

Σ

Σ

Ρ

Ο

Ο

Ρ

Π

Ρ

Ο

Ο Ι Π Α

Ο Π

Ο Ρ Ρ

Τ Η Ν

Α

Α Π

Π Ο

Ο Τ

Τ

Η

Η

Ν

Α

Α

Ο

Π

Ν

Τ

Ι Ι Σ Ο Ρ

Ι Σ Ο

Ο

Ρ

Ρ

Π

Ο

Ρ

Ι

Π

Ο

Α

Ι

Π

Α

Ι

Σ Ο

Π Ο

Ι

Μ

Μ

Α Α

Α Α

Α

Α

Κ

Κ

Κ Κ Ρ Ρ Ι Ι

Α Α Π Π

Ρ

Ι

Ι

Α Α

Τ Τ

Ν

Η Η

Ι Α

Π Π Ο Ο

Τ

Τ

Ν Ν

Ι

Ι

Ι

Σ

Σ

Σ

Ο Ο

Ν Ν

Ν

Ρ

Π

Ι Ι

Η Ν

Ν Ι

Ρ

Ο Ρ

Ο Ο

Ο Ο

Ο

Π

Ο

Ρ Ο

Ρ Ρ

Π Π

Ρ

Ι

Π

Ρ Π

Ρ Ρ

Ι

Ρ

Α

Ι

Ο Ι

Ο Ο

Α Α

Ο

Α

Ρ

Π Α

Σ Σ

Π

Ρ

Ρ

Ρ

Ι

Ο

Η

Σ

Ρ

Π

Τ

Ρ

Ρ

Α

Τ

Ι

Ο

Ι

Ο

Ο

Ρ

Ρ

Α Α

Η Η

Τ Η

Σ

Ρ

Α Α

Τ

Η

Κ Κ

Α Α

Ο Ο

Ο

Ν

Μ Μ

Α

Π

Η

ΜΜ

Ι Σ

Σ Ο Ρ Ρ Ο Π

Ο Π

Ι Α

Ι Α

1

χ d p α π ρ ο υ ι μ σ ε τ ά φ ώ η ν ε ν α ν ο μ ί ζ ω ό τ ι κ ά ν ω ό τ ι θ έ λ ω

τ ο ν σ τ ρ α τ ή π ο υ μ ε ά κ ο υ γ ε

τ τ τ η ο η ν ν ν g ό π a λ b γ έ r α ν i ν e π l ο υ υ g π a σ r υ ο c ν υ i ά n ν τ μ π η ε ο σ υ ε ά ν τ ε ξ ε

μ τ ο ο υ φ γ ο ν ύ ώ ξ ρ ι ι α σ ε β ι η β λ π ί έ ο ν ν υ

τ ο υ ς γ ο ν ε ί ς μ ο υ π ο υ π ά ν τ α α μ φ ι β ά λ ο υ ν

κ α ι τ ο ν c a r l o s π ο υ μ ε έ μ α θ ε ν α ψ ά χ ν ω

gilbert garcin _l’ equilibre parfait_

ε τ ο υ ν

2

_

_ διάλεξη

μ α κ ρ ι ά

α π ό

τ η ν

ι σ ο ρ ρ ο π ί α

_ΕΜΠ φεβρουάριος 2011

_επιβλέπων καθηγητής Δ.Παπαλεξόπουλος _Γραβάνη Αναστασία

_04105025

3

.

0.

Π

Π

1. 2. Α Α Π Ν Ο Α

Ε

Ρ

Ρ

Ο

Ι

Λ

Ε

Ε

Ο

Σ

Χ

Γ

Α

Ο

Ο

Μ

Σ

Μ

Σ Ε

Ε Ν

Δ

Α

Υ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ

Τ Η Ν Ε Ν Τ Ρ Ο Π Ι Α Σ Τ Η Δ Ο Μ Η

3. Α Ν Α Ζ Η Τ Ω Ν Τ Α Σ

4. 5. Ε Τ Ο Ρ

6.

7.

Α

Β

Ν

Ι

Μ

Α

Β

Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Σ

4

περιεχόμενα _0 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

_6

_1 ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ 1.1 ΦΥΣΙΚΗ ΤΑΞΗ _σχέσεις εσωτερικής και εξωτερικής τάξης _η τάξη ως προϋπόθεση λειτουργίας της δομής 1.2 ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ _ανθρώπινη αντίληψη _ανόργανη και οργανική προσπάθεια 1.3 ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ _θερμοδυναμική θεωρία _ζωή και δημιουργία _παραδείγματα θερμοδυναμικής ανισορροπίας;_ 1.4 ΑΤΑΞΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗ 1.5 ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ

_12

_2 ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ _παί ζώντας με τους όρους_ 2.1 ΤΙ ΕΧΟΥΝ ΣΤΟ ΜΥΑΛΟ ΤΟΥΣ ΟΙ ΦΥΣΙΚΟΙ; 2.2 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΗ 2.3 ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ-ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΤΡΟΠΙΑΣ _στα σημεία_

_34

_3 ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ 3.1 ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ 3.2 ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΤΑΣΗΣ και ΚΑΤΑΒΟΛΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ 3.3 ΑΝΑΒΟΛΙΚΗ ΤΑΣΗ και ΔΟΜΙΚΟ ΘΕΜΑ 3.4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ _το παράδειγμα μιας πόλης_

_50

_4 ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ 4.1 Η ΟΜΟΙΟΣΤΑΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΡΚΕΤΗ _ανάγκη για πολυπλοκότητα_ 4.2 ΜΙΑ ΣΤΕΝΗ ΔΙΟΔΟΣ 4.3 ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΔΟΜΕΝΟ; _μια νέα θεώρηση_ 4.4 ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ

_62

_5 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

_82

_6 αναφορές

_88

_7 βιβλιογραφία

_90

5

“…«μακριά

από την ισορροπία»,

gilbert garcin _Le monde merveilleux_

φράση δανεισμένη από το πεδίο της θερμοδυναμικής, η οποία _ειδικά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες_ χρησιμοποιείται για την απόδοση των ειδικών καταστάσεων ενός συστήματος το οποίο είναι σε θέση να εξελιχθεί με απρόβλεπτη και παραγωγική συμπεριφορά...

6

...Όταν είμαστε κοντά στην κατάσταση ισορροπίας, οι διαταράξεις, οι ανωμαλίες και τα γεγονότα που διαπερνούν ένα σύστημα απορροφώνται εύκολα και αποβάλλονται, μα καθώς ένα σύστημα μετακινείται πέρα από την ουδέτερη περιοχή του γίνεται αυξανόμενα απαιτητικό και διαφοροποιημένο.Όσο πιο απαιτητικό και διαφοροποιημένο, ωστόσο, τόσο πιο ασταθές και δαπανηρό _σε σχέση με την ενέργεια που απαιτείται για την διατήρησή του_ γίνεται το σύστημα. Ανάμεσα στα διατηρούμενα μυστήρια της σύγχρονης γνώσης _επιπρόσθετα με τις εγκεφαλικές διεργασίες, την εξέλιξη και τη Φύση αυτή καθεαυτή_ είναι ο μηχανισμός της ιστορίας και της ιστορικής αλλαγής. Είναι απλά άγνωστο πώς λειτουργεί η ιστορία γιατί η αλλαγή είναι συνεχής μα όχι τυχαία. Η αιτιοκρατία συχνά αποδεικνύεται ένας ικανοποιητικός μύθος για τη ζωή, μα τίποτα παραπάνω. Σήμερα θεωρούμε τους εαυτούς μας όχι μόνο πολίτες μιας θεωρίας πληροφορίας, μα κομμάτια της ύλης μέσα σε μια αδιάσπαστη συνέχεια πληροφορίας. Εκπέμπουμε, λαμβάνουμε και οργανώνουμε, και όταν δεν είμαστε σε θέση να διατηρήσουμε αυτές τις τρεις διαδικασίες, ξεκινάει η αποσύνθεση και πεθαίνουμε. Αλλά όσο είμαστε εν ζωή, η πρωταρχική λειτουργία μας είναι η πρόσληψη και η έντεχνη ενσωμάτωση της πληροφορίας που μας περιβάλλει. Η ζωή είναι μια περίπτωση διατήρησης μιας πολύ εύθραυστης δομής σε επαρκή απόσταση από την ισορροπία σχεδόν όλες τις στιγμές, ενώ τις υπόλοιπες _στις περιπτώσεις εξέλιξης, επέκτασης και ανακάλυψης_ οδηγούμαστε σε καταστάσεις πολύ μακριά από την ισορροπία. Σε κοινή διάλεκτο, η ισορροπία και η αστάθεια έχουν αντίθετες επιδράσεις : η ισορροπία είναι μια κατάσταση ήρεμη, σταθερή και σίγουρη, ενώ η αστάθεια ενέχει κίνδυνο και όχι καθαρότητα... …πιστεύω πως ο σχεδιασμός είναι μια αναβαθμισμένη διατύπωση της λογικής _ίσως η υψηλότερη σύγχρονη_ , σε κάθε περίπτωση μια διατύπωση που έχει ξεπεράσει την τέχνη σε τόσους πολλούς τομείς στην εποχή μας και αυτό τον καθιστά ένα θεμιτό όχημα των προσπαθειών της ανθρώπινης δραστηριότητας. Υπό αυτή την έννοια, ακόμα περισσότερο έχουμε την ανάγκη μιας ξεκάθαρης και μη συναισθηματικής ερμηνείας και διατύπωσης σχετικά με το σχεδιασμένο περιβάλλον. Η θεώρηση «μακριά από την ισορροπία» υποδηλώνει την ανάγκη να αναφερθούμε στο σχεδιασμό από τις παρυφές της συνοχής, την ανάγκη της ενεργής μνήμης και την ανάγκη να φανταστούμε αυτό που δεν ειπώθηκε και να το διατυπώσουμε σαν να ήταν αληθινό και όχι σαν να επινοήθηκε. Για να συμβεί αυτό, ο καθένας μας πρέπει να τοποθετηθεί σε μια κατάσταση «μακριά από την ισορροπία»…”

7

Το κείμενο αυτό, του Sandford Kwinter, συνοψίζει _ή απλά ανοίγει ένα παράθυρο_ στον προβληματισμό σχετικά με την θέση της ανθρώπινης δραστηριότητας, και συγκεκριμένα του σχεδιασμού, στο περιβάλλον του χθες, του σήμερα, και _γιατί όχι_ στην πραγματικότητα του αύριο. _Από την μία πλευρά, η επιστήμη προσπαθούσε να μας θέσει ενώπιον ενός εύτακτου κόσμου, που η παρέμβαση στέκεται αμήχανη, θαυμάζοντας το δέος της προϋπάρχουσας ισορροπίας. Αυτή η εικόνα της παγκόσμιας τάξης νομιμοποιήθηκε πολύ νωρίς θέτοντας την παρέμβαση σε πολύ περιορισμένα πλαίσια. Πώς τραβάς μια γραμμή πάνω σε αυτόν τον τέλειο καμβά; Είναι όντως η ισορροπία ο τελικός στόχος της ύπαρξης; Από την άλλη πλευρά, τα πάντα γύρω μας μοιάζουν τόσο απρόβλεπτα. Οι καθημερινές ενδείξεις αστάθειας στα φυσικά συστήματα, οδήγησαν στην περαιτέρω αναζήτηση. Το αποτέλεσμα ήρθε τον 19ο αιώνα, με την κατάρριψη της άποψης του εύτακτου κόσμου και την απόδειξη ότι κάθε σύστημα τείνει να αποκτήσει την μέγιστη αταξία. Μιλάμε για τη θερμοδυναμική θεωρία. Αν δεχθεί κανείς πως τα πάντα τείνουν σε μια κατάσταση αταξίας, τι θέση έχει η εξέλιξη σε έναν τέτοιο κόσμο; Πώς να σεβαστεί κανένας τον σχεδιασμό, αν δεν μπορεί να προσφέρει μια ουσιαστική διαφορά στην υπάρχουσα κατάσταση, εάν είναι όλα αμετάκλητα προδιαγεγραμμένα προς την αποδόμηση τους. Μοιάζει σαν μια ταινία που ξαφνικά έγινε βαρετή, επειδή όλοι ξέρουν το τέλος. _Βρισκόμαστε στην τοποθέτηση της ανθρώπινης ύπαρξης ανάμεσα σε δύο ασυμβίβαστες πραγματικότητες. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο θεωρήσεις, οι έννοιες μπερδεύονται. Ο σχεδιασμός θεωρείται έκφραση της ανθρώπινης λογικής, αποτελεί ένα μέσο παρέμβασης. Η οποιαδήποτε παρέμβαση, θεωρείται ένα μέσο εξέλιξης. Σύμφωνα με την πρώτη θεώρηση, η παρέμβαση διαταράσσει κάθε φορά την υπάρχουσα ισορροπημένη κατάσταση, ενώ σύμφωνα με τη δεύτερη, η παρέμβαση είναι μάταιη αφού το τέλος του κάθε συστήματος είναι προδιαγεγραμμένο. Όμως ποίος είναι ο ρόλος της εκάστοτε παρέμβασης εάν η εξέλιξη κάθε φορά δημιουργεί μεγαλύτερες νησίδες τάξης με αμετάκλητο κόστος τη δημιουργία ακόμη μεγαλύτερων ωκεανών αταξίας στον κόσμο;

8

_Στην

προσπάθεια διασάφησης των παραπάνω προβληματισμών αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες. Όπως ανέφερε ο S.Κwinter, στη σύγχρονη εποχή είμαστε όλοι αδιάσπαστα μέρη ενός συνόλου πληροφορίας. Η θεωρία της πληροφορίας ήρθε σε αντιπαράθεση με τις υπάρχουσες θεωρίες, και έφερε στην επιφάνεια τον ρόλο της δομής στην κατανόηση των συστημάτων. Η διανόηση της εποχής, στην προσπάθεια να απαντήσει σε μια σειρά ερωτημάτων βλέπουμε πως δημιουργεί σύγχυση των όρων. Ποιά είναι η θέση της τάξης; Πού συναντάμε την αταξία; Πώς περιγράφεται εκ νέου η ισορροπία; _Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι προσπάθειες διερεύνησης ήταν πολλές, δόκιμες ή όχι, και στόχευαν στην επεξήγηση του περιβάλλοντος όπως πραγματικά το βιώνουμε. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα ο κόσμος δεν ήταν πλέον κατασκευασμένος με τον ίδιο τρόπο όπως παλιότερα, και τα στοιχεία του δεν συνδυάζονταν όπως πριν. Η σκέψη αναγκάστηκε να απομακρυνθεί από την υπεροπτική φιλοσοφία του εύτακτου προτύπου και να τοποθετηθεί σε μια καινοτόμο οντολογική αλλαγή που θα είχε εμφανή επιρροή στο περιβάλλον της γνώσης, της αντίληψης και της παρουσίασης των γεγονότων. Τίποτα πια δεν θεωρούνταν απόλυτο και κάθε στοιχείο ήταν δυνατόν να αναδιοργανωθεί, να αναδιανεμηθεί και να επανεκτιμηθεί. Οι προσπάθειες προσέγγισης αυτής της αλλαγής, και της περιγραφής ενός νέου προτύπου δομικής ισορροπίας είναι χαρακτηριστικές. Ένα πρότυπο που ενέχει πολυπλοκότητα, μορφές και καταστάσεις που δεν είναι πάντα προβλέψιμες. _Παρ όλα αυτά έλειπε ένα βήμα παραπάνω. Οι υπάρχουσες θεωρίες, που περιέγραφαν τις απρόβλεπτες αυτές καταστάσεις ως εξαιρέσεις από τον κανόνα, δεν έμοιαζαν ικανοποιητικές. Η δημιουργία και η εξέλιξη δεν μπορούσαν να περιοριστούν σε εξαιρέσεις, σε αποκλίσεις από την αναμενόμενη διαδικασία. Η ομοιόσταση των συστημάτων δεν θεωρήθηκε επαρκής. Η νομιμοποίηση των δομών μακράν της ισορροπίας, βασίστηκε σε μια σύγχρονη επιστημονική θεωρία, που αναπτύσσεται τις τελευταίες δεκαετίες. Η θεωρία αυτή αποδεικνύει ότι η πραγματική κατάσταση της ύλης είναι για ένα μικρό χρονικό διάστημα ισορροπημένη και στη συνέχεια κινείται μακριά από την ισορροπία, αναζητώντας καταστάσεις που της παρέχουν ασφαλέστερες συνθήκες. Τη σημασία αυτής της θεώρησης μπορούμε να κατανοήσουμε εάν αναλογιστούμε ότι είναι η μόνη θεωρία που γεφυρώνει τις φυσικές επιστήμες με την πραγματική ανθρώπινη διαδικασία. Δίνει νόημα στην ανθρώπινη παρέμβαση, επαναπροσδιορίζει το χρόνο ως κάτι το πραγματικό. Ο χώρος και ο χρόνος, παύουν να θεωρούνται απομονωμένα και στατικά χαρακτηριστικά, που μπορούν να τεμαχισθούν σε μια απόλυτα προβλέψιμη διαδικασία. Περνάμε από την αποστειρωμένη εξιδανίκευση, στην πραγματικότητα, όπου δεν υπάρχει βεβαιότητα, μα ένα πλήθος πιθανοτήτων.

9

0. Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

1. Α Ν Α Μ Ε Σ Α Σ Ε Δ Υ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ Ε Σ

2. Α Π Ο Τ Η Ν Ε Ν Τ Ρ Ο Π Ι Α Σ Τ Η Δ Ο Μ Η

3. Α Ν Α Ζ Η Τ Ω Ν Τ Α Σ

4. 5. Ε Τ Ο Ρ

6.

7.

Α

Β

Ν

Ι

Μ

Α

Β

Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

10

_Στόχος της συγκεκριμένης αναζήτησης είναι η διασάφηση των βασικών αυτών εννοιών, και η διερεύνηση της εναλλαγής των θεωριών σχετικά με την αντίληψη του εκάστοτε περιβάλλοντος. Η άποψη που έχει η ανθρώπινη διανόηση σε κάθε χρονική συγκυρία για τα συστήματα που απαρτίζουν το «πραγματικό», έχει άμεσο αντίκτυπο στο ρόλο που καλείται να διαδραματίσει η παρέμβαση και συγκεκριμένα ο σχεδιασμός. ‘Oπως ανέφερε ο S.Kwinter “έχουμε την ανάγκη μιας ξεκάθαρης και μη συναισθηματικής ερμηνείας και διατύπωσης σχετικά με το σχεδιασμένο περιβάλλον… …Για να συμβεί αυτό, ο καθένας μας πρέπει να τοποθετηθεί σε μια κατάσταση «μακριά από την ισορροπία»... ” 11

gilbert garcin _L’union_

μακριά από την ισορροπία

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ

1.ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ

12

φυσική τάξη _Η τάξη είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για οτιδήποτε πρόκειται να συλλάβει ο ανθρώπινος νους. Διευθετήσεις όπως το σχεδιάγραμμα μιας πόλης ή ενός κτηρίου, η διάταξη των εργαλείων, η λεκτική διατύπωση γεγονότων ή ιδεών, ένα έργο ζωγραφικής ή μουσικής, ονομάζονται εύρυθμα ή εύτακτα όταν ένας παρατηρητής ή ακροατής μπορεί να αντιληφθεί τη συνολική δομή τους, καθώς και τις διακλαδώσεις της δομής τους σε κάποια λεπτομέρεια. Η τάξη δίνει τη δυνατότητα να εντοπίσουμε τί είναι όμοιο και τί διαφορετικό, τι ανήκει στο ίδιο σύνολο και τι διαχωρίζεται. Όταν δεν περιλαμβάνεται τίποτα περιττό και δεν μένει εκτός τίποτε το απαραίτητο, μπορεί να αντιληφθεί κανείς τις σχέσεις του όλου και των μερών του, καθώς επίσης και την ιεραρχική διαδοχή της σημασίας και της ισχύς, με βάση την οποία ορισμένα δομικά χαρακτηριστικά επικρατούν ενώ άλλα υποβαθμίζονται. _Σε πολλές περιπτώσεις, η τάξη συλλαμβάνεται πρώτα από τις αισθήσεις. Ο παρατηρητής αντιλαμβάνεται μια οργανωμένη δομή στα σχήματα και τα χρώματα που τον περιβάλλουν. Μα είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να βρει παραδείγματα κανείς όπου η τάξη ενός δεδομένου αντικειμένου ή γεγονότος περιορίζεται σε ότι είναι άμεσα προφανές στην αντίληψη.

φυσική τάξη

13

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

_ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ Μάλλον η προφανής τάξη τείνει να εκδηλώνεται και να επεξηγείται ως μια αντανάκλαση μιας υποκείμενης τάξης, είτε φυσικής, κοινωνικής ή γνωστικής. Η κιναισθητική μας αντίληψη, μας υπαγορεύει μέσω των μυϊκών μας αντιδράσεων εάν ένας μηχανισμός ή μηχανή λειτουργούν με μια ελαφριά οργάνωση των μερών τους _στην πραγματικότητα μας πληροφορεί ομοίως σχετικά με την τέλεια ή ατελή λειτουργία του ίδιου μας του σώματος_. Η οργάνωση ενός κτηριακού συγκροτήματος αντανακλά και εξυπηρετεί τη διανομή και τις διασυνδέσεις πολλών χρήσεων και λειτουργιών. Η ομαδοποίηση των συσκευασιών στα ράφια ενός καταστήματος καθοδηγούν τον πελάτη στις οργανωμένες ποικιλίες των αγαθών, ενώ τα χρώματα και τα σχήματα σε ένα έργο ζωγραφικής, ή η διαδοχή των ήχων σε ένα κομμάτι μουσικής συμβολίζουν την εσωτερική διάδραση των νοηματικών οντοτήτων. Εφ’ όσων η εξωτερική τάξη τόσο συχνά αντιπροσωπεύει την εσωτερική τάξη, η εύτακτη μορφή δεν πρέπει να αξιολογείται ως προς τον εαυτό της, το οποίο σημαίνει ανεξάρτητα από τις σχέσεις της με την οργάνωση που υποδηλώνει. Η μορφή μπορεί να είναι αρκετά εύτακτη και παρ΄όλα αυτά παραπλανητική, επειδή η δομή της δεν ανταποκρίνεται στην τάξη που θα έπρεπε να εξυπηρετεί. Ο Blaise Pascal παρατηρεί στο βιβλίο του “Σκέψεις” _pensées_ “αυτοί που δημιουργούν αντιθέσεις με τον καταναγκασμό των λέξεων, είναι σαν αυτούς που σχεδιάζουν λάθος παράθυρα στο όνομα της συμμετρίας. Ο κανόνας τους δεν είναι το να μιλούν σωστά, μα να δημιουργούν φαινομενικά σωστές μορφές.” ²

Η έλλειψη αντιστοιχίας ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική τάξη παράγει μια σύγκρουση τάξεων, η οποία ουσιαστικά εισάγει ένα στοιχείο αταξίας.Η εξωτερική ευταξία, ωστόσο, πολλές φορές συγκαλύπτει την εσωτερική αταξία. Στην αρχιτεκτονική έχουμε εμπειρίες από αναρίθμητα παραδείγματα.

Ο Michel Butor, συζητώντας για την Νέα Υόρκη του 20ου αιώνα μιλάει για “εντυπωσιακούς γυάλινους τοίχους με τις ντελικάτες οθόνες οριζόντιων και κάθετων χαράξεων, στις οποίες αντανακλάται ο ουρανός. Μα εσωτερικά αυτών των κτηρίων, όλα τα θραύσματα της Ευρώπης συσσωρεύονται σε σύγχυση. Αυτά τα αξιοθαύμαστα μεγάλα ορθογώνια παραλληλόγραμμα, σε κάτοψη ή όψη, δημιουργούν το πλήρες χάος, με το οποίο θεωρητικά δεν σχετίζονται, σε βαθμό ιδιαίτερα ανυπόφορο. Ο μεγαλοπρεπής κάνναβος έχει επιβληθεί τεχνητά σε ένα περιεχόμενο που δεν τον έχει παράγει.” ³

14

_Η ΤΑΞΗ ΩΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ ΛΕΙΤΟΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΔΟΜΗΣ Περαιτέρω η τάξη είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για την λειτουργία της δομής. Ένας φυσικός μηχανισμός, είτε είναι μια ομάδα εργαζομένων, είτε το σώμα ενός ζωντανού οργανισμού, είτε πρόκειται για μια μηχανή, μπορεί να παράγει έργο μόνο εάν βρίσκεται σε κατάσταση φυσικής τάξης. Ο μηχανισμός πρέπει να είναι οργανωμένος με τέτοιο τρόπο ώστε οι διαφορετικές δυνάμεις που τον απαρτίζουν να είναι κατάλληλα εναρμονισμένες μεταξύ τους. Οι λειτουργίες πρέπει να διατίθενται στην διατήρηση της αποδοτικότητας, επικαλύψεις και συγκρούσεις πρέπει να αποφεύγονται. Κάθε πρόοδος απαιτεί μια αλλαγή της ισχύουσας τάξης. Μια επανάσταση πρέπει να στοχεύει στην καταστροφή της ισχύουσας τάξης και θα επιτύχει μόνο επιβάλλοντας μία νέα τάξη πραγμάτων.

φυσική τάξη

_Cellular Clay Multifamily Habitation _ Saken Narynov

Η τάξη είναι προαπαιτούμενη για την επιβίωση, συνεπώς η τάση για την παραγωγή εύτακτων συνόλων εμφυτεύεται από την εξελικτική διαδικασία. Η κοινωνική οργάνωση των έμβιων οργανισμών, και οι εύτακτες διατάξεις στο φυσικό περιβάλλον είναι παραδείγματα που το επιβεβαιώνουν, ενώ διάχυτη τάση προς την τάξη, φαίνεται να ενυπάρχει επίσης στην ανθρώπινη διανόηση.

15

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

_Εάν, για παράδειγμα, μας ζητηθεί να αναγνωρίσουμε το παρακάτω γραμμικό σύνολο, είναι πιο εύκολα αντιληπτό ως ο συνδυασμός ενός τετραγώνου και ενός κύκλου, από ότι ο συνδυασμός τριών ανεξάρτητων και πολυπλοκότερων σχημάτων._

16

_ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ

αντανακλάσεις φυσικής τάξης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

Πειράματα σχετικά με την ανθρώπινη αντίληψη μας δείχνουν ότι η διανοητική διαδικασία οργανώνει τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες αυθόρμητα, με τέτοιο τρόπο ώστε να προκύπτει η πιο απλή λειτουργική δομή. Για να το κατανοήσουμε αυτό, πρέπει να υποθέσουμε ότι η αντίληψη εμπεριέχει την επιθυμία της κατανόησης, και η απλούστερη, πιο εύτακτη δομή διευκολύνει την κατανόηση.

Έχει θεωρηθεί ότι ίσως αυτή η απλουστευμένη αντιληπτική διαδικασία, δεν είναι κάτι παραπάνω από μία αντανάκλαση ανάλογων φυσιολογικών διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στον εγκέφαλό μας. Από την άλλη πλευρά, εάν υπήρχαν ανεξάρτητες ενδείξεις ότι αντίστοιχη τάση προς τις εύτακτες δομές υπάρχει και στις εγκεφαλικές διαδικασίες, θα αναγνωρίζαμε την αντιλαμβανόμενη τάξη ως συνειδητό αποτέλεσμα ενός ευρύτερου ψυχολογικού και φυσικού φαινομένου. Οι ενδείξεις αυτές, για την προσπάθεια δημιουργίας εύτακτων συνόλων από την ανθρώπινη αντίληψη, δημιούργησαν την ανάγκη για περαιτέρω έρευνα συσχετισμένη με τις φυσικές διαδικασίες τον 19ο και 20ο αιώνα. Ο Wolfgang Kohler, εντυπωσιασμένος από το νόμο της απλής δομής στην ψυχολογία, διερεύνησε αντίστοιχα φαινόμενα στις φυσικές επιστήμες στο βιβλίο του που αναφέρεται στις “physical gestalten”, μια φυσιοφιλοσοφική έρευνα που εκδόθηκε το 1920⁴. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του: “στις φυσικές επιστήμες έχουμε τον απλό κανόνα σχετικά με την φύση της ισορροπίας, ένας κανόνας που διατυπώθηκε ανεξάρτητα από τρείς φυσικούς : E.Mach, P.Curie και W.Voigt, οι οποίοι παρατήρησαν ότι σε κατάσταση ισορροπίας, διαδικασίες _ή ύλη_ τείνουν να καταλάβουν την πιο κανονική και απλή διάταξη που είναι δυνατή κάτω από τις δοσμένες συνθήκες.”⁵ φυσική τάξη

αντανακλάσεις ευταξίας

17

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

*Ο όρος “τάξη” εδώ δεν έχει την έννοια _ή δεν έχει μόνο την έννοια_ της αποδοτικότερης επιλογής για το εκάστοτε περιβάλλον, αλλά της αντικειμενικής περιγραφής της απλούστερης, πιο συμμετρικής, πιο κανονικής μορφής. Το σχήμα ενός αυγού είναι λιγότερο απλό, και συνεπώς αποτέλεσμα μιας πιο πολύπλοκης δομής, σε σχέση με το σχήμα μιας σφαίρας. Μα εξυπηρετεί καλύτερα τη μηχανική λειτουργία του, από ότι ένα υποτιθέμενο σφαιρικό αυγό. Το σώμα των ζωικών οργανισμών αντιστέκεται στην άσκηση δύναμης από το βαρυτικό πεδίο της Γης, μέσω της συμμετρίας του σε σχέση με ένα μόνο επίπεδο, και όχι ως προς το κέντρο.

18

_ΑΝΟΡΓΑΝΗ

ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ

Αυτή η φυσική συμπεριφορά προς την ευταξία αποδεικνύεται από πολλές εφαρμογές και πειράματα. Τέτοιες εφαρμογές δείχνουν πως η τάξη* είναι το ορατό αποτέλεσμα της επίδρασης των φυσικών δυνάμεων κάτω από δεδομένες συνθήκες, ώστε να επιτευχθεί η πιο ισορροπημένη κατάσταση τόσο σε οργανικά όσο και σε ανόργανα συστήματα, από τη γεωμετρική συμμετρία των κρυστάλλων έως το σώμα των φυτικών ή ζωικών οργανισμών . Τι θα πρέπει να συμπεράνουμε από αυτή την ομοιότητα οργανικής και ανόργανης τάσης ; Είναι άμεσο επακόλουθο ότι η τάξη, που αναπτύσσεται οπουδήποτε στην οργανική εξέλιξη ως μια προϋπόθεση επιβίωσης, και ταυτόχρονα συνειδητοποιείται από τον άνθρωπο στις πνευματικές και φυσικές του δραστηριότητες, είναι επίσης υπαρκτή για την άψυχη φύση, η οποία δεν έχει σκοπό; Τόσο τα παραδείγματα, όσο και η εμπειρία μας δείχνουν ότι οι δυνάμεις που επιδρούν εντός φυσικού πεδίου δεν έχουν εναλλακτική. Δεν σταματούν να αναδιατάσσονται έως ότου η κάθε συνισταμένη είναι αδύνατον να μετακινηθεί. Η κατάσταση ισορροπίας είναι η μόνη στην οποία το σύστημα ξεκουράζεται, και η ισορροπία οδηγεί σε τάξη καθώς αντιπροσωπεύει την πιο απλή διάταξη του συστήματος και των μελών του. Ωστόσο μια άλλη θεμιτή εκδοχή της φυσικής τάξης είναι η διασφάλιση της καλής λειτουργίας, και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που η τάξη εφαρμόζεται τόσο στην οργανική φύση όσο και στην ανθρώπινη διανόηση.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις ευταξίας

19

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

_Σύμφωνα με τον Τζορτζ Γκραντ ΜακΚέρντι, στο βιβλίο «Human origins»(ανθρώπινες ρίζες), περιγράφεται η ανθρώπινη ιστορία ως ένα επαναστατικό ταξίδι που οδηγεί στην αυξανόμενη χρήση της διαθέσιμης ενέργειας.⁶ _Η ανθρώπινη διαδικασία, είναι σε μεγάλο βαθμό η σαγηνευτική ικανότητα των ανθρώπων να χρησιμοποιούν συμβολικές μορφές, εργαλεία και θεσμικούς διακανονισμούς προκειμένου να δεσμεύουν και να χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερη ενέργεια και με τον τρόπο αυτό να επεκτείνουν την ισχύ τους και να αυξάνουν την ευημερία τους.⁷ _Κάθε πρόοδος οφείλεται σε ειδικές επιδοτήσεις ενέργειας. Η γνώση και η εφευρετικότητα αποτελούν τα μέσα αξιοποίησης των επιδοτήσεων αυτών.⁸

*ο ρυθμός δεν ταυτίζεται με την επανάληψη, αλλά με μια ορισμένη, κοινωνικά νοηματοδοτούμενη βίωσή της. Μια επανάληψη που περιγράφει την κίνηση, αλλά ταυτόχρονα γίνεται εμφανής εξ’ αιτίας του ότι οι θέσεις στο χώρο και τον χρόνο διαφοροποιούνται, είναι μια επανάληψη που είναι ρυθμική. Η εναλλαγή των μεταβολών, των διαφορετικών επαναλήψεων υποδηλώνει πως υπάρχει μια τάξη κάπου στο παρόν, η οποία πηγάζει από αλλού και που αποκαλύπτει τον εαυτό της, ένα μέτρο.¹¹

20

_ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

μηχανική αταξία

Δύο νόμοι διέπουν όλη την ενέργεια, ο πρώτος και ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής, που δεν προσδιορίστηκαν πλήρως παρά μόνο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, σχεδόν εκατόν εβδομήντα χρόνια μετά την διατύπωση των νόμων της μηχανικής από τον Νεύτωνα. Οι νευτώνειες αρχές μας μιλούν για τις σχέσεις χώρου και χρόνου μόνο σε σχέση με την κίνηση. Οι νόμοι της θερμοδυναμικής, όμως, μας λένε πώς συμπεριφέρεται η ενέργεια και επομένως έχουν μεγαλύτερη συνάφεια με το ζήτημα της κατανόησης των καθημερινών λειτουργιών οικοσυστημάτων και κοινωνικών συστημάτων.Η θερμοδυναμική θεωρία ήρθε σε πλήρη ρήξη με την προηγούμενη άποψη σχετικά με την αρμονική οργάνωση που βασίζεται στην εύτακτη μορφή. _Ο πρώτος νόμος της θερμοδυναμικής, που ονομάζεται «νόμος διατήρησης της ενέργειας» ορίζει ότι «το σύνολο του ενεργειακού περιεχομένου του σύμπαντος είναι σταθερό». Αυτό σημαίνει ότι η ενέργεια δεν μπορεί ούτε να δημιουργηθεί, ούτε να καταστραφεί. _Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής ορίζει ότι παρόλο που η ενέργεια δεν είναι δυνατό να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί, αλλάζει συνεχώς μορφή, αλλά πάντοτε προς μία κατεύθυνση, από διαθέσιμη σε μη διαθέσιμη. Ο δεύτερος νόμος μας λέει ότι κάθε φορά που μετατρέπεται η ενέργεια, ένα μέρος της διαθέσιμης ενέργειας χάνεται κατά τη διαδικασία. Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι πλέον διαθέσιμο για να παράγει ωφέλιμο έργο. Αυτή η απώλεια ωφέλιμης ενέργειας ονομάζεται «εντροπία» και εκφράζει την εκτατική μεταβολή ενός θερμοδυναμικού συστήματος. Σε μία μεταβολή ενός απομονωμένου συστήματος, η εντροπία αυξάνεται πάντα. Πιο απλά η εντροπία θεωρείται ότι εκφράζει το μέτρο του ρυθμού* αύξησης της αταξίας . Σε ένα απομονωμένο σύστημα, μετά της επαναφορά της κατάστασης ισορροπίας _δηλαδή η κατάσταση κατά την οποία δεν υπάρχει καμία διαφορά στα επίπεδα ενέργειας και επομένως παύει η δυνατότητα παραγωγής έργου_ η ενέργεια έχει μετατραπεί πάντοτε προς μία κατεύθυνση: από τη θερμότητα στο ψύχος, από τη συγκέντρωση στη διασπορά ή από την τάξη στην αταξία. _Είναι δυνατό να αντιστραφεί η εντροπία, όμως μόνο εφ’όσων χρησιμοποιηθεί πρόσθετη ενέργεια κατά τη διαδικασία. Και φυσικά αυτή η πρόσθετη ενέργεια, όταν χρησιμοποιηθεί, αυξάνει την συνολική εντροπία._ φυσική τάξη

μηχανική αταξία

αντανακλάσεις ευταξίας

21

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

_Όμως εάν πράγματι η ενέργεια μετατρέπεται διαρκώς από μια συμπυκνωμένη κατάσταση σε μια τυχαία κατάσταση ή από μια εύτακτη σε μια άτακτη ύπαρξη, πως ερμηνεύεται η ύπαρξη των έμβιων οργανισμών, ακόμα και των κοινωνικών συστημάτων, καθώς τόσο οι οργανισμοί, όσο και τα συστήματα μοιάζουν να διατηρούν υψηλά επίπεδα συγκέντρωσης ενέργειας και τάξης, παραβαίνοντας κατά τα φαινόμενα το αξίωμα της θερμοδυναμικής?

_ΖΩΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ_ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ; _Ο πλανήτης ως «ζωντανός οργανισμός» Οι βιολόγοι, αρχικά, δεν ήταν βέβαιοι πώς να συνδυάσουν τη ζωή με τους άκαμπτους νόμους της θερμοδυναμικής. Ο Χάρολντ Μπλούμ, στο βιβλίο του Time’s Arrow and Evolution (Το Βέλος του Χρόνου και η Εξέλιξη) βοήθησε στο να τοποθετηθεί η Βιολογία στο πλαίσιο του πρώτου και του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής, εξηγώντας ότι η ζωή είναι απλά μια ειδική περίπτωση του πώς εφαρμόζονται οι νόμοι της ενέργειας. Η ζωή, θεωρούν οι βιολόγοι, είναι ένα παράδειγμα θερμοδυναμικής ανισορροπίας. Με άλλα λόγια, η ζωή διατηρεί την τάξη και παραμένει μακριά από την κατάσταση ισορροπίας _ή το θάνατο_ με τη διαρκή κατανάλωση ελεύθερης ή διαθέσιμης ενέργειας από το ευρύτερο περιβάλλον.Όσο πιο εξελιγμένο είναι ένα είδος, τόσο περισσότερη ενέργεια απαιτείται προκειμένου να συντηρηθεί η κατάσταση ανισορροπίας του και τόσο μεγαλύτερη εντροπία δημιουργείται κατά τη διαδικασία που επιτρέπει την επιβίωσή του. Ο πρώτος επιστήμονας που θεώρησε τη Γη ως «ζωντανό οργανισμό» ήταν ο Ρώσος Βλαντιμίρ Βερνάντσκι. Το 1926, ο Βερνάντσκι έγραψε ένα _διάσημο πλέον_ βιβλίο με τίτλο Βιόσφαιρα, στο οποίο υποστήριζε την άποψη _σε αντίθεση με τη θεωρία του Δαρβίνου, η οποία ανέφερε ότι οι γεωχημικές διαδικασίες εξελίχθηκαν πρώτες και δημιούργησαν το ατμοσφαιρικό περιβάλλον στο οποίο στάθηκε δυνατή η εμφάνιση έμβιων οργανισμών_ ότι στην πραγματικότητα οι γεωχημικές και βιολογικές διαδικασίες εξελίχθηκαν ταυτόχρονα μέσα από μία συμβιωτική σχέση. _Ο Βερνάντσκι πίστευε ότι η κυκλοφορία των αδρανών χημικών ουσιών στη Γη επηρεάζεται από την ποιότητα και την ποσότητα της έμβιας ύλης και ότι η έμβια ύλη, με τη σειρά της, επηρεάζει την ποιότητα και την ποσότητα των αδρανών χημικών ουσιών που κυκλοφορούν σε ολόκληρο τον πλανήτη._¹³ Τη δεκαετία του 1970, ένας άγγλος επιστήμονας, ο Τζέιμς Λάβλοκ, και μια Αμερικανή βιολόγος, η Λιν Μαργκούλις, επέκτειναν τη θεωρία του Βερνάντσκι με τη δημοσίευση της θεωρίας της Γαίας. Υποστήριξαν ότι η Γη λειτουργεί ως ένας αυτορρυθμιζόμενος ζωντανός οργανισμός. Σύμφωνα με τη θεωρία τους η βιοτή (χλωρίδα και πανίδα μιας δεδομένης περιοχής) και η γεωχημική σύσταση της ατμόσφαιρας εργάζονται μέσα από μια συμβιωτική σχέση για τη διατήρηση του κλίματος της Γης σε κατάσταση «σχετικής ισορροπίας» που ευνοεί τη ζωή. ¹⁴ 22

Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η αρχική υπόθεση, πως κάθε μορφή εξέλιξης και δημιουργίας αποτελεί μια συνεχή μάχη με την φυσική κατάσταση ισορροπίας ενός έμβιου συστήματος, είτε αναφερόμαστε σε ένα μονοκύτταρο οργανισμό, είτε σε ολόκληρο τον πλανήτη ως ένα ζωντανό οικοσύστημα, παρουσιάστηκε από την επιστήμη ως αληθής στο βαθμό πού είμαστε σε θέση να εξετάζουμε τα δεδομένα. Πέρα όμως από το έμβιο περιβάλλον, η τάση επιστροφής στην «ουδέτερη _ή αδρανή_ περιοχή» υπάρχει σε κάθε τεχνητό σύστημα, και σε κάθε δημιουργική ή εξελικτική διαδικασία. Το τίμημα για την διατήρηση και την επέκταση αυτών των δραστηριοτήτων είναι η αυξανόμενη ενεργειακή απαίτηση της σύγχρονης εποχής, η οποία είναι πάντα μικρότερη από την μελλοντική.

φυσική τάξη

μηχανική αταξία

αντανακλάσεις ευταξίας

23

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

_Τάση ανισσοροπίας αντικειμένων και συστημάτων Αναφορικά με την περίπτωση της εξέλιξης των τεχνητών συστημάτων, _πέρα από την ενεργειακή αποτίμηση της εξελικτικής διαδικασίας, η οποία μας απασχόλησε τους τελευταίους αιώνες_ αυτή η διαρκής τάση διατήρησης της ανισσοροπίας έχει απασχολήσει την ανθρώπινη διανόηση από την αρχαιότητα. Από τον Πλάτωνα τέθηκε το ερώτημα σχετικά με την απτή και την άπειρη φύση των αντικειμένων, καθώς και η δυνατότητα αυτό το δίπολο να εντοπίζεται σε οποιοδήποτε δημιούργημα. Η απτή φύση διαθέτει εμφανώς μια αρχή και ένα τέλος. Η άπειρη φύση θα είναι αυτή που εντοπίζεται στη νοητή υπόσταση, στη διαδικασία παραγωγής, στη λειτουργία. Ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην απτή και στη νοητή υπόσταση είναι η διαρκής μεταμόρφωση. Ένα πεπερασμένο αντικείμενο, τείνει στο άπειρο μέσω της εξελικτικής ή μεταμορφωτικής ιδιότητας της σταθερής δομής του. Συνεπώς αυτό το δίπολο, αυτή η ταλάντευση μεταξύ της άπειρης και της πεπερασμένης υπόστασης μπορεί να εντοπίζεται για κάθε αντικείμενο ή σύστημα, μέσω της ατέρμονης εξελικτικής διαδικασίας η οποία το απομακρύνει εκθετικά από την κατάσταση ισορροπίας.

Είναι όμως αυτή η διαδικασία, η οποία επιτρέπει τον ορισμό της ύπαρξης του αντικειμένου-συστήματος, στην ολοκληρωμένη του μορφή, γεφυρώνοντας το άπειρο και το πεπερασμένο.

24

Συγκεκριμένα, για να γίνουν αντιληπτά τα παραπάνω, αξίζει να σημειωθεί ότι το ιδανικό πεντάγωνο του Πλάτωνα _όπως και το δυναμικό ορθογώνιο του Hambridge_ αποτελεί το οπτικοποιημένο και πεπερασμένο γεωμετρικό ανάλογο μιας ατέρμονης διαδικασίας που τροφοδοτείται μέσω της διαδοχικής μεταμόρφωσης ενός εσωτερικού δομικού κανόνα. Πρόκειται για μια διαδικασία που πέρα από την αυτομοιότητα που την χαρακτηρίζει, αποτελεί μια συνεχώς εξελισσόμενη κατάσταση, βασισμένη σε μια επαναλαμβανόμενη αρχή, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την συνεχή αύξηση της πολυπλοκότητας του αντικειμένου και της εκθετικά αυξανόμενης απομάκρυνσής του από την _στιγμιαία, αν όχι ανύπαρκτη_ αρχική ισορροπία. ¹⁵

φυσική τάξη

μηχανική αταξία

αντανακλάσεις ευταξίας

25

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

Ο Αϊνστάιν όταν ερωτήθηκε για το ποιά θεωρία του προκαλούσε το μεγαλύτερο δέος, εξέφρασε την ακόλουθη άποψη : «μια θεωρία είναι εντυπωσιακότερη όσο μεγαλύτερη είναι η απλότητα των αρχών της, όσο διαφορετικότερα είναι τα είδη των πραγμάτων που αφορά και όσο μεγαλύτερο είναι το εύρος της εφαρμοσιμότητάς της. Έτσι εξηγείται και η βαθιά εντύπωση που μου προκάλεσε η κλασική θερμοδυναμική. Είναι η μόνη φυσική θεωρία καθολικού περιεχομένου για την οποία είμαι πεπεισμένος, στο πλαίσιο της εφαρμοσιμότητας των βασικών της εννοιών δεν θα ανατραπεί ποτέ.» ⁹

26

αταξία και υποβάθμιση Το αντίκτυπο αυτών των θεωριών ήταν και παραμένει ευρύ, τόσο στους επιστημονικούς κλάδους, όσο και στην καθημερινή συνείδηση των ανθρώπων. _Αρχικά, η πρόβλεψη του πρώτου θερμοδυναμικού νόμου, για την διατήρηση της ενέργειας, δήλωνε πως η ενέργεια μπορεί να αλλάζει από την μία μορφή στην άλλη, μα δεν μπορεί ούτε να δημιουργηθεί ούτε να καταστραφεί. Αυτό μπορεί να ακουστεί δυσάρεστο, εάν το ερμηνεύσει κανείς πως “ο νόμος της διατήρησης αποκλείει τόσο τη δημιουργία όσο και την ακύρωση”. Η αρνητική αυτή σημασία επισημάνθηκε από τον κορυφαίο φυσικό της εποχής, John Tyndall. Στην κοινή γνώμη, ωστόσο, επικράτησε μια πιο θετική ερμηνεία. Ο νόμος φάνηκε να διασφαλίζει στην πλευρά της συντηρητικής διανόησης, ότι παρ’ όλες τις βίαιες αναταραχές τα πάντα θα παρέμεναν στην ίδια κατάσταση στον τελικό απολογισμό. Η άποψη αυτή αφ’ ενός νομιμοποιούσε την αυθαιρεσία και αφ’ ετέρου η εικόνα ενός “έννομου κόσμου, εύτακτου και αιωνίως διατηρούμενου” εξυπηρετούσε τους θεολόγους ως μια επιβεβαίωση της “παρουσίας και της δράσης του θείου”. _Οι επιδράσεις του δεύτερου θερμοδυναμικού νόμου, ήταν κάπως διαφορετικές. Όταν άρχισε να μπαίνει στην ανθρώπινη συνείδηση, λιγότερο από δύο αιώνες πριν, αποτέλεσε μια αποκαλυπτική οπτική των γεγονότων που συμβαίνουν στον πλανήτη. Ο δεύτερος νόμος δήλωσε πως η εντροπία του παγκόσμιου συστήματος τείνει προς ένα μέγιστο, το οποίο σημαίνει πως η ενέργεια του σύμπαντος _παρ’ όλο που είναι σταθερή σε ποσότητα_ δεσμεύεται συνεχώς. Αυτός ο ορισμός είχε ένα συγκεκριμένο αρνητικό περιεχόμενο, το οποίο ταυτίστηκε με την πεσιμιστική διάθεση της εποχής.

O Max Plank, στις διαλέξεις του για την θεωρία της φυσικής στο Πανεπιστήμιο Columbia το 1909, αναφερόμενος στην θεωρία της θερμοδυναμικής, δήλωσε: “Συνεπώς, δεν είναι η ατομική διανομή, μα η υπόθεση της στοιχειώδους αταξίας, που είναι ο καθοριστικός παράγοντας της αρχής αύξησης της εντροπίας, καθώς και η πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξή της. ΧΩΡΙΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗ ΑΤΑΞΙΑ, ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΝΤΡΟΠΙΑ, ΟΥΤΕ ΑΜΕΤΑΚΛΗΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ. ” ¹⁶ Επομένως, ο δεύτερος νόμος, υπαγορεύει ότι η αταξία ενυπήρχε ανέκαθεν στην φυσική ή ανθρώπινη διαδικασία, δήλωση σχεδόν υβριστική για την διανόηση της εποχής. φυσική τάξη

μηχανική αταξία

αντανακλάσεις ευταξίας

αταξία και υποβάθμιση

27

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ μακριά από την ισορροπία

Οι εγκρατείς διατυπώσεις των Clausius, Kelvin, και Boltzmann κατέληξαν να ταυτιστούν με μια κοσμική άποψη της θεωρίας του “memento mori”, που στόχευε στην ενυπάρχουσα αιτία που ευθυνόταν για την σταδιακή παρακμή φυσικών και πνευματικών πραγμάτων.¹⁷ Σύμφωνα με τον γραπτό λόγο της εποχής, το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα ταυτίστηκε με την μη αναστρέψιμη τάση προς την καταστροφή. Όπως αναφέρει ο Henry Adams στο βιβλίο του “the degradation of the democratic dogma” : “Ο ήλιος γινόταν μικρότερος, η γη πιο παγωμένη, και δεν περνούσε μέρα χωρίς να δημοσιεύονται στις Γαλλικές ή Γερμανικές εφημερίδες: παράγοντας ανησυχία και συζητήσεις σχετικά με ένα υποτιθέμενο κοινωνικό έσχατο γήρας_ μείωση του αριθμού γεννήσεων_ πτώση του αγροτικού πληθυσμού_ υποβάθμιση της στρατιωτικής δύναμης_ πολλαπλασιασμός των δολοφονιών_ αύξηση των ασθενειών ή της διανοητικής καθυστέρησης_ του καρκίνου_ της φυματίωσης_ σημάδια νευρικής κόπωσης_ αποδυναμωμένης ζωτικότητας_“συνήθειες” αλκοολισμού και των ναρκωτικών_ έλλειψη επίβλεψης των νέων_ και συνέχιζαν, χωρίς τέλος…” ¹⁸ 28

Αυτή η πεσιμιστική θεώρηση, είχε ήδη καθοριστεί από τις κοινωνικές συνθήκες του προηγούμενου αιώνα, και βρήκε στα πλαίσια της φυσικής θεωρίας μια “λογική αιτία”. Ήδη το 1982 ο Max Nordau, είχε δημοσιεύσει το βιβλίο του “Degeneration”, (“εκφυλισμός”) στο οποίο υποστήριζε ότι η ανθρωπότητα, σαν σύνολο, βρισκόταν σε κρίσιμο σημείο. Στην διατριβή του, με έκταση 1000 περίπου σελίδων, ο Ούγγρος φυσικός και συγγραφέας, καταδικάζει τις πόλεις και τους δημιουργούς που κατοικούν σε αυτές _συγγραφείς, μουσικούς, ζωγράφους_ ως εκφυλισμένους. Για παράδειγμα, αποδίδει την εικονική διάθεση του Ιμπρεσιονισμού στο “νυσταγμό που εμφανίζεται στα μάτια των εκφυλισμένων και στην μερική αναισθησία τους”. Απέδιδε επίσης την υψηλή αύξηση της υποβάθμισης στην νευρική εξασθένηση που προκαλούσαν το αλκοόλ, ο καπνός, τα ναρκωτικά και η σύφιλη. Συμπερασματικά, προέβλεπε ότι κατά τον 20ο αιώνα, η ανθρώπινη ύπαρξη θα αποδεικνυόταν αρκετά ανθεκτική ώστε να μάθει να επιβιώνει με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, ή θα τον απέρριπτε ως ακατάλληλο. ¹⁹ Σήμερα, δεν θεωρούμε το σύμπαν υπαίτιο για τις συμφορές μας, μα αντιθέτως το αντιμετωπίζουμε ως τον τελευταίο πρόσφυγα της κακοδιαχείρισής μας προς αυτό. Παρ’ όλα αυτά ο νόμος της εντροπίας εξακολουθεί να προκαλεί μια ενοχλητική ασυμφωνία στην ανθρωπότητα, και βοηθάει να διατηρείται ο διαχωρισμός του τεχνητού περιβάλλοντος από τις φυσικές επιστήμες.

φυσική τάξη

μηχανική αταξία

αντανακλάσεις ευταξίας

αταξία και υποβάθμιση

29

30

μακριά από την ισορροπία

1_ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ

ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες Παρακολουθούμε λοιπόν, τις φυσικές θεωρίες του 19ου αιώνα να ταλαντεύονται ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες. Η επιστήμη ισχυρίζεται από τη μία ότι η φύση, οργανική και ανόργανη, αγωνίζεται προς την κατάσταση της τάξης, και οι ανθρώπινες ενέργειες κυβερνώνται από την ίδια τάση. Από την άλλη πλευρά, ισχυρίζεται ότι τα φυσικά συστήματα εξελίσσονται προς μια κατάσταση μέγιστης αταξίας. Αυτή η αντίφαση στη θεωρία επιζητά διασάφηση. Είναι κάποιος από τους δύο ισχυρισμούς λάθος ; Οι δύο απόψεις αναφέρονται, με τους ίδιους όρους, σε διαφορετικά πράγματα, ή προσεγγίζουν τα ίδια νοήματα με διαφορετικό λεξιλόγιο; Ο Lancelot L. Whyte, γνωρίζοντας σε βάθος το πρόβλημα, το διατύπωσε ρωτώντας: “ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΚΟΣΜΙΚΩΝ ΤΑΣΕΩΝ, ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΑΞΗ (κρυσταλλικές δομές, μοριακές δομές, οργανισμοί κ.α.) ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ (αρχή της εντροπίας) ;” ²⁰¯²¹

φυσική τάξη

μηχανική αταξία

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

31

0. Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

1. 2. 3. Α Α Α Π Ν Ν Ο Α Α Ζ Μ Τ Η Η Ε Τ Ν Σ Ω Α Ε Ν Ν Τ Σ Τ Α Ρ Σ Ε

Ο Π Δ Ι Υ Α Ο

Σ Τ Π Η Ρ

Δ Ο Γ Μ Μ Η Α

Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ

4. 5. Ε Τ Ο Ρ

6.

7.

Α

Β

Ν

Ι

Μ

Α

Β

Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Σ

εντροπία πληροφορία μορφή δομή εντροπία πληροφορία μορφή δομή εντροπία πληροφορία μορφή δομή εντροπία

32

_ information : give form _ form

needs

(?)

:

_

structure _

πληροφορία μορφή δομή εντροπία πληροφορία μορφή δομή εντροπία πληροφορία μορφή δομή εντροπία πληροφορία “...Σήμερα θεωρούμε τους εαυτούς μας όχι μόνο πολίτες μιας θεωρίας πληροφορίας, μα κομμάτια της ύλης μέσα σε μια αδιάσπαστη συνέχεια πληροφορίας. Εκπέμπουμε, λαμβάνουμε και οργανώνουμε, και όταν δεν είμαστε σε θέση να διατηρήσουμε αυτές τις τρεις διαδικασίες, ξεκινάει η αποσύνθεση και πεθαίνουμε. Αλλά όσο είμαστε εν ζωή, η πρωταρχική λειτουργία μας είναι η πρόσληψη και η έντεχνη ενσωμάτωση της πληροφορίας που μας περιβάλλει..”

33

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ μακριά από την ισορροπία

2.ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

_παί ζώντας με τους όρους_

Εδώ ανακαλύπτει κανείς, πρώτα από όλα, ότι οι διαδικασίες που περιγράφονται με την αρχή της εντροπίας θεωρούνται ως διαδικασίες σταδιακής ή ξαφνικής διάλυσης. Μια υποβάθμιση που εμπεριέχει τη καταστροφή του σχήματος, την διάρρηξη του λειτουργικού πλέγματος, την ασυνέχεια του νοήματος.

Αυτό θα γίνει πιο σαφές εάν αναφερθούμε σε ένα άλλο κοινό μοντέλο για την αύξηση της εντροπίας, που ονομάζεται “μοίρασμα”. ²² Σε πρώτη θεώρηση μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σύνηθες αποτέλεσμα που προκύπτει από τη διαδικασία του μοιράσματος όταν εφαρμόζεται σε ένα σύνολο είναι η μετατροπή μιας εύτακτης διάταξης σε υποσύνολα _φαινομενικά_ τέλειας αταξίας. Ωστόσο, εάν αναγνωρίσουμε ότι σκοπός του μοιράσματος είναι η δημιουργία ομογενών υποσυνόλων μέσω της διαδικασίας της διανομής, αυτή η ομογένεια είναι η νέα τάξη που υπαγορεύεται από την διαδικασία. Πιθανότατα, η αρχική διανομή των στοιχείων, παρ’ ότι αντιπροσωπεύει μια εύτακτη διαδοχή υψηλότερου επιπέδου, να ήταν ακατάλληλη για τον σκοπό της διαδικασίας που επιδιώκει την ομοιογένεια, επομένως στη συγκεκριμένη περίπτωση να αποτελούσε ένα στοιχείο αταξίας.

34

τί έχουν στο μυαλό τους οι φυσικοί; Τι ωθεί του επιστήμονες να περιγράψουν την κατάσταση ορισμένων υλικών συστημάτων ως “μέγιστης αταξίας”, σημαίνει να εισάγουν περιγραφικούς όρους αρνητικής σημασίας ;

που

Για να απαντήσουμε πρέπει να αναζητήσουμε την οπτική τους απέναντι α. στην σχηματική κατάσταση και β. στις δυναμικές σχέσεις που επικρατούν ανάμεσα στις αρχικές και τελικές καταστάσεις των φυσικών συστημάτων.

Ο όρος “αταξία” δεν ερμηνεύεται με την απουσία κάθε τάξης, μα με το συνονθύλευμα ασυμβίβαστων τάξεων και οργανώσεων. Το τυχαίο ανακάτεμα πρωταρχικών στοιχείων, ωστόσο, δεν αποδίδει αυτή την έννοια της αταξίας. Παρ’ ότι έχει προέλθει από διαδικασία διάλυσης, παραμένει στην πραγματικότητα μια μορφή τάξης.

Με πιο απλά λόγια ας φέρουμε στο μυαλό μας ένα παιχνίδι με αριθμημένες κάρτες. Η αρχική διάταξη έστω ότι είναι αριθμητική, από τον μικρότερο έως τον μεγαλύτερο όρο. Μοιράζοντας της κάρτες σε μικρότερα σύνολα ώστε να τις χρησιμοποιήσουν οι παίκτες, κάποιος θα μπορούσε να παρατηρήσει ότι _δυστυχώς_ τους χαλάσαμε την “σωστή σειρά”. Και όμως, μέσω αυτού του μοιράσματος, ίσως κάποιος παίκτης καταλήξει με ένα συνδυασμό καρτών ιδιαίτερα χρήσιμο για τους κανόνες του παιχνιδιού. Ενώ εάν είχε ένα συνδυασμό αυξανόμενων αριθμών πιθανότητα να μην κατάφερνε να κερδίσει. Η αρχική αριθμητική τάξη, θα του ήταν παντελώς άχρηστη. Το μοίρασμα λοιπόν , κατέστρεψε την αρχική εύτακτη μορφή, μα δημιούργησε υποσύνολα καρτών που υπακούουν σε μια νέα τάξη που εξυπηρετεί τους κανόνες του συγκεκριμένου παιχνιδιού.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

φυσικές προσεγγίσεις

35

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ μακριά από την ισορροπία

Επιβεβαιώνεται με αυτό το παράδειγμα, η δήλωση του Pascal ότι ο βαθμός της τάξης ενός συνόλου βρίσκεται σε διαρκή σχέση με την αντιστοιχία μορφής και λειτουργίας και πρέπει να αξιολογείται με βάση αυτή. Η καθαρή θερμοδυναμική, σύμφωνα με τον Planck, “δεν γνωρίζει τίποτα για την ατομική δομή και αντιμετωπίζει τα πάντα ως συνεχείς δομές.” ²³ Στην πραγματικότητα, ο όρος “αταξία” όταν χρησιμοποιείται από τους φυσικούς σε αυτή τη σχέση, δεν σημαίνει τίποτα παραπάνω από το ότι : “τα μοναδικά στοιχεία με τα οποία λειτουργεί η στατιστική προσέγγιση, συμπεριφέρονται με πλήρη ανεξαρτησία το ένα από το άλλο”. ²⁴¯²⁵

Συνεπώς, η αρχή της εντροπίας, ορίζει την τάξη, απλά ως την μη αναμενόμενη διάταξη, ανεξάρτητα με το εάν αυτή η διάταξη σε μικροκλίμακα είναι όμορφα δομημένη ή πιο αυθαίρετα παραμορφωμένη. Αντιθέτως, ονομάζει αταξία την διάλυση μιας τέτοιας μη αναμενόμενης διάταξης.

Εγκαθιδρύθηκε καθώς βλέπουμε, η παραμέληση της δομής, και η χρήση της τάξης στην ίδια θέση. Οι παράλογες συνέπειες αυτού, είναι εμφανείς εάν εξετάσει κανείς την σημερινή ορολογία της θεωρίας της πληροφορίας.

36

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

φυσικές προσεγγίσεις

37

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ μακριά από την ισορροπία

i

Η αιτία του προβλήματος, όπως προαναφέρθηκε, είναι ότι όταν μιλάμε για τάξη έχουμε συνηθίσει να εννοούμε επάρκεια της δομής. Ενώ, σε καθαρά στατιστική άποψη, ο όρος τάξη περιγράφει μια διάταξη μονάδων που δεν μπορεί να έχει επέλθει τυχαία.

38

πληροφορία και τάξη Στο τέλος του 19ου αιώνα, αναπτύσσεται η θεωρία της πληροφορίας, η οποία σε θεωρητικό επίπεδο ταυτίζεται με την τάση για φυσική τάξη, και έρχεται σε εκ νέου σύγκρουση με την θεωρία της εντροπίας. Η τάξη περιγράφεται ως φορέας πληροφορίας _επειδή η πληροφορία ορίζεται ως το αντίθετο της εντροπίας και η εντροπία είναι ένα μέτρο αταξίας_ . Η διαβίβαση πληροφορίας σημαίνει την εισαγωγή τάξης. Αυτό ακούγεται αρκετά λογικό. Όταν, για παράδειγμα, λαμβάνει χώρα ένα γεγονός που είχε μικρή πιθανότητα να συμβεί _όπως είναι μια εύτακτη διάταξη_, η πραγματοποίησή του μας δίνει μεγάλο αριθμό πληροφορίας για το περιβάλλον και τις συνθήκες που επικρατούν. Επομένως, όσο πιο απίθανο είναι ένα γεγονός, τόσο περισσότερη πληροφορία αντιπροσωπεύει η παρουσία του. Αντιθέτως, αναφορικά με ένα γεγονός που έχει μεγάλη πιθανότητα να συμβεί, _και η άτακτη διάταξη αντιλαμβανόμαστε πως είναι η πιο πιθανή κάθε φορά_, η παρατήρησή του δεν μας οδηγεί σε πολλά συμπεράσματα ως η πιο αναμενόμενη. Επομένως η μεγάλη πιθανότητα, την οποία ταυτίζουμε με την αταξία, οδηγεί σε μικρό αριθμό πληροφορίας. Τώρα, εάν αναζητούσαμε την ακολουθία των γεγονότων που είναι η λιγότερο προβλέψιμη και επομένως φέρει την μέγιστη πληροφορία, ποια θα ήταν αυτή ; Προφανώς μια εντελώς ανοργάνωτη, εφ’ όσων όταν αντιμετωπίζουμε το χάος δεν μπορούμε ποτέ να προβλέψουμε τι θα συμβεί. Συμπερασματικά η απόλυτη αταξία παρέχει το μέγιστο της πληροφορίας. Και εφ’ όσων η πληροφορία υπολογίζεται ως τάξη, η μέγιστη τάξη αποδίδεται στη μέγιστη αταξία. ...Προφανώς πρόκειται για Βαβυλώνια σύγχυση...

Στη γλώσσα της πληροφορίας, που αγνοεί την κατασκευή, οι μονάδες ενός συστήματος θεωρούνται εντελώς άσχετες μεταξύ τους και επομένως όλες οι διατάξεις είναι πιθανές στον ίδιο βαθμό. Παρουσιάζεται πλήρης απουσία της δομής. Κάθε πιθανή διάταξη φέρει έναν αριθμό πληροφορίας, ανάλογα με την πιθανότητά της να συμβεί. Η δομή σημαίνει, για τους θεωρητικούς της πληροφορίας, τίποτα παραπάνω από το ότι ορισμένες ακολουθίες μονάδων μπορούν να θεωρούνται πιθανές να συμβούν. φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

39

Συμπερασματικά, ο θεωρητικός της πληροφορίας, που εμμένει να αγνοεί την κατασκευή, μπορεί να διαχειριστεί την κατάσταση μόνο συμπεραίνοντας από προηγούμενα γεγονότα πόσο πιθανό είναι να συνεχίσει η ευθεία επέκταση. Εάν υποτεθεί πως η γραμμή θα συνεχίσει ευθεία, είναι λόγο της παρατήρησης όμοιων διαδικασιών, ή επειδή θεωρείται πως αυτού του είδους η εξέλιξη διατάσσεται από τους “κανόνες του παιχνιδιού”. Λίγα πράγματα στον κόσμο μπορούν να προβλεφθούν ακριβώς με βάση τη συχνότητα που έχουν συμβεί στο παρελθόν και μόνο. Και η εκούσια αποχή, με την οποία η καθαρή στατιστική αυτού του είδους απορρίπτει κάθε άλλο κριτήριο _κάθε κατανόηση της κατασκευής_ κάνει τους υπολογισμούς πολύ δύσκολους. Κάθε πιθανή κανονικότητα θεωρείται περιττή από τους θεωρητικούς της πληροφορίας, γιατί είναι αφοσιωμένοι στην οικονομία: “κάθε δήλωση πρέπει να περιορίζεται στα αναγκαία”. Αυτή την αρχή ενστερνίζονται επιστήμονες και καλλιτέχνες. Το νόημα, ωστόσο, εξαρτάται από το εάν κάποιος κομματιάζει σύνολα σε αρχικά μέλη ή τα αντιμετωπίζει ως δομές. _π.χ. η ιδέα ανάλυσης μιας ανεξάρτητης ευθείας γραμμής σε δομικά μέρη _σημεία_ με σκοπό την εξονυχιστική παρατήρησή της, είναι εντελώς περιττή. Εάν η γραμμή αυτή τοποθετηθεί στο σχέδιο ενός γεωμέτρη, ενός μηχανικού ή ενός καλλιτέχνη, αναγνωρίζεται ως στοιχειώδες μέρος μιας δομής, και η ανάλυσή της αποκτά νόημα._

Στη σύγχρονη τέχνη, ο Andy Warhol, παρουσίασε μία φωτογραφία σε σειρές εξιδανικευμένων επαναλήψεων, με σκοπό να διερευνήσει το αντίκτυπο του μηχανικού πολλαπλασιασμού, ως ένα φαινόμενο της σύγχρονης πραγματικότητας. Ο δομικός πλεονασμός, προφανώς και ενυπάρχει στο έργο του, μα εξαρτάται ολοκληρωτικά από τον αριθμό της επανάληψης που απαιτείται από την οπτική φύση του κάθε συνολικού έργου. Το αντίκτυπο και το νόημα της κάθε δομικής μονάδας ποικίλει ανάλογα με τον αριθμό των επαναλήψεων. Εκθέτει λοιπόν έμμεσα τον προβληματισμό της εποχής σχετικά με τη δυναμική του μέρους ως προς τη συνολική δομή.

_Andy Warhol _Campbells Soup

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ μακριά από την ισορροπία

Για να γίνει σαφής ο διαχωρισμός των δύο θεωρήσεων, ας πάρουμε για παράδειγμα μια ευθεία γραμμή που μεγαλώνει: -σε ένα κόσμο απόλυτης τυχαιότητας, όπως περιγράφεται από την θεωρία της πληροφορίας, η πιθανότητα η γραμμή να συνεχίσει στην ίδια κατεύθυνση είναι ελάχιστη. Είναι υπαρκτή, μα εξίσου πιθανή με όλες τις υπόλοιπες κατευθύνσεις που μπορεί να πάρει η γραμμή.

-σε δεύτερο επίπεδο, σε ένα δομημένο κόσμο, υπάρχει μια αυξανόμενη πιθανότητα η γραμμή να συνεχίσει να επεκτείνεται ευθεία, η οποία βασίζεται στην αναγνώριση της υπάρχουσας δομής της γραμμής.

40

_Εάν προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το παρακάτω σκίτσο με βάση αυτόν τον προβληματισμό, στηριζόμενοι αφ’ ενός στη θεωρία της πληροφορίας και αφ’ ετέρου στη θεωρία της δομής θα καταλήξουμε σε αντίθετες θέσεις. Πρόκειται για ένα παιδικό σκίτσο που έχει ως σκοπό την παρουσίαση ενός ουρανοξύστη. Το παιδί ξεκίνησε να τοποθετεί τις σειρές των παραθύρων, μα έχασε την υπομονή του μετά από λίγο, και απέφυγε περεταίρω καταγραφή με τη χρήση της συντομογραφίας που βλέπουμε στην εικόνα.

_από την πλευρά της θεωρίας της πληροφορίας, η ιδέα του παιδιού είναι άξια θαυμασμού. Αναγνώρισε τον πλεονασμό της επανάληψης του μοτίβου του παραθύρου και έχει εφαρμόσει μια οικονομική μέθοδο, μέσω μιας συντόμευσης στην επικοινωνία του μηνύματος. Εάν μας φαίνεται διασκεδαστικός ο τρόπος απόδοσης, είναι γιατί αυθόρμητα αναγνωρίζουμε ως στόχο μιας εικόνας την παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης δομής, και αυτή η θεώρηση μας προκαλεί αμηχανία. _από την πλευρά της θεωρίας της δομής, η κανονικότητα της μορφής δεν είναι πλεονασμός, αντίθετα θεωρείται προαπαιτούμενη για την ύπαρξη της τάξης, και αυτή η τάξη είναι η βασική προϋπόθεση για κάθε επαρκή και κατάλληλη πληροφορία σε σχέση με τη δομή. ²⁵

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

41

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ μακριά από την ισορροπία

Ο όρος “πληροφορία”

_information: give form_

εάν αναλυθεί ετυμολογικά σημαίνει την απόδοση μορφής και η μορφή χρειάζετα

42

πληροφορία και εντροπία Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημανθεί η διαφορά ανάμεσα στην θεωρία της πληροφορίας και την θεωρία της εντροπίας. __Το αντικείμενο της έρευνας στη θεωρία της πληροφορίας είναι μια ανεξάρτητη αλληλουχία, ή κάποια άλλη διάταξη μονάδων περιορισμένη σε μια τέτοια αλληλουχία. Ερευνά την πιθανότητα της ύπαρξής της, με βάση τoν αριθμό των πιθανών αλληλουχιών που μπορεί να συμβούν, μία εκ των οποίων είναι και η υφιστάμενη. _Η θεωρία της εντροπίας, δεν ασχολείται με την πιθανότητα της διαδοχής σε μια σειρά μονάδων, αλλά με τη συνολική διάταξη ειδών αντικειμένων _μονάδων_ σε μια δοσμένη αλληλουχία. Όσο πιο απομακρυσμένη είναι μια διάταξη από την τυχαία διαδοχή, τόσο μειώνεται η εντροπία και αυξάνεται η τάξη. __Η θεωρία της πληροφορίας, ποτέ δεν φτάνει σε ένα συμπέρασμα, έως ότου αυτό συμβεί, διότι μόνο τότε είναι πλέον υπαρκτή η διαδοχή που μέχρι στιγμής περιοριζόταν στην πιθανότητα να συμβεί. Το αντικείμενό της είναι να προβλέπει πιθανότητες υλοποίησης, σε ένα κόσμο που οι περιπτώσεις διανομής ή αλληλουχίας, δεν έχουν ίδιες πιθανότητες να συμβούν. _Αντιθέτως, η θεωρία της εντροπίας, ποτέ δεν αφήνει τον κόσμο σε κατάσταση απόλυτης τυχαιότητας. Η ξεχωριστή κατάσταση της μονάδας είναι αδιάφορη, αυτό που έχει σημασία είναι το σύνολο των αναρίθμητων συστημάτων που προστίθενται σε ένα παγκόσμιο μακροσύστημα.

φυσική τάξη

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

πληροφορία και τάξη

αι δομή. αντανακλάσεις φυσικής τάξης

αταξία και υποβάθμιση

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

43

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ μακριά από την ισορροπία

_Προφανώς, είναι περιττό να αναφερθεί ότι η θεωρία της εντροπίας με την εισαγωγή της έννοιας της αταξίας που πραγματευόμαστε, δε είναι απαραίτητα ο μόνος τρόπος να ερμηνευτεί το θερμοδυναμικό γεγονός. Ούτε η απόρριψη της δομής, από πλευράς αυτής της θεωρίας σημαίνει πως αυτή η δομή δεν υπάρχει στην πραγματικότητα σε μοριακό επίπεδο._

44

εντροπία και δομή Μόνο εξετάζοντας έναν επαρκή αριθμό στιγμιαίων δειγμάτων ενός συστήματος μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για την μακροσκοπική κατάστασή του _υπολογισμός της εντροπίας_. Πρόκειται, επομένως, για μια αναλυτική μέθοδο που έρχεται σε πλήρη ρήξη με την ιδέα ότι για να υπολογίσουμε ένα σύνολο διατυπώνουμε σχέσεις ανάμεσα στα επιμέρους μέλη του. Η θεωρία της εντροπίας είναι η πρώτη προσπάθεια να διαχειριστεί κανείς την ολική μορφή, χωρίς να έχει σχέση με την δομή. Αυτό επιβεβαιώνεται από τα συμπεράσματα που δίνει, τα οποία αφορούν την επιρροή της διαδικασίας στο σύστημα και όχι την δομή του. Η θεωρία της εντροπίας δεν υπολογίζει την φύση της οργάνωσης, μα μόνο το τελικό προϊόν, το βαθμό της διάλυσης της εμπεριεχόμενης ενέργειας, την διατιθέμενη τάση για την παραγωγή έργου στο σύστημα. Σε μια τέτοια προσέγγιση η κατάσταση των επιμέρους μελών είναι ισάξια, το καθένα εξυπηρετεί τον “ίδιο” σκοπό, και με αυτήν την έννοια η κατάσταση της δομής θεωρείται μηδενική.

εν ς,

_Σύμφωνα με τον Kohler, “κάθε σύστημα που επιτυγχάνει την μέγιστη εντροπία του, όχι μέσω της ομογενούς κατάστασής του, αλλά μέσω της αυθόρμητης διαφοροποίησής του σε διακριτές φάσεις διαφορετικών καταστάσεων, δείχνει ότι η άποψη των συμβάντων από θερμοδυναμικής πλευράς είναι πολύ πιο εντυπωσιακή.” ²⁶ Στην πραγματικότητα βέβαια ακόμα και τα μόρια ενός υγρού δεν είναι εντελώς ανεξάρτητα μεταξύ τους. Δημιουργούν ελκτικές και απωστικές δυνάμεις, ωστόσο διασφαλίζουν ελαστικότητα των σχέσεων, ώστε να είναι δυνατή η ελεύθερη κυκλοφορία ενέργειας μεταξύ τους. Αντίστοιχες σχέσεις, αναπτύσσονται για παράδειγμα στην κατανομή ενός πλήθους ανθρώπων σε ένα αμφιθέατρο ή σε μία παραλία, όπου η ανάγκη του χώρου αυτοεξυπηρέτησης καθορίζει τις μεταξύ τους αποστάσεις _ελκτικές και απωστικές σχέσεις_ . Παρατηρούμε λοιπόν ότι ακόμα και σε περιπτώσεις φαινομενικής ομογένειας, ενυπάρχουν δομικές σχέσεις που καθορίζουν την ισχύουσα τάξη.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

εντροπία και δομή

πληροφορία και εντροπία

45

46

_c. cuter

_jackson pollock

μακριά από την ισορροπία

2_ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΣΤΗ ΔΟΜΗ

Στις τέχνες, το πιο επιτυχημένο ίσως παράδειγμα αφηρημένου εξπρεσιονισμού είναι το έργο του Jackson Pollock στα τέλη της δεκαετίας 1940, στο οποίο παρατηρούμε την τυχαία διανομή του χρώματος που κατευθύνεται από την αίσθηση του καλλιτέχνη για οπτική τάξη. Βλέπουμε στα έργα του την κανονικότητα που ενυπάρχει σε αυτή την τυχαία ομογενή διανομή, καθώς τα σχήματα και τα χρώματα επιτρέπουν στις μεταξύ τους σχέσεις την απαιτούμενη ελευθερία. ²⁷ Φαινομενικά, η ανεξέλεγκτη τυχαιότητα μπορεί να παράγει την ομοιογενή τάξη που παρατηρούμε στα παραπάνω παραδείγματα. Ωστόσο πρόκειται για την οπτική παρουσίαση της τυχαιότητας ως μορφής τάξης. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να την διαχωρίσουμε από την μηχανικά επιτυχημένη τυχαιότητα, η οποία περιλαμβάνει όλους τους πιθανούς συνδυασμούς, ως αποτέλεσμά της διαδικασίας, επομένως ακόμα και τους πιο εύτακτους.

Για παράδειγμα το “skyline” μιας πόλης, είναι ένα αποτέλεσμα μιας μηχανικά επιτυχημένης τυχαιότητας. Ο μηχανισμός σε αυτή την περίπτωση δεν είναι άλλος από την προσωπική παρέμβαση του ιδιοκτήτη ή αρχιτέκτονα σε κάθε μία από τις δομικές μονάδες _κτίρια_, μα οι συνδυασμοί που προκύπτουν μέσω αυτής της τυχαιότητας ποικίλουν ως προς τον βαθμό τάξης ή αταξίας τους. Μπορούμε να δούμε αποτελέσματα που παραπέμπουν σε χαοτικές μορφές, ή εντελώς ομοιόμορφους συνδυασμούς, που εξακολουθούν να είναι αποτέλεσμα της τυχαίας διαδικασίας, ανεξάρτητα από τον μεγάλο βαθμό τάξης που εμπεριέχουν.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

εντροπία και δομή

πληροφορία και εντροπία

47

0. Π Ρ Ο

1. 2. Α Α Π Ν Ο Α Μ

Λ

Ε

Ο

Σ

Γ

Α

Ο Σ

Σ Ε Δ Υ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ

Τ Η Ν Ε Ν Τ Ρ Ο Π Ι Α Σ Τ Η Δ Ο Μ Η

3. Α Ν Α Ζ Η Τ Ω Ν Τ Α Σ

4. 5. Ε Τ Ο Ρ

6.

7.

Α

Β

Ν

Ι

Μ

Α

Β

Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Σ

48

Βλέπουμε πως μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, οι επιστήμες ασχολήθηκαν με την διασάφηση των εννοιών γύρω από την τάξη και την ισορροπία σε κάθε σύστημα. Είτε πρόκειται για μια διάταξη μορίων, ένα κοινωνικό σύστημα, ένα έργο τέχνης, ή αρχιτεκτονικής. Απώτερος σκοπός ήταν να κατανοήσουν ποιοί είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν ότι υπάρχει γύρω μας. Από πού προέρχεται η δομή; Eίναι ένα χαρακτηριστικό που ενυπάρχει στο κάθε σύστημα, ή υπάρχει μια μηδενική χρονική στιγμή που δημιουργείται; Άραγε η ανθρώπινη παρέμβαση, θα μπορούσε όντως να παίξει καθοριστικό ρόλο στην δομή ενός συστήματος, ή απλά παρακολουθούμε την οπτικοποίηση προδιαγεγραμμένων γεγονότων; Προφανώς και είχε γίνει αντιληπτό ότι η δομή ενός συστήματος δεν ήταν ένα ακλόνητο σύνολο χαρακτηριστικών. Μιλάμε πια για μια δυναμική κατάσταση που καταλήγει στο μοντέλο της δομικής ισορροπίας.

49

_gilbert garcin_le maitre du monde_

3_ ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ μακριά από την ισορροπία

3.ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΗΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ

Η κατάσταση ισορροπίας αποτελεί παράγοντα σταθερότητας, αφού δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί καμία άλλη δράση εντός του συστήματος, εκτός από την εξωτερική επιρροή δύναμης ή τάσης. Επίσης αντιπροσωπεύει την απλούστερη δυνατή δομή σε κάθε περίπτωση. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το μέγιστο της εντροπίας που επιτυγχάνεται μέσω της αναδιάταξης υλοποιείται όταν το σύστημα φτάσει στην πιο εύτακτη πιθανή κατάσταση. Όλες οι καταστάσεις τάξης, δεν μπορούν να περιγραφούν με το κριτήριο της ισορροπίας, αλλά όλες μπορούν να θεωρηθούν σταθερές, το οποίο σημαίνει ότι η παρούσα διανομή των δυνάμεων και οι σχηματοποίηση που προέρχεται από αυτές είναι οι απλούστερες και οι πιο ταιριαστές, όπως υπαγορεύεται από την δομή του συστήματος.

_Μπορεί η ανθρώπινη φύση να μην ικανοποιήσει την περιέργεια της; Εάν όχι, πρέπει να προσπαθήσουμε να μεταφράσουμε τι θερμοδυναμικές έννοιες, κατασκευάζοντας αυτό το μοντέλο ισορροπίας που οδηγεί στην δομική τάξη, προσπαθώντας να ερμηνεύσουμ τα σημεία όπου επιδρούν οι τάσεις προς τη γεωμετρική τάξη και την μηχανική αταξία. Σε αυτά τα πλαίσια κινήθηκε και η αναζήτηση του Rudolf Arnheim στα μέσα του 20ου αιώνα. ²⁹ Εάν διερευνήσουμε αυτή τη θεωρία διακρίνουμε δύο βασικές ενότητες. Ο αρχικός προβληματισμός αναπτύσσεται πάνω στους δομικούς παράγοντες που εντείνουν τη μηχανικ αταξία του συστήματος, συνεπώς στους παράγοντες που ευθύνονται για τη αύξηση της εντροπίας. Το δεύτερο σκέλος, αναζητά τις αιτίε που στρέφουν τη δομή του συστήματος προς την εύτακτη μορφή, επομένως μιλάμε για την παρουσία της φυσική τάξης.

50

ις με

α, κή ες

ισορροπία Ένα σύστημα αναφέρεται ότι βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας, όταν οι ανταγωνιστικοί παράγοντες που το επηρεάζουν, συμβάλλουν σε ίσα μέρη. Στην κατάσταση ισορροπίας, διαδικασίες ή ύλη, τείνουν να λάβουν τις πιο ομαλές και κανονικές διατάξεις που είναι ικανό να φτάσει το εκάστοτε σύστημα στις δοσμένες συνθήκες. Η φυσική έννοια της ισορροπίας θεωρείται σε σχέση με : α. τη σχηματική κατάσταση _φόρμα_ β. τις δυναμικές διαμορφώσεις Το κάθε σύστημα αλλάζει από την λιγότερο πιθανή, στην πιο πιθανή κατάσταση αυξάνοντας την εντροπία του. Πρόκειται για μετάβαση του συστήματος στην κατάσταση ισορροπίας. Επομένως η ισορροπία ορίζεται ως το αντίθετο της αταξίας. Όταν ένα σύστημα αλλάζει _ιδιαίτερα όταν αναπτύσσεται_ το νέο του μέγεθος, η πολυπλοκότητα, η λειτουργία αναζητούν μία νέα, αντιστοίχως προσαρμοσμένη τάξη. Σε κάθε οντογενετικό ή φυλογενετικό στάδιο, μια συγκεκριμένη ισορροπημένη τάξη σταθεροποιείται, ως η καταλληλότερη πιθανή λύση για τον δεδομένο οργανισμό. Ίσως υπάρξουν ενδιάμεσα στάδια αταξίας, κατά τα οποία οι απαιτούμενες αλλαγές να έρχονται σε σύγκρουση με τις υφιστάμενες δομές του συστήματος. Ωστόσο, ακόμα και οι ατελείς αυτές δομές, σε κατάσταση αταξίας, δημιουργούν τάσεις άμεσα κατευθυνόμενες προς την πραγματοποίηση μιας νέας τάξης. Καταλήγουμε, λοιπόν, στη σκέψη ότι τελικός στόχος κάθε διαδικασίας ανάπτυξης, είναι η εφαρμογή μιας δομικής τάξης. Δεν πρόκειται για μία στατική κατάσταση, μα για ένα δυναμικό μοντέλο ισορροπίας, του οποίου οι συνισταμένες βρίσκονται σε ενεργή σχέση επαναπροσδιορισμού. Ποιές όμως είναι αυτές οι συνισταμένες που οδηγούν στη δομική ισορροπία; Πώς μεταφράζεται στην πράξη η ταλάντευση μεταξύ γεωμετρικής τάξης και μηχανικής αταξίας; Όπως αναφέρθηκε, σύμφωνα με τη θεωρία της θερμοδυναμικής, η εντροπία εκφράζει το μέτρο του ρυθμού αύξησης της αταξίας σε ένα σύστημα. Η εντροπία όμως δεν είναι δύναμη, και δεν περιγράφει μια φυσική διαδικασία, μα απλά καταγράφει την αριθμητική της επίδραση. Στην πραγματικότητα, λαμβάνει υπόψη της μόνο το αρχικό και το τελικό στάδιο της διαδικασίας και όχι τα δυναμικά γεγονότα που οδηγούν από το ένα στο άλλο. Σύμφωνα με τους Lewis και Randall, η θερμοδυναμική δεν επιδεικνύει καμία περιέργεια. ²⁸

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

ισορροπία

51

3_ ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ μακριά από την ισορροπία

_Η τάξη αναγνωρίζεται μόνο εάν εξετάσουμε ένα σύστημα μακροσκοπικά, και όχι κάθε ξεχωριστό στοιχείο που το αποτελεί. Οι νόμοι που κυβερνούν την μακροσκοπική φύση καθορίζουν πολλά από αυτά που έχουν σχέση με την ανθρώπινη ύπαρξη. Καθένας που τον απασχολεί η μελέτη των εύτακτων μακροδομών _για παράδειγμα τα έργα τέχνης_ είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει με πόση ανησυχία και απολογία παρουσιάστηκε στη Δυτική σκέψη, η ανακάλυψη ότι η αιτιώδης συνάφεια δεν μπορεί να προσδιοριστεί για τα μικρότερα στοιχεία της ύλης. Δόθηκε η εντύπωση ότι στην μακροσκοπική κατάσταση καταφεύγουμε μόνο ως μία διέξοδο από αυτήν την πανωλεθρία.

52

μείωση της έντασης και καταβολικό γεγονός Σύμφωνα με τον Rudolf Arnheim, δύο εξολοκλήρου διαφορετικές διαδικασίες εντοπίζονται πίσω από το φαινόμενο αύξησης της εντροπίας. Η μείωση της έντασης και το καταβολικό γεγονός. _Η μείωση της έντασης, ή αλλιώς η μείωση της διατιθέμενης ενέργειας, συχνά συμβαίνει αυθόρμητα από τις δυνάμεις που επιδρούν κάτω από τις συνθήκες του πεδίου. _Η τάση αυτή αποτελεί νευραλγικό σημείο της θεωρίας gestalt, όπου αναφέρεται και ως τάση για απλότητα, για συμμετρία και κανονικότητα._ Ο Kohler την ονομάζει ως “νόμο της δυναμικής διεύθυνσης”. ³⁰ Πρόκειται για μια αυθεντική κοσμική αρχή, που κατευθύνεται προς το μέγιστο της ευταξίας και της μεθοδικότητας, η οποία μπορεί να επιτευχθεί κάτω από τις δοσμένες συνθήκες του συστήματος. Ωστόσο, αυτή η τάση αύξησης της εντροπίας μέσω της αύξησης της ευταξίας εξαρτάται από την ελεύθερη διάδραση μεταξύ των δυνάμεων, και επομένως μειώνεται από κάθε περιορισμό του συστήματος. Κάθε μετακίνηση των περιορισμών διευρύνει το εύρος της απόδοσής της. _Τέτοιου είδους μεταβολές των περιορισμών μπορούν να οφείλονται τόσο σε ανθρώπινη παρέμβαση, όσο και σε κάθε είδους φυσική βιαιότητα, αποσύνδεση, καταστροφή ή διάβρωση. Αυτοί οι παράγοντες διάλυσης περιγράφονται με το σχήμα του καταβολικού γεγονότος. Πρόκειται για την δεύτερη διαδικασία, που συμβάλει στην δημιουργία της δομικής τάξης και ταυτόχρονα επηρεάζει την αύξηση της εντροπίας. Παρ’ όλο που εμφανίζεται παγκοσμίως, με δυσκολία μπορεί να περιγραφεί ως μια κοσμική αρχή ή κοσμικός νόμος. Αντιπροσωπεύει περισσότερο μια ευρεία κατηγορία, που εμπεριέχει όλα τα είδη των υπαίτιων ή των γεγονότων που δρουν με έναν απρόβλεπτο, άτακτο τρόπο και έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι προκαλούν την αποδόμηση των αντικειμένων ή συστημάτων. Ο καταβολισμός, μπορεί να θεωρήσει κανείς πως αποδίδεται στο γεγονός ότι ζούμε σε έναν κόσμο αρκετά αποδιοργανωμένο, στον οποίο ένα αναρίθμητο συνονθύλευμα δυνάμεων συνεχώς αλληλεπιδρά. Το καταβολικό γεγονός, επομένως, αυξάνει την εντροπία με δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους. Άμεσα, με την απρόβλεπτη καταστροφή δομών που δεν είναι δυνατόν να επαναδομηθούν με καθαρή τυχαιότητα. Έμμεσα, μετακινώντας περιορισμούς και επομένως επεκτείνοντας το εύρος της τάσης για απλότητα.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

53

3_ ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ μακριά από την ισορροπία

Η τάση για μείωση της έντασης μέσω της απλοποίησης, περιγράφει την τάξη ανεπαρκώς. Η τάση μείωσης της έντασης προκαλεί μεθοδικότητα και ευταξία, μα η μεθοδικότητα είναι μόνο ένα μέρος της τάξης. Η τάση εξομάλυνσης, οικονομικής μείωσης στα απαραίτητα, δεν μπορεί να λειτουργήσει στο κενό, είναι η μορφοδημιουργική παγκόσμια αρχή που συμπεριλαμβάνει την δομή ατόμων και μορίων, καθώς επίσης και τη δύναμη να δεσμεύει και να χάνει. Στην θερμοδυναμική αναφέρεται ως “αρνητική εντροπία”. Ωστόσο, δεν θα μπορούσαμε στα πλαίσια αυτής της αναζήτησης να υιοθετήσουμε τη χρήση αυτής της περιγραφής της δομής ως “η έλλειψη της αμορφίας”.

54

αναβολική τάση και δομικό θέμα Σε δεύτερη θέση, αναφορικά με την τάση του συστήματος προς την εύτακτη μορφή, η θεωρία του R.Arnheim αναφέρεται στο δομικό θέμα του συστήματος, το οποίο εκφράζεται μέσω της αναβολικής τάσης. _Η αναβολική τάση συντελεί σε αυτό που θα ονομάσουμε το δομικό θέμα του συστήματος ή του αντικειμένου και είναι η αιτία για τη δημιουργία εύτακτων μορφών μέσω της διάδρασης με την τάση για μείωση της έντασης. Στην πραγματικότητα συμβολίζει τον σκοπό του κάθε συστήματος, την κεντρική ιδέα για την συγκρότησή του. Επομένως υπαγορεύει την καταλληλότερη μορφή της τάξης για την εξυπηρέτηση αυτού του σκοπού. Εάν δρούσε απομονωμένα για την δημιουργία του δομικού θέματος, θα υποθέταμε την τέλεια επιβολή της τάξης στα πλαίσια ενός απομονωμένου αντικειμένου. Όμως το δομικό θέμα ενός συστήματος, δεν περιγράφεται απομονωμένο, μα σε πλήρη σχέση με το περιβάλλον του, στο οποίο δρουν πολλοί παράγοντες. _Το δομικό θέμα και συνεπώς η τάξη ως αποτέλεσμα είναι συχνά αρκετά μπερδεμένα. Το δομικό θέμα ενός αντικειμένου ή συστήματος πρέπει να συλληφθεί δυναμικά, ως ένα συνονθύλευμα δυνάμεων, όχι μια στατική διευθέτηση. Κάθε στοιχείο έχει την κατάλληλη θέση σε σχέση με τα υπόλοιπα, επομένως εγκαθιδρύει μια καθορισμένη τάξη, στην οποία όλες οι συνισταμένες δυνάμεις συσχετίζονται, ώστε καμία από αυτές δεν μπορεί να πιέσει για καμία αλλαγή στην εσωτερική ισορροπία. Το παιχνίδι των δυνάμεων είναι ακινητοποιημένο, το μέγιστο της εντροπίας που είναι εφικτό για το δοσμένο σύστημα περιορισμών έχει επιτευχθεί. Παρ’ όλο που η τάση που έχει επενδυθεί στο κάθε σύστημα μπορεί να είναι σε υψηλό απόλυτο επίπεδο, θεωρείται μειωμένη στο ελάχιστο με βάση τους περιορισμούς.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

αναβολική τάση δομικό θέμα

55

3_ ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ μακριά από την ισορροπία

Ο άνθρωπος εισάγει την “μεθοδικότητα” στις δραστηριότητές του, διότι αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμη, θεωρητικά και τεχνολογικά, σε μία κοινωνία, ένα σύστημα, μια δραστηριότητα, μία μηχανή. Συνοψίζοντας, ας επιστρέψουμε στο ερώτημα του L.L.Whyte, που ρωτά για την σχέση των “δύο κοσμικών τάσεων, προς την μηχανική αταξία _αρχή της εντροπίας_ και προς την γεωμετρική τάξη _κρυσταλλικές δομές, μοριακές δομές, οργανικές κτλ_ ”. Ο Whyte αναφέρεται σε δύο κοσμικές τάσεις και το ίδιο και εμείς, μα αυτή η αναφορά δεν ταυτίζεται με τη δική του. Ο Rudolf Arnheim περιγράφει την αναβολική τάση, η οποία εμπεριέχει όλες τις πρωταρχικές διατάξεις δημιουργώντας πιθανούς συνδυασμούς από ένα συνονθύλευμα δυνάμεων. Αυτή η τάση, ωστόσο, δεν δημιουργεί “γεωμετρική τάξη” από μόνη της. Η οργανωμένη δομή απαιτεί την εσωτερική διάδραση του δομικού θέματος, που προέρχεται από την αναβολική τάση, σε συνδυασμό με μια δεύτερη κοσμική τάση , η οποία στρέφεται προς την μείωση της έντασης και επομένως τείνει στην απλοποίηση της μεθοδικότητας. Η αρχή της εντροπίας από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να περιγραφεί ακριβώς ως η “τάση προς τη μηχανική αταξία”, γιατί το καταβολικό γεγονός είναι μόνο ένας τρόπος να μετακινηθούμε από μία λιγότερο πιθανή σε μία πιθανότερη διανομή της ύλης. Ούτε είναι η αποσύνθεση λόγο διάβρωσης ή το ανακάτεμα του είδους της μεθοδικής διαδικασίας που τείνουμε να έχουμε κατά νου όταν μιλάμε για μια κοσμική τάση. Αυτό που υποστηρίζει την αρχή της εντροπίας είναι ο νόμος του Kohler της δυναμικής κατεύθυνσης, η οποία μειώνει την τάση _όχι μέσω της υποβάθμισης της ενέργειας μα_ οργανώνοντας την συμφωνία με την απλούστερη, πιο ισορροπημένη δομή διαθέσιμη για το σύστημα.

56

συμπέρασμα_το παράδειγμα μιας πόλης Για να κατανοήσουμε αυτή τη θεωρία, ας πάρουμε για παράδειγμα την κατάσταση μιας πόλης. Σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή αναγνωρίζουμε την διαφορετικότητά της, η οποία μας γοητεύει επιβεβαιώνοντας την μοναδικότητα του κάθε αστικού συνόλου. Η διαφορετικότητα αυτή, είναι εν μέρει σαφής και διακριτή στα μάτια του παρατηρητή, μα αυτό δεν σημαίνει πως ζούμε σε ένα στατικά διαμορφωμένο περιβάλλον. Είναι προφανές ότι αναφερόμαστε σε μια κατάσταση δυναμικής ισορροπίας, όπου οι συνισταμένες που επιδρούν στο σύστημα βρίσκονται σε διαρκή σχέση επαναπροσδιορισμού. Σύμφωνα με την θεωρία του R.Arnheim, εάν κατηγοριοποιούσαμε τους παράγοντες που επιδρούν σε αυτή τη δυναμική σχέση, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με δύο διαφορετικές παραμέτρους. Από τη μία πλευρά υπάρχει η τάση της ενίσχυσης της ενυπάρχουσας τάξης, ώστε το αστικό σύνολο να λειτουργήσει κάτω από εξιδανικευμένους όρους (τάση προς γεωμετρική τάξη) , ενώ αντίθετα, σε μία ζωντανή πόλη, σε καθημερινό επίπεδο επιδρούν ανεξέλεγκτοι παράγοντες που αναστέλλουν αυτή την πορεία προς την ευταξία (τάση προς μηχανική αταξία). _Η τάση προς την φυσική τάξη, αντιπροσωπεύεται από το δομικό θέμα του αστικού συνόλου, δηλαδή από την ανάγκη που εξυπηρετεί η δημιουργία του. Δεν πρόκειται για μια στατική σχέση, μα για ένα επαναπροσδιοριζόμενο πλαίσιο, που θα εξυπηρετεί τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου που φιλοξενεί, σύμφωνα με τις εκάστοτε συνθήκες. Με πιο απλά λόγια, η αναβολική τάση του R.Arnheim, η οποία περικλείεται στο δομικό θέμα, είναι η απάντηση στο ερώτημα ΓΙΑΤΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΙΣΤΟΣ; ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙ ΝΑ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΕΙ Η ΠΟΛΗ; Εάν επιδρούσε μόνο η αναβολική τάση του δομικού θέματος στο αστικό σύνολο, τότε θα μιλούσαμε για την “τέλεια πόλη”, που εξυπηρετεί όλες τις ανάγκες. Μια εύτακτη δομή χωρίς υποκείμενες συγκρούσεις. Πρόκειται προφανώς για μια εξιδανίκευση.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό το παράδειγμα μιας πόλης γεγονός

ισορροπία

αναβολική τάση δομικό θέμα

57

3_ ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΟΜΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ μακριά από την ισορροπία

_Από την άλλη πλευρά, σε οποιοδήποτε αστικό σύνολο, η κατάσταση δεν είναι στατικά οργανωμένη, ούτε και προβλέψιμη. Κατά την λειτουργία της πόλης, επιδρά σε αυτή ένα σύνολο παραγόντων, και αυξάνει τη συνολική αταξία του συστήματος. Μιλάμε για την τάση προς τη μηχανική αταξία. Οι παράγοντες αυτοί, σύμφωνα με την προκείμενη θεώρηση, μπορούν να διαχωριστούν αρχικά σε δύο μεγάλες κατηγορίες, πρώτον στην τάση για απλότητα, και δεύτερον στο καταβολικό γεγονός. Η τάση για απλότητα, συμμετρία και ευταξία ενυπάρχει στα φυσικά σύνολα, και επομένως την αναγνωρίζουμε σαν αυθόρμητη ανάγκη του συνόλου μιας πόλης. Η τάση αυτή, ενυπάρχει στο φυσικό και τεχνητό περιβάλλον, στο κτισμένο και στο άκτιστο, στην πολεοδομική διάταξη, μα και στο ανθρώπινο δυναμικό. Η τάση για απλότητα, όταν αναφερόμαστε στους κατοίκους μιας πόλης, ταυτίζεται με την ανάγκη για κατανόηση. Και όπως έχουμε αναφέρει, η ανθρώπινη διανόηση κατανοεί την εύτακτη δομή ευκολότερα. Η αυθόρμητη αυτή μετακίνηση του αστικού συνόλου προς την κατάσταση απλών μορφών μετακινεί την ισορροπία του συστήματος, επομένως αυξάνει την εντροπία του. Ο δεύτερος παράγοντας που επηρεάζει το βαθμό της εντροπίας στο αστικό σύνολο είναι το καταβολικό γεγονός, το οποίο περιλαμβάνει όλες τις παραμέτρους και τους περιορισμούς που δεν μπορούμε να προβλέψουμε. Δεν πρόκειται για μία συγκεκριμένη κατηγορία, μα ένα σύνολο παραμέτρων, μέσω του οποίου αναγνωρίζουμε ότι ζούμε σε ένα κόσμο που εμπεριέχει σε μεγάλο βαθμό το χαρακτηριστικό της τυχαιότητας. Στην περίπτωση μιας πόλης, οι φυσικές καταστροφές, η τεχνολογική πρόοδος, οι αυξομειώσεις του πληθυσμού, είναι σημεία του καταβολικού γεγονότος, που δεν μπορούν να προβλεφθούν, μα επηρεάζουν την εντροπία του συστήματος. Η επιρροή αυτή γίνεται αφ’ ενός άμεσα, με επίδραση στην ίδια τη λειτουργία της πόλης. Επιπροσθέτως, μπορούμε να δούμε και την έμμεση επιρροή μέσω της επίδρασης στην τάση για απλότητα, αφού στις ξαφνικές μεταβολές λόγων των απρόβλεπτων γεγονότων, η τάση για απλότητα που αναφέραμε εκδηλώνεται σε μεγαλύτερο βαθμό εξ’ αιτίας της μετακίνησης των περιορισμών.

58

Σκιαγραφούμε μια πόλη, την οποία περιγράφουμε, μα αυτή η περιγραφή ενέχει μια πολυπλοκότητα που μας στερεί την εκπλήρωση της επιθυμίας μας να την φανταστούμε. Όμως αυτή δεν είναι η πραγματική εικόνα της κάθε πόλης; Όσα και αν ακούσουμε για αυτήν, πάντα κάτι θα λείπει. Καμιά λεκτική περιγραφή, καμιά εικονική παρουσίαση, δεν αντικατέστησε το βίωμά της. Επομένως πώς μπορούμε να δεχθούμε μια επιστημονική θεωρία που υποστηρίζει πως γνωρίζει τα πάντα για αυτήν; Η προσπάθεια του Arnheim δέχθηκε μεγάλη κριτική σχετικά με την επιστημονική της εγκυρότητα και την ορθή χρήση των όρων. Ο λόγος που παρεμβάλεται σε αυτή την αναζήτηση, είναι για να εκφράσει την ανικανοποίηση που προκαλούσαν οι φυσικές θεωρίες του 17ου και 18ου αιώνα, οι οποίες προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τον κόσμο ως ένα αποστειρωμένο συνονθύλευμα απόλυτα προβλέψιμων και υπολογίσιμων υποσυστημάτων. Ο Arnheim εκδηλώνει την ανάγκη της ανθρώπινης διανόησης να σκιαγραφήσει την πολυπλοκότητα του περιβάλλοντος, και να νομιμοποιήσει την τάση του για εξέλιξη. Η ζωή και η δημιουργία δεν μπορεί να περιοριστούν στην περιγραφή ως ανωμαλίες της διαδικασίας. Οι υπάρχουσες θεωρίες, πέρα από την αντίθεση που δημιουργούν, υποστηρίζουν πως μπορούν να υπολογίσουν με ακρίβεια το μέλλον εάν γνωρίζουν τις συνθήκες του παρόντος. Στις αρχές του 20ου αιώνα αυτό δεν μοιάζει αρκετό.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

εντροπία και δομή

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία πληροφορία και τάξη

μείωση έντασης και καταβολικό το παράδειγμα μιας πόλης γεγονός

ισορροπία

αναβολική τάση δομικό θέμα

59

0. Π Ρ Ο

1. 2. Α Α Π Ν Ο Α Μ

Λ

Ε

Ο

Σ

Γ

Α

Ο Σ

Σ Ε Δ Υ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ

Τ Η Ν Ε Ν Τ Ρ Ο Π Ι Α Σ Τ Η Δ Ο Μ Η

3. Α Ν Α Ζ Η Τ Ω Ν Τ Α Σ

4. 5. Ε Ρ Μ Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

6.

7.

Τ Ο

Α

Β

Ν

Ι

Τ Ε Λ Ο Σ

Α

Β

Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Σ

60

Αν προσπαθήσουμε να ανατρέξουμε σημειακά στους προβληματισμούς που τέθηκαν γύρω από το θέμα μας, ίσως να αναγνωρίζαμε ποιά είναι η σημερινή ανάγκη μας ως προς την διασάφηση των όρων αυτών. Μιλήσαμε για την διαφορετική παρουσίαση δύο πραγματικοτήτων, αυτή της γεωμετρικής τάξης και αυτή της μηχανικής αταξίας. Προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε την πρόθεση της φυσικής επιστήμης, και το αντίκτυπο των όρων της στη θεωρία της πληροφορίας και της δομής, ενώ τέλος καταλήξαμε στις προσπάθειες του 19ου αιώνα για την προσέγγιση της δομικής ισορροπίας σε κάθε σύστημα, σε μια προσπάθεια ερμηνείας των διαφορετικών παραγόντων που επηρεάζουν δυναμικά την διαδικασία. Εν τέλει η σύγκρουση μεταξύ των θεωριών γεφυρώνεται;

61

Ο Freud ήθελε να αποδείξει ότι η συνεχής προσπάθεια να κρατηθεί η τάση στο ελάχιστο ή να ελαχιστοποιηθεί εντελώς, είναι η κυριότ τάση της ψυχοφυσικής ύπαρξης (αρχή της Νιρβάνα). Αυτή η μείωση της τάσης θεωρείται από τον Freud ως καταβολική διάλυση. Τα ένστι είναι οδηγοί των ζωντανών οργανισμών να γυρίσουν στην ανόργανη κατάσταση. Σκοπός της ζωής είναι ο θάνατος.³³ Η τάση για μείωση έντασης είναι σύμφωνα με τον Freud η μόνη αυθεντική αρχική τάση των οργανισμών. Τα ένστικτα της επιβίωσης είναι απλές παρακάμψε δισταγμοί, επιβεβλημένες αντιδράσεις στις αναταραχές.

Η ομοιόσταση είναι, σύμφωνα με τον Cannon, η ικανότητα ως προς την διατήρηση των χαρακτηριστικών ενός συστήματος σε ορισμένα επίπ που επιτρέπουν την ομαλή λειτουργία και εξέλιξή του. Ο Cannon διαχώρισε προσεκτικά αυτή την έννοια από την μαχόμενη “τάση για μεί τη έντασης”, παρέχοντας μια θετική σχέση ανάμεσα στα δεδομένα που εισέρχονται σε ένα σύστημα και στα παράγωγά του.³⁴ Αντί για στασιμότητα που δημιουργείται από μια κατάσταση μέγιστης εντροπίας, το ανοιχτό σύστημα ενός οργανισμού δημιουργεί ένα σταθερό ρε από απορροφούμενη και καταναλισκόμενη ενέργεια.

_gilbert garcin_collector_

μακριά από την ισορροπία

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ

4. ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ

62

η ομοιόσταση δεν είναι αρκετή _ανάγκη για πολυπλοκότητα_ _Οι αναζητήσεις αυτές είχαν ένα ευρύ αντίκτυπο στις αναζητήσεις της διανόησης του 20ου αιώνα, και η τυφλή προσήλωση σε επιμέρους θεωρίες οδήγησε σε λανθασμένα συμπεράσματα. Χαρακτηριστική είναι η έμμεση επιρροή που δέχθηκε η θεωρία του Freud ³¹¯³² στην προσπάθειά του να σκιαγραφήσει τα ανθρώπινα ένστικτα, περιγράφοντας την αρχή της σταθερότητας.

τερη ικτα της εις,

Oι αναφορές στη βασική στάση του Freud ίσως βοηθήσουν να αναδειχθεί ότι η τάση για μείωση της έντασης οδηγεί σε μια μονόπλευρη θεώρηση, εάν κάποιος δεν αναγνωρίσει ότι ένα από τα βασικά σημεία της είναι η πρόθεση για τη δημιουργία τάξης. Εάν μειωθεί η προσοχή μας σε αυτό το χαρακτηριστικό, έρχεται ως αποτέλεσμα μια στατική και αρνητική αντίληψη για την εξέλιξη του κόσμου, όπως αυτή που καταλήγει ο Freud. _Στην προσπάθεια για απομάκρυνση από τον ορισμό μιας στροφής στην ολοκληρωτική διάλυση, εμφανίστηκε η “τάση για ομοιόσταση” στην εξέλιξη, ως ένας δρόμος διατήρησης της ζωής.

πεδα ίωση α τη εύμα

Η τοποθέτηση του Cannon, όχι μόνο επεξηγεί την διαφορά ανάμεσα στην ελάχιστη λειτουργία και τη μέγιστη δραστηριότητα (vigor) μα επίσης την ολοκλήρωση κάθε σύλληψης της τάξης που βασίζεται μόνο στην ισορροπία. “Η ομοιοστατική ισορροπία καθιστά δυνατό το να ζεις. Παρ όλα αυτά συνεισφέρει λίγα στοιχεία για την ποιότητα της ζωής.” ³⁵ Εγκαθιδρύει την τάξη, μα δεν προσδιορίζει τι πραγματεύεται η τάξη αυτή. φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

63

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία

Για να γίνει αυτό πιο σαφές πρέπει να κατανοήσουμε την διαφορά μεταξύ των όρων. _ευταξία_ προέρχεται από το μέγιστο της μείωσης της έντασης που μπορεί να επιτευχθεί για ένα δοσμένο αριθμό περιορισμών. Όσο περισσότεροι περιορισμοί μετακινούνται, η μείωση της έντασης μπορεί να εξελιχθεί περεταίρω έως ότου φτάσει στην ομογένεια. _ομογένεια_ πρόκειται για το απλούστερο επίπεδο τάξης, επειδή είναι το στοιχειώδες δομικό σχήμα (το οποίο μπορεί να αποτελεί αντικείμενο της τάξης) Η _ευταξία_ πραγματοποιείται σε βαθμούς Η _τάξη_ πραγματοποιείται σε επίπεδα Μια δομή μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο σε τάξη, σε κάθε επίπεδο της πολυπλοκότητας. Το ανώτερο επίπεδο της πολυπλοκότητας που αναγνωρίζουμε ότι βρίσκεται σε κατάσταση τάξης, αποτελεί και το “επίπεδο της συνολικής τάξης” του συστήματος.

*Το “αισθητικό μέτρο”, με το οποίο κρίνουμε όλα τα έργα της ανθρώπινης δραστηριότητας, είναι καθαρά ένα μέτρο τάξης, προερχόμενο την σχέση μεταξύ ευταξίας και πολυπλοκότητας. ³⁸ Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η τάξη εκδηλώνεται ως μια αναγκαιότητα για την αισθητ υπεροχή, αλλά όχι μια επαρκής προϋπόθεση.

64

_Η ανθρώπινη τάση για τάξη _η τέχνη και η αρχιτεκτονική είναι μόνο μια μορφή οπτικοποίησής της_ οφείλεται στην όμοια τάση του σύμπαντος για τον οργανικό κόσμο. Σε πρακτικό επίπεδο, υπάρχουν αιτίες για την διατήρηση του δομικού θέματος όσο απλούστερο γίνεται και το κόστος σε ενέργεια ελάχιστο. Ωστόσο όταν αναφερόμαστε στην ανθρώπινη ύπαρξη, της οποίας ο μόνος στόχος είναι η πληρότητά της, το δομικό θέμα πρέπει όχι μόνο να υπάρχει, αλλά επίσης να είναι όσο πιο πλούσιο γίνεται. _Κανένα ώριμο στυλ τέχνης ή αρχιτεκτονικής σε κανένα πολιτισμό δεν ήταν απλό._ Ο ανθρώπινος νους, το πιο πολύτιμο αντικείμενο στον κόσμο, δεν μπορεί να αντιπροσωπεύεται από ένα εξασθενημένο σχήμα ή χειρονομία.³⁶ Υποδεικνύεται συνεπώς η ανάγκη για πολυπλοκότητα. Η πολυπλοκότητα αποτελεί χαρακτηριστικό διαχωρισμού κάθε δημιουργικής διαδικασίας ως η αυθόρμητη προτίμηση πλούσια σε δυναμική και ασυμμετρία σε σχέση με την απλότητα.³⁷ Η γραμμή που περιγράφει το όμορφο είναι καμπύλη _δεν περιγράφεται από κανένα κανόνα, είναι συμπαγής και αλλάζει κατεύθυνση σε κάθε σημείο_. Αυτό είναι εύκολο να το πούμε, μα δύσκολο να το καταλάβουμε. Εμπεριέχει τη σχέση της πολυπλοκότητας που καμία αλγεβρική ακολουθία δεν μπορεί να περιγράψει. Καταλήγουμε επομένως στην ανάγκη προσδιορισμού της σχέσης μεταξύ της ενυπάρχουσας τάξης και της έννοιας της πολυπλοκότητας.

_Αυτή η ανάγκη για πολυπλοκότητα, στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε και να περιγράψουμε τις φυσικές διαδικασίες, πώς μπορεί να συμπεριληφθεί στις εξιδανικευμένες περιγραφές του παρελθόντος και των κλασσικών επιστημών; Είναι η θεωρία τόσο ξένη ως προς την πράξη; Ή μήπως εξακολουθούμε να αγνοούμε την πραγματική θεωρία; Θα μπορούσαν ποτέ εκφάνσεις της πραγματικής ζωής, όπως είναι το φαινόμενο της πόλης, να περιγραφούν με βάση τις υπάρχουσες θεωρίες; Κάποιος θα μπορούσε να απαντήσει πως ένας τέτοιος παραλληλισμός μοιάζει αδιάφορος. Ίσως όμως αυτή η αδιαφορία μεταφράζεται σε αμηχανία ως προς την διαφορετικότητα των προσεγγίσεων. Αν και μοιάζει παράλογο, ο τόσο εξελιγμένος κόσμος μας, αποδέχθηκε σιωπηλά την ήττα ως προς την ερμηνεία των πραγματικών γεγονότων που απομακρύνονται συνεχώς από την ισορροπία, που η ομοιόσταση δεν τους αρκεί, γιατί συνεχώς εμπεριέχουν και αναζητούν τη μέγιστη πολυπλοκότητα. φυσική τάξη

από τική αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

65

_Rietveld Landscape

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία

Ο Italo Calvino έχει γράψει μια απολαυστική συλλογή διηγημάτων με τίτλο “Le Cosmicimiche” ³⁹ (Κοσμοκωμικά) στα οποία φαντάζεται όντα που ζουν σε ένα πολύ πρώιμο στάδιο του σύμπαντος. Τα όντα αυτά συγκεντρώνονται για να θυμηθούν τη δύσκολη εποχή κατά την οποία το σύμπαν ήταν τόσο μικρό που τα σώματά τους το γέμιζαν πλήρως. Η σύλληψη των δυνατοτήτων μέσω της φαντασίας, δηλαδή οι εικασίες για ό, τι θα μπορούσε να έχει υπάρξει είναι ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ανθρώπινης διανόησης. Ποια θα ήταν η ιστορία της φυσικής εάν αποτελούσαμε μέλος αυτής τα κοινότητας ; Θα είχαμε παρατηρήσει την γέννηση και τη διάσπαση των σωματιδίων, την αμοιβαία εξαΰλωση ύλης και αντιύλης. Το σύμπαν θα μας είχε φανεί ευθύς εξαρχής ως ένα σύστημα μακράν της ισορροπίας, με τις αστάθειες και τις διακλαδώσεις του.

66

μια στενή δίοδος

Σήμερα μπορούμε να απομονώσουμε απλά δυναμικά συστήματα και να επαληθεύσουμε τους νόμους της κλασικής και της κβαντικής δυναμικής. Ωστόσο, οι εν λόγω νόμοι αντιστοιχούν πάντοτε σε απλουστεύσεις, σε εξιδανικεύσεις που εφαρμόζονται στα ευσταθή δυναμικά συστήματα. Το σύμπαν είναι ένα γιγαντιαίο θερμοδυναμικό σύστημα μακράν της ισορροπίας, με αστάθειες, διακλαδώσεις και εξελικτικά μορφώματα σε όλα τα επίπεδα. Γιατί όμως το ιδεώδες της φυσικής συνδεόταν για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα με τη βεβαιότητα, δηλαδή με την άρνηση του χρόνου και της δημιουργικότητας; Όπως ακριβώς τα ερωτήματα που θέτουν τα φανταστικά όντα του Calvino βρίσκουν το νόημά τους στην πρώιμη κοσμολογική εποχή στην οποία τα τοποθετεί ο συγγραφέας, έτσι και τα απλά συστήματα της κλασικής και της κβαντικής μηχανικής, καθώς επίσης και η αγωνιώδης αναζήτηση των βεβαιοτήτων, που σημάδεψε τη θεωρία της φυσικής, πρέπει αναμφίβολα να γίνουν κατανοητά στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου διατυπώθηκε η κλασική φυσική.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

67

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία

_Πώς θα φτάσουμε στη βεβαιότητα; Αυτό ήταν το θεμελιώδες ερώτημα του Καρτέσιου. Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο του, Cosmopolis ⁴⁰ (Κοσμόπολις), ο S.Toulmin προσπαθεί να προσδιορίσει τις περιστάσεις που οδήγησαν τον Καρτέσιο στην αναζήτηση των βεβαιοτήτων. Υπογραμμίζει την τραγική κατάσταση του 17ου αιώνα, ενός αιώνα πολιτικής αστάθειας και θρησκευτικών πολέμων. Στο όνομα των δογμάτων, των θρησκευτικών βεβαιοτήτων, οι καθολικοί φόνευαν τους προτεστάντες, και αντίστροφα. Ο Καρτέσιος καταπιάστηκε με την αναζήτηση ενός άλλου τύπου βεβαιότητας, την οποία όλοι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να μοιραστούν, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους. Αυτό ακριβώς τον οδήγησε να καταστήσει αφετηρία της φιλοσοφίας του το περίφημο cogito, και να απαιτήσει τη θεμελίωση της επιστήμης στα μαθηματικά, την μόνη ασφαλή δίοδο προς τη βεβαιότητα. Από το πρόγραμμα του Καρτέσιου επηρεάστηκε ο Leibniz, ο οποίος προσπάθησε να κατασκευάσει μια γλώσσα που θα επέτρεπε την κατάληξη σε κάποια γενική συμφωνία, και συνεπώς την αποκατάσταση της ειρήνης μεταξύ των ανθρώπων. Στην επιστήμη, η αναζήτηση των βεβαιοτήτων κορυφώθηκε στην έννοια του “νόμου της φύσης”, που είναι συνυφασμένη με το έργο του Νεύτωνα. Οι εν λόγω νόμοι παρέμειναν τα κύριο πρότυπο της φυσικής επί τρεις αιώνες. _Για τον Αϊνστάιν, επίσης, η επιστήμη αποτελούσε διέξοδο από τη σύγχυση της καθημερινής ύπαρξης. Παρομοίαζε την κλίση προς την επιστήμη με τη “φλογερή επιθυμία που οδηγεί τον άνθρωπο της πόλης έξω από το ταραχώδες και θορυβώδες περιβάλλον της, στις γαλήνιες εκτάσεις των ψηλών βουνών ”. ⁴¹ Η αντίληψη του Αϊνστάιν για την ανθρώπινη ζωή ήταν βαθύτατα απαισιόδοξη. Έζησε σε μια τραγική περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, την περίοδο του φασισμού, του αντισημιτισμού και των δύο παγκόσμιων πολέμων. Το όραμά του για την φυσική ταυτίζεται με τον υπέρτατο θρίαμβο της ανθρώπινης λογικής έναντι του αποτρόπαιου, βίαιου κόσμου. Έτσι, διαχώρισε ακόμα περισσότερο την αντικειμενική γνώση από την περιοχή του αβέβαιου και του υποκειμενικού.

68

_Είναι όμως αυτή η επιστήμη, την οποία ο Αϊνστάιν συνέλαβε ως διέξοδο από τους παραλογισμούς της ιστορίας, η επιστήμη της εποχής μας; Ο επιστήμονας, όπως και ο κάτοικος της πόλης, αδυνατεί να απομακρυνθεί από τις μολυσμένες πόλεις και να καταφύγει στα ψηλά βουνά. Οι επιστήμονες συμμετέχουν στην οικοδόμηση της κοινωνίας του αύριο, με όλες τις αντιθέσεις τους και τις αβεβαιότητές τους. Εν ολίγοις, η σύγχρονη επιστήμη προσπαθεί να ανοίξει μια στενή δίοδο ανάμεσα σε δύο αντιλήψεις που οδηγούν εξίσου προς την αλλοτρίωση: αφ’ ενός την αντίληψη ενός ντετερμινιστικού κόσμου που διέπεται από νόμους οι οποίοι δεν αφήνουν καθόλου χώρο στην καινοτομία, και αφ’ ετέρου την αντίληψη ενός κόσμου ο οποίος κυβερνάται από ένα θεό που παίζει ζάρια, έναν κόσμο άνευ νοήματος, όπου τίποτα δεν μπορεί να αξιολογηθεί, ούτε να προβλεφθεί, ούτε να περιγραφεί με γενικούς όρους.

Σήμερα, λοιπόν, αναδύεται μια περιγραφή που αποτελεί τη μέση οδό μεταξύ δύο αλλοτριωτικών παραστάσεων, ενός ντετερμινιστικού κόσμου χωρίς καινοτομία και ενός κόσμου αυθαίρετου, που είναι έρμαιο της τύχης. Οι φυσικοί νόμοι αντιστοιχούν σε μια νέα μορφή κατανόησης, που εκφράζεται από τις μη αναγώγιμες πιθανοκρατικές παραστάσεις. Αυτές συνδέονται με την αστάθεια και, είτε στο μικροσκοπικό, είτε στο μακροσκοπικό επίπεδο, περιγράφουν τα γεγονότα ως δυνατότητες, χωρίς να τα ανάγουν σε αναπόφευκτες, προβλέψιμες συνέπειες ντετερμινιστικών νόμων. Άραγε η διάκριση μεταξύ προβλέψιμου και ελέγξιμου, αφενός, και απρόβλεπτου και μη ελέγξιμου, αφετέρου, θα ικανοποιούσε τον Αϊνστάιν στην αναζήτησή του για την κατανόηση της φύσης; _Κατά τη διάνοιξη μιας στενής διόδου ανάμεσα στους τυφλούς νόμους και στα αυθαίρετα γεγονότα, η σύγχρονη διανόηση διαπιστώνει ότι μεγάλο μέρος του κόσμου που μας περιβάλλει είχε “ξεγλιστρήσει από τα βρόχια του επιστημονικού διχτιού” ⁴², εάν θέλουμε να επαναλάβουμε μια έκφραση του Whitehead.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

69

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία _gilbert garcin_

Αρχικά πρέπει να σημειωθεί ότι το πρόβλημα που μελετάμε, μπορεί να αναγνωρισθεί ως η συνέχεια μεταξύ του περίφημου διλήμματος, ανάμεσα στον Παρμενίδη και τον Ηράκλειτο. Ο Παρμενίδης επέμενε ότι δεν υπάρχει τίποτα καινούριο, πως όλα απλώς υπάρχουν και θα υπάρχουν για πάντα. Η δήλωσή του δεν ενέχει πάντοτε παραδοξότητα, αν λάβουμε υπόψη ότι δεν άλλαξε κάτι αφότου έκανε αυτή την δήλωση. Ο Ηράκλειτος επέμενε στην αντίθετη ιδέα, ότι “τα πάντα ρει και ουδέν μένει”. Αυτή η αντίθεση κυριάρχησε στην πολιτιστική πορεία του δυτικού κόσμου επί 2.500 χρόνια. Η άποψη του Παρμενίδη φαίνεται να ισχύει κατά κάποιον τρόπο στη δυναμική του Νεύτωνα, διότι πρόκειται για μια αιτιοκρατική θεωρία όπου ο χρόνος είναι απόλυτος και αναστρέψιμος. Συνεπώς, τίποτε νέο δεν μπορεί να συμβεί. Αντίθετα με τους φυσικούς, οι φιλόσοφοι παρέμειναν διχασμένοι για πολύ καιρό. Πολλοί από αυτούς συμμερίστηκαν τις απόψεις του Παρμενίδη. Αλλά από τον 19ο αιώνα _μετά τους Hegel, Bergson και Heidegger_ η φιλοσοφία απέκτησε μια διαφορετική οπτική γωνία, διότι ο χρόνος θεωρήθηκε ότι έχει μία μόνο κατεύθυνση, τη διάσταση της ύπαρξής μας. Το να αρνείσαι το χρόνο ισοδυναμεί με το να λες ότι η ανθρώπινη ζωή είναι μια ψευδαίσθηση. Πώς μπορεί κανείς να δημιουργήσει εάν δεν υπάρχει κάποιο νέο στοιχείο που αλλάζει τα πάντα; Σήμερα, το δίλημμα μεταξύ του Παρμενίδη και του Ηράκλειτου μπορεί να τοποθετηθεί σε ένα ακριβές πλαίσιο. Είμαστε σε θέση να διακρίνουμε πότε έχει δίκιο ο Παρμενίδης και πότε ο Ηράκλειτος. Αποδεικνύεται ότι οι απόψεις του Παρμενίδη είναι ορθές κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Γενικά όμως θα πρέπει να θεωρούμε το χρόνο ως ένα δημιουργικό στοιχείο. ⁴³

70

είναι το μέλλον δεδομένο; _μια νέα θεώρηση_

Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι και οι δύο κοσμοθεωρίες, δηλαδή η κοσμοθεωρία της δυναμικής και η κοσμοθεωρία της θερμοδυναμικής, είναι απαισιόδοξες. Κατά τη δυναμική, τα γεγονότα δε συμβαίνουν πραγματικά _όλα είναι προκαθορισμένα. Κατά τη θερμοδυναμική, τα πάντα οδεύουν προς τον θάνατο, τον θερμικό θάνατο. Σήμερα παρακολουθούμε την ανάπτυξη μιας νέας θεωρίας, που νομιμοποιεί την ασάφεια και την πολυπλοκότητα του κόσμου μας, δηλώνοντας πως η πραγματική κατάσταση της ύλης βρίσκεται κυρίως μακριά από την ισορροπία. Συνεπώς, η εμφάνιση δομών μακράν της ισορροπίας ⁴⁴¯⁴⁵¯⁴⁶¯⁴⁷ ήταν σημαντική διότι έδειξε ότι ο χρόνος διαδραματίζει ένα δημιουργικό ρόλο, ότι μακράν της ισορροπίας νέα γεγονότα συμβαίνουν διαρκώς. Επομένως, μπορούμε να δούμε τον κόσμο μας ως έναν κόσμο μακράν της ισορροπίας, όπου νέα γεγονότα θα συμβαίνουν δια παντός. Οι νέες δομές ανάγουν την προέλευσή τους στη μη γραμμικότητα και στην απόσταση από την ισορροπία. Εκεί εμφανίζονται οι αποκαλούμενες δομές έκλυσης, η αυτοοργάνωση από πολλές και ποικίλες διακλαδώσεις. Με αυτόν τον τρόπο εξηγείται, ως κάποιο βαθμό, η ποικιλία των καταστάσεων που παρατηρούμε στη φύση, χαρακτηριστικά της οποίας είναι η πολυπλοκότητα και η ποικιλομορφία. Πριν από αυτές τις ανακαλύψεις, δεν γινόταν κατανοητή η αιτία της πολυπλοκότητας και της ποικιλομορφίας της φύσης. Τώρα όμως πλησιάζουμε στη διατύπωση μιας νέας θεωρίας, που θα επιτρέπει να περιγράψουμε τη δυναμική βάση της αυτοοργάνωσης. Πρόκειται για τη θεωρία της “φυσικής των διαδικασιών μακράν της ισορροπίας” που μελετήθηκε από τον Ilya Prigogine και τα Διεθνή Ινστιτούτα Φυσικής και Χημείας στις Βρυξέλλες.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

είναι το μέλλον δεδομένο;

71

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία

Η έρευνα γύρω από τια καταστάσεις “μακριά της ισορροπίας”, του I.Prigogine στηρίζεται στα παρακάτω βασικά σημεία. _επαναπροσδιορισμός της έννοιας του χρόνου

__μη αναστρεψιμότητα __ασταθή δυναμικά συστήματα

Είναι γνωστό πως ο Αϊνστάιν συχνά διαβεβαίωνε πως “ο χρόνος είναι πλάνη”. Πράγματι, ο χρόνος, όπως ενσωματώθηκε στους θεμελιώδεις νόμους της φυσικής δεν επιτρέπει καμία διάκριση ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον. Πώς θα μπορούσε άραγε το βέλος του χρόνου να αναδυθεί μέσα από ένα κόσμο στον οποίο η φυσική αποδίδει χρονική συμμετρία; Εδώ έγκειται το παράδοξο του χρόνου, που μεταθέτει στη φυσική το δίλημμα της αιτιοκρατίας. Σύμφωνα με τον I.Prigogine, αληθεύει το γεγονός ότι, επειδή η κλασική επιστήμη περιορίστηκε στη μελέτη απλών προβλημάτων, μπόρεσε να αναγάγει το χρόνο σε μια γεωμετρική παράμετρο και τίποτα παραπάνω. _όταν συζητάμε για ένα εκκρεμές, χωρίς τριβή, δεν υπάρχει λόγος να διευρύνουμε την κλασσική έννοια του χρόνου_ . Όταν όμως η επιστήμη συνάντησε πολύπλοκα προβλήματα, υποχρεώθηκε να μεταβάλει την άποψή της για τον χρόνο. Ο ίδιος ο Ι.Prigogine αναφέρει: “ένα παράδειγμα από την αρχιτεκτονική μου έρχεται συχνά στο μυαλό. Δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε μια περσική πλίνθο που χρονολογείται από τον 5ο αιώνα π. Χ. και σε μια νεογοτθική πλίνθο του 19ου αιώνα. Πόσο διαφέρουν, όμως, τα κτίσματα που κατασκευάστηκαν με αυτές, τα ανάκτορα της Περσέπολης από τη Gedachtnisskirche του Βερολίνου! Ο χρόνος είναι όντως μια αναδυόμενη ιδιότητα;” ⁵⁰ Το παράδοξο του χρόνου διαπιστώθηκε καθυστερημένα, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και ήρθε σε αντίθεση με τους νευτώνειους νόμους, που ήταν αποδεκτοί ως αντικειμενική και πλήρης γνώση. Αφού οι εν λόγω νόμοι επιβεβαίωναν την ισοδυναμία παρελθόντος και μέλλοντος, κάθε απόπειρα να δοθεί θεμελιώδης σημασία στο βέλος του χρόνου θεωρούνταν απειλή ενάντια σε αυτό το ιδεώδες. Ακόμα και σήμερα, η κατάσταση δεν έχει αλλάξει. Επομένως, το ερώτημα παραμένει: πώς θα ενσωματώσουμε το βέλος του χρόνου στη θεμελιώδη περιγραφή της φύσης χωρίς να καταστρέψουμε αυτά τα επιτεύγματα του ανθρώπινου πνεύματος; Η θεαματική ανάπτυξη της φυσικής μακράν της ισορροπίας _και της δυναμικής των ασταθών δυναμικών συστημάτων που είναι συνυφασμένα με την ιδέα του χάους_ μας υποχρεώνει να αναθεωρήσουμε την έννοια του χρόνου.

72

Κατά τον Karl Popper, η κοινή λογική τείνει να επιβεβαιώσει “ότι κάθε γεγονός προκαλείται από ένα άλλο, που προηγείται, έτσι ώστε θα μπορούσε κανείς να τα προβλέψει ή να τα εξηγήσει όλα. Εξάλλου η κοινή λογική προσδίδει στα υγιή και ενήλικα άτομα την ικανότητα να επιλέγουν ελεύθερα μεταξύ εναλλακτικών τρόπων δράσης …” ⁴⁸ αυτή η τάση στο εσωτερικό του κοινού νου μεταφράζεται, στη δυτική σκέψη, σε ένα μείζον πρόβλημα που ο William James ⁴⁹ το ονόμασε “δίλημμα του ντετερμινισμού (ή της αιτιοκρατίας)”. Αυτό το δίλημμα αφορά τη σχέση μας με τον κόσμο και ιδιαίτερα με τον χρόνο. Είναι άραγε το μέλλον δεδομένο ή βρίσκεται σε αέναη δημιουργία; η πίστη στην ελευθερία μας είναι ψευδαίσθηση ή μήπως είναι μια αλήθεια που μας ξεχωρίζει από τον κόσμο; Άραγε αυτή αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο συμμετέχουμε στην αλήθεια του κόσμου;

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

είναι το μέλλον δεδομένο;

73

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία

Σήμερα η μη αναστρεψιμότητα έχει αποδειχθεί ότι βρίσκεται στη βάση πολυποίκιλων νέων φαινομένων, και δεν μπορεί πλέον να ταυτιστεί με μια απλή εντύπωση που θα εξαφανιζόταν εάν φτάναμε στην τέλεια γνώση. Όπως δηλώνει ο I.Prigogine: “η ύλη στην ισορροπία, χωρίς το βέλος του χρόνου, είναι τυφλή. Όταν όμως εμφανίζεται το βέλος του χρόνου μακράν της ισορροπίας, η ύλη αρχίζει να βλέπει! Χωρίς τις συσχετίσεις των μη αναστρέψιμων διαδικασιών μακράν της ισορροπίας, η εμφάνιση ζωής επάνω στη γη θα ήταν αδιανόητη. Ο ισχυρισμός ότι το βέλος του χρόνου είναι απλή φαινομενολογία καταδεικνύεται άτοπος. Δεν είμαστε γεννήτορες του χρόνου, αλλά τα παιδιά του”. ⁵¹

Η διατύπωση αυτή σπάει _ή αίρει_ τη συμμετρία ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον. Παλαιότερα, δεν διακρίναμε διαφορές ανάμεσα στη χρονική έννοια το παρελθόντος και του μέλλοντος, και συνδέαμε την πλήρη γνώση με την “βεβαιότητα”. Με πιο απλά λόγια, εάν γνωρίζαμε τις αρχικές συνθήκες μιας κατάστασης, μπορούσαμε να προβλέψουμε το μέλλον και να ανασυνθέσουμε το παρελθόν. Κάτι τέτοιο, αν το σκεφτούμε για ένα πραγματικό γεγονός στη ζωή μας αντιλαμβανόμαστε πως είναι αδύνατον. Στη νέα θεωρία, με την ενσωμάτωση της αστάθειας, οι νόμοι της φύσης αποκτούν νέο νόημα, δεν εκφράζουν βεβαιότητα, μα δηλώνουν πλέον τις “δυνατότητες”.

74

_Πράγματι, κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η γέννηση της επιστήμης της “φυσικής μακράν της ισορροπίας” οδήγησε σε νέες έννοιες, όπως η αυτοοργάνωση και οι δομές έκλυσης. Οι διαδικασίες έκλυσης, χαρακτηρίζονται από την χρονική μη αναστρεψιμότητα. Αυτό σημαίνει πως ο χρόνος δεν αποτελεί μια ουδέτερη συνισταμένη, μα έχει ουσιαστικό ρόλο στη διαδικασία. Σε αντίθεση με τις υπάρχουσες θεωρίες, έχουμε σαφή διάκριση μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Η σημασία αυτή της χρονικής διαδοχής αποδεικνύεται αν σκεφτούμε πως οι περισσότερες διαδικασίες στην πραγματικότητα που μας περιβάλλει είναι επί της ουσίας μη αναστρέψιμες.

_Το δεύτερο επίτευγμα που αφορά την αναθεώρηση της έννοιας του χρόνου στη φυσική είναι η θεμελίωση της φυσικής των ασταθών δυναμικών συστημάτων. Ενώ η κλασική επιστήμη ευνοούσε την τάξη και την ευστάθεια, σήμερα αναγνωρίζουμε τον πρωταρχικό ρόλο των διακυμάνσεων και της αστάθειας σε όλα τα επίπεδα παρατήρησης. Με αυτές τις έννοιες επίσης φαίνεται ότι συνδέονται η πολυπλοκότητα και οι περιορισμένοι ορίζοντες προβλεψιμότητας. Έννοιες όπως το χάος είναι πολύ δημοφιλείς και διεισδύουν σε όλα τα πεδία της επιστήμης. Επιπλέον, τα ασταθή δυναμικά συστήματα, οδήγησαν σε μια νέα διατύπωση των θεμελιωδών νόμων της φυσικής.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

είναι το μέλλον δεδομένο;

75

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ μακριά από την ισορροπία

Το 1946 οργανώθηκε η πρώτη επίσημη συνάντηση _υπό την αιγίδα της IUPAP (International Union for Pure and Applied Physics-Διεθνής Ένωση Θεωρητικής και Εφαρμοσμένης Φυσικής) όπου διατύπωσε για πρώτη φορά τη θεωρία περί μη αναστρέψιμης θερμοδυναμικής. Οι αντιδράσεις ήταν πολλές και στράφηκαν γύρω από το ερώτημα : “αφού οι μη αναστρέψιμες διαδικασίες είναι παροδικές, γιατί να μην περιμένει κανείς να μεταβεί το σύστημα σε ισορροπία και να το μελετήσει εκεί;” Ο I.Prigogine έδωσε την απάντηση, ότι “και εμείς είμαστε παροδικά όντα, επομένως είναι φυσιολογικό να ενδιαφερόμαστε για την ανθρώπινη κοινή κατάσταση.” ⁵²

Ας συγκρίνουμε ένα κρύσταλλο και μία πόλη. Ο κρύσταλλος είναι δομή ισορροπίας, μπορούμε να τον διατηρήσουμε μέσα στο κενό. Η πόλη διαθέτει μια επίσης καλά ορισμένη δομή, αλλά αυτή εξαρτάται από τη λειτουργία της. Ένα σύνολο κατοικιών και ένα εμπορικό κέντρο δεν έχουν ούτε την ίδια λειτουργία, ούτε την ίδια δομή. Στην προκειμένη περίπτωση η δομή προκύπτει από τον τύπο της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Αν απομονώσουμε μια πόλη θα πεθάνει. Δομή και λειτουργία είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. ⁵²

76

ς ι ν ς

μακριά από την ισορροπία Με δεδομένους αυτούς τους προβληματισμούς, όπως ήταν φυσικό, ο I.Prigogine στράφηκε προς τη θερμοδυναμική. Όπως αναφέραμε, ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος θεμελιώνει την εξής ανισότητα: η εντροπία ενός απομονωμένου συστήματος αυξάνεται μονότονα με την πάροδο του χρόνου, έως την μέγιστη τιμή της, που αντιστοιχεί στη θερμοδυναμική ισορροπία. Πώς μπορούμε να επεκτείνουμε αυτή την έκφραση σε περίπτωση που τα συστήματα δεν είναι απομονωμένα, αλλά ανταλλάσσουν ενέργεια και ύλη με τον περιβάλλοντα κόσμο; Για την πλειονότητα των επιστημόνων, η θερμοδυναμική όφειλε να περιοριστεί στην ισορροπία. Βλέπουμε λοιπόν, πως η θεωρία του I.Prigogine δεν έρχεται σε ρήξη με τη θερμοδυναμική θεωρία, μα επιχειρεί την επέκτασή της για να εξηγήσει τα γεγονότα που συμβαίνουν μακριά από την ισορροπία. Παντού βλέπουμε γύρω μας να αναδύονται δομές, μαρτύρια της δημιουργικότητας της φύσης. Η δημιουργικότητα αυτή είναι συνυφασμένη με αυτές τις μη αναστρέψιμες διαδικασίες ;

Γνωρίζουμε ότι σε κατάσταση ισορροπίας η εντροπία έχει τη μέγιστη τιμή της και η ελεύθερη ενέργεια την ελάχιστη _κρύσταλλος_. Οι ακραίες τιμές ενέργειας και εντροπίας, διασφαλίζουν ότι οι διαταραχές και οι διακυμάνσεις δεν έχουν καμία επίδραση. Τί συμβαίνει όμως σε μια στάσιμη κατάσταση μη ισορροπίας _πόλη_; Πρόκειται για μια κατάσταση εξίσου ευσταθή; Η στάσιμη κατάσταση μη ισορροπίας στην οποία εξελίσσεται αυθόρμητα ένα σύστημα μπορεί να είναι μια κατάσταση μεγαλύτερης πολυπλοκότητας από την αντίστοιχη κατάσταση ισορροπίας, και καθιστά δυνατό το σχηματισμό τάξης που δεν είναι εφικτή στην ισορροπία. Σε αντίθεση με τα συστήματα που βρίσκονται είτε σε ισορροπία, είτε πλησίον της ισορροπίας, τα συστήματα μακράν της ισορροπίας δεν υπακούουν σε κάποια αρχή ελαχίστου _όπως η ελεύθερη ενέργεια ή η παραγωγή εντροπίας_ . Συνεπώς, δεν είναι βέβαιο ότι οι διακυμάνσεις εξασθενούν. Μακράν τη ισορροπίας, η ύλη αποκτά νέες ιδιότητες, όπου οι διακυμάνσεις και οι αστάθειες διαδραματίζουν ουσιώδη ρόλο : η ύλη γίνεται περισσότερο ενεργός. φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

μακριά από την ισορροπία

είναι το μέλλον δεδομένο;

77

4_ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ _gilbert garcin_

μακριά από την ισορροπία

Λίγο αργότερα από την διατύπωση αυτής της θεωρίας, επήλθε και η εργαστηριακή απόδειξή της, _χημική αντίδραση Belousov Zhabotinski_ επιβεβαιώνοντας ότι η ύλη μακριά από την ισορροπία αποκτά πραγματικά νέες ιδιότητες. Μεταφορικά μπορούμε να πούμε ότι η ύλη στην ισορροπία είναι τυφλή, ενώ μακράν της ισορροπίας αρχίζει να βλέπει. Η απόσταση από την ισορροπία είναι επομένως μια ουσιώδης παράμετρος για την περιγραφή της συμπεριφοράς της ύλης.

*Η πολυπλοκότητα σχετίζεται επίσης με το βέλος του χρόνου. Τι ονομάζουμε πολυπλοκότητα; Πολύπλοκα είναι τα συστήματα στα οποία υπό δεδομένες οριακές συνθήκες εμφανίζονται περισσότερες από μία λύσεις. Στα πολύπλοκα συστήματα εμφανίζονται επίσης συσχετίσεις μακράς εμβέλειας μεταξύ συστατικών που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, με τοπικές αλληλεπιδράσεις μικρής εμβέλειας.

78

Συγκεκριμένα, θεωρούμε ότι ένα σύστημα παραμένει στην κατάσταση ισορροπίας του για κάποιο χρονικό διάστημα. Μετά την πάροδο αυτού, η κατάσταση ισορροπίας δεν είναι πια η πιο ευσταθής κατάσταση για το σύστημα. Τη δεδομένη χρονική στιγμή, δημιουργούνται πιθανές διακλαδώσεις, και το σύστημα επιλέγει την πιο σταθερή για αυτό κατάσταση, στην οποία παραμένει και εξελίσσεται, μέχρι να πάψει να του προσφέρει σταθερότητα _επόμενο σημείο διακλάδωσης_. Οι διακυμάνσεις είναι ουσιώδεις στα σημεία διακλάδωσης. Υποχρεώνουν το σύστημα να εγκαταλείψει τη ντετερμινιστική περιγραφή που εφαρμόζεται στη θερμοδυναμική της ισορροπίας. Το σύστημα επιλέγει, επομένως, έναν από τους δυνατούς τρόπους λειτουργίας μακράν της ισορροπίας. Ο όρος “επιλογή” σημαίνει πως η μακροσκοπική περιγραφή δεν ευνοεί κάποια λύση. Εδώ υπεισέρχεται το πιθανοκρατικό στοιχείο. Κοντά στην ισορροπία έχουμε ευσταθείς λύσεις που ελαχιστοποιούν την ελεύθερη ενέργεια. Μακράν της ισορροπίας προκύπτει νέα ταλαντούμενη λύση. Μετά τη διακλάδωση, η ταλαντούμενη λύση σταθεροποιείται, ενώ η λύση της ισορροπίας γίνεται ασταθής _αλλά υφίσταται ως δυνατότητα. Το σημαντικό εδώ είναι ότι η φύση πάντα δημιουργεί δυνατότητες και στη συνέχεια επιλέγει τις ευσταθείς, βιώσιμες λύσεις. Επειδή οι διακλαδώσεις εμφανίζονται μόνο μακράν της ισορροπίας, η πολυπλοκότητα* εκδηλώνεται μόνο μακράν της ισορροπίας.

φυσική τάξη

αντανακλάσεις φυσικής τάξης

μηχανική αταξία

2_πραγματικότητες

αταξία και υποβάθμιση

πληροφορία και τάξη

φυσικές προσεγγίσεις

πληροφορία και εντροπία

εντροπία και δομή

μείωση έντασης και καταβολικό γεγονός

ισορροπία

το παράδειγμα μιας πόλης

αναβολική τάση δομικό θέμα

μια στενή δίοδος

ομοιόσταση και πολυπλοκότητα

μακριά από την ισορροπία

είναι το μέλλον δεδομένο;

79

0. Π Ρ Ο

1. 2. Α Α Π Ν Ο Α Μ

Λ

Ε

Ο

Σ

Γ

Α

Ο Σ

Σ Ε Δ Υ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ

Τ Η Ν Ε Ν Τ Ρ Ο Π Ι Α Σ Τ Η Δ Ο Μ Η

3. Α Ν Α Ζ Η Τ Ω Ν Τ Α Σ

4. 5. Ε Τ Ο Ρ

6.

7.

Α

Β

Ν

Ι

Μ

Α

Β

Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Σ

80

81

5_ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ μακριά από την ισορροπία _pascal bronner _city of new malacovia

5. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

_Ο Freud έγραψε πως η ιστορία των επιστημών είναι η ιστορία μιας προοδευτικής αποξένωσης και θεώρησε την πνευματική μας ζωή μέ του ασυνειδήτου. Ο Κοπέρνικος έδειξε ότι η γη δεν αποτελεί το κέντρο του σύμπαντος. Ο Δαρβίνος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος εί ένα ζώο όπως όλα τα άλλα. Ο Laplace και ο Αϊνστάιν είπαν πως κάθε άνθρωπος είναι ένα μηχάνημα μέσα στην κοσμική μηχανή. Ο Spin υποστήριξε ότι είμαστε όλοι μηχανές, αλλά δεν το αντιλαμβανόμαστε : είμαστε απλώς μηχανές που δεν γνωρίζουν ότι είναι μηχαν Καθόλου ικανοποιητικές απόψεις.

Ο κίνδυνος αυτής της αιτιοκρατίας επισημάνθηκε επανειλημμένα από τους μεγάλους στοχαστές της ανθρώπινης διανόησης _όπως ο Kan o Whitehead ή ο Heidegger_ , οι οποίοι υπερασπίστηκαν την ανθρώπινη ύπαρξη ενάντια σε μια αντικειμενική αναπαράσταση του κόσμ η οποία απειλούσε το νόημά της. Κανείς όμως δεν κατόρθωσε να προτείνει κάποια έννοια που να ικανοποιεί τα αντιτιθέμενα πάθη, π να συμφιλιώνει το ιδανικό της κατανόησης με το ιδανικό της ελευθερίας.

82

έρος ίναι noza νές.

Οι νόμοι της φύσης, τους οποίους διατυπώνει η κλασική επιστήμη σχετίστηκαν με μια ιδανική γνώση που αντιστοιχεί στη βεβαιότητα. Εφ’ όσων οι αρχικές συνθήκες είναι δεδομένες, τα πάντα προσδιορίζονται. Η φύση θεωρήθηκε ένα αυτόματο που μπορούμε να ελέγχουμε. Η καινοτομία, η επιλογή, η αυθόρμητη δράση δεν ήταν παρά φαινόμενα που σχετίστηκαν μόνο με την ανθρώπινη οπτική γωνία.

nt, μου που

Σύμφωνα με την φυσική μακράν της ισορροπίας, αυτή η προοπτική αντιστρέφεται. Η ανθρώπινη δραστηριότητα, δημιουργική και καινοτόμος, δεν είναι ξένη προς τη φύση. Μπορούμε να τη θεωρήσουμε ως ενίσχυση και τόνωση κάποιων χαρακτηριστικών που ήδη υπάρχουν στον φυσικό κόσμο, και τα οποία μάθαμε να αποκρυπτογραφούμε χάρη στην ανακάλυψη των διαδικασιών μακράν της ισορροπίας. _Συμπερασματικά, η συμβατική αιτιοκρατική αντίληψη δεν ακυρώνεται, αλλά θεωρείται πια χρήσιμη και αξιόπιστη όχι μόνο για τα ευσταθή συστήματα αλλά και για τα ασταθή συστήματα μέχρι τον ορίζοντα προβλεψιμότητας, δηλαδή μέχρι το τέλος της βεβαιότητας. Μπορούμε να προχωρήσουμε παραπέρα; Η νέα θεώρηση έδειξε ότι το πρόβλημα αυτό είναι άμεσα συνδεδεμένο με το πρόβλημα του χρόνου. Πώς είναι δυνατόν η κλασική επιστήμη να μη διακρίνει το παρελθόν από το μέλλον; Η συμβατική απάντηση ότι το βέλος του χρόνου _όπως εκφράζεται από την αύξηση της εντροπίας_ είναι είτε προσέγγιση είτε έκφραση της άγνοιας μας, δεν μας ικανοποίει. Δεν υπήρχε δυνατότητα συμβιβασμού. Εάν δεν είμαστε διατεθειμένοι να δεχτούμε μια δυιστική περιγραφή τα φύσης, τότε είμαστε υποχρεωμένοι να αναζητήσουμε την ενότητα σε μια επέκταση της δυναμικής περιγραφής.

83

84

μακριά από την ισορροπία

5_ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

Η εξέλιξη αναλύεται σε τάξεις συσχετίσεων. Αυτό σημαίνει ότι τα μέρη ενός συστήματος αλληλοεπηρεάζονται. Η διαδικασία αυτή χαρακτηρίζεται με τη μη αναστρεψιμότητα. Τα άτομα μεμονωμένα θεωρούνται άχρονα. Στην πραγματικότητα όμως, δεν υπάρχει απομόνωση, αλλά αλληλεπιδράσεις. Αυτές οι αλληλοεπιδράσεις οδηγούν σε αστάθειες που επάγουν χρονικά μη αναστρέψιμη εξέλιξη στις συσχετίσεις του συστήματος. Αυτή η πιθανοκρατική επέκταση είναι εφικτή για όλα τα συστήματα. Στα ευσταθή συστήματα οδηγεί στις γνωστές λύσεις και δεν προσφέρει κάτι καινούριο. Στα ασταθή όμως συστήματα, προσφέρει νέες λύσεις που επιτρέπουν μια αξιόπιστη προσπέλαση πέρα από τον ορίζοντα της προβλεψιμότητας. Αυτή η προσπέλαση απαιτεί την υπέρβαση από την αιτιοκρατία προς ένα πιθανολογικό τρόπο σκέψης, που επιτρέπει την αξιολόγηση της αβεβαιότητας με πιθανότητες. Πέρα από τον ορίζοντα της προβλεψιμότητας, δεν ισχύει η συμβατική λογική της αιτιοκρατίας αλλά μια νέα πιθανοκρατική λογική, η οποία έπειτα από ορισμένο χρόνο δίνει την πιθανότητα το σύστημα να βρίσκεται στην περιοχή που μας ενδιαφέρει. Μακράν της ισορροπίας, ο εποικοδομητικός ρόλος της μη αναστρεψιμότητας γίνεται ακόμα πιο εντυπωσιακός. Σήμερα μπορούμε να επιβεβαιώσουμε πως η φύση παράγει τις πιο λεπτοφυείς και πολύπλοκες δομές της χάρη στη μη αναστρέψιμες διαδικασίες που συνδέονται με το βέλος του χρόνου.

Η ζωή είναι δυνατή μόνο σε ένα σύμπαν μακράν της ισορροπίας. Σε αυτή την βάση υπεισέρχεται η ο ρόλος της παρέμβασης. Μιλάμε πια για τη δημιουργία, ή την ενίσχυση, δυναμικών διαδικασιών που ταλαντεύονται ανάμεσα σε εύθραυστες διαμορφώσεις. Ο σχεδιασμός θεωρείται έκφραση της ανθρώπινης λογικής. Ένα μέσο συμμετοχής μας στην καθολική διαδικασία, η οποία πια δεν ερμηνεύεται μονοσήμαντα. Η αβεβαιότητα ενυπάρχει στη φύση και στη ζωή μας, όπως ενυπάρχει η καινοτομία, η δημιουργία, η ελευθερία. Η ζωή είναι μια ισορροπία χαράς και τόλμης ή λύπης και φόβου ανάμεσα στην ανελεύθερη μηχανιστική αιτιοκρατία και την άσκοπη τυχαιότητα.

85

0. Π Ρ Ο

1. 2. Α Α Π Ν Ο Α Μ

Λ

Ε

Ο

Σ

Γ

Α

Ο Σ

Σ Ε Δ Υ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ι Κ Ο Τ Η Τ

Τ Η Ν Ε Ν Τ Ρ Ο Π Ι Α Σ Τ Η Δ Ο Μ Η

3. Α Ν Α Ζ Η Τ Ω Ν Τ Α Σ

4. 5. Ε Τ Ο Ρ

6.

7.

Α

Β

Ν

Ι

Μ

Α

Β

Η Ν Ε Ι Ε Σ

Τ Η Δ Ο Μ Ι Κ Η Ι Σ Ο Ρ Ρ Ο Π Ι Α

Τ Ε Λ Ο Σ Τ Η Σ Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Φ Ο Ρ Ε Σ

Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Ε Σ

86

87

¹ _ Kwinter Sandford. “far from equilibrium: essays on technology and design culture”, Βαρκελώνη-Νέα Υόρκη, Actar,2007, σ.16. ² _ Pascal Blaise. “Pensées”, Μόντρεαλ, Editions Variétés, 1944, σ.27. ³ _ Butor Michel. “repertoire III” , Παρίσι, Editions de Minuit, σ.354. ⁴ _ Köhler Wolfgang. “Die physischen Gestalten in Ruhe und im stationären Zustand”, 1920, σ.53. ⁵ _ Köhler Wolfgang. “On the nature of associations” , 1941, σ.500. ⁶ _ MacCurdy George Grant. “Human Origins: a manual of prehistory”, Νέα Υόρκη, D. Appleton and Company, 1924. ⁷ _ Whyte Lesli A.. “The Science of Culture: A Study of Man and Civilization”, Νέα Υόρκη, Farrar, Straus and Company, 1949, σ.376. ⁸ _ Odum Howard T.. “Environment, Power and Society”, Νέα Υόρκη, Wiley-Interscience, 1971, σ.49. ⁹ _ Miller G. Tyler. “Energetics, Kinetics and Life”, Μπέλμοντ, Καλιφόρνια, Wadsorth, σ.46. ¹⁰_ Asimov Isaac. “In the game of energy and thermodynamics you can’t even break the even”, Smithsononian, 1970,σ.9. ¹¹_

Μουστάκα Γεωργία-Σοφία, “Ρυθμοί και ρυθμανάλυση, ένα εργαλείο κατανόησης του αστικού χώρου και χρόνου”, ΕΜΠ, 2010 (Σ. Σταυρίδης)

¹²_ Rifkin Jeremy. “The hydrogen economy”, 2002, σ.82-83. ¹³_ Serafin Rafal. “Noosphere, Gaia and the Science of the Biosphere”, Εnvironmental Ethics, 1988, σ.124. ¹⁴_ Lovelock James. “Gaia: A new way of knowing”, Νέα Υόρκη, Lindisfarne Press, 1988, σ.87-88. ¹⁵_ Planck Max. “Eight Lectures on Theoritical Physics” Νέα Υόρκη, 1915 ¹⁶_ Planck Max. “Eight Lectures on Theoritical Physics” Νέα Υόρκη, 1915, σ.50. ¹⁷_ Adams Henry. “the degradation of the democratic dogma”, Νέα Υόρκη, Peter Smith, 1949, σ.142. ¹⁸_ Adams Henry. “the degradation of the democratic dogma”, Νέα Υόρκη, Peter Smith, 1949, σ.186. ¹⁹_ Nordau Max.“Entartung”, Βερολίνο, Duncker, 1893. (“Degeneration”, Νέα Υόρκη, Appleton, 1985.) ²⁰_ Whyte Lancelot Law. “Atomism, structure, and form”, σ.27. ²¹_ Kepes Gyorgy. “Structure in art ans science”, Νέα Υόρκη, Braziller, 1965, σ.20-28. ²²_ Eddington Arthur. “The nature of the physical world”, University of Michigan Press, 1963, κεφ.4. ²³_ Planck Max. “Eight lectures on theoretical physics”, Νέα Υόρκη, Columbia, 1915, σ. 38-41. ²⁴_ Planck Max. “Die Einheit des physikalischen Weltbildes”, σ.42. ²⁵_ Planck Max. “Vorträge und Erinnerungen”, Wissensch, 1969, σ.28,51. ²⁶_ Kohler Wolfgang. “Die physischen Gestalten in Ruhe und imstationären Zustand”, Vieweg, 1920, σ.53. ²⁷_ Κράνος Ηλίας, “Jackson Pollock, μια άλλη προσέγγιση”, διάλεξη ΕΜΠ, 2008 ²⁸_ Lewis, Newton Gilbert and Randal Merle. “Thermodynamics and the free energy of chemical substances”, Νέα Υόρκη,McGraw-Hill, 1923, σ.13, 85. ²⁹_ Arnheim Rudolf. “Entropy and Art: an essay on disorder and order”, Λονδίνο, University of California Press Ltd, 1971, σ.26-35.

88

³⁰_ Köhler Wolfgang. “The place of the value in a world of facts”, Νέα Υόρκη, Τορόντο, New Amer, 1966, κεφ.8. ³¹_ Freud Sigmund. “Jenseits des Lustprinzips”, Verlag, 1923. (“Beyond the pleasure principle”, Νέα Υόρκη, Liveright, 1961). ³²_ Jones Ernst. “The life and the work of Sigmund Freud”, Νέα Υόρκη, Basic Books, 1957, σ.268. ³³_ J.C. Flugel. “Studies in feeling and desire”, Λονδίνο, Duckworth, 1955, κεφ.4. ³⁴_ Cannon Walter B.. “The wisdom of the body”, Νέα Υόρκη, Norton, 1963. ³⁵_ Weber Christian O.. “Homeostasis and servo-mechanisms for what?”, 1949, σ.234-239. ³⁶_ Arnheim Rudolf. “The critic and the visual arts”, Νέα Υόρκη, AFA, 1965, σ.63. ³⁷_ Dellas Marie and Gaier Eugene L.. “Identification of creativity”, 1970, σ.55-73. ³⁸_ Birkoff George D.. “Aesthetic measure”, Harvard University Press, 1933. ³⁹_ Calvino Italo. “Le Cosmicomiche”, Τορίνο, Einaudi, 1963. (“Τα Κοσμοκωμικά», Αθήνα, εκδόσεις Αστάρτη). ⁴⁰_ Toulmin S. .“Cosmopolis”, Σικάγο, Chicago University of Press, 1990 ⁴¹_ Einstein Albert. “Ideas and Opinions”, Νέα Υόρκη, Crown Publishers, 1954, σ.225. ⁴²_ Whitehead A.N. (D. Griffin - D. Sherbone). “Process and Reality”, Νέα Υόρκη, Macmillan, 1978 ⁴³_ Prigogine Ilya. “Είναι το μέλλον δεδομένο;”, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις του Πολυτεχνείου, 2000. ⁴⁴_ Prigogine Ilya– Stengers Isabelle. “Order out of chaos”, Νέα Υόρκη, Bantam Books,1984. (“Τάξη μέσα από το χάος”, Αθήνα, εκδόσεις Κέδρος, 1986.) ⁴⁵_ Prigogine Ilya. “From being to becoming”, Σαν Φρανσίσκο, W.H. Feeman and Co., 1980. ⁴⁶_ Glansdorff P. – Prigogine Ilya. “Structure, stabilité et fluctuations”, Παρίσι, Masson, 1971. ⁴⁷_ Kondepudi D. – Prigogine Ilya. “Modern Thermodynamics: from heat engines to dissipative Structures”, Νέα Υόρκη, Wiley, 1998. ⁴⁸_ Popper Karl R.. “The open universe: an argument for indeterminism”, Καίμπριτζ, Routledge, 1982. ⁴⁹_ William James. “The will to believe (The dilemma of determinism)”, Νέα Υόρκη, Dover, 1956 ⁵⁰_ Prigogine Ilya. “La fin de certitudes”, éditions Odile Jacob, 1992. (“Το τέλος της βεβαιότητας”, Αθήνα, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2003, σ.74.) ⁵¹_ Prigogine Ilya. “La fin de certitudes”, éditions Odile Jacob, 1992. (“Το τέλος της βεβαιότητας”, Αθήνα, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2003, σ.20.) ⁵²_ Prigogine Ilya. “La fin de certitudes”, éditions Odile Jacob, 1992. (“Το τέλος της βεβαιότητας”, Αθήνα, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2003, σ.76.)

αναφορές

89

_Adams Henry. “the degradation of the democratic dogma”, Νέα Υόρκη, Peter Smith, 1949 Arnheim Rudolf. “Entropy and Art: an essay on disorder and order”, Λονδίνο, University of California

Press Ltd,

1971 Arnheim Rudolf. “The critic and the visual arts”, Νέα Υόρκη, AFA, 1965, σ.63 Asimov Isaac. “In the game of energy and thermodynamics you can’t even break the even”, Smithsononian, 1970 _Birkoff George D.. “Aesthetic measure”, Harvard University Press, 1933.

Butor Michel. “repertoire III” , Παρίσι, Editions de Minuit _Calvino Italo. “Le Cosmicomiche”, Τορίνο, Einaudi, 1963. (“Τα Κοσμοκωμικά», Αθήνα, εκδόσεις Αστάρτη).

Cannon Walter B.. “The wisdom of the body”, Νέα Υόρκη, Norton, 1963. _Dahl Torben, “climate and architecture” Dellas Marie and Gaier Eugene L.. “Identification of creativity”, 1970 _Eddington Arthur. “The nature of the physical world”, University of Michigan Press, 1963 Einstein Albert. “Ideas and Opinions”, Νέα Υόρκη, Crown Publishers, 1954 _Freud Sigmund. “Jenseits des Lustprinzips”, Verlag, 1923. (“Beyond the pleasure principle”, Νέα Υόρκη, Liveright,1961). _Flugel J.C. . “Studies in feeling and desire”, Λονδίνο, Duckworth, 1955 _Glansdorff P. – Prigogine Ilya. “Structure, stabilité et fluctuations”, Παρίσι, Masson, 1971 _Jones Ernst. “The life and the work of Sigmund Freud”, Νέα Υόρκη, Basic Books, 1957 _Kepes Gyorgy. “Structure in art ans science”, Νέα Υόρκη, Braziller, 1965 Köhler Wolfgang. “Die physischen Gestalten in Ruhe und im stationären Zustand”, 1920 Köhler Wolfgang. “On the nature of associations” , 1941 Köhler Wolfgang. “The place of the value in a world of facts”, Νέα Υόρκη, Τορόντο, New Amer, 1966 Kondepudi D. – Prigogine Ilya. “Modern Thermodynamics: from heat engines to dissipative Structures”, Νέα Υόρκη, Wiley, 1998.

Koolhas Rem - Boeri Stefano. “mutations”, Actar, 2001 Kwinter Sandford. “Architectures of time. Toward a Theory of the Event in Modernist Culture” , MIT press, 2002 Kwinter Sandford. “far from equilibrium: essays on technology and design culture”, Βαρκελώνη-Νέα Υόρκη, Actar, 2007 _Lewis, Newton Gilbert and Randal Merle. “Thermodynamics and the free energy of chemical substances”, Νέα Υόρκη, McGraw-Hill, 1923, σ.13 Lovelock James. “Gaia: A new way of knowing”, Νέα Υόρκη, Lindisfarne Press, 1988

90

_MacCurdy George Grant. “Human Origins: a manual of prehistory”, Νέα Υόρκη, D. Appleton and Company, 1924.

McDonough William, Brown-gart Michel, “Cradle to Cradle: remaking the way we make things”, 2002 Miller G. Tyler. “Energetics, Kinetics and Life”, Μπέλμοντ, Καλιφόρνια, Wadsorth _Nordau Max.“Entartung”, Βερολίνο, Duncker, 1893. (“Degeneration”, Νέα Υόρκη, Appleton, 1985.) _Odum Howard T.. “Environment, Power and Society”, Νέα Υόρκη, Wiley-Interscience, 1971 _Pascal Blaise. “Pensées”, Μόντρεαλ, Editions Variétés, 1944 Planck Max. “Eight Lectures on Theoritical Physics” Νέα Υόρκη, 1915. ²⁵_ Planck Max. “Vorträge und Erinnerungen”, Wissensch, 1969 Popper Karl R.. “The open universe: an argument for indeterminism”, Καίμπριτζ, Routledge, 1982.

Prigogine Ilya. “Είναι το μέλλον δεδομένο;”, Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις του Πολυτεχνείου, 2000.

Prigogine Ilya– Stengers Isabelle. “Order out of chaos”, Νέα Υόρκη, Bantam Books,1984. (“Τάξη μέσα από το χάος”, Αθήνα, εκδόσεις Κέδρος, 1986.)

Prigogine Ilya. “La fin de certitudes”, éditions Odile Jacob, 1992. (“Το τέλος της βεβαιότητας”, Αθήνα, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2003) Prigogine Ilya. “From being to becoming”, Σαν Φρανσίσκο, W.H. Feeman and Co., 1980.

Rifkin Jeremy. “The hydrogen economy”, 2002 _Serafin Rafal. “Noosphere, Gaia and the Science of the Biosphere”, Εnvironmental Ethics, 1988 _Toulmin S. .“Cosmopolis”, Σικάγο, Chicago University of Press, 1990 _Vale Brenda and Robert. “Green Architecture: design for a sustainable future”, 1991 _Weber Christian O.. “Homeostasis and servo-mechanisms for what?”, 1949 Whitehead A.N. (D. Griffin - D. Sherbone). “Process and Reality”, Νέα Υόρκη, Macmillan, 1978 Whyte Lancelot Law. “Atomism, structure, and form” Whyte Lesli A.. “The Science of Culture: A Study of Man and Civilization”, Νέα Υόρκη, Farrar, Straus and Company, 1949

William James. “The will to believe (The dilemma of determinism)”, Νέα Υόρκη, Dover, 1956

βιβλιογραφία

91

_σπουδαστικές εργασίες _ Ηλιάδης Γεώργιος, “Η αβεβαιότητα στην αρχιτεκτονική”, ΕΜΠ, 2006 _ Κράνος Ηλίας, “Jackson Pollock, μια άλλη προσέγγιση”, ΕΜΠ, 2008 _ Μουστάκα Γεωργία-Σοφία, “Ρυθμοί και ρυθμανάλυση, ένα εργαλείο κατανόησης του αστικού χώρου και χρόνου”, ΕΜΠ, 2010

_διαδικτυακές πηγές _http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%BF%CE%B4%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE#.CE.95.CE.B9.CF.83.CE.B1.

CE.B3.CF.89.CE.B3.CE.AE _ http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%B1 _ http://www.jstor.org/pss/1572851 _ http://boiteaoutils.blogspot.com/search?updated-max=2010-12-21T18:12:00%2B01:00&max-results=12 _ http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=85968 _ http://betonbabe.tumblr.com/page/2 _http://evftab.wordpress.com/2009/09/17/%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%B1-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B9%CF%83-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CF%83-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%86%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BA%CF%89-2/

92

βιβλιογραφία

93

_gilbert garcin

_gilbert garcin _la rencontre de Moebius

94

95

96

97